Που Αρχίζει η Γραφή;
Where does writing begin?
Που Αρχίζει η Ζωγραφική;
Where does painting begin?
Περιεχόμενα Ελένη Ζούνη
Πού αρχιζει η γραφή; Πού αρχίζει η ζωγραφική; Henri Michaux Par la Voie des Rythmes
15-17 21-29
Jackson Pollock ΄Εργα
32 35-45
Carlfriedrich Claus ΄Eργα
48 51-61
Pierre Soulages ΄Eργα
64-65 69-77
Γραμματομορφές Γράμματα του Ελληνικού αλφαβήτου - συνθέσεις Ελένη Ζούνη
6-8
Δημιουργία γραμματομορφών Αφίσσες Επιλεγμένη Βιβλιογραφία
79 80 95-137 139
Contents
Eleni Zouni
Where does writing begin? Where does painting begin? Henri Michaux Par la Voie des Rythmes
18-19 21-29
Jackson Pollock Plates
33 35-45
Carlfriedrich Claus Plates
49 51-61
Pierre Soulages Plates
66-67 69-77
Letterforms Greek letters - compositions Eleni Zouni
9-11
The letterforms creation Posters Selected Bibligraphy
79 81 95-137 139
Που Αρχίζει η Γραφή; Που Αρχίζει η Ζωγραφική; Where does writing begin? Where does painting begin?
Π
ιθανώς το Σχέδιο είναι η πιο δυνατή εμμονή που μπορεί να βιώσει ο ανθρώπινος νους ως εμπειρία. Αλλά τελικά, είναι κάτι που αφορά τον νου;
Ο ορατός κόσμος είναι ένα αέναο διεγερτικό που σταθερά εγείρει το ένστικτο της κατανόησης κάθε πράγματος, που κατασκευάζει το μάτι. Η επιθυμία να έχουμε μια πιο σαφή εικόνα της εντύπωσης του νου, μας ωθεί στο να πάρουμε το μολύβι και αίφνης, ένας περίεργος και ενίοτε βίαιος διάλογος αρχίζει μεταξύ αυτής και της μνήμης, της ικανότητας της στιγμής και της εμπειρίας του χεριού. Η ιδέα και το εργαλείο δεσμεύονται σε μια διαδικασία ανταλλαγής όπου με περισσότερο η λιγότερο επιτυχή αποτελέσματα αρχίζουν να γίνονται εμφανή τόποι και καταστάσεις ζωής. Μερικές σταγόνες μελάν, ένα φύλλο χαρτί και η συνεργασία του χρόνου και της πράξης, είναι όλα όσα χρειάζονται. Το σχέδιο είναι αυτό που σφύζει κάτω από τη λάμψη του χρώματος. Ο Τζιακομέτι έλεγε ότι «το σχέδιο είναι το παν». Το πρώτο επίπεδο των εμπειριών μας είναι η γλώσσα. Μαθαίνομε να ονομάζομε με λέξεις τα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε γύρω μας, δημιουργώντας ο κάθε
Doodling Ε. Ζούνη
πολιτισμός με τη δική του γλώσσα την πραγματικότητα όπως εμφανίζεται η εξαφανίζεται. Η πραγματικότητα επιβιώνει, σε εκείνο τον ορίζοντα των πραγμάτων που οι λέξεις δεν μπορούν ποτέ να φθάσουν, η στον μεταξύ τους χώρο. Ποίηση είναι ο
Είναι μια ιστορία που οι ρίζες της φθάνουν πολύ βαθιά. Το σχέδιο είναι ουσιώ-
λόγος που βγαίνει όταν κάποιος έχει μάθει να μην ξεχνά, ότι υπάρχει ένας χώρος
δες για την κυκλοφορία των σκέψεων και των ιδεών, ένας τρόπος να δούμε τι
με πολλές λέξεις, όπου, αντίθετα με αυτό που του έχουν πει, μπορεί να έρθει σε
σκέφτεται κάποιος.
επαφή με αυτό που δεν μπορούν να του πουν. Στον λόγο η ποίηση και κάτω από το μολύβι το σχέδιο. Το σχέδιο είναι ποίηση. Το σχέδιο εξ ορισμού βρίσκεται στην ίδια ρευστή κατάσταση όπως μπορεί να είναι η ζωντανή ροή του λόγου. Κοιτώντας ένα σχέδιο πλησιάζουμε, εξετάζοντας λεπτομερώς, ξαναγυρίζουμε πίσω, ακολουθώντας τις κινήσεις του σχεδιαστή, νοιώθοντας μια βαθιά ευχαρίστηση γιατί συνδεόμαστε με δικές μας πράξεις του παρελθόντος. Όλοι μας έχουμε τραβήξει γραμμές αφηρημένα ,έχουμε κάνει ορνιθοσκαλίσματα,
Χειρονομιακή ζωγραφική- αυτόματοι γραφισμοί. J.Pollock, H. Mishaux, HFClaus,P.Soulages
μουντζούρες και σημειώματα την ώρα που μιλάμε στο τηλέφωνο. Υπάρχει ένας κόσμος γραφικής δράσης σε όλες μας τις αναμνήσεις. Όταν κοιτάμε ένα σχέδιο, νοιώθουμε σαν φάντασμα να υπάρχει το κείμενο στην ει-
Ακoλουθώντας με το βλέμμα τις διαδρομές των γραμμών, την κίνηση των σημείων
κόνα. Ο συνδυασμός γλώσσας και εικόνας, που συνυπάρχει σε σχέδια καλλιτεχνών
στο χώρο και τα σχήματα που δημιουργούνται από τις χειρονομίες των καλλιτε-
δείχνει την ουσιώδη ποιότητα που κάνει το σχέδιο τόσο δυνατό. Κοιτάζοντας ένα
χνών, παρατηρεί κανείς πως κάθε πινελιά, γραφισμός, σταγόνα χρώματος πάνω
σχέδιο, οι χειρονομίες είναι πράξεις που έχουν καταγραφεί στον χρόνο. Οι χειρο-
στην επιφάνεια, απλώνεται ελεύθερα αποκτώντος την δική του ζωή, ορίζοντας τον
νομίες είναι μέρος της άλογης επικοινωνίας και συμπληρώνουν την εκφορά του
χώρο του, έχοντας αρχή, μέση και τέλος, όπως κάθε τι μέσα στον χρόνο.
λόγου μας. Στο σχέδιο δεν βλέπουμε μόνον την φυσική αναγραφή και πρόθεση της
Παρατηρώντας τα στοιχεία που απαρτίζουν τα έργα των, βλέπει κανείς νοερά την
σκέψης, αλλά επίσης διαισθητικά αναγνωρίζουμε σημάδια κάποιων δράσεων, ίχνη
συμμετοχή του σώματος αυτού που τα δημιούργησε, την εγρήγορση και τον χο-
πρωτόγονων κινήσεων του σώματος, η σημασία των οποίων είναι βαθιά ριζωμένη
ρευτικό ρυθμό των κινήσεων, προκειμένου να εκτιναχθεί και να αποτυπωθεί στον
στις χειρονομίες μας.
χώρο, στην επιφάνεια, αυτή η δυναμική. Μια δυναμική που ενδέχεται να μείνει
6
για πάντα ανερμήνευτη. Αυτή είναι και η γοητεία των χειρονομιακών γραφισμών. Το τυχαίο γεγονός που οδηγείται από ρυθμικές αλλά όχι ανεξέλεγκτες κινήσεις του σώματος, προκειμένου να δημιουργήσει συνθέσεις που έχουν αρχή, μέση και τέλος. Οι συνθέσεις αυτές γίνονται η απεικόνιση του χώρου – πλαισίου που χρειάζεται ο άνθρωπος προκειμένου να επικοινωνήσει. Αυτό που επικοινωνεί είναι – πολύπλοκο η απλό, φωτεινό η σκοτεινό, όμορφο η άσχημο, κραυγαλέο η ήσυχο, βίαιο η ειρηνικό, κενό ή πλήρες, άχρωμο η έγχρωμο, υποδηλώνει χαρά η θλίψη, ανατρέπει, επικαλύπτει, παίζει με τον χρόνο και τον χώρο, αφήνοντας ίχνη και σημάδια για τους επόμενους παρατηρητές, περαστικούς.
Η γραφή των ανθρώπων δημιουργήθηκε μέσα από αυτήν την ανάγκη καταγραφής της Φύσης και της φύσης των. Τα σχέδια, τα σημεία και οι εικόνες μεταδίδουν μηνύματα, που στην επανάληψη της χρήσης και μετάδοσης των, συγκροτούν τα σύμβολα. Το σύμβολο είναι το ορατό σχήμα που υπαινίσσεται κάτι το συμβολι-
Jackson Pollock, Untitled 1950, ink on paper
ζόμενο. Το σύμβολο είναι υπαινιγμός, δεν είναι ρεαλιστική αναπαράσταση. Ένα σύμβολο μπορεί να προσδιορίσει με σχετική σαφήνεια αυτό που αισθάνεται η σκάφτεται κάποιος. Να συννενώσει η να οδηγήσει, να ενώσει η να διασπάσει τους ανθρώπους. Τα τοποθετημένα στον χώρο με λογική διάταξη σύμβολα δίνουν την εικόνα ενός οργανωμένου σώματος. Της γραφής. Η ιστορία της γραφής είναι μακρόχρονη, αργή και πολύπλοκη. Αυτό που κάνει μια γραφή να ξεχωρίζει και να επιζεί, δεν είναι κυρίως η ικανότητά της να αναπαριστά μια γλώσσα, αλλά η ισχύς, το κύρος και η ζωτικότητα των πολιτισμών που την χρησιμοποιούν.
Ηχος, σύμβολο και γραφή.Τα γράμματα αντιπροσωπεύουν ήχους με ποικίλους βαθμούς ακριβείας. Sound, symbol and writing. Letters represent sounds to various degrees of accuracy
Οι περισσότεροι πια χρησιμοποιούμε γραφές που προέρχονται από πρώιμα αλφάβητα η κινεζικούς χαρακτήρες, αν και με αρκετά, σχεδόν αγνώριστα σημεία. Οι κινεζικοί χαρακτήρες έχουν τη μεγαλύτερη ιστορία συνεχούς χρήσης από κάθε άλλη γραφή, ζώσα η μη. Ο πολιτισμός της Κίνας είναι αυτός που παρουσίασε τα πρώτα καλλιγραφικά δείγματα γραφής. Η γραφή στην Κίνα θεωρείτο σαν μια μορφή σχεδίου και ζωγραφικής. Αργότερα η ζωγραφική θεωρήθηκε σαν μια μορφή γραφής και η καλλιγραφία άρχισε να κατατάσσεται ανάμεσα στις κυριότερες τέχνες. Η κινεζική γραφή οδηγεί όχι τόσο στην αναζήτηση αφηρημένων οντοτήτων πίσω από τα ορατά σημεία, όσο στην μελέτη των σχέσεων, αναπαραστάσεων και επαναλήψεων φαινομένων που είναι σημεία και σημείων που είναι φαινόμενα. Υποχρεώνει το μυαλό να σκεφτεί παρακολουθώντας γραμμές που είναι διαφορετικές από των αλφαβήτων που συνδυάζουν λίγα σημεία, χωρίς καμιά ενδότερη αξία. Ελληνικά-λατινικά στοιχεία χρησιμοποιούνται πάνω από δυο χιλιετίες Στο μέλλον και αυτές οι γραφές μπορεί να έχουν την τύχη των προηγούμενων και να εξαφανιστούν. Η κίνηση ενός σημείου δημιουργεί γραμμές, οι γραμμές σχήματα, τα σχήματα παίζοντας με τον χώρο δημιουργούν άλλα σχήματα που καθοδηγούμενα από την ανάγκη μετάδοσης μηνυμάτων και πληροφοριών γίνονται εικονογραφήματα που δηλώνουν αντικείμενα και όντα. Ο συνδυασμός των εκφράζει μια ιδέα (σφηνοειδής γραφή, ιδεογράμματα). Πολλαπλές συνθέσεις εικονογραφημάτων δημιουργούν συνειρμούς· η σύνθεση των συμφραζομένων στοιχείων αρχίζει να έχει πολλές 7
σημασίες. Τα σημεία παραπέμπουν σε ήχους λέξεων της ομιλούσης γλώσσας, τα σχέδια επίσης. Αφηρημένες και συγκεκριμένες έννοιες μπορούν να διαβαστούν προς όλες τις κατευθύνσεις. Πέραν του τι μπορεί να σημαίνουν την κάθε χρονική περίοδο χρήσης των, συνθέτουν ένα είδος οπτικών ποιημάτων. Η οπτική ποίηση συνενώνει στον ίδιο χώρο την σύνθεση των δυο αντιληπτικών συστημάτων – το γλωσσολογικό και το εικονικό. Τις σχέσεις λόγου και εικόνας, ζωγραφικής και γραπτού λόγου. Η οπτική ποίηση είναι ένα διάμεσο ανάμεσα στην ποιητική λογοτεχνία και το σχέδιο. Μια τέχνη ανάμεσα σε λέξη και εικόνα. Αυτή η μορφή της ποίησης εκμεταλλεύεται τα πλεονεκτήματα της μη προφορικής επικοινωνίας χωρίς ωστόσο να εγκαταλείπει την γλώσσα. Δημιουργεί ένα πεδίο δράσης οπτικό-γλωσσικό, όπου οι οπτικές και γλωσσικές διαστάσεις αναγνωρίζονται ταυτόχρονα.
Έρευνες με γράμματα με διαφορετικές κλίσεις αποδεικνύουν ότι το μυαλό σκέφτεται εν μέρει με εικόνες.
Κάθε λέξη είναι μια αφηρημένη ζωγραφιά. Μια επιφάνεια. Ένας όγκος. Επιφάνεια πάνω στο χαρτί, όγκος στη φωνή. Κάθε λέξη έχει την βαρύτητα του λόγου που την δημιούργησε. Κάθε λέξη παραπέμπει σε εικόνες και συναισθήματα. Κάθε λέξη επιδέχεται διαφορετικές ερμηνείες, αναλόγως της εποχής, των συγκυριών, των προσωπικών βιωμάτων και κατευθύνσεων. Η λέξη είναι το ορατό μέρος μιας ιδέας . Η εποχή του βιβλίου φαίνεται να πέρασε. Θέλησαν να γράψουν σε δίσκους την αρχαία ποίηση. Η ποίηση όμως αυτή γράφτηκε για τα βιβλια. Το τεχνικό μέσο που χρησιμοποιείται, δημιουργεί τόσο την ποίηση, όσο και τον ποιητή. Ο ηλεκτρονικός υπολογιστής, οι δίσκοι, η τηλεόραση πρέπει να βρουν τον δικό τους τύπο ποίησης. Η λέξη που διαβάζεται, αγγίζει ακροθιγώς τον ψυχισμό του αναγνώστη, ενώ η λέξη που γίνεται αντιληπτή και αποδεκτή, απλώνει μέσα σ΄ αυτόν τον ψυχισμό μια αλυσίδα αντιδράσεων. Και αυτές είναι τόσο πιο δυνατές και βαθιές, όσο πιο ευαίσθητος είναι ο ψυχισμός. Ο αναγνώστης πρέπει να βγει από την παθητικότητά του, να κάνει το σώμα του και το πνεύμα του να δουλέψουν. Να ξανακερδίσει την θέση που του έχει αμφισβητηθεί. Να εμβαπτισθεί στον εαυτό του και σιγά σιγά να εμφανιστεί το εγώ, ζωντανή πηγή της δημιουργίας.
Καλλίγραμμα του Απολιναίρ. «Το λαβωμένο περιστέρι και το συντριβάνι» “La Colombe poignardée et le jet d’eau” (The Bleeding-Heart Dove and the Fountain). Calligram by Guillaume Apollinaire
8
Research using letters that slant to different degrees proves that the mind thinks partly in images.
D
esign is an obsession: perhaps the most overwhelming obsession the human mind can experience.
Ιερογλυφικό αλφάβητο. Αίγυπτος 3100 π.Χ Egyptian hieroglyphs (3100 BC)
But does it really concern the mind alone? The visible world is an unfailing stimulus, constantly exciting our instinctual need to grasp the nature of every object the eye constructs. The desire to clarify the meaning of mental impressions compels us to pick up the pencil. And then, all of a sudden, a strange and sometimes violent dialogue begins between impression and memory; between the hand’s past experience and performance in the present. Concept and tool become engaged in a process of exchange from which eventually emerge, more or less successfully, landscapes and moments of life. A few drops of ink, a piece of paper and the synergy of time and action are all it takes. The design is what breathes beneath the brilliance of color. Giacometti used to say that the design is everything. Language is the first level at which experience becomes formulated. We learn to name the world around us by attaching words to the things we perceive in it, each culture creating reality in its many forms and transformations through language. Reality survives in that distant horizon of the world of things that words can never reach, or in the territory between things and words. Poetry is the discourse produced when we have learned not to forget that there is a world filled with words, where we can connect not with what these words may say, but with that which they cannot express. In language there is poetry – at the tip of the pencil lead there’s the design. The design is poetry. By definition, the design shares a common quality with language –both present the same animated flow, both exist in a constant state of flux. When looking at a design we tend to pore over each detail, attempting to retrace the designer’s gestures and experiencing a sense of profound pleasure as we reconnect with our own memories of past action. We have all at one time or another drawn distracted lines, scribbled illegible signs and doodles in our moments of absent-mindedness, or while on the phone.
«Το γράμμα στον Άνεμο», Ξυλογραφία του Ιάπωνα Τοριι Κιοχίρο ( 1751-1764) “Letter in the Wind”, Woodcut by Japanese artist Torii Kiyohiro (1751-1764)
9
There is a world of graphic action to be found in every one of our memories. When looking at a design we can sense the text inhabiting the image like a ghostly apparition. Oftentimes artists’ designs rest on a combination of language and image, which is the core reason for their potency. The gestures we may visualize when examining a design are acts recorded in the ledger of time. Gestures are elements of preverbal communication that serve to complement articulated language. The design itself is not only a tangible record of thought and a register of its intentions, but also something in which we may intuitively recognize the signs and traces of certain primordial physical motions, whose meaning is deeply engraved in the contemporary gesture. It is a story that goes way back in time. The design has a fundamental role in the circulation of thoughts and ideas. It is a way to know what one thinks. Gestural painting and the automatic graphic sign. J. Pollock, H. Michaux, CF. Claus, P. Soulages. As the gaze follows the trajectories of lines, the choreography of points and signs across space, the shapes born of the artist’s gestures, one sees that every brushstroke and graphic sign and single drop of color stretches out freely over the work’s surface, acquiring a life of its own, demarcating its own space, in a process that has a beginning, middle and end just like anything else that is time-bound. In the elements that come together to form these works one can visualize the
Αιγυπτιακο πλακίδιο περιόδου Νέου Βασιλείου(1500-1000 π.Χ.) Egyptian plaque dating from the New Kingdom era (1500-1000 BC).
body of the artist as it participates in the creative process, its state of alertness, the rhythm of its dance-like movements, all contributing to launch this peculiar dynamics through space and onto the canvas where it becomes impressed. This is a dynamics that may forever remain unfathomed, though it is the very source of the appeal held by gestural graphism: the random event that gives
process. What makes a particular form of writing stand out and ensures its
birth to well-structured compositions with an identifiable beginning, middle
survival is not so much its ability to represent a given language as the power,
and end, through the body’s controlled, rhythmical motions.
prestige and vitality of the culture using it.
These compositions become a visual testament of the space/context necessary
The writing systems used by most cultures today have their roots in early
for human communication.
alphabets or systems of characters like the Chinese ideograms, though these
What is communicated can be simple or complicated, dark or bright, ugly or
contain several almost indecipherable signs.
beautiful, loud or quiet, violent or peaceful, empty or full, colorless or colorful,
Chinese characters have perhaps the longest history of continuous use than any
evoking joy or grief, undermining, overlapping, but always playing with the
other form of written language, living or dead.
notions of time and space, leaving marks and traces to be discovered by the
The Chinese culture was the first to develop calligraphy.
observer/passerby that is to come.
Writing in China was considered a form of painting and artistic design.
Writing was developed by humans as a result of this need to create a record of
Later, painting itself would be considered a form of writing and calligraphy
Nature and of the nature of…
would come to be classified as one of the major art forms.
Patterns, signs and images convey messages that acquire the quality of symbol
Chinese writing urges the reader not so much to seek abstract entities behind
through circulation and repeated use.
visible signs as to investigate the representations, recurrences and relationships
The symbol is the visible shape that evokes what is being symbolized.
between phenomena that are signs and signs that are phenomena.
The symbol equals a suggestive representation as opposed to a realistic one. It
It forces the mind to think while following a development of lines quite different
can reflect more or less accurately what one feels or thinks.
to that typical of other alphabets, which seem to rest on a combination of a
It can be a rallying or driving force; it can unite or divide people.
handful of signs without any intrinsic value in themselves.
Symbols arranged in space in a rational order present the image of a well
Greek-Latin characters have been in use for over two millennia. These writing
articulated system: writing.
systems could eventually become extinct, sharing the fate of others before
Writing has a long history and its development has been a slow and intricate
them.
10
Points move to create lines and lines to create shapes. The interplay of shapes across space creates more shapes that become pictographs suggesting objects and beings when inspired by the need to communicate information or convey a certain message. Their combination expresses an idea (cuneiform, ideogram), while multiple such combinations give rise to associations: the resulting context of signs begins to take on an array of meanings. Signs refer to word sounds in spoken language as do designs. Abstract and concrete notions may be read in all directions. Quite apart from the meaning they may hold across different periods of time, they form examples of concrete poetry or optic poems. Concrete poetry brings together in a single space two systems of perception, the linguistic and the visual and with them the relationships between language and image, painting and written word. Optic poems are an art form situated somewhere between poetry and design; between the word and the image. This form of poetry maximizes on the advantages of non-verbal communication but without abandoning language. It opens up an optico-linguistic field of action, where the visual and verbal dimensions are simultaneously perceived and recognized. Every word is an abstract drawing in itself. Surface and volume at once: it covers a specific surface on the paper and equals a specific volume of sound when spoken. Every word carries in it the weight of the language that invented it. Every word evokes images and emotions. Every word is open to a number of different interpretations, depending on era and circumstance, personal experience and inclination. The word is the visible manifestation of an idea. The time of books seems to have passed. Some have even tried to transfer ancient poetry to vinyl and CD. Yet this poetry was written for books. The technical medium used each time creates poetry and the poet alike. The computer, vinyl record and television must seek out their own type of poetry. The word that is being recited has only a tangential effect on the reader,
Λατινική γραφή. Χειρόγραφες σελίδες (Δυτική Ευρώπη, μέσα 15ου αι.) Latin manuscript (Western Europe, mid-fifteenth century AD)
while the word that is being perceived and accepted as image triggers a series of mental and emotional responses. The more sensitive our mental and emotional world is, the sharper and deeper are these responses. Readers must shake off their passivity and force the body and mind to work; reclaim a role that has long been challenged. They must immerse themselves in their inner world, whence the self will slowly
Ισλαμική καλλιγραφία, Ιραν 17ος αι. Islamic calligraphy, Iran, Seventeenth century AD
reemerge as a living source of creativity.
Ο δίσκος της Φαιστού (1700 π.Χ περίπου) The Phaestos Disk (circa 1700 BC)
11
. . . .
Henri Michaux Jackson Pollock Carlfriedrich Claus Pierre Soulages
. Henri Michaux
Namur 1899 Paris 1984
παιδιά και κάθε λογής γραφιάδες σ’ όλα τα μήκη και πλάτη της γης. Οι περισσότεροι άνθρωποι παράγουν αλεκτική γραφή από καιρού εις καιρόν, πιθανώς όταν δοκιμάζουν ένα καινούργιο στυλό.
Ο Γάλλος συγγραφέας και καλλιτέχνης Henri Michaux γεννήθηκε στη βελγική πόλη Ναμύρ το 1899 και έζησε τα παιδικά του χρόνια στις Βρυξέλλες. Το 1919 ξεκίνησε ιατρικές σπουδές υπακούοντας στην επιθυμία του πατέρα του, μολονότι ο ίδιος επιθυμούσε να γίνει κληρικός. Σύντομα, ωστόσο, θα τις εγκατέλειπε για να μπαρκάρει. Άρχισε να γράφει το 1922 εμπνευσμένος από το έργο του Lautréamont. Η γνωριμία του με τους Paul Klee, Max Ernst και Giorgio de Chirico στο Παρίσι το 1925 στάθηκε το ερέθισμα για τους πρώτους πειραματισμούς του με τη ζωγραφική και το σχέδιο. Μεταξύ του 1927 και 1937 ταξίδεψε στη Νότιο Αμερική και την Ασία. Μετά από τις περιηγήσεις του αυτές δημιούργησε τη σειρά από γκουάς με τίτλο «Phantomisms». Τις πρώτες εκθέσεις του, που παρουσιάστηκαν σε παρισινές γκαλερί, ακολούθησαν σημαντικές εκθέσεις του έργου του στο εξωτερικό. Στα μέσα της δεκαετίας του 1950 ο Michaux άρχισε να πειραματίζεται με τη χρήση παραισθησιογόνων ουσιών και ειδικότερα της μεσκαλίνης, αντλώντας εμπειρίες που θα μπόλιαζαν το συγγραφικό, ζωγραφικό και σχεδιαστικό έργο του. Τα εν λόγω έργα θα εκτίθεντο πρώτη φορά το 1956 στην παρισινή Γκαλερί La Hune. Ακολούθησε, το 1957, μια μεγάλη έκθεση του Κέντρου Τεχνών των Βρυξελλών (Palais des BeauxArts) αφιερωμένη στον Michaux, καθώς και μια αναδρομική που οργάνωσε ο Daniel Cordier στη Φρανκφούρτη τον Μάρτιο του 1959. Τα σχέδιά του με μελάνη ανακαλούν γραφικά στοιχεία και καλλιγραφικά σύμβολα – τα αποτυπώματα ενός ιδιότυπου σεισμογράφου που καταγράφει τους μύχιους συναισθηματικούς κραδασμούς του καλλιτέχνη. Η γλώσσα των λέξεων και η γλώσσα των σημάτων διεισδύουν και διαχέονται η μία μέσα στην άλλη. Το εντυπωσιακό έργο του Michaux έτυχε διεθνούς αναγνώρισης. Έργα του παρουσιάστηκαν, μεταξύ άλλων, στη διεθνή έκθεση σύγχρονης τέχνης Documenta στο Κάσσελ το 1959 και 1964, ενώ τιμήθηκε με το βραβείο Einaudi στην Μπιενάλε της Βενετίας το 1960. Ο Michaux παρέμεινε πιστός στην figurative ζωγραφική, παρά τη γενικότερη τάση της εποχής του προς την αφαίρεση. Πρόθεσή του δεν ήταν η φυγή από την πραγματικότητα, αλλά η διεύρυνσή της πραγματικότητας μέσω μιας διαφοροποιημένης αντίληψης. Η κατάκτηση νέων επιπέδων συνείδησης θα ερχόταν να εμπλουτίσει τον πραγματικό κόσμο. Ο Henri Michaux πέθανε το 1984 στο Παρίσι σε ηλικία 85 ετών.
Αλεκτική γραφή
Μοιάζει με γραφή, αλλά δεν διαβάζεται ακριβώς. Τέτοια έργα τα αποκαλώ «αλεκτική γραφή». Η αλεκτική γραφή δηλώνει μιαν απέραντη, ανεξερεύνητη περιοχή. Μ’ αυτήν έχουν καταπιαστεί ποιητές, πεζογράφοι, ζωγράφοι, καλλιγράφοι, 16
Οι εκπαιδευτικοί μιλούν για τα στάδια από τα οποία περνούν τα παιδιά όταν μαθαίνουν να γράφουν – «ψευδογράμματα», «ψευδογραφή» και ούτω καθεξής. Πριν μάθουμε να γράφουμε λέξεις, οι περισσότεροι από εμάς παρήγαμε αλεκτική γραφή. Κάτι μας συμβαίνει όταν παρατηρούμε ετούτο το είδος γραφής. Κάποια παραδείγματα αλεκτικής γραφής παρουσιάζουν εικονογραφήματα, ή ιδεογράμματα που υποδηλώνουν ένα συγκεκριμένο νόημα μέσα από το σχήμα τους. Άλλα πάλι μας ταξιδεύουν επάνω στις καμπυλόγραμμες τροχιές τους. Κάποια μας αρέσουν, άλλα όχι. Τείνουν πάντως να μην έχουν σταθερό νόημα. Το νόημά τους επιδέχεται πληθώρα ερμηνειών. Κάθε «αναγνώστης» μπορεί να καταλήξει σε μια προσωπική και απολύτως ορθή ερμηνεία
Αποσπάσματα από το συγγραφικό έργο του H. Michaux
τον στραγγαλίζω άλλη μια φορά. Τον τραντάζω, τον ταρακουνώ σαν γέρικη Τούτο το ταξιδιωτικό ημερολόγιο είναι έργο ενός ανθρώπου που δεν ξέρει
δαμασκηνιά και το στέμμα τρέμει στο κεφάλι του. Παρ’ όλα αυτά, είναι ο
ούτε πώς να ταξιδεύει ούτε πως να κρατά ημερολόγιο. Τη στιγμή που το
βασιλιάς μου, το ξέρω όπως το ξέρει και κείνος και δεν υπάρχει αμφιβολία
υπογράφει, όμως, τον καταλαμβάνει ξαφνικά ο φόβος. Κι έτσι ρίχνει πρώτος
πως τον υπηρετώ.
εκείνος τον λίθο. Ιδού.
«Mon Roi» (Ο βασιλιάς μιου), στο La nuit remue (Η νύχτα αναδεύεται,
Πρόλογος στο Εκουαδόρ. Ταξιδιωτικό ημερολόγιο (1929)
1935)
Όχι, το έχω ξαναπεί και αλλού. Σε τούτον τον πλανήτη δεν απομένει ίχνος
Είναι προτιμότερο να μην ταξιδεύει κανείς μ’ έναν νεκρό.
εξωτισμού. Αν σε εκατό χρόνια από σήμερα δεν έχουμε εδραιώσει σχέσεις
«La Nuit des Bulgares» (Η νύχτα των Βουλγάρων), στο Un certain Plume
με άλλον πλανήτη (που θα έχουμε, το δίχως άλλο), ή έστω με τον πυρήνα της
(Ιστορίες του κυρίου Plume 1938)
γης, η ανθρωπότητα είναι καταδικασμένη να αφανιστεί. Έχουμε εξαντλήσει τα μέσα που θα μας κρατήσουν στη ζωή – ανατινάζουμε, ριχνόμαστε σε πολέμους, επιδιδόμαστε σε κάθε μορφή κακού, είμαστε εν ολίγοις ανίκανοι να παρατείνουμε την παρουσία μας επάνω σε τούτη τη γη. Υποφέρουμε από θανάσιμο πόνο, που τον γεννούν τόσο οι διαστάσεις αυτού του κόσμου ως έχουν, όσο και η απουσία μιας προοπτικής για το μέλλον στην οποία θα μπορούσαμε να στραφούμε, τώρα πια που έχουμε περιδιαβεί κάθε σπιθαμή της γης μέχρις εσχάτων. (Οι απόψεις αυτές, το ξέρω καλά, αρκούν για να με κατατάξουν κάποιοι στα πνεύματα τέταρτης διαλογής.) Εκουαδόρ. Ταξιδιωτικό ημερολόγιο (1929) Αποτελεί παράδοση σχεδόν για τον κόσμο της διανόησης να τείνει ευήκοον ούς στους τρελούς. Εγώ, πάλι, τρέφω τον μέγιστο σεβασμό για τους ηλιθίους. Εκουαδόρ. Ταξιδιωτικό ημερολόγιο (1929) Ένας εγκέφαλος ενός κάποιου μεγέθους δεν μπορεί να δοκιμάσει τίποτε άλλο παρά αγανάκτηση όταν έρχεται αντιμέτωπος με μια πόλη. Τίποτε δεν μπορεί να με σπρώξει βαθύτερα στην απελπισία. Πρώτα απ’ όλα, οι τοίχοι∙ κι ύστερα, πέρα από αυτούς, όλα τα υπόλοιπα είναι ένα φρικαλέο συνονθύλευμα εγωισμού, δυσπιστίας, βλακείας και στενομυαλιάς. Τι ανάγκη έχει κανείς να αποστηθίσει τον Ναπολεόντειο Κώδικα, όταν φτάνει μια ματιά σε μια πόλη για να τον δει να ορθώνεται ολοζώντανος μπροστά του; Κάθε φορά που επιστρέφω στην πόλη από την εξοχή και μόλις έχω αρχίσει να συγχαίρω τον εαυτό μου για την ηρεμία του, νάσου ξεσπάει ένας σάλος, μια φρενιασμένη οργή... και βρίσκομαι αίφνης μπροστά στον στόχο μου, τον homo sapiens, αυτόν τον πλεονέκτη λύκο. Πόλεις, αρχιτεκτονικές, πόσο μα πόσο σας απεχθάνομαι! Μεγάλες επιφάνειες απο θησαυροφυλάκια, θησαυροφυλάκια ριζωμένα στη γη, θησαυροφυλάκια μοιρασμένα έτσι ώστε να δημιουργούν άλλα θησαυροφυλάκια, θησαυροφυλάκια για φαγητό, θησαυροφυλάκια για σεξ, θησαυροφυλάκια για σκοπιά, θησαυροφυλάκια έτοιμα να ανοίξουν πυρ. Θλιβερό, θλιβερό... Εκουαδόρ. Ταξιδιωτικό ημερολόγιο (1929) Μέσα στη νύχτα μου πολιορκώ τον βασιλιά μου. Λίγο-λίγο σηκώνομαι και τον στραγγαλίζω. Εκείνος μαζεύει τις δυνάμεις του. Πέφτω πάνω του ξανά και 17
Namur 1899 Paris 1984
The French writer, painter and graphic artist Henri Michaux was born in
to which we can turn, now that our tour of the earth has been done to death.
the Belgian town of Namur in 1899 and spent his childhood in Brussels.
(These opinions, I know, are quite sufficient to have me looked down upon
He wanted to become a priest, but followed his father’s wish and began to
as a mind of the fourth order.)
study medicine in 1919, but soon abandoned this plan and signed on as
Ecuador (1929)
a seaman. After reading works by Lautréamont he began writing in 1922. His
It is almost an intellectual tradition to pay heed to the insane. In my case
acquaintance with Paul Klee, Max Ernst and Giorgio de Chirico, whom he
those that I most respect are the morons.
met in Paris in 1925, inspired him to first painting and drawing attempts.
Ecuador (1929)
Between 1927 and 1937 he travelled through South America and Asia. Afterwards Michaux sketched and painted his Phantomisms.
A mind of a certain size can feel only exasperation toward a city. Nothing
He had his first exhibitions in Parisian galleries, followed by important shows
can drive me more fully into despair. The walls first of all, and even then
abroad. In the mid 1950s Michaux began experimenting with hallucinatory
all the rest is only so many horrid images of selfishness, mistrust, stupidity,
drugs, particularly with mescaline, letting his experiences inspire his
and narrow-mindedness. No need to memorize the Napoleonic code. Just
writing, painting and drawing. These works were first exhibited in 1956
look at a city and you have it. Each time I come back from the country, just
at the Galerie La Hune in Paris. Then there was a large exhibition at the
as I am starting to congratulate myself on my calmness, there breaks out
Palais des Beaux-Arts in Brussels in December 1957 and a retrospective
a furor, a rage... And I come upon my mark, homo sapiens, the acquisitive
exhibition organised by Daniel Cordier in Frankfurt/Main in March 1959.
wolf. Cities, architectures, how I loathe you! Great surfaces of vaults, vaults
His ink drawings evoke scriptural elements and calligraphic symbols
cemented into the earth, vaults set out in compartments, forming vaults
which are a seismographic reflection of the artist’s inner emotions. The
to eat in, vaults for sex, vaults on the watch, ready to open fire. How sad,
two systems of word-language and sign-language pervade each other. Henri
sad...
Michaux’s impressive oeuvre attracted much international recognition. He
Ecuador (1929)
exhibited works at the «documenta» in Kassel in 1959 and 1964; he was awarded the Einaudi-Prize at the Biennale in Venice in 1960. In 1965 he
In my night, I besiege my King. I rise up steadily and I wring his neck. He
won the National Prize of Literature, which he refused to accept.
regathers his strength, I come back at him, and wring his neck another
Henri Michaux’s paintings always remained figurative, in-spite of all
time. I shake him, shake him like an old prune tree, and his crown trembles
tendency towards abstraction. The artist’s intention was not to flee from
on his head. But nevertheless, he is my King, I know it and he knows it, and
the world, but to expand the world by changing the awareness. The real
it is quite certain that I am at his service.
world was to be enhanced by additional levels of perception.
Mon Roi, in La nuit remue (1935)
Henri Michaux died in Paris in 1984 at the age of 85. It is preferable not to travel with a dead man. La Nuit des Bulgares in Plume (1938) A man who knows neither how to travel nor how to keep a journal has put together this travel journal. But at the moment of signing he is suddenly afraid. So he casts the first stone. Here. Preface to Ecuador (1929) No, I have already said it elsewhere. This earth has had all the exoticism washed out of it. If in a hundred years we have not established contact with some other planet (but we will), or, next best, with the earth’s interior, humanity is finished. There is no longer a means of living, we explode, we go to war, we perpetrate evil of all sorts; we are, in a word, incapable of remaining any longer on this rind. We are in mortal pain; both from the dimensions as they now stand, and from the lack of any future dimension 18
ASEMIC
Henri Michaux Narration (excerpt) 1927
It looks like writing, but we can’t quite read it. I call works like this «asemic writing». Asemic writing seems to be a gigantic, unexplored territory. Asemic writing has been made by poets, writers, painters, calligraphers, children, and scribblers, all around the world. Most people make asemic writing at some time, possibly when testing a new pen. Educators talk about children going through distinct stages of «mock letters», «pseudowriting» and so on, when they’re learning to write. Many of us made asemic writing before we were able to write words. Looking at asemic writing does something to us. Some examples have pictograms or ideograms, which suggest a meaning through their shape. Others take us for a ride along their curves. We like some, we dislike others. They tend to have no fixed meaning. Their meaning is open. Every viewer can arrive at a personal, absolutely correct interpretation. 19
Par la voie des Rythmes
. Jackson Pollock
Νέα Υόρκη 1912-56
Ο Jackson Pollock άρχισε να σπουδάζει ζωγραφική το 1929 στη σχολή καλών
Όταν κανείς αφήνει ένα σημάδι, ή χαράσσει μια γραμμή επάνω σε μια επι-
τεχνών Art Students League της Νέας Υόρκης.
φάνεια, αμέσως τη μεταμορφώνει, μεταφέρει μιαν ενέργεια που διαταράσσει
1930 – Η δουλειά του κατά την περίοδο αυτή αντανακλά τις αρχές του Τοπικι-
την ουδετερότητά της. Καθώς τέμνει τον χώρο που τη φιλοξενεί, η γραμμή
σμού (Regionalism) και μαρτυρά επιδράσεις από τους Μεξικανούς τοιχογρά-
απελευθερώνει εκείνη τη δυναμική της επιφάνειας που γεννά συνειρμούς. Οι
φους (Orozco, Rivera και Siqueros) αλλά και τον Σουρεαλισμό.
αρχαίοι Κινέζοι καλλιγράφοι έκαναν λόγο για το ‘γενεσιουργό χαρτί’.
1940 – Η ζωγραφική του στρέφεται στην πλήρη αφαίρεση. 1947 – Ο Pollock αναπτύσσει την τεχνική του drip painting (ή drip and
Ξέρω πως η συμβολή μου συνοψίζεται κυρίως στη ζωγραφική μου... Αντί να
splash style) για την οποία είναι κυρίως γνωστός. Αντί να χρησιμοποιεί το
κάνει χρήση του περιγράμματος, αντί να δημουργεί σχήματα, ή σκηνικά που
παραδοσιακό καβαλέτο, τοποθετεί τον καμβά στο πάτωμα, ή τον τοίχο, και
απαρτίζονται από σχήματα, η ζωγραφική μου δηλώνει τον ίδιο τον χώρο.
αφήνει το χρώμα να χυθεί, ή να στάξει απευθείας από το δοχείο του. Αντικαθιστά το πινέλο με κομμάτια ξύλου, με το μυστρί ή το μαχαίρι, δημιουργώντας
Το βλέμμα, όμως, κυβερνά το χέρι με τρόπο μάλλον έμμεσο. Η σκυτάλη αυ-
ενίοτε επιφάνειες που φέρουν ένα παχύ στρώμα από χρώμα αναμεμιγμένο
τής της εξουσίας συναντά πολλούς διεκδικητές στο ενδιάμεσο, σημαντικότε-
με άμμο, κομμάτια γυαλιού και άλλα ξένα υλικά. Κριτικοί και καλλιτέχνες
ρος εκ των οποίων είναι η μνήμη. Κάθε ματιά στο μοντέλο, κάθε γραμμή που
διέκριναν μια συγγενική σχέση ανάμεσα στη ζωγραφική αυτή μέθοδο, που
το βλέμμα θα ακολουθήσει, καταγράφεται αυτόματα στη μνήμη. Από τούτη
περιγράφεται με τον όρο action painting (ζωγραφική της δράσης), και τον
την εγγραφή είναι που το χέρι θα αντλήσει τις αρχές, τους κανόνες που θα
αυτοματισμό των Σουρεαλιστών, εφόσον το τελικό αποτέλεσμα και στις δύο
ορίσουν την κίνησή του επάνω στο χαρτί. Ο καλλιτέχνης πλησιάζει, απομα-
περιπτώσεις συνιστούσε έκφραση του καλλιτεχνικού υποσυνείδητου, ή απο-
κρύνεται, σκύβει... Το κορμί του ολάκερο συμπεριφέρεται σαν εργαλείο του
κάλυπτε τις ασύνειδες διαθέσεις του καλλιτέχνη.
ματιού, γίνεται απ’ άκρη σ’ άκρη του ένα μέσο που καθοδηγεί τον φακό του,
Τη δεκαετία του 1960 ο Pollock είχε πλέον αναγνωριστεί ως μία από τις ηγε-
που τον στρέφει, τον ελέγχει, τον εστιάζει.
τικές μορφές του σημαντικότερου κινήματος στην ιστορία της αμερικανικής ζωγραφικής του 20ου αιώνα. Από την κρίσιμη εκείνη καμπή και έπειτα, η γραφή του ακολούθησε την ποΑντιμετωπίζω τη ζωγραφική με τον ίδιο τρόπο που αντιμετωπίζει κανείς το
ρεία μιας κλιμακούμενης αποσπασματικότητας, όπου το στακάτο της κίνησης
σχέδιο. Ως κάτι άμεσο. Δεν ξεκινώ σκιτσάροντας, δεν φτιάχνω προσχέδια από
γεννά συστήματα οπτικής σηματοδοσίας για να δηλωθεί η χαοτική επιστροφή
τα οποία θα προκύψει αργότερα η τελική μορφή του ζωγραφικού έργου.
απωθημένων παρουσιών που αναδύονται στην επιφάνεια από τα βάθη του έργου. Κάποια σχέδια μάλιστα προήλθαν – σαν κατάλοιπα, ή μετά-εικόνες – από
Με τον καμβά στο πάτωμα αισθάνομαι πιο άνετα, νιώθω πιο κοντά στον πίνακα,
χαρτιά τοποθετημένα κάτω από άλλα σχέδια. Γινόμαστε μάρτυρες μιας διελ-
μέρος του έργου, μιας και μπορώ να κινούμαι ολόγυρά του, να το δουλεύω
κυστίνδας ανάμεσα στο άμορφο και σε μια γεωμετρία ξεχασμένη από καιρό.
και από τις τέσσερις πλευρές, να είμαι κυριολεκτικά ‘μέσα’ του.
Η απορροφητικότητα του χαρτιού καθιστά δυσανάγνωστα τα όρια μεταξύ επι-
O καλλιτέχνης σήμερα ζει σε μια μηχανική εποχή, που προσφέρει μηχανικά
φάνειας και βάθους, με αποτέλεσμα να κυριαρχεί μια – ενίοτε αδιαπέραστη –
μέσα αναπαράστασης των αντικειμένων στη φύση, όπως η φωτογραφική μη-
ασάφεια. Παλιότερα, η λέξη-κλειδί για να αποκωδικοποιήσει κανείς τη γραφή
χανή και η φωτογραφία. Ο σύγχρονος καλλιτέχνης, κατά τη γνώμη μου, δου-
του Pollock ήταν «ροή. Τώρα, η γραφή αυτή γλυστράει όλο και βαθύτερα σ’
λεύει με τα υλικά ενός μύχιου κόσμου και αυτόν εκφράζει – με άλλα λόγια,
ένα δυσοίωνο σύμπαν από κηλίδες: ύστατα σημεία στίξης στη χειρόγραφη
εκφράζει την ενέργειά του, την κίνησή του, και άλλες εσώτερες δυνάμεις.
αφήγηση του «εγώ». -Paul Valéry
32
New York 1912 - 56
He beggan to study painting in 1929 at the Art Students League, New
But the hand is very indirectly governed by the eye. Many ‘relays’ come in
York.
between; notably that of memory. Every glance at the model, every line
1930 He worked in the manner of the Regionalists,being influenced also
traced by the eye at once becomes a recorded memory, and it is from
by the Mexican muralist painters, ( Orozco, Rivera, Siqueros) and by certain
this record that the hand will have to derive its law of movement on the
aspects of Surrealism.
paper…. The artist approaches, withdraws, leans over….His whole body
1940 Painting in a completely abstract manner
behaving like an instrument of the eye, becoming entirely a means for
1947” Drip and splash style” for which he is best known. Instead of using
aiming, pointing,controlling, reducing the focus.”
the traditional easel he affixed his canvas to the floor or the wall and poured and dripped his paint from a can. Instead of using brushes he manipulated it with sticks, trowels or knives, sometimes obtaining a heavy impasto by an admixture of sand, broken glass or other foreign matter.This manner of
From this watershed, his final graphics went their way down to a more
Action painting Had in common with Surrealist theories of automatism that
fragmentary state in which staccato tempi become semaphores of the erratic
it was by artists and critics alike to result in a direct expression or revelation
return of repressed presences seeping through from below. Some sheets
of the unconscious moods of the artist.
indeed arose –like residues or after-images –from paper placed beneath
By the -60 s he was generally recognized as the most important figure ,in
other drawings. Formlessness contents with the tug of long-forgotten
the most important movement of this century in American painting.
geometric ordonnances. As the paper’s absorbency confounds surface and space,so indeterminacy and, sometimes ,opacity ,rule. Previously, “flow” was the keynote of Pollock’s draftsmanship; now it ends in the ominous spread of blots. They are the final punctuation marks in the handwriting of
I approach painting in the same sense as one approaches drawing; that is,
the self. -Paul Valery.
it’s direct. I don’t work from drawings, I don’t make sketches and drawings and color sketches into a final painting.” On the floor I am more at ease, I feel nearer , more a part of the painting ,since this way I can walkaround it ,work from the four sides and be literally ‘in’ the painting”. The modern artist , it seems to me, is working and expressing an inner world –in other words- expressing the energy, the motion and other inner forces. To make a mark or trace a single line upon a surface immediately transforms that surface , energizes its neutrality… Dividing the space of its field , a line releases the allusive or generative charge of the surface –ancient Chinese calligraphers spoke of “generative paper”. I know that if I have made contribution, it is primarily in my drawing….. Instead of using outlines, instead of making shapes or setting of shapes ,my drawing declares the space” The modern artist is living in a mechanical age and we have a mechanical means of representing objects in nature such as the camera and photograph. The modern artist, it seems to me ,is working and expressing an inner worldin other words- expressing the energy, the motion, and other inner forces.”
33
Έργα Plates
Untitled. 1939-40. Colored pencils on paper ( 38,1x27,9cm)
Drawing with Two Signatures. 1941. Gouache and pen and ink on paper ( 57,3x58,6cm)
38
Untitled. 1939-40. Colored pencils on paper ( 38,1x27,9cm)
Untitled. 1942-44 .Oil brush, spatter,pen and ink on paper (51,1x33,7cm)
Untitled, 1951. Black and colored inks on Japanese paper (62,9x99,1cm)
Untitled. 1945. Oil brush, oil and gouache on paper ((26x24cm)
42
Number 14,. 1948. Enamel on paper ((57,8x78,7cm)
Untitled. 1946. Brush,spatter,black and colored inks, pastel,gouache,and wash on paper (57,2x78,7cm)
Untitled. 1944. Gouache,ink,and wash on paper (57,2x77,8cm)
Number 15,1948: Red,Gray,White,Yellow,1948 Enamel on paper (56,5x77,5cm)
. Carlfriedrich Claus
4 Αυγούστου 1930, Annaberg - 22 Mαίου 1998, Chemnitz Γερµανός καλλιτέχνης, συγγραφέας και φιλόσοφος. Την δεκαετία του -90 δηµιούργησε έργα οπτικής ποίησης, διερευνώντας τα όρια µεταξύ ποίησης και γραφισµών.
νται εν σπερµατι στο βασικο φυλλο «Αντιαναστοχαστικος διαλογισµος. 1971 « Σπουδες για τις κινησεις της Σκεψης και των δακτυλων» 1985 Εξελλισει τις βασικες ιδεες του για το «Συγκραµα Κ.»Το κυριο πεδιο των σκεψεων και των πειραµατισµων του είναι το εξης: η αλχιµηστικη στιγµη της µεσολαβησης του νου µε το υλικο, το προβληµα της επαφης, ο Ταοισµος του Λαο Τσε. Το Καρατε ως πνευµατικη αρχη και αυτογνωσιακη ασκηση του σωµατος µε στοχο να ενεργοποιηθουν λανθανουσες φυσικοψυχικες επιτη-
“ Η ακριβέστερη,διότι ήταν αθέλητη και ακαριαία αυτοβιογραφία γίνεται προσιτή από αυτή καθ αυτή την δουλεια µου, από την αρχη των χρονων του _50. Συμβιβασμός και αμοιβαίες επιδρασεις των « Γλωσσικων φυλλων». Πειραµατικη υπαρξη σε πειραµατικη δουλεια,οι καταστασεις υπο τις οποιες επιτυγχανεται, υπερβαινονται στο αποτελεσµα.» 1949 Ασχολειται µε την γλωσσολογια και κυριοτερα µε την φωνολογια 1951 Νατουραλιστικα συµβολικα ποιηµατα σε ελευθερο ρυθµο, πρωτες δοκιµες στην πειραµατικη ποιηση (ηχος- εικονα). Από ένα τυχαιο σπασιµο του καρπου µαθαινει να γραφει µε το αριστερο χερι,γεγονος που θα αποβει
δειοτητες. Το φαινοµενο µιας ασυνειδης σωµατικης γλωσσας και προπαντως οι πειραµατισµοι και οι στοχασµοι του, οδηγηµενος από τις ευαισθησιακες εµπειριες του Σαµανισµου, για την αρρητη, µη φωνιτικη επικοινωνια, του ζωντανου σωµατος µε τον εαυτο του, των ανθρωπων µε τα ζωα και τα φυτα. 1991 Εκλεγεται µελος της Ακαδηµιας Καλων Τεχνων του Βερολινου. Κερδιζει το βραβειο γραφιστικης του Griffelkunstmidglieder. 1992 Επιτιµος διδακτωρ στην Ανωτατη Σχολη Εικαστικων Τεχνων της Δρεσδης και βραβειο Graf-Kessler για ένα 5-µερες αντικειµενο στην εκθεση της Ενωσης Καλλιτεχνων στο Ααχεν. Εκθεση µε τον Georg Baselitz, στο µουσειο Van Hedendaagse στη Γανδη.
σπουδαιο για τους πειραµατισµους του µε τον γραπτο λογο και αργοτερα για τα φυλλα γραφης του όπως επισης για ο,τι αφορα την αποκαλυψη του ασυνειδητου. Γεννωνται τα αφηρηµενου ρυθµου σχεδια του, το « Αυτοµατικο Ηµερολογιο ως φυσικες ασκησεις». 1958 Πειραµατισµοι µε την αποδοµηση της γλωσσας (Ατοµικος Ηχος| Ατοµικα Γραµµατα). Με τα δηµιουργηµενα στη γραφοµηχανη, πεδια λεξεων, καταστρωνει µε την µετατοπιση των φυλλων, τα «Μοντελα φασεων», στα οποια πλεον εισαγει την διασταση του χρονου.Γραφει η σχεδιαζει πολλα φυλλα εµπνευσµενος από τις µεταλλικες και φυτικες δοµες, τετοια όπως τα «Bραχωδης περιοχη», « Βαλτος», “Aνεγερση και κατεδαφιση µιας φιγουρας σε 13 φασεις». Στα γραµµενα µε το χερι φυλλα του δεσποζουν κυκλικα διαπλεκοµενες κατασκευες. Επισης σηµαντικά ειναι, στα ποιηµατα του, της οπτικης και συγκεκριµενης ποιησης, οι κυκλοι και οι στρωµατωσεις φρασεων, λεξεων, ηχων. 1960 Παρουσιαζεται η κριτικη του για το βιβλιο του Franz Mon «Συναρθρωσεις», µε τον τιτλο, «Οπτικες ακουστικες φασεις περιεκτικοτερης διαδικασιας». Προκειται κυριως για µια εκθεση των θεωρητικων του γνωσεων και της πρακτικης αυτογνωσιας του, που δεν προερχονται τοσο από την αναβιωση της Dadaιστικης φωνητικης ποιησης, αλλα αναβλυζουν µεσα από την διαδικασια του ηχου στα λαµαιστικα µαντρα, τις Τοτεµικες τελετουργιες, τον Σαµανισµο και την πρωτοποριακη µουσικη της δεκαετιας του -20 1961 - Αρχιζει να µελετα Παρακελσο. Σηµαντικες για την δηµιουργια του γινονται οι παραλλαγες στην προ- υλιστικη Φιλισοφια της Φυσης, της Αλχηµειας και της Κοινωνιογνωσιας του Παρακελσου. Εντριφει στην Θιβετιανη τεχνη και ζωγραφικη « Πειραµατικες διπλης οψεως πραξεις γραφης» µε διαφανη χαρτια µε 4 οψεις 1962 - Στις καθαρα χειρογραφες Γραφες του προστιθενται µορφοποιηµενα συµβολα, µορφες µατιων, χεριων, δακτυλων. 1965 - « Σπουδη της κατανοησης». Το αναγλυφο φλεβικο συστηµα των κυµµατιστων χαρτιων γινεται εδώ «ολοενα και περισσοτερο δυναµικο και επαρκες συντακτικο συστατικο της ενσαρκωσης της σκεψης και της οµιλιας» 1969 - Η σωµατικη δραση και σχεδια « καρατε» των χρονων του -80 βρισκο48
Hand - Handeln. 1987
4 August 1930, Annaberg - 22 Mai 1998, Chemnitz Carlfriedrich Claus was a German artist, author and philosopher. In the 1990s he worked on ‘Visual Poetry’, exploring the borders between lyrics and graphic arts. “The most accurate autobiography, by virtue of being unintentional and instantaneous, is to be found in my work from the beginning of the 50s. Compromise and reciprocal influences from the “Language Pages”. An experimental existence through experimental work: the conditions in which it is accomplished are transcended in and by means of the outcome.” 1949 – Claus takes an interest in linguistics and especially phonetics. 1951 – He writes naturalist-symbolist poetry in free verse and makes his first attempts at experimental poetry (sound-image). A broken wrist forces him to learn to write with his left hand, which will have a decisive role in his experimentations with the written word, as well as in later work on his
his preoccupations and experimentations at the time includes the alchemical moment of mediation between mind and matter, the problem of interaction and Lao Tzu Taoism; Karate as a spiritual principle and physical exercise for attaining self-awareness with a view to awakening latent psychosomatic skills and the existence of an unconscious body language. More importantly, his work during this period is inspired by the emotive experience of Shamanism regarding the nonverbal, non-vocal communication of the living body with itself; of man with the animals and plants. 1991 – He is elected a member of Berlin’s Academy of Fine Arts (Akademie der Künste) and receives the Griffelkunstmidglieder award for graphic design. 1992 – He becomes professor emeritus at the Dresden Academy of Fine Arts (Hochschule für Bildende Künste Dresden) and is presented with the Graf-Kessler award in the context of the German Artists Association exhibition in Aachen. He also presents an exhibition in the Van Hedendaagse Museum, Ghent, together with Georg Baselitz.
language pages and on exposing the unconscious. He creates a series of abstract drawings titled “Automatic Journal as Physical Exercises”.
Hand - Handeln. Kara- te.1987
1958 – He experiments with deconstructing language (Individual Sounds / Individual Letters). Using a typewriter he creates “word fields” and then shifts the order of pages to produce “Phase Models” introducing into his work the dimension of time. He produces numerous texts and designs inspired by the structures of minerals and plants. His work from this period includes “Rocky Terrain”, “Swamp”, “Erecting and Demolishing a Figure in 13 Stages”. Hand-made designs feature cycles of interwoven structures. Also important are the cycles and layers of phrases, words and sounds that appear in his optic poems. 1960 – He publishes a review of Franz Mon’s “Articulations” titled “Visible and Audible Phases of Comprehensive Processes”. In it he describes his own theoretical background and practical experience, which seems to have less of an affinity with a revival of Dadaist phonetic poetry than with sound processes typical of the mantras of Lamaism, totemic rituals, Shamanism and avant-garde music of the 20s. 1961 – He begins to study Paracelsus, whose alchemical writings and prematerialist philosophy of nature and society will substantially influence his work. At the same time he begins to explore Tibetan art, especially painting. He creates “Double-sided experimental acts of writing” on two sheets of transparent paper (4 sides). 1962 – His hand-made graphic work begins to incorporate pictograms, representing eyes, hands and fingers. 1965 – “A Study of Comprehension”. The high-relief of corrugated paper becomes here “an increasingly dynamic and adequate constituent element of the embodiment of thought and speech”. 1969 – “Antireflective Meditation” contains the germ of concerns that would dominate his work in the 80s, such as the preoccupation with physical action that is evident in his “karate” designs of the same period. 1971 – “Studies of the Movements of Thought and of Fingers”. 1985 – He develops his basic ideas regarding “Aggregate K”. The scope of 49
Έργα Plates
Strahlngen 1979 - 83 Starting Point, 1983
Observation einer Observation: Fur Klaus Sobolewski .1983
57 Imaginieren im Kindsein; Aurora darin . 1976. Frage nacht mehr auf Ausbeutung, Macht, Zahmung basiert, sondern auf Solidaritat auch mit der Natur . 1976- 77
58
59 Die Galgen werden grunen . 1976 Frage nach kommunistischer Kosmologie . 1977
Studie: Basilemente. 1979
Studie Basilemente. 1979
. Pierre Soulages
1919 Ροντέζ, Νότια Γαλλία
Ο Pierre Soulages είναι Γάλλος ζωγράφος, χαράκτης και γλύπτης. Γεννήθηκε στις 24 Δεκεμβρίου 1919 στο Ροντέζ της Αβερόν, στη Νότια Γαλλία. Είναι γνωστός ως «ο ζωγράφος του μαύρου», λόγω της προτίμησής του για τούτο «το χρώμα που δεν είναι χρώμα». Έλεγε χαρακτηριστικά: «Όταν το φως αντανακλάται επάνω στο μαύρο, το μεταμορφώνει και το μεταλλάσσει. Δημιουργεί ένα διανοητικό πεδίο που ανήκει κατηγορηματικά σε αυτό και μόνον.» Για τον Soulages, το φως είναι ένα ακόμη ζωγραφικό μέσο, ένα υλικό της δουλειάς του. Οι ραβδώσεις στη μαύρη επιφάνεια των έργων του καθιστούν δυνατή την αντανάκλαση του φωτός, βγάζοντας έτσι το μαύρο από το σκοτάδι και οδηγώντας το στο φως∙ μεταμορφώνοντάς στο σε φωτεινό χρώμα. Πριν από τον Β′ Παγκόσμιο Πόλεμο ο Soulages είχε ήδη περιηγηθεί στα παρισινά μουσεία, ακολουθώντας την κλίση του και αναζητώντας τον δρόμο του στην τέχνη. Αφότου ολοκλήρωσε τη στρατιωτική θητεία του κατά τη διάρκεια του πολέμου, εγκατέστησε το ατελιέ του στο Παρίσι και παρουσίασε την πρώτη του έκθεση το 1947 στο Salon des Indépendants, τον εκθεσιακό χώρο της Ένωσης Ανεξάρτητων Καλλιτεχνών (Société des Artistes Indépendants) στο Γκραν Παλαί των Ηλυσίων Πεδίων. Εργάστηκε επίσης ως σκηνογράφος. Το 1979 εκλέχτηκε αντεπιστέλλον μέλος της Αμερικανικής Ακαδημίας Γραμμάτων και Τεχνών. Κατά το διάστημα 1987-1994 δημιούργησε 104 υαλογραφίες (βιτρώ) για το Ρομανικό Αββαείο της Αγίας Πίστης (Sainte Foy) στο Κονκ της Αβερόν. Είναι ο πρώτος εν ζωή καλλιτέχνης που προσκλήθηκε να παρουσιάσει έκθεσή του στο Κρατικό Μουσείο Ερμιτάζ της Αγίας Πετρούπολης και, αργότερα, στην Πινακοθήκη Τρετιακόφ της Μόσχας (2001). Έργο του τού 1959 πωλήθηκε το 2006 σε δημοπρασία του οίκου Sotheby’s προς 1.200.000 ευρώ. Το 2007 το Μουσείο Fabre του Μονπελιέ αφιέρωσε μια ολόκληρη αίθουσα στο έργο του Soulages, στην οποία και παρουσιάζει έργα που ο καλλιτέχνης δώρισε στην πόλη. Η δωρεά περιλαμβάνει έργα δημιουργημένα από το 1951 έως και το 2006, μεταξύ των οποίων και σημαντικά έργα του από τη δεκαετία του ’60, δύο μεγάλων διαστάσεων πίνακες που αποτελούν παράδειγμα των πειραματισμών του με το outrenoir από τη δεκαετία του ’70 και αρκετά μεγάλων διαστάσεων πολύπτυχα. Το Εθνικό Κέντρο Τεχνών και Πολιτισμού Georges Pompidou παρουσίασε πρόσφατα (Οκτώβριος 2009-Μάρτιος 2010) αναδρομική έκθεση του έργου του, ενώ η αναδρομική έκθεση που παρουσιάστηκε το 2010 στο Μουσείο της Πόλης του Μεξικού περιλάμβανε εκτός από ζωγραφικά έργα και ένα βίντεο με συνέντευξη του καλλιτέχνη.
64
Brou de noix sur papier. 1948. (65x 50 cm)
Δεν ζητώ τίποτε από τον θεατή. Του παρουσιάζω απλώς έναν πίνακα. Εκείνος, τώρα, είναι και απαραίτητος για την ερμηνεία του, αλλά και ελεύθερος να τον ερμηνεύσει κατά το δοκούν. Η θέση του ως θεατή εξαρτάται από τη γενικότερη στάση του απέναντι στον κόσμο και ανταποκρίνεται στη στάση αυτή∙ πολλώ
παραμικρή αποκρυπτογράφηση, δίχως να επιβάλει κανένα νόημα, με καλεί
δε μάλλον εφόσον ο πίνακας, που δεν αφορά τίποτε πέραν της πραγματικότη-
να λειτουργήσω ο ίδιος ως νόημα.»
τας που περικλείει ο καμβάς, δεν τον στριμώχνει, δεν τον φέρνει σε δύσκολη θέση. Η ζωγραφική μου αποκαλύπτει όχι μόνον τον ζωγράφο ακέραιο, αλλά
Έτσι προσεγγίζει κανείς ένα έργο τέχνης, το οποίο οφείλει την ύπαρξή του σε
και τον ίδιο τον θεατή και μάλιστα με δύναμη ασυγκράτητη.
κείνους που το μελετούν με το βλέμμα. Δεν υπαινίσσεται κανένα κρυφό νόημα, δεν κρύβει κανένα μυστικό (το μυστικό αποκαλύπτεται εκ των προτέρων,
Δεν ήταν τόσο έλλειψη ενδιαφέροντος για την εικόνα, όσο ένας ακατανίκητος
ή είναι έστω γνωστό σε κείνον που το κρύβει και δύναται να αποκωδικοποι-
ενθουσιασμός για τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ζωγραφικής. Προτιμούσα
ηθεί.) Στην ουσία έχουμε να κάνουμε με το μυστήριο. Είμαι πεπεισμένος
την ανεπιτήδευτη δύναμη, την αίσθηση εκείνη που δημιουργεί η αλληλεπί-
πως η ζωγραφική είναι ό,τι ήταν και γραφή για τον Stéphane Mallarmé: «μια
δραση ανάμεσα στις φόρμες καθ’ εαυτές, τον απτό χαρακτήρα που τις καθι-
αρχαία πρακτική, σκοτεινή και συγκεχυμένη, αλλά κτητική, που η ουσία της
στούσε ένα απαράμιλλο και αναντικατάστατο γεγονός.
έγκειται στο μυστήριο της καρδιάς. Όποιος την κατακτά στην πληρότητά της, αποσύρεται.»
Αυτό το είδος της υδατογραφίας μού αποκάλυψε πως οι μορφές που αναδύονταν από την κίνηση του πινέλου, από το μελάνι και το χαρτί, μπορούσαν να πλάσουν έναν αυτόνομο χώρο, μπορούσαν να γεννήσουν φως και ρυθμό. Ως ανεξάρτητη από την εικόνα οντότητα, συνεισέφεραν κάτι διαφορετικό, άνοι-
Peinture.1948-49. Brou de noix sur toile (193,4x129,1cm)
γαν νέους δρόμους στο πεδίο της ζωγραφικής. Η εικόνα συχνά χρησιμοποιεί τον πραγματικό κόσμο –έναν κόσμο απείρως πιο προσαρμοσμένο στη μετάδοση μηνυμάτων– σαν πατερίτσα. Η ζωγραφική είναι γλώσσα και μίμηση, αλλά είναι συνάμα και πηγή τέρψης, αναζήτηση του ιδανικού κάλλους, της αρμονίας, του ρεαλισμού, της έκφρασης και τόσων άλλων. Η αφηρημένη ζωγραφική είναι άλλοτε γεωμετρική άλλοτε όχι, με χρώματα επίπεδα που δεν μαρτυρούν τη δράση του χεριού ή του χρωστήρα, ή, αντιθέτως, με το χρώμα να βρίσκεται στο προσκήνιο, φέροντας το ίχνος της χειρονομιακής ζωγραφικής ή της κηλιδογραφίας (tachisme) – κι ωστόσο, μέσα από όλες αυτές τις εκδοχές αναδύεται πάντοτε η ζωγραφική ανόθευτη ως επιδίωξη του ωραίου, ως εκφραστικό μέσο, αναζήτηση του αφηρημένου εξπρεσιονισμού, της επικοινωνίας που στηρίζεται στο σύμβολο, ως αντικείμενο στοχασμού, κτλ. Η ζωγραφική επινοείται εκ νέου στο διηνεκές – έτσι ήταν πάντα και έτσι θα εξακολουθήσει να είναι. Η νοσταλγία, το όνειρο μιας επιστροφής στο χτες της ζωγραφικής είναι μια μίμηση. Πιστεύω πως η ζωγραφική μπορεί να ανακαλύψει νέες φόρμες που ανταποκρίνονται σε μιαν αλήθεια, είτε πρόκειται για την αλήθεια μιας εποχής είτε για κείνη ενός ατόμου, και πως δεν έχει χάσει την ικανότητά της να τροφοδοτεί ακάματη την περιπέτεια της τέχνης. Η ζωγραφική [είναι] προϊόν της δράσης εκείνου που θέτει υπό αμφισβήτηση τη σχέση του με τον κόσμο, με αποδέκτη εκείνον που, μέσω της ζωγραφικής, θα κάνει το ίδιο για τη δική του σχέση με τον ίδιο κόσμο. Ή, αλλιώς, όπως το έθεσε και ο Pierre Designe: «Ο καμβάς που δεν παραπέμπει σε κάτι συγκεκριμένο, παραπέμπει εμένα τον ίδιο στον εαυτό μου. Και δίχως να απαιτεί την 65
Rodez (Aveyron), 1919 Soulages also is known as «the painter of black» because of his interest in the colour, «...both a colour and a non-colour. When light is reflected on black, it transforms and transmutes it. It opens up a mental field all of its own». He sees light as a matter to work with; striations of the black surface of his paintings enables him to make the light reflect, allowing the black to come out from darkness and into brightness, thereby becoming a luminous colour. Before World War II, Soulages already had toured museums in Paris seeking his vocation and after wartime military service, he opened a studio in Paris, holding his first exhibition at the Salon des Indépendants in 1947. He also worked as a designer of stage sets. In 1979 Pierre Soulages was made a Foreign Honorary Member of the American Academy of Arts and Letters. From 1987 to 1994, he produced 104 stained glass windows for the Romanesque Abbey church Sainte-Foy in Conques (Aveyron, France). He is the first living artist invited to exhibit at the state Hermitage Museum of St. Petersburg and later with the Tretyakov Gallery of Moscow (2001).
I don t ask anything of the viewer, I present him with a painting: he its
A composition he created in 1959 sold for 1.200.000 euros at Sotheby’s
is free and requisite interpreter. This position as viewer depends on and
in 2006.
responds to his overall attitude within the world – all the more powerfully
In 2007, the Musée Fabre of Montpellier devoted an entire room to Soulages,
so because he is not put on the spot by this painting, which does not refer
presenting his donation to the city. This donation includes twenty paintings
to anything outside itself. My painting commits not only the painter in his
dating from 1951 to 2006, among which are major works from the 1960s,
entirety but the viewer too, and with as much force as possible.
two large plus-black works from the 1970s, and several large polyptychs. A retrospective of his art was held at the Centre National d’Art et de Culture
This was not so much a lack of interest in the image as a boundless
Georges Pompidou from October 2009 to March 2010. In 2010, the Museo
enthusiasm for the qualities peculiar to painting, I preferred the unadorned
de la Ciudad de Mexico presented a retrospective of Soulages’ paintings
force and quality engendered by the interaction of the forms themselves ,
that also included an interview-video with the painter (Spanish subtitles)
the concrete character which made them a unique , irreplaceable event. To me, this wash drawing was the revelation that the forms emerging from brush , ink and paper could create autonomous space, light and rhythm. As an independent entity from the image, they contributed something else, they opened up painting to other channels. The image often needs to lean on the crutch of the world, infinitely more adapted to the transmission of meaning. Painting has been language and imitation but also an object of delectation, a search for ideal beauty , harmony, realism, expression and much more. Abstract , it has sometimes been geometrical, sometimes not, with flat colours devoid of any trace of hand or tool, or on the contrary with colors much to the fore in the graphic design and touches of gestural or Tachist painting _ and coming through each of these aspects , pure painting aspiring towards beauty , means of expression, abstract expressionism , communication through symbols , object of meditation etc. Painting has been endlessly reinvented and must always be reinvented. Nostalgia , dreams, of returning to times and painting of yesterday are simulations. I believe painting can discover new forms which correspond to a truth, a truth of time and of an individual and that it is still capable of perpetuating the adventure of art.
66
Painting something done by someone who is questioning his relationship with the world , for someone who, through the painting , thus questions his relationship with the world. Or , as Pierre_ Designe puts it : “The canvas which refers to nothing refers me to myself – and with no deciphering required and no meaning imposed , it calls upon me to act as meaning”. This is the way that one approaches a work of art , which owes its existence to those who contemplate it. It implies no hidden meaning , no secret clue ( the secret is revealed beforehand, is at least known by the one hiding it and can be deciphered). Here we re talking about mystery. I am convinced that painting is what writing was to Mallarme: “ An ancient, very vague yet jealous practice whose sense lies in the mystery of the heart. Whoever accomplishes it, integrally , withdraws”
Peinture. 17 Janvier 1970. (202x 327cm)
67
68
Έργα Plates
Brou de noix sur papier.1947, 1948. 65x50 cm, 65x50 cm.
Gourdon sur verre .1949. 45,5x 76,5 cm.
Peinture. 11 julliet 1965. 190 x300 cm.
Peinture. 1960. 41x33 cm.
Peinture. 1960. 41x33 cm.
Peinture. 11 julliet 1965. 190 x300 cm
Peinture. 24 Novembre 1963 . 256 x 202cm
76
Peinture.1e Juin 2006 . 181x162cm
Peinture. 8 Juin 1999 . (243x181cm )
Γραμματομορφές Letterforms Γράμματα του ελληνικού αλφαβήτου Συνθέσεις Greek alphabet letters Compositions
Το σχέδιο είναι ο εσωτερικός διάλογος ενός σχεδιαστή με τον εαυτόν του.
σκοπούς, έρχεται στην επιφάνεια της μαζικής οπτικής επικοινωνίας.
Σημεία, γραμμές και σχήματα αναπαριστούν εξωτερικά, την αρχική ιδέα, τα πρώτα στάδια της σκέψης του. Οι σχεδιαστικές αυτόματες χειρονομίες αποκα-
Παρατηρώντας τα έργα των καλλιτεχνών που σχεδιάζουν και ζωγραφίζουν
λύπτουν τις ιδέες των ανθρώπων για τα πράγματα και όχι την αντίληψη τους
χειρονομιακά, και ακολουθώντας με το βλέμμα τις διαδρομές των γραμμών,
για αυτά. Στο σχέδιο δεν βλέπουμε μόνο την φυσική αναγραφή και πρόθε-
τις μουντζούρες, τον χώρο όπου βρίσκονται τα σημεία, την κίνηση και τις πολ-
ση της σκέψης, αλλά επίσης διαισθητικά, αναγνωρίζουμε σημάδια κάποιων
λαπλές σχέσεις που δημιουργούνται μεταξύ τους, εμφανίζονται οι μορφές των
δράσεων, ίχνη πρωτογόνων κινήσεων του σώματος, η σημασία των οποίων
γραμμάτων που χρειάζομαι για την κατασκευή των λέξεων - φράσεων που θα
είναι βαθειά ριζωμένη στις χειρονομίες μας. Εξαιρετικό παράδειγμα είναι η
συνθέσουν την εικόνα. Η εικόνα που γίνεται αφίσσα με σκοπό την μετάδοση
ζωγραφική των παιδιών σε νηπιακή ηλικία.
μηνυμάτων και την επικοινωνία με τους θεατές - περαστικούς, εμπεριέχει με
Τα νήπια χειρονομούν γράφοντας, χαρτογραφώντας τον χώρο, ερευνώντας τα
το είδος των γραμματομορφών που επιλέγονται κάθε φορά, την έννοια της
όρια και ανακαλύπτοντας σχέσεις. Όλα τα παιδιά του κόσμου στην νηπιακή
λέξης - φράσης.
ηλικία σχεδιάζουν σχήματα που μοιάζουν με κύκλους, σημεία και γραμμές
Ο χώρος του χαρτιού που χρησιμοποιείται σαν βάση, συντίθεται εννοιολογικά
που κινούνται, συγκρούονται και επικαλύπτονται στην επιφάνεια. Μουντζού-
και με την χρήση στοιχείων και τμημάτων των ζωγραφικών έργων των συ-
ρες.
γκεκριμένων καλλιτεχνών συμπληρώνοντας η ενδυναμώνοντας το νόημα της
Στην γραφή, τα γράμματα, μοιάζουν με μηχανικά στοιχεία. Οι κινήσεις γρα-
λέξης-φράσης.
φής των γραμμάτων είναι μηχανικές.
Οι γραμματομορφές πλάθονται με ποικίλους τρόπους.Τα ελεύθερα σχήμα-
Άλλο ένα αρχικό σχηματοποιημένο επίπεδο των εμπειριών μας είναι η γλώσ-
τα συμπυκνώνουν μέσα στο πλαίσιο τους, την δυναμική της χειρονομίας,του
σα. Μαθαίνομε να ονομάζομε με λέξεις τα πράγματα που αντιλαμβανόμαστε
ψυχισμού και του νου των καλλιτεχνών και γίνονται το όχημα μεταφοράς μη-
γύρω μας, δημιουργώντας ο κάθε πολιτισμός με την δική του γλώσσα, την
νυμάτων.
πραγματικότητα όπως εμφανίζεται η μεταλλάσσεται.
Η συναρμολόγηση αυτών των διαφορετικών υλικών με την μέθοδο του κολλάζ
Η ζωντανή ροή του λόγου και το σχέδιο, βρίσκονται στην ίδια ρευστή κατάστα-
προκαλεί μια καινούρια σύνθεση των σημαινόντων, παραποιημένα από την
ση. Ο συνδυασμός γλώσσας και εικόνας συνυπάρχει συχνά σε σχέδια καλλιτε-
κανονική τους χρήση, με μια προσέγγιση αισθητική, έχοντας σαν αποτέλεσμα
χνών, αλληλοσυμπληρώνοντας και ενδυναμώνοντας την έννοια του μηνύματος
οι λέξεις – φράσεις πάνω στο χαρτί, να μοιάζουν με ιδεογράμματα.
και την μορφή της εικόνας. Το σχέδιο αντανακλά τα στοιχεία και τον τρόπο που αυτά σχηματοποιούνται για την εφαρμογή μιας ιδέας. Μπορεί ν΄αλλάξει στην πορεία μιας μελέτης. Αυτή η ευελιξία είναι πολύ ενδιαφέρουσα για τον σχεδιαστή καθώς μπορεί ν΄ανακαλύψει νέους δρόμους προσέγγισης του στόχου του. Τα σχέδια συνιστούν ένα είδος εξωτερικής αναπαράστασης, τα εργαλεία που διευκολύνουν την μνήμη και την σκέψη. Η μνήμη διευρύνεται όταν μέσω του σχεδίου μπορεί κανείς να αναγνωρίσει ερεθίσματα, καταστάσεις και πράξεις που έχουν καταγραφεί μέσα στον χρόνο, κοινά σε άλλους ανθρώπους. Οι σχεδιαστικές παραστάσεις έχουν το πλεονέκτημα ότι μπορούν να ερευνηθούν, να συζητηθούν και να διαφοροποιηθούν από ομάδες ανθρώπων. Η χειρονομία του visual journaling ως αποτύπωση ενός κλασικού μαθητικού Journal μέσω παραστάσεων αντί οργανωμένων σημειώσεων, αποκτά ιδιαίτερη δημοφιλία τα τελευταία χρόνια στα διεθνή ακαδημαϊκά προγράμματα, κυρίως – όπως είναι φυσικό- στις σχολές και τα τμήματα που σχετίζονται με την σχεδίαση. Το μήνυμα σε μια επικοινωνιακή πράξη όπως αυτή της καμπάνιας ή σε οποιαδήποτε άλλη εκστρατεία που χρησιμοποιεί την αφίσσα ως εκφραστικό μέσον συνήθως προκύπτει μέσα από προσεκτικό συνδυασμό του εικαστικού στοιχείου με την τυπογραφία. Η πρόοδος της σχεδίασης γραμματοσειρών υπηρετεί εν πολλοίς κι αυτόν τον σκοπό, την καλύτερη δηλαδή, την αμεσότερη και την πλέον δυναμική και ασφαλή μεταβίβαση του μηνύματος. Από τα δείγματα του Γαλλικού Μάη, μέχρι τις σημερινές καλλιτεχνικές «δηλώσεις» δημιουργών συναντάμε συχνατην χρήση χειρονομιακών γραμμάτων. Ειδικά στο poster design η χρήση του χειρονομιακού γράμματος είναι πολύ συχνή. Η κλασική τυπογραφία παύει να είναι ο μονόδρομος στην μεταβίβαση ενός μαζικού μηνύματος ενώ η χειρονομία, το χειρόγραφο γράμμα που μέχρι πρότινος το εντοπίζαμε μόνο σε έργα τέχνης εξυπηρετώντας άλλους πιο εσωτερικούς, αισθητικούς καλλιτεχνικούς 80
Doodling νηπίου 4 ετών
Design reflects the inner dialogue of the designer with themselves. Signs,
world of art works, serving more introverted aesthetic purposes– to the
lines and patterns are a manifestation of the original idea, of thought as it
surface of mass visual communication.
emerges in the mind. The automatic gesture of the design reveals peoples’ ideas about things, not their perception of them. The design itself is not
By examining the works of artists engaged in gestural design and
only a tangible record of thought and a register of its intentions, but also
painting – tracing the flow of movement across the work’s surface, the
something in which we may intuitively recognize the signs and traces of
development of lines and doodles, the space occupied by signs and the
certain primordial physical motions, whose meaning is deeply engraved in
varied relationships formed between these elements – I can visualize the
the contemporary gesture. An excellent example of this is to be found in
shape of the characters I will need to assemble the words or phrases by
the drawings of toddlers. It is the gesture that young children use to write,
which the image will be composed. Typeface selected for the image on a
to acquire a sense of space –to chart it, as it were– to explore boundaries
poster that has the explicit aim of communicating with the viewer-passerby,
and relationships. Every child around the world has made doodles on a
of conveying a certain message, invariably implies the notion of the word-
piece of paper, drawn shapes that approximate the circle, signs and lines
phrase. The space delineated by the surface of the paper, which serves
that seem to move around the surface of the drawing to clash or overlap
as a base, is conceptually constructed with the added use of elements
with each other.
borrowed from the paintings of specific artists, which help complement or
As far as writing is concerned one might say that letters appear almost
reinforce the meaning of the word-phrase. The form of characters can be
like mechanical parts. The motions required to draw letters on a page are
developed in various ways. Free-flowing shapes seem to crystallize in their
mechanical. Language is one of the primary levels at which experience
form the dynamics of the gesture, of the artist’s thought and emotion, and
becomes formulated. We learn to name the world around us by attaching
become the channel through which message is conveyed. Assembling all
words to the things we perceive in it, each culture creating reality in its
these diverse materials by means of collage in fact causes signifiers to be
many forms and transformations through language.
arranged in a new order that follows from a specific aesthetic approach. As
Language and design share the same animated flow; are equally in a state
a result, words-phrases on the paper become a sort of ideogram.
of constant flux. The image and the word are often combined in artists’ designs, completing each other and reinforcing both verbal message and visual form.
H.F.Claus.1978. Notiz des Todes
The design reflects the constituents of an idea and the way these are shaped to materialize it. It can change in the course of a given project. This kind of flexibility is intriguing for the designer because it means that one can discover new paths through which to reach their goal. Designs are a kind of external representation: instruments to facilitate memory and thought. Memory is enriched when one can recognize in a design certain stimuli, situations and actions that have become over time part of the shared record of human experience. Such representations have the advantage of being open to investigation, discussion, modification by various groups of people. The gesture of visual journaling –creating a record of thought that resembles a typical student journal, though containing representations rather than well structured notes– has in recent years become widely popular across international academic programs, especially, as might be expected, in design schools and related academic departments. The message in a communicational act such as the advertising campaign, or any other campaign for that matter that uses the poster as the most common means of expression, is the upshot of a very careful combination of visual element and typography. Generally speaking, the development of font design may be said to serve this purpose among others: namely, to carry the message across as eloquently, directly and securely as possible. From posters originating in the student protests of May 1968 in France to the contemporary “statements” of artists. Especially in poster design, gestural letters are not only very common, but also quite successful at the hands of inspired artists. This alone is a compelling fact: something has happened to undermine the monopoly conventional typography held on mass message transmission and to thrust the gestural letter –once inhabiting only the 81
83
86
87
Κλωνισμός Χάρη στην πληροφορική και τις προόδους της βιοτεχνολογίας, οι επιστήμες της ζωής είναι ικανές να απειλήσουν το ζών με βιοτεχνολογικές μεθόδους, όχι πια όπως χθές, με την ραδιενεργό καταστροφή της φύσης, αλλά με την κλινική σπερματέγχυση, τον έλεγχο των πηγών της ζωής, την καταγωγή των όντων. Μια τέτοια επιδιόρθωση θα είχε, άραγε, αυτό που ακόμα ονομάζουμε ηθική αξία η έστω μια κάποια σχέση με το πρώτο άρθρο του Ιπποκρατικού όρκου,το [πρώτα- πρώτα μην ενοχλείς]. ( Π.Βιρίλιο, Η πληροφορική βόμβα)
Cloning The life sciences can now pose a threat to the living being through their use of biotechnological methods – a development that has been made possible by information technology and the advancement of biotechnology. The living being is no longer threatened by a nuclear destruction of the natural world, but by artificial insemination, the ability to control the sources of life, the very origin of beings. Is there any so-called moral value to such remedies? Can they at least be connected in some way with the first article of the Hippocratic Oath (never do harm)? (P. Virilio, The Information Bomb)
Αφίσσες Posters
Perspectiva Κυριολεκτικά σημαίνει βλέπω λοξά. Πρίν καταβροχθίσει τον χώρο με μία βουλιμία απαράμιλλη στην ιστορία των ανθρωπίνων μεταναστεύσεων, ο σκαπανέας το καταβροχθίζει ήδη με τα μάτια – στην Αμερική, όλα αρχίζουν και όλα τελειώνουν με την σφοδρή επιθυμία του βλέμματος.
Perspectiva Literally meaning to see through, to inspect carefully – Before devouring space with a bulimic appetite that has no parallel in the entire history of human migration, the pioneer has already done so with the eyes: in America, everything begins and ends with the unslaked desire of the gaze.
97
-Μοναδικός παράδεισος τα παιδικά μας όνειρα. Σύνθημα σε τοίχο των Εξαρχείων.
-There is no paradise but in our childhood dreams. (an aphorism written on a wall in Exarheia, Athens)
98
-Cyberpunks Οι ναρκομανείς των δικτύων πολυµέσων που χτυπημένοι από την αρρώστια IAD (Internet Addition Disorder), που η µνήµη τους έχει γίνει ένας ετερόκλητος σωρός , µια χωματερή παραγεμισμένη µ’ ένα σωρό εικόνες όλων των προελεύσεων, µε σύμβολα φθαρμένα, στοιβαγμένα όπως-όπως και σε κακή κατάσταση. (Π. Βιρίλιο, Η πληροφορική βόµβα)
Cyberpunks People addicted to multimedia networks, suffering from IAD (Internet Addiction Disorder), their memory an absurd jumble of disparate things, a dumpsite of images from all corners of experience, a mess of tattered symbols thrown together topsy-turvy. (P. Virilio, The Information Bomb)
Πότε ξέρεις πως έχεις ξεπεράσει τα όρια; How Far is Too Far?
Νούς Mind
Χειραγωγώ Manipulieren
Σώστε τη Γή Save the earth
Ελεύθερη Βούληση Free Will
113
Πολιτικοί Politicians
Τηλε-επιτήρηση Όταν θα υπάρχουν πέντε εκατομύρια live cameras διάσπαρτες στον κόσμο και πολλές εκατοντάδες εκατομυρίων Διαδυκτιοναύτες που θα μπορούν να τις παρατηρούν ταυτόχρονα στις κονσόλες τους, θα παρευρεθούμε στο πρώτο Οπτικό Κράχ, και η λεγόμενη τηλεόραση θα παραχωρήσει τότε τη θέση της στην γενικευμένη τηλε-επιτήρηση ενός κόσμου στον οποίο η περίφημη εικονική φούσκα των χρηματιστηριακών αγορών, θα παραχωρήσει τη θέση της στην οπτική φούσκα του συλλογικού φαντασιακού, με τον συνακόλουθο κίνδυνο της έκρηξης της Πληροφορικής Βόμβας, που την ανήγγειλε ήδη από την δεκαετία του 1950 ο Άλμπερτ Αινστάιν. ( Η πληροφορική βόμβα, Π. Βιρίλιο)
Tele-surveillance When there are five million live cameras around the world and hundreds of millions of cybernauts able to watch all at once on their monitors what these cameras record, then we shall witness the first Optical Crash and so-called television will yield its place to the universalized tele-surveillance of a world where the infamous economic bubble will be replaced by the optical bubble of the collective fancy – with the attendant risk of setting off the Information Bomb, whose coming Albert Einstein announced as early as the 50s. (P. Virilio, The Information Bomb)
Δικαιοσύνη Justice
119
Νόμος και Τάξη Law and Order
Βαβέλ Η Γή του μεγάλου εποικισμού του ανθρωπίνου είδους γίνεται η αποικία , το στρατόπεδο της μεγάλης δοκιμασίας. Συμπαντικό γκέτo, πόλη και κόσμος συγκεχυμένα… (Η πληροφορική Βόμβα, Π. Βιρίλιο) Babel Mankind’s massive settlement becomes a colony, a camp for the great trial; a universal ghetto; the city and the world in chaos… (P. Virilio, The Information Bomb)
123
124
Neo-idiots, Νέο- ηλίθιοι Μια στρατιά ηλιθίων που αστράφτουν από ανοησία και κτηνώδη φιλοδοξία. Τους αναγνωρίζουμε με βεβαιότητα από την απουσία καλαισθησίας τους, την ανικανότητα να χρησιμοποιήσουν με τάκτ και δικαιοσύνη την εξουσία την οποία στο εξής διαθέτουν δύναμη των Μ.Μ.Ε. δεν έχει τίποτα στα χέρια της, η αλήθεια που ισχυρίζεται πως μεταδίδει είναι μηδενική… ( Η σιωπή των βιβλίων .George Steiner) Neo-idiots An army of imbeciles beaming with stupidity and beastly ambition: easily recognizable by their unmistakable lack of good taste, their patent inability to use justly and tactfully the power that is henceforth in their hands. The power of the media is an empty shell: the truth it claims to communicate is nonexistent… (George Steiner, Language and Silence)
Philo-folie. H λέξη σχηματίζεται όπως η φιλοσοφία ( Philo-sophie ) και εννοεί το εκ διαμέτρου αντίθετό της. (Η πληροφορική βόμβα, Π. Βιρίλιο)
Philo-folie A word whose formation mirrors that of “philosophy” (philo-sophie), but signifies the exact opposite. (P. Virilio, The Information Bomb)
Σχολείο-κάτεργο Το παιδί και ο έφηβος θεωρείται ότι αποτελούν μέρος των δυνητικών κινδύνων που περικλείει το μέλλον. Άρα θα τους αντιμετωπίσουν ανελέητα.Σχεδόν στρατικοποιημένη εκπαίδευση και φοίτηση στο σχολείο (κάτεργο θα πεί ο Τσβάιχ), συμβατικοί γάμοι, προίκα και κληρονομικά προνόμια , οπότε η νεολαία θα κρατηθεί συνετά έξω από τα κοινά , σε κατάσταση διαρκούς εξάρτησης( Η πληροφορική βόμβα, Π. Βιρίλιο)
The school as treadmill The child and the teenager represent an aspect of the dangers held in store by the future. Therefore they are to be shown no mercy. What awaits them is an almost militarized education system; the treadmill of school (as Stefan Zweig would describe it), a conventional marriage, dowries and heirships, anything to make their non involvement in public life seem prudent, to keep them in a state of unrelieved dependence. (P. Virilio, The Information Bomb)
129
Μοναδικός παράδεισος τα παιδικά μας όνειρα. Σύνθημα σε τοίχο των Εξαρχείων.
There is no paradise but in our childhood dreams (an aphorism written on a wall in Exarheia, Athens)
131
Η ζωή στο δάσος
Life in the forest
Που αρχίζει η Γραφή; Που αρχίζει η Ζωγραφική;
Where does Writing Begin? Where does Painting Begin?
Επιλεγμένη Βιβλιογραφία Selected Bibliografy Paul Virilio, Η πληροφορική βόμβα, (La bombe informatique) Vilem Flusser, H Γραφή, (Die Schrift) Tana Hoban, Que vois-tu? Andriew Robinson, Ιστορία της Γραφής Georges Steiner, Η σιωπή των βιβλίων, (Le Silence de livres) Γραφή η μνήμη των ανθρώπων (εκδοσεις Α.Δεληθαναση) Χρίστος Λάζος, Ιστορία και εξέλιξη της Γραφής Roland Barthes, L’ empire des signs ( Η επικράτεια των σημείων) Jodi Hauptman, Drawing from The Modern No Limits, Just Edges , Jackson Pollock Par la voie des Rythmes, Henri Michaux Denklandschaften, Hansfriedrich Claus La subversion des images, Centre Pompidou Soulages , l exposition, Centre Pompidou
139
Η παρούσα έκδοση πραγματοποιήθηκε στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού προγράμματος Οπτικής Επικοινωνίας της Σχολής Βακαλό, τον Νοέμβριο του 2010. Σχεδιασμός έκδοσης, επιμέλεια, κείμενα: Ελένη Ζούνη. Επίβλεψη, Τεχνική Υποστήριξη: Δημήτρης Κριτσωτάκης. Μετάφραση: Μαρία Σκαμάγκα.
Τhis book was published in November of 2010 in partial fulfillment of the requirements for the M.A. in Visual Communication of the Vakalo School of Art and Design. Designed, edited and texts by: Eleni Zouni. Supervising and technical supporting by: Dimitris Kritsotakis. Translated by: Maria Skamanga.