Ελκτικό Κέντρο: Η μελέτη Πικιώνη για το φρούριο της Φορτέτζας, Ρεθύμνου (1966) by Elina Varouxaki

ΕΛΚΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ Η ΜΕΛΕΤΗ ΠΙΚΙΩΝΗ ΓΙΑ ΤΟ ΦΡΟΥΡΙΟ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ, ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΙΟΥΝΙΟΣ 1966

ΙΟΥΝΙΟΣ 2019 ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ: ΒΑΡΟΥΞΑΚΗ ΕΛΙΝΑ ΥΠΕΥΘΥΝΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ: ΤΣΙΑΜΠΑΟΣ ΚΩΣΤΑΣ

το έργο να γίνει μαρτυρία ζωής (…) πραγμάτωση του ιδεώδους1

Πικιώνης, Δημήτρης, «Το πρόβλημα της Μορφής», Πικιώνη, Α. και Παρούσης, Μ. (επιμ.), Κείμενα Δ. Πικιώνη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σ.241

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ…………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………1 Η ΕΡΕΥΝΑ (ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ, ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ)……………………………………………………………………………….2 Β. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΕΩΝ ΤΟ 1966………………………………………………………………………………………………….5 ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ………………………………………………………………………..……………………………….5 ΦΡΟΥΡΙΟ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ ΚΑΙ ΕΟΤ………………………………………………………………………………………………………………………6 Γ. Η ΕΚΘΕΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΟΡΤΕΤΖΑ…………………………………………………………………………………………………10 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΙΚΙΩΝΗ………………………………………………………………………………………………………………………12 ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ Μ. ΓΙΟΥΜΠΑΚΗ………………………………………………………………………………………..17 ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ………………………………………………………………………………………………………………………………..23 Δ. ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ 1970-1973……………………………………………………………………………………………………………………………………….31 ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ………………………………………………………………………………………………………………………………………31 ΕΚΘΕΣΗ Δ.ΑΡΧΟΝΤΑΚΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1970…………………………………………………………………………………………………..32 ΕΚΘΕΣΗ Γ.ΓΕΩΡΓΑΛΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 1972……………………………………………………………………………………………………………33 ΕΚΘΕΣΗ Δ.ΑΡΧΟΝΤΑΚΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 1973………………………………………………………………………………………………………..35 Ε. ΕΠΙΛΟΓΟΣ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………37 ΣΤ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ……………………………………………………………………………………………………………………………………………………..39 Ζ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ………………………………………………………………………………………………………………………………………….41 Ε. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΚΘΕΣΕΩΝ……………………………………………………………………………………………………………………………………….42

Ε. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΚΘΕΣΕΩΝ

ΠΙΚΙΩΝΗΣ Δ., «ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΦΟΡΤΕΤΖΑ», ΙΟΥΝΙΟΣ 1966………………………………………………………43 ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «ΈΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΕΝΕΤΙΚΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΦΟΡΤΕΤΖΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ», ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1970……………………58 ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δ., ΣΥΜΒΟΥΛΙΟ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1972………………………………………………………………………68 ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ Γ., «Η ΦΟΡΤΕΤΖΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ», ΙΟΥΝΙΟΣ 1972………………………………………………………………………………………..71 «ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΠΙΚΙΩΝΗ ΣΤΗΝ ΦΟΡΤΕΤΣΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ», ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1973…………………………………………………………….73 ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», ΙΟΥΝΙΟΣ 1973……………………………………………………………………………..75 ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», 24 ΙΟΥΝΙΟΣ 1973…………………………………………………………………………85 ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», 26 ΙΟΥΝΙΟΣ 1973…………………………………………………………………………87 ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», 27 ΙΟΥΝΙΟΥ 1973…………………………………………………………………………90

Α. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Τα μουσεία μπορούν να θεωρηθούν ως χάρτες, οι οποίοι προϋποθέτουν ένα ταξίδι που έγινε κατά το παρελθόν και συγχρόνως ενεργοποιούν και χαράσσουν τη ρότα για ένα σύγχρονο ταξίδι. Τα τελευταία χρόνια αρκετοί αρχαιολόγοι υποστηρίζουν ότι τα μουσεία στην Ελλάδα μοιάζουν περισσότερο με εκκλησιαστικούς χώρους παρά με τόπους γνώσης. Δημιουργούν μια απόσταση μεταξύ επισκέπτη και εκθεμάτων.2 Παρομοίως και οι αρχαιολογικοί χώροι έχουν μια ατμόσφαιρα επισημότητας και θρησκευτικής ταπεινότητας. Ησυχία και ευλάβεια. Πολλοί αρχαιολόγοι και αρχιτέκτονες παρόλα αυτά μελετούν την απόσταση μεταξύ εκθέματος και επισκέπτη και προτείνουν νέες μουσειολογικές ιδέες για την εξαφάνιση της. Σκοπός είναι να πάψει η μεταφορά της εκκλησίας σε μουσειολογικούς, αρχαιολογικούς χώρους και να αποκτήσει περισσότερο τον ρόλο του σχολείου3. Οι επισκέπτες σχολείων είναι οι κύριοι πελάτες των μουσείων και των αρχαιολογικών χώρων, αφού οι χώροι αυτοί υποστασιοποιούν το εθνικό αφήγημα και αποδεικνύουν την συνέχεια του έθνους.4 Οι μουσειολογικοί, αρχαιολογικοί χώροι είναι θύλακες της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ελλάδας ή προστάτες του εθνικού φαντασιακού; Έχοντας ως υπόβαθρο την κριτική στο φαντασιακό του έθνους και τον χαρακτήρα των σημερινών αρχαιολογικών χώρων, η εργασία αυτή εστιάζει σε μια από τις τελευταίες μελέτες που εκπόνησε ο Δημήτρης Πικιώνης το 1966 στο φρούριο της Φορτέτζας Ρεθύμνου. Η εργασία βασίζεται σε πρωτότυπο και αδημοσίευτο υλικό το οποίο αφορά στην αντιμετώπιση του φρουρίου της Φορτέτζας από τον Πικιώνη το 1966, τις αντιδράσεις την περίοδο 1970 μέχρι 1973 και τη «νέα μελέτη». Το 1966 ανατίθεται στον Πικιώνη η μελέτη του φρουρίου της Φορτέτζας στο Ρέθυμνο με σκοπό την τουριστική αξιοποίησή του. Το έργο ανατίθεται από το τότε Υπουργείο Συντονισμού5 του Βασιλείου της Ελλάδος. Μόλις δύο χρόνια πριν τον θάνατό του και έχοντας ήδη ολοκληρώσει τα σημαντικότερα έργα του (διαμόρφωση αρχαιολογικού χώρου, λόφου Φιλοπάππου 1957, παιδικός κήπος Φιλοθέης 1965) γράφει έκθεση με τίτλο «Έργον: Τουριστική αξιοποίησις φρουρίου Φορτέτζα Ρεθύμνου Κρήτης» και ως υπότιτλο «Αρχιτέκτονες: Δ. Πικιώνης-Π. Πικιώνης-Α. Κουτσογιάννης»6. Πρόκειται για ένα σύντομο κείμενο μόλις δεκατριών σελίδων που περιλαμβάνει μια ολοκληρωμένη ανάλυση και πρόταση για τον χώρο της Φορτέτζας, τόσο θεωρητικά όσο και χωρικά-σχεδιαστικά. Την έκθεση την υπογράφει ο ίδιος ο Πικιώνης στις 20 Ιουνίου 1966. Η έκθεση αυτή είναι σημαντικό εύρημα, διότι δεν υπάρχει δημοσιευμένη σε σχετικά βιβλία ή περιοδικά. Υπάρχει η αναφορά ως έργο στο βιβλίο «Κείμενα» του Δ. Πικιώνη Α’ έκδοση 1986 και Β’ έκδοση 1987, από την κόρη του, Αγνή Πικιώνη και εκεί μπορεί κανείς να βρει ως τελευταία μελέτη του

Χαμηλάκης, Γιάννης, Το έθνος και τα Ερείπιά του, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2012, σ. 71 Χουρμουζιάδης, Γιώργος, Μουσείο: Σχολείο ή ναός;, Θέματα χώρου και τεχνών 11, 1980, σ. 38-42

Στο ίδιο, σ. 38-42 Όταν ιδρύθηκε το Υπουργείο Συντονισμού, το 1945, είχε ρόλο συντονιστικού οργάνου για τα υπουργεία Εθνικής Οικονομίας, Οικονομικών, Εφοδιασμού, το νέο υφυπουργείο Ανοικοδόμησης, τα υπουργεία Μεταφορών, Εμπορίου, Εμπορικής Ναυτιλίας, Εργασίας και Γεωργίας. Καταργήθηκε το 1982 από την κυβέρνηση του Ανδρέα Παπανδρέου και μετονομάστηκε σε Υπουργείο Εθνικής Οικονομίας. 6 Βλ. παράρτημα σ. 41 5

αρχιτέκτονα, την εισαγωγή της έκθεσης αυτής. Στην εισαγωγή, μιλάει για την προσωπική του εντύπωση για τον τόπο αυτό και την λαμπρότητα της Κρητικής παράδοσης. Η έρευνα, περιληπτικά, προσπαθεί να αναστήσει την μελέτη Πικιώνη για την Φορτέτζα. Παραθέτει την έκθεση της μελέτης Πικιώνη με σχολιασμούς που προκύπτουν από το ευρύτερο κλίμα της εποχής και τελικώς προσπαθεί να εξηγήσει γιατί η πρόταση δεν πραγματοποιήθηκε ποτέ. Στόχος είναι η έρευνα να καταλήξει να σχολιάζει την αντιμετώπιση στους αρχαιολογικούς χώρους, όπως η Φορτέτζα, τόσο ως φιλοσοφία όσο και ως σχεδιαστική παρέμβαση. Φαίνεται η αντιμετώπιση των αρχαιολογικών χώρων να μεταμορφώνεται κάθε φορά που αλλάζει το θεσμικό πλαίσιο της εποχής. Είναι αυτό επιθυμητό και ουσιώδες για την πολιτιστική κληρονομιά της χώρας; Στο πρώτο κεφάλαιο της έρευνας παρουσιάζεται το θέμα, η δομή και η διαδικασία της έρευνας. Τα πλαίσια που την ορίζουν. Πριν την παρουσίαση της έκθεσης της μελέτης Πικιώνη, στο δεύτερο κεφάλαιο αναλύεται το θεσμικό πλαίσιο της εποχής πριν την δικτατορία. Παρουσιάζει το κλίμα της εποχής με τους φορείς που φαίνεται να συμμετείχαν στην μελέτη. H μελέτη Πικιώνη έχει συγκεκριμένο χαρακτήρα, που δείχνει τις γενικότερες επιρροές του Πικιώνη. Στο τρίτο κεφάλαιο, ακολουθεί η περίληψη της έκθεσης της μελέτης Πικιώνη και η δομή της. Πως χωρίζει την έκθεσή του, σε πόσες ενότητες και τι περιλαμβάνει κάθε ενότητα. Κάθε ενότητα έχει το δικό της ενδιαφέρον και σχολιασμό. Έτσι, σε ξεχωριστό υποκεφάλαιο αναλύεται η ιστορία που παρουσιάζει ο Πικιώνης στην έκθεση του σε συνδυασμό με την ιστορική ανάλυση του Γιουμπάκη7. Ακολουθούν τα πιο απτά στοιχεία της μελέτης Πικιώνη, τα προτεινόμενα έργα. Τι ακριβώς πρότεινε ο αρχιτέκτονας να γίνει στο ιστορικό φρούριο της Φορτέτζας και σε ποια θέση τοποθετεί τις νέες κατασκευές. Ποια κτήρια προτείνει να αναστηλωθούν και ποια να κατεδαφιστούν. Μέσα από την έρευνα προέκυψε συγκεκριμένη βιβλιογραφία και έγγραφα, κυρίως από το 1970 μέχρι το 1973. Έτσι, στο τέταρτο κεφάλαιο παρουσιάζεται το θεσμικό πλαίσιο του 1970 και έπειτα. Εκείνη την χρονιά προτείνετε η νέα μελέτη, ως απάντηση στην μελέτη Πικιώνη. Τι περιλαμβάνει η νέα μελέτη, τι διαφορές και τι ομοιότητες παρουσιάζει με την πρόταση του Πικιώνη. Τόσο το 1966, όσο και το 1970, τόσο η μελέτη Πικιώνη, όσο και η νέα μελέτη προκαλεί αντιδράσεις, θετικές και αρνητικές, χρήσιμες, ουσιώδεις και μη. Στο τελευταίο κεφάλαιο παρουσιάζονται οι αντιδράσεις, ευρήματα από αποκόμματα εφημερίδων, συνέδρια και εκθέσεις από το γραφείο του Δημάρχου Ρεθύμνης. Μετά από τον επίλογο, που αποτελεί το πέμπτο και τελευταίο κεφάλαιο της έρευνας, ακολουθεί παράρτημα με την έκθεση Πικιώνη ολόκληρη (και τις υπόλοιπες εκθέσεις) όπως βρέθηκαν φέτος. Η ΕΡΕΥΝΑ (ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ, ΠΡΟΣΩΠΑ ΚΑΙ ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ)

Το ενδιαφέρον για την μελέτη αυτή ξεκίνησε στα πλαίσια του μαθήματος της Ιστορίας και Θεωρίας 8, είχε χαρακτήρα σύντομης έρευνας και στόχο την ανακάλυψη ή αναβίωση εγγράφων, γεγονότων που ξέφευγαν από τις συνηθισμένες βιβλιογραφικές αναφορές σε θέματα που αφορούν τον τόπο. Το ενδιαφέρον για την ουσία της έρευνας, πήγασε κυρίως από τις ελάχιστες πληροφορίες που υπάρχουν αυτή την στιγμή για την μελέτη Πικιώνη στην Φορτέτζα. Από εργασία μαθήματος εξελίχθηκε σε έρευνα, αυτό προϋπέθετε πέρα από βιβλιογραφικές αναφορές, πρωτογενή έρευνα μέσα από αναζήτηση αρχείων σε οργανισμούς και φυσικά πρόσωπα. Αναζητήθηκαν πληροφορίες 7

Ο Μάρκος Γιουμπάκης, ήταν επί τριάντα χρόνια, βιβλιοθηκάριος της Δημόσιας Κεντρικής Βιβλιοθήκης Ρεθύμνου. Γράφει τρία βιβλία μεταξύ των οποίων η ιστορία της Φορτέτζας και ο τουριστικός οδηγός του Ρεθύμνου.

στον Δήμο Ρεθύμνου, στο αρχείο Νεοελληνική Αρχιτεκτονικής του Μουσείου Μπενάκη, τα Γενικά Αρχεία του Κράτους και τον ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ. O Δήμος Ρεθύμνου, έδωσε τα περισσότερα και σημαντικότερα αρχεία για την έρευνα. Τα αρχεία βρέθηκα δια μέσω της τέως Διευθύντριας τεχνικών Υπηρεσιών του Δήμου Ρεθύμνης Γεωργίας Κελέκη, στο αρχείο του τέως Δημάρχου Δημήτρη Αρχοντάκη τον οποίον και ευχαριστώ ιδιαιτέρως. Τα αρχεία αυτά περιλάμβαναν την έκθεση του Πικιώνη (1966) και αποκόμματα εφημερίδων (Ιούνιο 1970 - Ιούνιο 1973), τα οποία στάλθηκαν ηλεκτρονικά. Το αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, είναι πλούσιο και έχει ψηφιοποιηθεί εν μέρει. Παρόλα αυτά δεν περιλάμβανε στοιχεία σχετικά με την μελέτη Πικιώνη για την Φορτέτζα. Τα Γενικά Αρχεία του Κράτους, έχουν πολλά αρχεία, τα οποία δεν είναι ψηφιοποιημένα ακόμη. Η αναζήτηση αρχείων στα ΓΑΚ, είχε ως στόχο εύρεση αρχείων από το Υπουργείο Συντονισμού. Τα αρχεία από το Υπουργείο Συντονισμού δεν ήταν σχετικά με την μελέτη Πικιώνη. Εκτός από το Υπουργείο Συντονισμού, αναζήτησα αρχεία στο Υπουργείο Εσωτερικών, καθώς αναφέρεται σε επόμενες εκθέσεις. Κανένα από τα δύο υπουργεία δεν είχε τα επιθυμητά αρχεία. Είναι πολύ πιθανό να υπάρχουν παρόλα αυτά σχετικά αρχεία για την μελέτη Πικιώνη στην Φορτέτζα, τα οποία επειδή δεν έχουν αρχειοθετηθεί και κωδικοποιηθεί να μην βρέθηκαν. Τα χρονικά πλαίσια της έρευνας με περιόριζαν από την αναζήτηση μη-αρχειοθετημένων αρχείων. Βρέθηκε παρόλα αυτά, στα ΓΑΚ, έγγραφο το οποίο αρχικά δεν φάνηκε να συσχετίζεται με την έρευνα, αλλά τελικώς χρησιμοποιήθηκε. Το βιβλίο του Μάρκου Γ. Γιουμπάκη, βιβλιοθηκάριου της Δημόσιας βιβλιοθήκης Ρεθύμνου με τίτλο «Fortezza, H ιστορία του Βενετσιάνικου φρουρίου του Ρεθύμνου, Ρέθυμνον 1970». (εικόνα 3) Τέλος, ο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, Σύλλογος Αρχιτεκτόνων Διπλωματούχων Ανωτάτων Σχολών - Πανελλήνια Ένωση Αρχιτεκτόνων, έχει επίσης πολλά αρχεία και πρακτικά συζητήσεων, τα οποία δεν είναι ψηφιοποιημένα και δεν είναι εύκολη η πρόσβαση για ανάγνωση. Σε αντίθεση με τα ΓΑΚ, τα οποία είναι προσβάσιμα και μετά από επικοινωνία με τους υπαλλήλους, διαθέσιμα για ανάγνωση, ο ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ την στιγμή της επικοινωνίας δεν ήταν σε θέση να βοηθήσει την έρευνα. Οι λόγοι δεν έγιναν σαφείς και δεν κατανοήθηκαν. Σίγουρα, ο σύλλογος διαθέτει αρχεία σχετικά με την μελέτη Πικιώνη για την Φορτέτζα, γιατί πολλά από τα αποκόμματα των εφημερίδων του Δήμου Ρεθύμνου, γράφουν «Τα πολύπλοκα προβλήματα (…) αναδύθηκαν αβίαστα κατά την προχθεσινή τετράωρη νυχτερινή δημόσια συζήτηση που ωργάνωσε ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων για την αξιοποίηση του μοναδικού βενετσιάνικου φρουρίου της Φορτέτσας, μέσα στη πόλη του Ρεθύμνου». 8 Παρόλα αυτά κατάφερε να βρεθεί στο διαδίκτυο, ένα από τα τεύχη του ΣΑΔΑΣ με αφιέρωμα στην μελέτη του Πικιώνη για το φρούριο της Φορτέτζας. Το τεύχος, είναι σημαντικό αρχείο, γιατί παραθέτει μέρος της κάτοψης της μελέτης Πικιώνη και βοηθάει στην οπτικοποίηση της πρότασης. (εικόνα 19) Στα πλαίσια αυτής τη (εξάμηνης) έρευνας, δεν κατάφερε να βρεθεί ολόκληρη η κάτοψη. Το αρχείο Νεοελληνικής αρχιτεκτονικής, του Μουσείου Μπενάκη, μπορεί να μην διέθετε αρχεία σχετικά με την μελέτη Πικιώνη για την Φορτέτζα, αλλά ήταν πρόθυμο να βοηθήσει. Με οδηγήσανε στην Αγνή Πικιώνη, αρχιτεκτόνισσα και κόρη του Δημήτρη Πικιώνη. Η επικοινωνία με την Αγνή Πικιώνη, ήταν τηλεφωνική. Συζητήσαμε για την μελέτη στην Φορτέτζα. Η ίδια συμμετείχε στην πρώτη επίσκεψη στο φρούριο της Φορτέτζας και μαζί με μία ομάδα φοιτητών αποτυπώσανε τον χώρο και τις κτηριακές κατασκευές. Ολόκληρη η κάτοψη της μελέτης Πικιώνη για την Φορτέτζα, 8

Βλ. παράρτημα σ. 71

πιθανώς να βρίσκεται στο γραφείο του Πέτρου Πικιώνη, αρχιτέκτονα και γιο του Δημήτρη Πικιώνη, ο οποίος συμμετείχε ως αρχιτέκτονας στην πρόταση. Το γραφείο, με πληροφόρησε ότι έχει κλείσει και η πρόσβαση είναι πολύ δύσκολη πλέον και ίσως να διαθέτει αντίγραφο ο Δήμος Ρεθύμνου. Στην συνέχεια η Μαρία Νοδαράκη, αρχιτεκτόνισσα, που εκπονεί την διδακτορική διατριβή της με τίτλο «Η μοντέρνα αρχιτεκτονική στην Κρήτη και ο Μινωικός πολιτισμός» διέθεσε ένα έγγραφο με ιστορικές πληροφορίες του Υπουργείου Πολιτισμού, εφορεία Βυζαντινών αρχαιοτήτων και πρότεινε βιβλιογραφικές αναφορές για το θέμα της έρευνας. Η διαδικασία της αναζήτησης αρχείων είναι ένα σημαντικό κομμάτι κάθε έρευνας. Υπάρχουν πολλοί οργανισμοί, σύλλογοι και πρόσωπα που μπορεί να φανούν χρήσιμα για μια έρευνα. Όσο πιο μεγάλοι είναι οι οργανισμοί, τόσο πιο πολλοί εργαζόμενοι υπάρχουν. Η προθυμία των ανθρώπων να βοηθήσουν και να συνεργαστούν αποδείχτηκε ένα από τα κύρια στοιχεία για μια επιτυχημένη αναζήτηση, τουλάχιστον στην Ελλάδα. Εκτός αυτού, η ψηφιοποίηση αρχείων είναι απαραίτητη πλέον στην εποχή μας. Οργανώνει τον όγκο των αρχείων σύμφωνα με κατηγορίες, βοηθώντας την αναζήτηση και σύγκριση αρχείων ως προς όνομα συγγραφέα, θέμα, πλήθος στοιχείων κλπ. H ψηφιοποιημένη οργάνωση αρχείων επιτρέπει πρόσβαση σε ερευνητές του εξωτερικού και την δυνατότητα να συμπεριληφθούν σε μελέτες εξωτερικού.

Β. ΠΟΛΙΤΙΚΕΣ ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΩΝ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΕΩΝ ΤΟ 1966

Προτού παρουσιαστεί η έκθεση της μελέτης Πικιώνη για την Φορτέτζα, ερευνώνται οι κύριες πολιτικές τουριστικής αξιοποίησης μνημείων την περίοδο μεταξύ 1950 και 1967. Αναλύονται οι κύριες αρχές του Ελληνικού Οργανισμού Τουρισμού (ΕΟΤ) και δύο από τα σημαντικότερα προγράμματα αυτής της περιόδου, η «Ανάπτυξη Τουριστικών Τόπων» και το πρόγραμμα «Ξενία». Υπογραμμίζονται οι στόχοι του ΕΟΤ, γιατί πρώτον ο Οργανισμός αποτελεί το επίσημο όργανο τουριστικών αξιοποιήσεων. Δεύτερον, επειδή η μελέτη Πικιώνη για την Φορτέτζα είναι έργο τουριστικής αξιοποίησης και τρίτον επειδή ο ΕΟΤ είναι ένας από τους τρεις φορείς που συμμετέχουν και έχουν ιδιοκτησία στον χώρο της Φορτέτζας (μαζί με την Αρχαιολογική Υπηρεσία και τον Δήμο Ρεθύμνου). Το πρόγραμμα «Ξενία», παρατηρείται περισσότερο θεωρητικά ως επιρροή του Πικιώνη και λόγω της ενεργούς συμμετοχής του Πικιώνη στον σχεδιασμό προσθήκης ξενοδοχείου Δελφοί μαζί με τους Π. Πικιώνη και Α. Κουτσογιάννη, μεταξύ το 1957 και 1961. (εικόνα 2) ΕΛΛΗΝΙΚΟΣ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΤΟΥΡΙΣΜΟΥ

Ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού (ΕΟΤ) θεσμοθετείται το 1950, ενώ προϋπήρχε από το 1929 μέχρι το 1936. Ο Τουρισμός από νωρίς αντιλαμβάνεται ως ένα από τα πιο δυνατά εργαλεία ανάπτυξης της Οικονομίας της χώρας. (εικόνα 1) Βασικός στόχος του Τουρισμού από το 1950 είναι η εισαγωγή ξένου συναλλάγματος και η ανόρθωση της Ελληνικής Οικονομίας. Ο ΕΟΤ επικεντρώνεται στην ανάπτυξη του «Διεθνούς Τουρισμού»9, στην προσέλευση ξένων τουριστών με υψηλό εισόδημα που ενδιαφέρονται για τον ελληνικό και αρχαίο πολιτισμό, την λαϊκή παράδοση και την φύση. Μέχρι το 1955, το πολιτικό σκηνικό ήταν ασταθές από τις συνεχείς εναλλαγές κυβερνήσεων και ενώ οι Σύμβουλοι του ΕΟΤ «πρέπει να σχετίζονται με τα κόμματα εξουσίας της εποχής, η στάση τους μοιάζει να μην έχει πολιτική χροιά10». Από το 1955 μέχρι το 1963 σταθεροποιείται το πολιτικό σκηνικό με τις συνεχόμενες κυβερνήσεις Κ. Καραμανλή. Την περίοδο μεταξύ 1958 με 1963 το Προεδρείο του ΕΟΤ έχει στενές σχέσεις με την Κυβέρνηση Καραμανλή και χάνει την αυτονομία του ο οργανισμός «από όργανο σχεδιασμού της πολιτικής για τον τουρισμού, απλά εκτελεί τις αποφάσεις της Κυβέρνησης11». Την επόμενη περίοδο 1964 με 1967 που λήγει με το πραξικόπημα της 21ης Απριλίου, έρχεται στην εξουσία η Κυβέρνηση του Γεώργιου Παπανδρέου. Εκείνη την περίοδο «είναι φανερό πως δεν ακολουθείται μια ενιαία και σταθερή Τουριστική Πολιτική»12, ο οργανισμός ξανασχεδιάζεται και επανιδρύεται ως έναν πιο ευέλικτο Οργανισμό που προσαρμόζεται στην επικαιρότητα. Ένα από τα σημαντικότερα προγράμματα του οργανισμού της περιόδου 1950 με 1967 ήταν η «Ανάπτυξη Τουριστικών Τόπων». Το πρόγραμμα αυτό, είναι ένα θεσμός που ξεκίνησε το 1946 επι Γενικής Γραμματείας Τουρισμού. Ως τουριστικοί τόποι μπορούν να οριστούν «πόλεις, κωμοπόλεις, χωριά και περιοχές τουριστικού ενδιαφέροντος που προκαλούν ή που είναι δυνατόν να 9

Μεταπολεμικός Μοντερνισμός 1950-1965, ΕΜΠ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Π.Ε.Β.Ε. 2010- 2012, σ.153 Στο ίδιο, σ.156 11 Στο ίδιο, σ.157 12 Στο ίδιο, σ.159 10

προκαλέσουν το ενδιαφέρον περιηγητών, λόγω φυσικών καλλονών, αρχαιολογικού, ιστορικού ή λαογραφικού ενδιαφέροντος κλπ.».13 Με την ανακήρυξη ενός τόπου ως τουριστικού οφείλονται να μελετώνται προτάσεις για τουριστική ανάπτυξη της περιοχής, επιμέλεια διαμονής και υγιεινής τουριστών, ίδρυση τοπικού γραφείου πληροφοριών, τουριστικά περίπτερα ή ξενώνες. Την εποπτεία των τουριστικών τόπων έχει ο Οργανισμός. Η ανάδειξη του τουρισμού της Ελλάδας ήταν στα πλαίσια ανασυγκρότησης της χώρας μετά την χρεοκοπία του Β’ Παγκοσμίου πολέμου. Οι άξονες τις εθνικής οικονομίας της Ελλάδας ήταν η Βιομηχανία, ο Τουρισμός, η Οικοδομή και η Πρωτογενής παραγωγή. Σε αυτό το πλαίσιο, το 1951 ξεκινάει με κονδύλια του σχεδίου Μάρσαλ14 το πρόγραμμα «Ξενία», όπου αποκτά το όνομά του το 1960. Το πρόγραμμα «Ξενία» περιλαμβάνει τουριστικές εγκαταστάσεις κατανεμημένες σε όλη την ελληνική επικράτεια. Το πρόγραμμα χωρίζεται σε δύο φάσεις, σύμφωνα με τον υπεύθυνο αρχιτέκτονα της Υπηρεσίας. Πρώτη φάση (1951-1957) με επικεφαλή τον Χαράλαμπο Σφαέλλο και δεύτερη φάση (1957-1967) με επικεφαλή τον Άρη Κωνσταντινίδη, ο οποίος παραμένει σε αυτή τη θέση μέχρι τον Ιούλιο του 1967, όπου και παραιτείται από την Υπηρεσία λόγω του πραξικοπήματος της 21ης Απριλίου. Οι τουριστικές εγκαταστάσεις (ξενοδοχειακές μονάδες) και ο τρόπος λειτουργίας τους έπρεπε να ήταν εναρμονισμένος με το περιβάλλον «χωρίς ρομαντισμούς και παραποιήσεις. Φυσικά δεν ήταν ανεκτό ούτε καν να γίνει σκέψη αντιγραφής παλαιών μορφών. Μια τέτοια μίμηση όχι μόνο θα ήταν αντιαισθητική και εκτός πραγματικότητος αλλά ουσιαστικά είναι και ανέφικτη.» Οι ξενοδοχειακές μονάδες του προγράμματος «Ξενία» κατασκευάζονται με γνώμονα την ανάπτυξη του «Διεθνή Τουρισμού», όπου επικεντρώνεται και ο ΕΟΤ. Στα πλαίσια της ανάπτυξης του «Διεθνή Τουρισμού» στοχεύει οι κτηριακές κατασκευές να αποτελούν πρότυπα για ιδιώτες και να φέρνουν σε επαφή τους ξένους τουρίστες με την τοπική κοινωνία. ΦΡΟΥΡΙΟ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ ΚΑΙ ΕΟΤ

Το φρούριο της Φορτέτζας δεν είναι μέρος του προγράμματος «Ξενία», αλλά αποτελεί τουριστικό τοπίο15 υπό την επίβλεψη του ΕΟΤ. Ορίζεται επίσης ως αρχαιολογικός χώρος το 193916, αλλά δεν αντιμετωπίζεται ως αρχαιολογικό μνημείο, όπως αντιμετωπίζει ο Οργανισμός τα αρχαία μνημεία (προϊστορικά και ελληνορωμαϊκά). Στα αρχαία μνημεία θεωρεί ο ΕΟΤ ότι η νέα κατασκευή βεβηλώνει το τοπίο, στα μεσαιωνικά μνημεία δεν υπάρχουν περιορισμοί ως προς τις νέες κατασκευές. Βλέπουν τα μεσαιωνικά μνημεία και τα φρούρια να έχουν μια σειρά από πλεονεκτήματα που τα απλά οικόπεδα δεν διαθέτουν. Κτισμένα στα υψηλότερα και καλύτερα μέρη των πόλεων εξασφαλίζουν εξαιρετική θέα, η οποία αποτελεί ένα ακόμα κίνητρο για τον ξένο ταξιδιώτη να μείνει εκεί κ.α. Στο φρούριο της Φορτέτζας, μεσαιωνικό φρούριο, όπως περιγράφεται στο επόμενο κεφάλαιο, δεν υπάρχει μια ενιαία κατασκευή, όπως οι ξενοδοχειακές μονάδες «Ξενία», αλλά μικρότερες επι μέρους κατασκευές, δίπλα στις υπάρχουσες.

Στο ίδιο, σ.159 Μετά το τέλος του Εμφυλίου (1946-1949) το κράτος είναι χρεοκοπημένο. Υπ’ αυτές τις συνθήκες η Ελλάδα συμπεριλαμβάνεται στο Σχέδιο Μάρσαλ (1948-1952), το σχέδιο οικονομικής ενίσχυσης των κρατών της Ευρωπαϊκής ηπείρου από τις ΗΠΑ ώστε να μην προσχωρήσουν στον Κομμουνισμό και βρεθούν υπό Σοβιετική επιρροή. 15 ΕΟΤ πρακτικά ΔΣ 56, Θέμα 25ο, Εκτέλεση έργου συντηρήσεως Φρουρίου Ρεθύμνης δι' αυτεπιστασία, 28 Νοεμβρίου 1960 16 ΦΕΚ, Β’13/14-1-1939 14

Τα παραπάνω είναι μια συνειδητοποίηση του πολιτικού κλίματος της εποχής και των πολιτικών τουριστικής αξιοποίησης την περίοδο 1950-1967. Η μελέτη Πικιώνη για την τουριστική αξιοποίηση της Φορτέτζας, ακολουθεί την λογική του προγράμματος «Ξενία». Η τουριστική πρότασή της μελέτης Πικιώνη για την Φορτέτζα είναι μία «συνολική αξιοποίηση μιας περιοχής με πολεοδομικά και εκπολιτιστικά έργα, τονίζοντας τα μνημεία και τα ιστορικά σύνολα». Αξιοποιεί τα ιστορικά στοιχεία του χώρου για την «ορθολογική αξιοποίηση του παρελθόντος ως τμήμα της καθημερινότητος, χωρίς μουσειακό χαρακτήρα» και χωρίς να αντιμετωπίζει το τοπίο ως αυστηρά αρχαιολογικό μνημείο.

Εικόνα 1. Αύγουστος 1954: Η κρουαζιέρα των Βασιλέων με το «Αγαμέμνων», μία από τις πρώτες κινήσεις με σκοπό την αύξηση του ελληνικού τουρισμού.

Εικόνα 2. ΕΟΤ Ξενία Προσθήκη Ξενοδοχείου Δελφοί, Δυτική όψη, Δ. Πικιώνης, Π. Πικιώνης, Α. Κουτσογιάννης

Εικόνα 3. Εξώφυλλο βιβλίου Μ. Γιουμπάκη

Γ. Η ΕΚΘΕΣΗ ΜΕΛΕΤΗΣ ΠΙΚΙΩΝΗ ΓΙΑ ΤΗΝ ΦΟΡΤΕΤΖΑ

Η έκθεση της μελέτης Πικιώνη για το φρούριο της Φορτέτζας αποτελείται από επτά ενότητες: εισαγωγή, ο τόπος του έργου, έκθεση προτεινόμενων απόψεων (προτεινόμενα έργα), έργα συναφή, εκτέλεση έργου, εκμετάλλευση έργου και μελλοντικά έργα. Στην πρώτη ενότητα της εισαγωγής ξεκινάει μιλώντας για την επίσκεψή του στον τόπο. Μέσα στις πρώτες λέξεις που γράφει είναι η λύπη. Με λύπη γέμισε την ψυχή του και των συνεργατών του η επίσκεψη αυτή. «Ω, πόσες σελίδες από το χρονικό της περίπτυστης αυτής πολιτείας δεν είχε αφανίσει ο χρόνος» γράφει και συνεχίζει λέγοντας για τα έργα των δυναστών σε αυτό τον τόπο και την εκμετάλλευση των ντόπιων, που τώρα πρέπει να δικαιωθούν και να γίνουν επιτέλους οι πρωταγωνιστές. Ήρθε η ώρα να μνημειωθούν οι αμνημόνευτοι άθλοι της αθάνατης Κρητικής παλικαροσύνης «και λέγοντας τούτο δεν εννοώ τις συμβατικές εκείνες μνημειώσεις που μακριά από του να εκφράζουν του άθλου και της θυσίας την μεγαλοσύνη από έλλειψη ενόρασης και τεχνική αγνωσία όχι μονάχα είναι ανίκανες να υψωθούν εις του θέματος το υπερβατικό ύψος, αλλά το καταρρίπτουν εις τα κατώτερα επίπεδα της συμβατικότητας…». Η έντονη κριτική αποτελεί μία από τις πρώτες παραγράφους της εισαγωγής του. Είναι εμφανή η απογοήτευση και η αποδοκιμασία προς άλλα έργα συναδέλφων του, ενώ δεν είναι σίγουρο αν αναφέρεται σε συγκεκριμένο έργο ή ασκεί μια γενικότερη κριτική στην εποχή του ή τους σύγχρονούς του ή στο μοντέρνο. «Το τίποτε, είναι προτιμότερο από το ψεύδος και την αμάθεια, τη μετριότητα παρόμοιων έργων». Πιθανή αναφορά είναι στην Κασταλία, στους Δελφούς, εκεί γράφει σε κείμενό του17 ότι ένα κτίσμα λαϊκής κατασκευής, το οποίο ήταν σε θέση αρχαίου ιερού προηγουμένως, ταπεινό και ευτελές, αντικαταστάθηκε από κακοτεχνές προσκυνητήριο με λευκό μάρμαρο το οποίο δημιουργεί, αφόρητη παραφωνία. Στις πρώτες παραγράφους γράφει για την παλικαροσύνη, μεγαλοσύνη, αντρειοσύνη, αθάνατη μνήμη, υπερβατικό νόημα και την δόξα του Ήρωα. Συγχρόνως κάνει αναφορές σε θεϊκά στοιχεία, την θεία τύχη, το θεϊκό δώρημα του εδάφους, το Θεό Άρη και το Θεό Απόλλωνα με τις Μούσες. Συγκεντρώνει στην εισαγωγή του τα σημαντικότερα στοιχεία που απαρτίζουν την μελέτη του και τις βλέψεις του για τον τόπο. Δίνει έπαινο στην αρχαιολογική υπηρεσία για τα συντηρημένα κτήρια και δηλώνει «δεν είμαι εχθρός των ευφυών προσαρμογών», καθώς επιθυμεί την διατήρηση τόσο του μουσουλμανικού τέμενος, όσο των βενετσιάνικων κτηρίων και την συνταίριαξη τους με τα προτεινόμενα νέα κτίσματα. Τα νέα κτίσματα τα αναφέρει στις επόμενες ενότητες, απλώς εδώ δίνει βάση στα σημαντικότερα για εκείνον. Πνευματικό κέντρο για την λατρεία του πνεύματος, υπόστωο με τοιχογραφίες από Κρητικό δράμα και ιδιαίτερη αφιέρωση στον Ερωτόκριτο και την Αρετούσα «ως δείγμα απέραντης αγάπης προς τους δραματουργούς της Κρητικής παράδοσης». Προτείνει θέατρο είτε τύπου της αρχαιότητος είτε μεσαιωνικό, αλλά η γενικότερη ατμόσφαιρα του έργου είναι μεσαιωνική. «Από πλευράς αρχαιολογικών ενδιαφερόντων η Κρήτη προβάλλεται αποκλειστικός χάρις εις τα Μινωικά της μνημεία, τα λαμπρότερα των οποίων ευρίσκονται εις το κεντρικό και ανατολικό διαμέρισμα (εννοώντας Ηράκλειο και Χανιά). Αντιθέτως το Ρέθυμνο, η

Πικιώνης, Δημήτρης, «Τα έργα διευθετήσεως των Δελφών», Πικιώνη, Α. και Παρούσης, Μ. (επιμ.), Κείμενα Δ. Πικιώνη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σ.250

πόλις έχει λίαν μοναδικά ως σύνολο οι ελληνικήν πόλιν μεσαιωνικά στοιχεία, συνδεδεμένα μεταξύ των και με την ζωή της πόλεως κατά τρόπον χαρακτηριστικώς αρμονικών».18 Τέλος, σε αντίθεση με την εισαγωγική πρότασή του «Ώ πόσες σελίδες από το χρονικό αυτής της πολιτείας δεν είχε αφανίσει ο χρόνος» γράφει «Η πολιτεία όπως είπα και παραπάνω, έχασε πολλές σελίδες του χρονικού της». Αρχικά φαίνεται να μην υπάρχει λογική συνέχεια στον λόγο και φαίνεται ως άσκοπη επανάληψη, καθώς χρησιμοποιεί ακριβώς την ίδια έκφραση για δύο προτάσεις που αντιτίθενται μεταξύ τους. Επειδή όμως συνεχίζει και λέει «μένει ωσάν αμνήμων της δόξης της, αφού τίποτε σχεδόν δεν υπάρχει για να της την θυμίζει επάξιά της…Για αυτό απιστεί για το μέλλον…» υποθετικά αναφέρεται στην επί χρόνια παραμέληση του φρουρίου. Όχι μόνο δεν είχε αξιοποιηθεί το φρούριο ουσιαστικά ως χώρος, όπως στην Ιταλία όπου «κανένα τουριστικό κέντρο δεν έχει αναπτυχθεί δυσανάλογα προς τα άλλα», αλλά είχαν γίνει πολλές καταστροφές. Καταστροφές όχι μόνο από πάροδο του χρόνου αλλά και από «αλόγιστου δράσεως των ανθρώπων»19. Καταστροφές που παραλείπει να αναφέρει ο Πικιώνης, καθώς του επαρκούν τα σημερινά ερείπια και τα συνταιριάζει με ευκολία. Παλαιότερα υπήρχαν πολλά άλλα κτήρια όπως πυλώνες, μιναρέδες, κτίσματα τα οποία διαλύθηκαν είτε για την αξιοποίησή τους ως υλικό οικοδομήσεως είτε γιατί δεν ταίριαζαν με τον τόπο και την ιστορία του έθνους. (εικόνα 4 και 5) Η δεύτερη ενότητα αποτελείται από τις γεωγραφικές και κλιματολογικές συνθήκες και ιστορική ανάλυση του Ρεθύμνου, η οποία εστιάζει μετά στην ιστορία του φρουρίου της Φορτέτζας. Οι κλιματολογικές συνθήκες δεν είναι κάτι παραπάνω από αναφορές στο κλίμα του Ρεθύμνου. Η ιστορική ανάλυση είναι εκτενής, οι επιλογές του Πικιώνη σε συγκεκριμένα ιστορικά γεγονότα έχουν ενδιαφέρον και αναλύονται παρακάτω σε συνδυασμό με ένα σύγγραμμα της ίδιας εποχής. Η Τρίτη ενότητα μας εισάγει στα πρακτικά της μελέτης, τα προτεινόμενα έργα. Στην εισαγωγή, η οποία έχει δικό της τίτλο «έκθεσις προτεινόμενων απόψεων» γράφει για τον τουρισμό και την ένταξη του φρουρίου στο πρόγραμμα περιφερειακής ανάπτυξης τουριστικών κέντρων. Το έργο της Φορτέτζας αποτελεί μια μελέτη της οποίας οι προτάσεις έπονται έγκριση από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και τον ΕΟΤ. «Η τουριστική αξιοποίηση του Φρουρίου της Φορτέτζας Ρεθύμνης ενέχει γενικώτερη σημασία πλήν της ειδικής τοιαύτης αφού από απόψεως μακροχρονίου οικονομικής πολιτικής και κατανομής των εξόδων εκ των τουριστικών δαπανών έχει ενταχθεί εις το πρόγραμμα περιφερειακής αναπτύξεως τουριστικών κέντρων». Η ουσιαστική αξιοποίηση του τόπου συμβάλει τόσο το πνεύμα και η ορθή μνημείωση, όσο και η τουριστική ανάπτυξη η οποία βοηθάει στην γενικότερη οικονομία της πολιτείας. Το φρούριο της Φορτέτζας αναφέρει ο Δήμαρχος του Δήμου Ρεθύμνου εκείνη την εποχή ότι «το Ρέθυμνο εισέρχεται εις μίαν περίοδο καθ’ην, δια πρώτη φορά από δεκαετιών, διαγράφονται ευοίωνοι προοπτικαί οικονομικής και πολιτιστικής αναπτύξεως»20. Η τουριστική αξιοποίηση του λόφου του φρουρίου που επι δεκαετίες είχε ξεχαστεί, δεν είναι μόνο πεποίθηση του Πικιώνη, αλλά πρόκειται για τους ευρύτερους στόχους που έθετε ΕΟΤ εκείνη την δεκαετία. Στόχους τους οποίους ακολουθεί και ο Δήμος Ρεθύμνου.

Βλ. παράρτημα σ. 73 Βλ. παράρτημα σ. 73 20 Βλ. παράρτημα σ. 56 19

Στην συνέχεια παρουσιάζει τα προτεινόμενα έργα αριθμημένα με επιμέρους τίτλους και σύντομη περιγραφή. Τα προτεινόμενα έργα είναι 19 και μπορούν να ομαδοποιηθούν σε επιμέρους κατηγορίες. Προτείνει τόσο κατασκευές νέων κτηρίων, όσο αναστηλώσεις. Όλες οι προτάσεις αναλύονται παρακάτω. Η τέταρτη ενότητα με τίτλο «Έργα συναφή» αναφέρει τις προϋποθέσεις για την επίτευξη της μελέτης αυτής. Τα έργα που θα συνοδεύσουν την μελέτη είναι η κατασκευή λιμανιού για την προσέγγιση πλοίων «απ’ευθείας επί του κρηπιδώματος της προκυμαίας». Η απουσία λιμανιού είναι σημαντικό μειονέκτημα της πόλης, το οποίο εξηγεί στην μορφολογία της χερσονήσου, στα ρεύματα και στις «ογκώδεις προσαμμώσεις που προκαλούν». Η σύνδεση του Ρεθύμνου με την Φορτέτζα, καθώς η ενδοχώρα «είναι φτωχή εις παραγωγικά προϊόντα, αλλά πλουσία εις φυσικάς καλλονάς». Τέλος, κατασκευή πλαζ δια την εξυπηρέτησιν των λουόμενων «επί της μακροτάτης ωραίας αμμώδους παραλίας» να αποτελέσει παραλιακό θέρετρο. Παρόλο που στην τέταρτη ενότητα, αναφέρει την παλαιά πόλη του Ρεθύμνου (ενδοχώρα) και το λιμάνι, αποτυγχάνει να συνδέσει επιτυχώς τα τρία μέρη αυτά. Το «τρίπτυχο» που θα άρμοζε για την ανάδειξη του «Μεσαιωνικού Ρεθύμνου»21. Στις επόμενες δύο ενότητες με τίτλους «Εκτέλεση έργου» και «Εκμετάλλευση έργου» αντίστοιχα αναφέρει τις φάσεις εκτέλεσης του έργου και την τελική ανάθεση. Η πρώτη φάση εκτέλεσης περιλαμβάνει τις νέες κατασκευές και σε δεύτερη φάση τις αναστηλώσεις από την αρχαιολογική υπηρεσία. Η εκμετάλλευση του έργου, του συνολικού συγκροτήματος θα ανατεθεί στον Δήμο Ρεθύμνου για την είσπραξη εισιτηρίων, ενοικίων, εσόδων εστιατορίου καθώς και υποχρεώσεων να καλύπτει ο Δήμος οποιαδήποτε κενό για την ορθή λειτουργία. Στην τελευταία ενότητα, με τίτλο «Μελλοντικά έργα», μας συστήνει στην μελέτη και πρότασή του. Αποκαλύπτει ότι έχει ονομάσει το έργο αυτό ως «Κέντρον έλξεως Τουριστών» ή «Ελκτικόν Κέντρον». Προτείνει επίσης, κάποια έργα τα οποία αποδείχθηκαν προκλητικά στις μελλοντικές κριτικές του έργου. Προτείνει το πολυβολείο των Γερμανών να μετατραπεί σε χορευτικό κέντρο και την δημιουργία παιδικής χαράς «κατά το πρότυπον της τοιαύτης της Φιλοθέης». Τάδε έφη και υπογράφει εν τέλη «’Εν Αθήναις τη 20.6.66, ο συνταξάς, Δ. Πικιώνης». Ιδιαίτερα το χορευτικό κέντρο στο Γερμανικό πολυβολείο δεν μπορούμε να είμαστε σίγουροι αν προτείνει μια τόσο νεωτερική και διαφορετική λειτουργία για να εξυγιάνει τον «άδουλο» χαρακτήρα του ή αν πράγματι θεωρεί ότι αρμόζει στον χώρο αυτό επηρεασμένος, ίσως, από νεότερες μόδες. Σίγουρα πάντως στις μετέπειτα εκθέσεις και σχολιασμούς, κρίνεται έντονα και συμβάλλει να χαρακτηριστεί αδίκως ή μη, ως «ασυμβίβαστη» η μελέτη. ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΠΙΚΙΩΝΗ

Η δεύτερη ενότητα της έκθεσης της μελέτης Πικιώνη πραγματοποιεί μια «σύντομη ιστορική αναδρομή» για την Φορτέτζα ή «Φορτέτσα». Ο συγγραφέας σε λίγες σελίδες και με επιμέρους ενότητες παρουσιάζει σημαντικά γεγονότα του Ρεθύμνου και αργότερα εστιάζει στα του φρουρίου. Δεν ασχολείται τόσο με την γενικότερη ιστορία του νησιού, στρέφει τη ματιά του στην πόλη του Ρεθύμνου, στα γεγονότα που επηρέασαν την πόλη. Κάνει συγκεκριμένες ιστορικές στάσεις, αναφέροντας γεγονότα, χρονολογίες και σημαντικά ονόματα.

Βλ. παράρτημα σ. 73

Οι στάσεις που επιλέγει να κάνει ο Πικιώνης για να προχωρήσει αργότερα στην πρότασή του, φαίνεται να έχουν επιλεχθεί συνειδητά, ώστε να εξελιχθούν οργανικά οι προτάσεις του στον χώρο του φρουρίου. Κάνει απλή αναφορά στην ύπαρξη της αρχαίας πόλης του Ρεθύμνου, τον Πλίμνιο και τον Πτολεμαίο. Έχει ως σημείο έναρξης την πρώτη Βυζαντινή περίοδο, μετά την κατάληψη από τους Άραβες και ύστερα πάλι το Βυζάντιο. Συνεχίζει λέγοντας για την «παράδοση του Κρητικού λαού», την οικογένεια Καλλέργηδων και περνάει σύντομα στην δεύτερη Βυζαντινή περίοδο. Αναλύει περισσότερο την Ενετική περίοδο και απαριθμεί τις πολλαπλές επαναστάσεις του Κρητικού λαού. Η ιστορία συνεχίζει με την ένωση Ελλήνων και Ενετών ενάντια στον κοινό εχθρό, τους Τούρκους. Ολοκληρώνει με την Μεγάλη επανάσταση του 1866, την σύμβαση της Χαλέπας το 1878 και την απόκτηση της αυτοδιοίκησης στο νησί με στρατιωτική κατοχή. Τέλος, την επανάσταση των 1895 και 1897 με τον Βενιζέλο και την αναγνώριση το 1908 από το Ελληνικό κοινοβούλιο. Εκεί ολοκληρώνει την ιστορική αναδρομή στην πόλη του Ρεθύμνου. Συνεχίζει μετά στην υποενότητα «Φορτέτσα» όπου γράφει για το φρούριο και ως κατασκευή. Αναφέρει την ύπαρξη τειχών πριν τα τείχη της Φορτέτζας, τείχη από τα οποία σήμερα δεν έχει μείνει ίχνος να τα θυμίζει. Τον ερχομό του Michele Samicheli και την κατασκευή του τείχους της Φορτέτζας από 1571 μέχρι το 1583, όπου ολοκληρώθηκε. Η πόλη του Ρεθύμνου ήταν αρχικά εκτός των τειχών. Περιγράφει σύντομα τις αντιδράσεις του Κρητικού λαού και ονοματίζει τις πύλες που υπήρχαν. Γράφει στο τέλος αυτής της ενότητας για την πνευματική παράδοση. Παρόλο που δεν το συμπεριλαμβάνει στις παραγράφους σχετικά με την «πνευματική παράδοση» σε όλη την «ιστορική αναδρομή» αναφέρει συνεχώς την σημασία της αντίστασης των Κρητικών. Η «ανδριοσύνη» τους, η αντίσταση στον «εχθρό». Δίνει βάση στην Κρητική Αναγέννηση και σε σημαντικά ιστορικά πρόσωπα, στο έργο του Βιντσέτσου Κορνάρου, τον Ερωτόκριτο. Το ενδιαφέρον για τον Ερωτόκριτο είναι ένα φαινόμενο επιστροφής πολλών καλλιτεχνών και διανοούμενων της γενιάς του ’30 στο παρελθόν. Η γενιά του ’30 επιθυμεί δημιουργικό διάλογο με τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό, χωρίς μιμητισμό, εξευρωπαϊσμό ή ξενηλασία, επιθυμεί πολιτισμική αμοιβαιότητα. «Το παρελθόν θα μπορούσε να επανέρθει στη μοντέρνα εποχή ως κάτι το ζωντανό, ως ένα διαχρονικό πρότυπο το οποίο θα μπορούσε να εδραιώσει την συνέχεια ανάμεσα στην παράδοση και την πρωτοπορία.»22 Ο Σικελιανός, για παράδειγμα, στο Δελφικό Κέντρο, προτείνει την αναβίωση του αρχαίου ελληνισμού στην σύγχρονη εποχή, συμβάλλοντας έτσι σε μια νέα οικουμενικότητα. Η αναφορά στον Ερωτόκριτο, λοιπόν, γίνεται εν μέρη ως ένα από τα σπουδαιότερα Κρητικά έργα, αλλά κυρίως είναι αποτέλεσμα της ιδεολογία αυτής της γενιάς. Συνεχίζεται από καλλιτέχνες, ζωγράφους και μουσικούς με πιο γνωστή την εκτέλεση από τον Νίκο Ξυλούρη. (εικόνες 5,6,7 και 8) Ο Πικιώνης δεν αναφέρει καθόλου την κατοχή των Γερμανών στην ιστορική αναδρομή του. Οι επιλογές του Πικιώνη είναι συνειδητές και η απουσία αναφοράς ορισμένων σημαντικών γεγονότων δεν είναι από αφέλεια. Υποθέτω, ότι εστιάζει στους Ενετούς και έπειτα στους Οθωμανούς, γιατί θεωρεί ότι εκείνοι είναι οι ευεργέτες και οι υπεύθυνοι για τις μεγαλύτερες καταστροφές και αλλοιώσεις του φρουρίου αντίστοιχα. Βέβαια δεν μπορώ να αγνοήσω το μοτίβο του εθνικού αφηγήματος σε αυτή την περίπτωση. Ο Πικιώνης εμφανώς επηρεασμένος από την γενιά του 30, μεγαλώνει την περίοδο όπου έχει πια κατάρρευση η «Μεγάλη Ιδέα», μεγαλώνει σε μια εποχή λογοτεχνικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας που την έχουν κουράσει οι «εχθροί», της 22

Τσιαμπάος, Κώστας, Αμφίθυμη Νεωτερικότητα, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2017, σ.98

Ανατολής. Όπως ειπώθηκε, «η γενιά του ‘30 αναζητεί τον δημιουργικό διάλογο και προωθεί την ιδέα της πολιτισμικής αμοιβαιότητας»23. Η ύπαρξη μουσουλμανικού τέμενος στον χώρο της Φορτέτζας ήταν μεγαλύτερη αλλοίωση από την καταστροφή μέρους των τειχών από τους Γερμανούς. Η απουσία αναφοράς της Γερμανικής κατοχής μπορεί απλώς να έγκειται στο γεγονός της χρονικής παραμονής των Γερμανών στον τόπο. Οι Ενετοί παρέμειναν στο Ρέθυμνο από το 1212 μέχρι το 1646 και στο Ηράκλειο μέχρι το 1669, όπως γράφει και ο ίδιος. Οι Οθωμανοί από το 1646 μέχρι το 1898, ενώ οι Γερμανοί μόλις 3 χρόνια. «Δεν μπορείς να εμμείνεις στο ξένο. Διεισδύεις, συναισθάνεσαι, νιώθεις τις αρετές του. Όμως έρχεται ένα σημείο όπου αρχίζουν και προβάλλουν η μια ύστερ’ απ’ την άλλη οι σκιές. Έτσι έγινε με το τούρκικο. Δεν είναι ανάγκη τις σκιές τούτες να τις καθορίσω…Σε τούτο το σχήμα ξανοίγεις αίφνης τη βαρβαρική του ουσία ασυμβίβαστη με το πνεύμα σου (…)»24

Τζιόβας, Δημήτρης, «Η ελληνικότητα και η γενιά του ‘30», Cogito, τ. 06, Μάιος 2007, σ.9 Πικιώνης, Δημήτρης, «Το πρόβλημα της Μορφής», Πικιώνη, Α. και Παρούσης, Μ. (επιμ.), Κείμενα Δ. Πικιώνη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σ.218 24

Εικόνα 4. Καρτ ποστάλ, Ρέθυμνο 1760

Εικόνα 5. Καρτ ποστάλ, Ρέθυμνο 1907

Εικόνα 6. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Εγγονόπουλος Νίκος, 1969 Εικόνα 7. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Θεόφιλος Χατζημιχαήλ, 1933

Εικόνα 9. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Τσαρούχης Γιάννης, 1980

Εικόνα 8. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Μποστ

ΙΣΤΟΡΙΚΗ ΑΝΑΛΥΣΗ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ ΤΟΥ Μ. ΓΙΟΥΜΠΑΚΗ

Με την δεύτερη επίσκεψή μου στα Γενικά Αρχεία του Κράτους, βρέθηκε ένα σύγγραμμα με τίτλο «Fortezza, Η ιστορία του Βενετσιάνικου φρουρίου του Ρεθύμνου» του Μάρκου Γ. Γιουμπάκη, βιβλιοθηκάριου της Δημόσιας Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης γραμμένο στο Ρέθυμνο το 1970. Το βιβλίο αυτό το χρησιμοποιώ ως αναφορά, διότι βρίσκεται πολύ κοντά χρονολογικά με το κείμενο του Πικιώνη και διότι πρόκειται για μια ιστορική ανάλυση ενός μη ιστορικού, ακριβώς όπως ο Πικιώνης. Και οι δύο ιστορικές αναδρομές των δύο συγγραφέων είναι σύντομες και εστιάζουν στο φρούριο της Φορτέτζας. Η αναδρομή του Γιουμπάκη, βέβαια, είναι περισσότερο εκτενής. Ο Γιουμπάκης κάνει τις ίδιες και παραπάνω ιστορικές στάσεις με τον Πικιώνη. Τόσο το κείμενο του Πικιώνη, όσο και του Γιουμπάκη, παρόλο που είναι ιστορικό δεν χρησιμοποιεί αναφορές σε άλλους συγγραφείς ή ιστορικούς. Πρόκειται για δύο ιστορικές αναλύσεις που γράφονται σε ένα μεγάλο μέρος τους από μνήμης. Η γνώση την εποχή που ο Πικιώνης πήρε την δευτεροβάθμια εκπαίδευσή του, ήταν γνώση μιας εκπαίδευσης βασισμένης στην αποστήθιση. Η αποστήθιση κρατούσε ζωντανή την κλασσική παράδοση, μέσα από την Αναγέννηση και τα λατινικά κείμενα ως την αρχαιοελληνική γραμματεία.25 Επιπλέον, χρησιμοποιώ ως αναφορά το σύγγραμμα του Γιουμπάκη, γιατί η σύγκριση βοηθάει να κατανοηθεί παραπάνω η έκθεση του Πικιώνη ως προς τις επιλογές που κάνει για την ιστορία του Ρεθύμνου και του φρουρίου. Ανάμεσα σε όλα όσα εξιστορεί ο Γιουμπάκης, βασίζομαι σε τρεις διαφορές που είναι περισσότερο έντονες και ουσιώδεις με την εξιστόρηση του Πικιώνη, οι οποίες παρουσιάζονται στις επόμενες παραγράφους αντίστοιχα. Το σύγγραμμα του Γιουμπάκη χωρίζεται επιμέρους σε ενότητες, πρόλογο από τον Δ. Αρχοντάκη, εισαγωγή, ποίημα για την Φορτέτζα από τον Γ. Καλομενόπουλο, η Φορτέτζα κατά την αρχαιότητα, το Ρέθυμνο, το τείχος της πόλεως, Φορτέτζα, το φρούριο του Ρεθύμνου, Δημόσια και Ιδιωτικά Οικήματα της Φορτέτζας, η άλωση της Φορτέτζας από τους Τούρκους, Γερμανική κατοχή, ποίημα για την Φορτέτζα από την Μ.Δ. Αντωνακάκη και η Φορτέτζα σήμερα. Ο τρόπος γραφής, φορτίζει τον αναγνώστη συναισθηματικά, ανάμεσα βρίσκουμε ποιήματα, φωτογραφίες από κατεστραμμένα μέρη και αναλυτικές περιγραφές για πάθη της τοπικής κοινότητας του Ρεθύμνου. Σημαντικό μέρος του συγγράμματος είναι η αρχαιότητα του χώρου της Φορτέτζας. Ο Γιουμπάκης γράφει, βασιζόμενος στις πηγές του Καλοκύρη για την ύπαρξη ενός ναού στο βορειότερο και ψηλότερο σημείο της πόλεως. Ο γιατρός Horonia Belli με την επίσκεψή του στον λόφο του Παλαιόκαστρου το 1574, δηλαδή έναν χρόνο αφότου ήδη είχαν αρχίσει οι εργασίες της Φορτέτζας από τους Ενετούς, μιλάει για ό,τι είδε. Και έτσι για την ύπαρξη ναού στον λόφο του Παλαιόκαστρου, τον ναό της Ροκκαίας Αρτέμιδος. Ενδιαφέρον έχει ότι τόσο ο Καλοκύρης, όσο και ο Belli σημειώνουν ότι η καταστροφή του ναού ήταν υπ’ ευθύνη των Ενετών. Παρόλα αυτά ο Πικιώνης δεν αφιερώνει παραπάνω από μια πρόταση για την αρχαιότητα του λόφου ή την καταστροφή του από τους Ενετούς. Ο Πικιώνης, στο «Πρόβλημα της Μορφής», μιλώντας για το Κάστρο της Ρόδου γράφει ότι «οι ανοιχτοί χώροι αναπάντεχα μας προσφέρουν μίαν ευκαιρία, που δεν πρέπει να μας διαλάθει η τεράστια σημασία της: Τη δυνατότητα της διενέργειας ανασκαφών για την αποκάλυψη των ιχνών

Κοτιώνης, Ζήσης, Η τρέλα του τόπου, Εκκρεμές, Ιούνιος 2004, σ. 123

της αρχαίας πόλης»26 συνεχίζει αναφερόμενος σε άλλα παραδείγματα και άλλα κείμενα, όπως συνηθίζει να κάνει στα κείμενα του, ότι δεν είναι απίθανο λοιπόν να βρεθούν ίχνη της αρχαίας πόλης και «Συχνότατα στους ελεύθερους τούτους χώρους ξαναβρίσκεις τα ίχνη των λιθόστρωτων δρόμων»27. Η έλλειψη αναφοράς του Πικιώνη στην αρχαιότητα του λόφου δεν γίνεται λόγω αδιαφορίας στην αρχαιότητα του λόφου του φρουρίου, γιατί οι ευαισθησίες του για την αρχαιότητα μνημείων και ο χειρισμός τους είναι εμφανής. Ο Γιουμπάκης, θεωρεί ότι βοηθάει με το βιβλίο αυτό στην «κάλυψη ενός κενού και την τουριστική ανάπτυξη αυτού του τόπου». Περιγράφει εκτενώς τις αντιδράσεις του τοπικού πληθυσμού για το φρούριο. Το φρούριο παρόλο που απέτυχε το αρχικό του σκοπό, την ύπαρξη κατοικημένης πολιτείας μέσα στα τείχη, οι κάτοικοι θέλανε να χτιστεί το φρούριο για ασφάλεια και τελικά το χρησιμοποιήσανε σε αιματηρές περιόδους φυγής (Τούρκοι, Γερμανοί), ως καταφύγιο. Τα μοναδικά κτήρια στο φρούριο της Φορτέτσας ήταν Ενετικά· το Διοικητήριο, καθεδρικός ναός και ανάκτορα. Τα σπίτια των ντόπιων ήταν με δικιά τους επιμονή εκτός των τειχών. Μάλιστα, περιγράφει ο Γιουμπάκης ότι οι Ενετοί τους καίγανε τα σπίτια ώστε να αναγκαστούν να ανέβουν στον λόφο του φρουρίου, αλλά χτίζανε πάνω στα ερείπια ξανά και ξανά. Δεν γνωρίζουμε αν είχε στο μυαλό του αυτά τα γεγονότα ο Πικιώνης όταν έγραφε την έκθεσή του, αλλά η ανδριοσύνη που αναφέρει πιθανόν να μην είναι μόνο οι επαναστάσεις. Παρόλες τις καταστροφές των Ενετών, οι οποίες περιγράφονται από διάφορους σχετικούς της εποχής, ο Πικιώνης εστιάζει περισσότερο στις καταστροφές επι Τουρκοκρατίας και στην ένωση του τοπικού πληθυσμού με τους Ενετούς ενάντια στους Τούρκους. Παρομοίως, με την προηγουμένη έλλειψη αναφοράς του, ο Πικιώνης δεν αναφέρεται στις περιόδους φυγής του τοπικού πληθυσμού του Ρεθύμνου, που μετέτρεψαν το φρούριο ως καταφύγιο, όχι επειδή δεν τον συγκίνησε αρκετά ως ιστορία, αλλά γιατί πιθανώς να μην το γνώριζε ή θυμόταν. Σε κείμενό του, γράφει για το Κάστρο της Ρόδου «Αδήριτες ανάγκες στένεψαν τον άνθρωπο να γυρέψει καταφύγιο εδώ μέσα. (…) Η καρδιά σου σφίγγεται να βλέπεις τ’ ανήλιαγα τούτα σοκάκια, τ’ ανήλιαγα κατώγια, όπου τα παμπάλαια κτίσματα σταλάζουν, λες, στα κορμιά και στις ψυχές του αργού των θανάτου το δηλητήριο.» 28 Πριν τον επίλογό του, ο Γιουμπάκης αφιερώνει ένα κεφάλαιο στην κατοχή των Γερμανών, τα εγκλήματα τους και την μη-αναστρέψιμη καταστροφή στα τείχη της Φορτέτζας λέγοντας «ό,τι λυπήθηκαν οι Τούρκοι, τα αφάνισαν οι Γερμανοί». Σε όλο το βιβλίο, μεταξύ άλλων, τονίζει τον ρόλο της Φορτέτζας σε κάθε δρώμενο της πόλης, σε κάθε εποχή. Η νέα εποχή σκλαβιάς και μαρτυρίου που αρχίζει στις 29 Μαΐου 1941 για το Ρέθυμνο δεν αφήνει την Φορτέτζα αμέτοχη, καθώς σηκώνεται στους προμαχώνες η ναζιστική σημαία. Η Φορτέτζα, χρησιμοποιήθηκε για την αποθήκευση των πυροβόλων και για την εύκολη συγκέντρωση των ομήρων. Από τύχη οι όμηροι της Φορτέτζας δεν μεταφέρθηκαν στα στρατόπεδα της Γερμανίας και γύρισαν στα καρβουνιασμένα κονάκια τους. Πριν φύγουν από το Ρέθυμνο με κατεύθυνση τα Χανιά, ανατίναξαν το πυροβολείο, καταστρέφοντας μέρος του τείχους 380 ετών. Όπως περιγράφηκε προηγουμένως ο Πικιώνης δεν αναφέρεται καθόλου στην κατοχή των Γερμανών. 26

Πικιώνης, Δημήτρης, «Το πρόβλημα της Μορφής», Πικιώνη, Α. και Παρούσης, Μ. (επιμ.), Κείμενα Δ. Πικιώνη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σ.231 27 Στο ίδιο, σ.231 28 Στο ίδιο, σ.229

«Του Γερμανού η μεταφυσική διάθεση τον έκανε ιδιαίτερα ικανό να πλησιάσει το μυστηριακό του Ελληνισμού περιεχόμενο, τον θρησκευτικό μύθο, τη φιλοσοφία…Ξέρω τις αντιμαχίες γύρω απ’ τις ερμηνείες που έδωσε ο τελευταίος…»29 Το σύντομο βιβλίο του Γιουμπάκη ήταν ένα σημαντικό εύρημα κυρίως για τις σπάνιες φωτογραφίες από μέρη του φρουρίου που πιά έχουν γκρεμιστεί. (εικόνες 10, 11, 12 και 13) Εκτός αυτού, μιλώντας στους αναγνώστες εκείνη την εποχή, ότι έχουμε να κερδίσουμε μια μάχη «την αναγέννηση και το ξανάνιωμα τούτου του τόπου». Με αυτά τα λόγια μας επαναφέρει στον επίλογό του, όπου αναφέρεται στην πρόταση και μελέτη του σπουδαίου αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη. Στηρίζει την μελέτη του, τις σκέψεις του ως άκρως κατάλληλες και ταιριαστές στον τόπο αυτό και περιμένει την πραγματοποίηση του έργου του. Πέρα από τις διαφορές που βρέθηκαν μεταξύ των δυο κειμένων, οι ομοιότητες των δύο κινούνται γύρω από το όραμα του τουρισμού, «ο τουρισμός, μας λένε, είναι μοναδική ελπίδα μας».

Στο ίδιο, σ.205

Εικόνα 10. «Βενετσιάνικο σπίτι πάνω στη Φορτέτζα (κατεδαφίστηκε)», Γιουμπάκης Μάρκος

Εικόνα 11. «Ο προμαχών του Αγίου Παύλου και η είσοδος της Φορτέτζας επί Τουρκοκρατίας», Γιουμπάκης Μάρκος

Εικόνα 12. «Τα υπολείμματα του Διοικητηρίου εις την Φορτέτζα όπως είναι σήμερα», Γιουμπάκης Μάρκος

Εικόνα 13. «Η Κεντρική Πύλη της Φορτέτζας σήμερον», Γιουμπάκης Μάρκος

ΠΡΟΤΕΙΝΟΜΕΝΑ ΕΡΓΑ

Για να γίνουν κατανοητά τα προτεινόμενα έργα χρειάζεται αρχικά να σκιαγραφηθεί ο χώρος του φρουρίου όπως βρίσκεται σήμερα, ώστε να μπορέσει να γίνει επιτυχώς η τοποθέτηση των κτισμάτων στον χώρο και άρα η πρόταση του Πικιώνη. Το φρούριο χτίστηκε σύμφωνα με το Ενετικό σύστημα οχυρωματικής αρχιτεκτονικής. Αποτελείται από τρείς αιχμές και τέσσερις προμαχώνες, οι προμαχώνες ενώνονται μεταξύ τους με ευθύγραμμα τμήματα τειχών, με μεγάλο πλάτος και εξωτερική κλίση. Από την πόλη του Ρεθύμνου, η οδός Κατεχάκη οδηγεί ανηφορικά στην κεντρική ανατολική πύλη του φρουρίου, η οποία βρίσκεται δίπλα στον προμαχώνα του Αγίου Παύλου και νότιά του βρίσκεται ο προμαχώνας του Αγίου Ηλία. Νοτιοδυτικά βρίσκεται ο προμαχώνας του Αγίου Λουκά. Δυτικά η αιχμή του Αγίου Πνεύματος, ανάμεσα στην αιχμή και τον προμαχώνα του Αγίου Λουκά βρίσκεται η δυτική πύλη εισόδου. Βόρεια βρίσκεται η αιχμή της Αγ. Ιουστίνης και βορειοανατολικά η αιχμή του Αγίου Σώζωντος. Τέλος Ανατολικά ο προμαχώνας του Αγίου Νικολάου. (εικόνα 14 και 15) Ο χώρος της Φορτέτζας αποτελείται από ελάχιστα κτίσματα, σε σύγκριση με την Ενετική περίοδο που πολλοί Ενετοί είχαν τις κατοικίες τους εντός του φρουρίου. Εσωτερικά και προς την βόρεια πλευρά βρίσκεται η κατοικία των συμβούλων, αποθήκες ή στρατώνες και μικρά κτίσματα είτε πυριτιδαποθηκών είτε απλών αποθηκών. Στο κέντρο, στην Πλατεία, η οποία χωρίζει όλο τον χώρο με ένα κεντρικό μονοπάτι στα δύο βρίσκονται η οικία του Ρέκτορα, το τέμενος του Ιμπραήμ Χαν, το επισκοπικό μέγαρο και ο ναός της Αγίας Αικατερίνης. Ανατολικά βρίσκονται διάφορες αίθουσες, αποθήκες, φυλάκιο και ο Άγιος Θεόδωρος. Νότια υπάρχει το υπαίθριο θέατρο Ερωφίλη, το οποίο ακόμα λειτουργεί. (εικόνα 18) Τα προτεινόμενα έργα για τον χώρο της Φορτέτζας περιλαμβάνουν νέες κατασκευές, μετατροπές υφιστάμενων κτηρίων (πχ. εκκλησία), αναστηλώσεις, κατεδαφίσεις, διαμόρφωση περιβάλλοντος χώρου, κατασκευή οδού διέλευσης και ηλεκτρολογικά έργα. Περαιτέρω μπορούν να ομαδοποιηθούν σε τέσσερις κατηγορίες, εστίαση, πνεύμα, βοηθητικοί και τουρισμό. Στην κατηγορία εστίαση, είναι οι χώροι που ορίζονται καθαρά για τον σκοπό της εστίασης. Στην κατηγορία πνεύμα, είναι οι προτάσεις για πνευματικούς χώρους και τους συναφή χώρους περί Κρητικής μνημείωσης, όπως αναλύει την σημασία τους στην εισαγωγή. Βοηθητικοί, είναι οι χώροι όπου η κατασκευή τους είναι συνοδευτική με κάποια άλλη, καθώς και χώροι που είναι απαραίτητοι για την λειτουργία του χώρου, χωρίς κάποια παραπάνω πολιτισμική λειτουργία. Στην κατηγορία τουρισμό, είναι οι χώροι που δεν ανήκουν στις παραπάνω κατηγορίες και έχουν χαρακτήρα καθαρά για προσέλκυση τουριστών, ξένων πληθυσμών και ικανοποίηση των απαραιτήτων αναγκών τους, όπως ξενώνες. Πρόκειται για μια κατηγοριοποίηση όπου δείχνει ποιος τομέας ευδοκιμεί περισσότερο. Η κατηγορία του τουρισμού υπερτερεί, χωρίς να σημαίνει ότι χωρικά, η παρουσία των κατασκευών υπερτερεί άλλων. Έχει περισσότερο νόημα να αναλυθούν τα προτεινόμενα έργα με την λογική της προσθήκης, μετατροπής, αναστήλωσης και κατεδάφισης. Όπως ήδη αποδείχθηκε, η μελέτη Πικιώνη για την Φορτέτζα, καθώς και ο ΕΟΤ, μεταξύ του 1950-1967, δεν αντιμετώπιζε τα μεσαιωνικά μνημεία ή τα φρούρια ως αρχαιολογικά μνημεία, οπότε η προσθήκη νέας κατασκευής για τουριστικούς λόγους δεν ήταν προκλητική. Από τις αντιδράσεις του 1970 πιο διστακτικά και στη συνέχεια σήμερα πιο έντονα, φαίνεται οι αρχαιολογικοί χώροι παντός είδους να αντιμετωπίζονται όλοι ως αρχαιολογικά 23

μνημεία. Για αυτό τον λόγο, ώστε η πρόταση Πικιώνη για την Φορτέτζα να μπορέσει να είναι χρήσιμη για το μέλλον αναλύεται με την λογική της προσθήκης, μετατροπής αναστήλωσης και κατεδάφισης, αντί της λογικής της κατηγοριοποίησης. Η κύρια διαφορά μεταξύ της εποχής γραφής της έκθεσης του Πικιώνη και σήμερα, είναι ότι τότε αλλοίωση ήταν, για παράδειγμα, το μουσουλμανικό τέμενος, ο μιναρές και το πυροβολείο των Γερμανών, ενώ σήμερα είναι πιθανή αλλοίωση (και) μια οποιαδήποτε καινούρια κατασκευή σε αρχαιολογικό χώρο. Πέρα από όλα αυτά, ο ίδιος φαίνεται να χωρίζει τα προτεινόμενα έργα με αυτό τον τρόπο. Σε όλα όσα προτείνει και περιγράφει, σημειώνει με ποιο νούμερο βρίσκονται στην γενική κάτοψη. Έχει βρεθεί μόνο ένα κομμάτι της κάτοψης, οπότε μόνο ένα μικρό μέρος των προτεινόμενων έργων γνωρίζουμε που βρισκόντουσαν, για τα υπόλοιπα μπορούμε να υποθέσουμε, χωρίς να υπάρχουν άλλες αναφορές που να υποστηρίζουν την υπόθεση. (εικόνα 19) Επιπλέον, φαίνεται να υπήρχαν διαφορετικές κατόψεις, γιατί αναφέρει είτε «γενικόν σχέδιον κατόψεως 2», είτε «γενικόν σχέδιον κατόψεως», είτε «σχέδιον 1». ΠΡΟΣΘΗΚΕΣ

Οι προσθήκες-κατασκευές είναι το εστιατόριο, το αναψυκτήριο, το υπαίθριο θέατρο, οι ξενώνες, το ηρώο και η στοά, και υπόγεια W.C. Το εστιατόριο εξυπηρετεί 80 άτομα (με αριθμό 12 στην κάτοψη 2), τοποθετείται σε περίοπτη θέση, ψηλά, για να έχει την καλύτερη θέα στην θάλασσα και στην πόλη. Θεωρεί την κατασκευή απαραίτητη λέγοντας ότι η πόλη του Ρεθύμνου στερείται εστιατορίων και η ανάγκη για διατήρηση μεγάλης τουριστικής κίνησης είναι προφανής. Η θέση του εστιατορίου είναι γνωστή, γιατί βρίσκεται αριθμημένη στο κομμάτι της κάτοψης που βρέθηκε. Το εστιατόριο τοποθετείται δίπλα στην εκκλησία του Άγιου Θεόδωρου. Σε αυτή την θέση το εστιατόριο, με ανατολικό προσανατολισμό βλέπει στο λιμάνι του Ρεθύμνου και με νότιο προσανατολισμό βλέπει στην πόλη του Ρεθύμνου, πετυχαίνοντας ακριβώς όσα γράφει και εξασφαλίζοντας εύκολη πρόσβαση από την κύρια πύλη στον χώρο του εστιατορίου. (εικόνα 20) Το αναψυκτήριο (με αριθμό 4 στο γενικό σχέδιο της κάτοψης) θεωρήθηκε απαραίτητο για την εξυπηρέτηση ατόμων σύντομης παραμονής στο φρούριο. Βρίσκεται στον προμαχώνα του Αγίου Παύλου, δίπλα από την κεντρική πύλη εισόδου. (εικόνα 20) Το υπαίθριο θέατρο (με αριθμό 17 στο γενικό σχέδιο της κάτοψης) θεωρήθηκε απαραίτητο, καθώς χωρίς αυτό η πραγματοποίηση κάποιου φεστιβάλ θα είναι αδύνατη. Η θεατρική διασκέδαση είναι ένα είδος διασκέδασης που αρέσει στους τουρίστες ειδικά με παραστάσεις Αρχαίου Δράματος, γράφει και συνεχίζει, με τον ίδιο τρόπο όπως στην Αθήνα, θα προσελκύεται το πλήθος στο θέατρο για παραστάσεις Μεσαιωνικού δράματος (Ερωτόκριτος, Ερωφίλη κ.α.) Συγχρόνως οι θεατρικές παραστάσεις ανεβάζουν το επίπεδο γνώσεων τόσο των τουριστών όσο και του τοπικού πληθυσμού. Το υπαίθριο θέατρο δεν βρίσκεται αριθμημένο στο μέρος της κάτοψης, αλλά με σχετική ασφάλεια μπορούμε να το τοποθετήσουμε στο σημερινό θέατρο Ερωφίλη, στον προμαχώνα του Αγίου Ηλία. (εικόνα 21) Οι ξενώνες (με αριθμό 13 και 14 στο γενικό σχέδιο της κάτοψης) θεωρούνται απαραίτητοι για την φιλοξενία επιφανών καλλιτεχνών και διανοουμένων. Κυρίως για διαφημιστικούς λόγους καθώς από το 1963 μέχρι το 1966 ανέβηκε ο αριθμός τουριστών στα 548 άτομα. Οι ξενώνες είναι 24

απαραίτητοι για έκτακτες ανάγκες κατά την διάρκεια ενός φεστιβάλ. Οι νέες κατασκευές τοποθετούνται κοντά στο εστιατόριο και στην αιχμή του Αγίου Σώζωντος, όπου βρίσκονται οι πυριτιδαποθήκες. Γνωρίζουμε την θέση τους, γιατί βρίσκεται σημειωμένη στο κομμάτι της κάτοψης που βρέθηκε. Στην θέση αυτή εξασφαλίζεται θέα στο λιμάνι του Ρεθύμνου και λίγο λιγότερο στην πόλη. Το γενικότερο σχήμα που έχει δώσει στους ξενώνες είναι τετραγωνικό, η κάθε επι μέρους μονάδα έχει δική της γωνία και δεν είναι απαραίτητα παράλληλη με τις άλλες μονάδες. Αχνοφαίνονται συνδέσεις με επιμήκεις διαδρόμους μεταξύ των μονάδων. (εικόνα 20) Οι επόμενες δύο κατασκευές είναι το Ηρώο (με αριθμό 31 στο γενικό σχέδιο της κάτοψης) και η στοά κτηρίου (με αριθμό 33 στο γενικό σχέδιο της κάτοψης). Η θέση τους δεν είναι γνωστή και είναι αδύνατη οποιαδήποτε υπόθεση, γιατί οι πληροφορίες που δίνει είναι ελάχιστες. Τόσο το ηρώο, όσο και η στοά περιλαμβάνουν τις ίδιες πληροφορίες, αποτελούν κατασκευές για το ηρωικό φρόνημα της Κρήτης, όπως περιγράφει στον πρόλογο, για τον ύψιστο χαρακτήρα του Κρητικού Λαού. Η μοναδική υπόθεση που είναι ασφαλής είναι ότι βρίσκονται κεντρικά του χώρου, καθώς φαίνεται στην ανατολική πλευρά του φρουρίου να τοποθετεί την εστίαση και τους ξενώνες αφιερώνοντας τον υπόλοιπο χώρο στο πνεύμα, στον πολιτισμό. (εικόνα 21) Τέλος, κατασκευή W.C. (με αριθμό 13 στο γενικό σχέδιο) υπόγειων, δίπλα στο θέατρο, για την εξυπηρέτηση των αναγκών ενός φεστιβάλ. Παρόλο που δεν βρίσκονται στην κάτοψη, με ασφάλεια μπορεί να τοποθετηθεί υπογείως του θεάτρου Ερωφίλη, στον προμαχώνα του Αγίου Ηλία. (εικόνα 21) ΜΕΤΑΤΡΟΠΕΣ

Οι μετατροπές ή διασκευές περιλαμβάνουν την εκκλησία Αγίων Θεοδώρων, το τούρκικο τέμενος, τους δύο στρατώνες, την μικρή αποθήκη, το φυλάκιο και τις αίθουσες δίπλα στην κύρια πύλη. Το κομμάτι της γενικής κάτοψης που βρέθηκε, δεν είναι στην περίπτωση των μετατροπών απαραίτητο για την εύρεση θέσης, καθώς μετατρέπει κτήρια τα οποία γνωρίζουμε που βρίσκονται σήμερα. Η εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων (με αριθμό 9) αποκτά περιστύλιο για την δημιουργία σκιάς προς το νότιο μέρος της, την ώρα της λειτουργίας και αγιογραφείται ως σύμβολο παράδοσης της ορθοδοξίας. Η εκκλησία βρίσκεται στον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου, κοντά στο εστιατόριο που προτείνει. (εικόνα 21) Μπορεί να υποτεθεί η αρχιτεκτονική μορφή της εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων έχοντας ως παράδειγμα τον Άγιο Δημήτριο Λουμπαρδιάρη, ένα από τα έργα που ανέλαβε ο Πικιώνης, το 1954 έως το 1957 στον λόφο Φιλοπάππου. Πρόκειται για θολωτή μονόκλιτη βασιλική του 9ου αιώνα με δύο τυφλά τόξα και δύο εγκάρσια ενισχυτικά. Το έργο του Πικιώνη στον ναό ήταν έργο αναστήλωσης και συντήρησης. Αφαίρεσε επιχρίσματα, αποκαλύπτοντας παλιότερες τοιχογραφίες. Συνοδευτικά έχει μεγάλο ενδιαφέρον το αναπαυτήριο που σχεδίασε και έχτισε δίπλα στον ναό και ονομάζεται ως «καφενείο Λουμπαρδιάρη». Σχεδιάζει και κατασκευάζει προσεκτικά το αέτωμα της όψης και όλες τις επιφάνειες των όψεων, με ένα κολλάζ από μέρη εγκαταλειμμένων κτηρίων της Αθήνας. Τοποθετεί περιστύλιο στον ναό και πεζούλια παρόμοια με του αναπαυτηρίου και φυτεύει μεγάλο πεύκο στην όψη. (εικόνα 16) Αυτές είναι κάποιες υπόνοιες για την πιθανή μορφή της εκκλησίας των Αγίων Θεοδώρων στην Φορτέτζα. Τέλος αναφέρει ο ίδιος για τους ναούς, σε κείμενό του, «Να τους συντηρήσουμε, ν’ αποκαλύψουμε την εξωτερικήν 25

επιφάνεια των τοίχων, σκεπασμένη από απανωτά ασβεστώματα, να συντηρήσουμε τις τοιχογραφίες των, να περιποιηθούμε με λιτά μέσα το χώρο γύρω τους, είν’ ένα χρέος απ’ τα πιο σημαντικά και μαζί τα πιο λεπτά πού’ χουμε.»30 Μετατρέπει το τούρκικο τέμενος (με αριθμό 19) σε μουσείο λαϊκής κρητικής παράδοσης για την ενημέρωση των ντόπιων και ξένων για τον άδουλο χαρακτήρα του. Το τούρκικο τέμενος βρίσκεται κεντρικά στον χώρο του φρουρίου στην Πλατεία και ονομαζόταν τέμενος του Ιμπραήμ Χαν. (εικόνα 21) Οι επόμενες δύο μετατροπές, αφορούν το ίδιο κτήριο, το κτήριο στρατώνων που βρίσκεται ανάμεσα στην αιχμή της Αγίας Ιουστίνης και στην Αιχμή του Αγίου Σώζωντος, κοντά στην οικία του Ρέκτορα και την κατοικία των Συμβούλων. Μετατρέπεται εν μέρη σε αίθουσα διαλέξεων, τέχνης και εν μέρη σε μουσείο πολεμικής αρετής των Κρητών, με χαρακτήρα πνευματικού κέντρου. Στις προτάσεις αυτές, μας προτείνει να ανατρέξουμε στην εισαγωγή για την εξήγηση των επιλογών αυτών. (εικόνα 21) Μετατρέπει μικρή αποθήκη (με αριθμό 26) σε καφενείο, για την εξυπηρέτηση των περιπατητών και όσων απολαμβάνουν την θέα της θάλασσας. Υπάρχουν, σήμερα, πολλές μικρές κατασκευές χωρίς τίτλο τί είναι, οπότε δεν γνωρίζουμε την θέση του καφενείου. Μια υπόθεση είναι στην αιχμή του Αγίου Σώζωντος και μία άλλη στην αιχμή της Αγίας Ιουστίνης δίπλα στην κατοικία των συμβούλων. (εικόνα 21) Η μετατροπή του κτηρίου σε κατοικίες φυλάκων για την ασφάλεια και ομαλή λειτουργία του χώρου είναι απαραίτητη. Το κτήριο αυτό (με αριθμό 7) είναι ένα από τα κτήρια δίπλα στην κεντρική πύλη εισόδου και βρίσκεται πολύ κοντά με το αναψυκτήριο. Μπορούμε να υποθέσουμε την μορφή του, από ένα αντίστοιχο σκίτσο του Πικιώνη, για φυλάκιο (εικόνα 17). Τέλος, μετατρέπει αίθουσες (με αριθμό 3) σε γραφεία διοίκησης τουρισμού και πληροφοριών. Η ομαλή λειτουργία και η δυνατότητα παροχής πληροφοριών πάσης φύσεως βοηθάει στην ανάπτυξη και επέκταση του τουρισμού της περιοχής. Δεν είναι γνωστή η θέση των αιθουσών, αλλά υποθετικά βρίσκεται κοντά στην είσοδο και τις κατοικίες φυλάκων, μιας και η λειτουργία τους είναι συμπληρωματική. (εικόνα 21) ΑΝΑΣΤΗΛΩΣΕΙΣ

Οι αναστηλώσεις (βρίσκονται αριθμημένες στο σχέδιο 2, το οποίο δεν έχει βρεθεί), περιλαμβάνουν τα κατεστραμμένα μέρη του φρουρίου και όλων των κτισμάτων στο εσωτερικό του. Αναθέτει τις αναστηλώσεις στην Αρχαιολογική Υπηρεσία με την συνεργασία του υπεύθυνου αρχιτέκτονα, όπως ορίζεται από την συμφωνία για την παρούσα μελέτη. Τα με αριθμούς 3,7,9,22 και 26 να αναστηλωθούν, να επισκευαστούν και να μετατραπούν κατάλληλα ώστε να χρησιμεύσουν για Γραφεία Διοίκησης πληροφοριών και τουρισμού, φυλάκιο, εκκλησία, μουσείο πολεμικής αρετής Κρητικού Λαού κ.α. αντιστοίχως. Συνεχίζει με τα με αριθμούς 20,24,25 και 30 να αναστηλωθούν όπως ήταν παλιά για να θυμίζουν την ιστορία και τους θρύλους του φρουρίου. Το τελευταίο με αριθμό 30, ζητά να αναστηλωθεί, αλλά να διαμορφωθεί καταλλήλως ώστε να χρησιμοποιηθεί ως ξενώνας τουλάχιστον 25 κλινών.

Στο ίδιο, σ.230

ΚΑΤΕΔΑΦΙΣΕΙΣ

Οι κατεδαφίσεις περιλαμβάνουν την απαλλαγή του φρουρίου από ερείπια και αντιαισθητικά κτίσματα. Αριθμεί με 1 και ονομάζει ως στοιχείο Λ, τα οποία βρίσκονται στο σχέδιο 1, αλλά το στοιχείο Λ δεν περιλαμβάνεται στο κομμάτι της διαθέσιμης κάτοψης. Τα κτίσματα δίπλα στην εκκλησία των Αγίων Θεοδώρων να καταστραφούν δεδομένου ότι χρησιμοποιούνται ως φυλακές και εμποδίζει την ομαλή διέλευση στο φρούριο. Προτείνει την συλλογή των λίθων από τις κατεδαφίσεις και επαναχρησιμοποίησή τους για την μέγιστη οικονομία όλου του έργου. ΛΟΙΠΕΣ ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΕΙΣ

Συνεχίζει λέγοντας ότι εκτός αυτών των κτισμάτων (νέες κατασκευές και μετατροπές υφιστάμενων κατασκευών), για την ολοκλήρωση της τουριστικής αξιοποίησης του φρουρίου και για την διατήρηση, προστασία, ανάπτυξη των προτεινόμενων ειδικών έργων, προτείνει επιπλέον τα παρακάτω. Την διαμόρφωση εσωτερικού και εξωτερικού περιβάλλοντος χώρου, με ζώνες πρασίνου, καθίσματα, πεζούλια, πλακοστρώσεις κ.α. (στο σχέδιο 2). Επιπλέον, κατασκευή κύριας οδού (σχέδιο 2) η οποία συνδέει την περιφερειακή οδό και το λιμάνι με την κεντρική πύλη, μπροστά στην οποία διαμορφώνεται χώρος στάθμευσης για μικρά Ι.Χ. και πούλμαν. Διαμορφώνονται παρομοίως οδοί περιμετρικά του φρουρίου, ώστε ο χώρος του Φρουρίου να είναι προσιτός από όλες τις πλευρές του. Τέλος, ηλεκτροφωτισμός, ύδρευση και αποχέτευση. Τρία πολύ σημαντικά έργα για τα κτίσματα, τον περιβάλλοντα χώρο, των οδών προσπέλασης και των χώρων στάθμευσης του φρουρίου βοηθάνε στην βελτίωση όλου του έργου. Συνοψίζοντας, προτείνει κατασκευές, μετατροπές κτισμάτων και αναστηλώσεις δύο ειδών. H σύνοψη γίνεται με σχετική προσοχή, καθώς σε πολλά από τα προτεινόμενα έργα δεν έχει βρεθεί η θέση τους στο φρούριο, ούτε συμπεριλαμβάνονται στο μέρος της κάτοψης που βρέθηκε. Οι νέες κατασκευές συγκεντρώνονται, κατά κύριο λόγο στην ανατολική πλευρά του φρουρίου, σε κοντινή απόσταση από την κεντρική πύλη. Όλες οι υπόλοιπες μετατροπές και αναστηλώσεις αφορούν τα κτίσματα που βρίσκονται κεντρικά στην Πλατεία και βόρεια. Κατά κύριο λόγο είναι πνευματικού και τουριστικού χαρακτήρα και το τουριστικό λειτουργεί συμπληρωματικά με το πνευματικό. Ενδιαφέρον στοιχείο πέρα από τους εσωτερικούς χώρους πνευματικού κέντρου, πολεμικής αρετής κρητικού λαού και τους ξενώνες, έχει η στοά που επιθυμούσε να εικονογραφήσει με έργα όπως ο Ερωτόκριτος ή η Ερωφίλη. Οι σκέψεις του Πικιώνη και η αναζήτηση της μορφής όταν καλείται να επέμβει σε έναν τόπο, όπως το φρούριο της Φορτέτζας μπορεί να διαβαστεί μέσα από τα προηγούμενα έργα και γραπτά του. Το «πρόβλημα της μορφής» συγκεκριμένα βοηθάει ώστε να κατανοηθεί ο χώρος της Φορτέτζας και η πιθανή του μορφή σε περίπτωση που το έργο ολοκληρωνόταν. Πέρα από την γενικότερη φιλοσοφία του και τους προβληματισμούς του γύρω από την ιστορία, την μνήμη και τους ξένους, αναφέρει εκτενώς το Κάστρο της Ρόδου. Το Κάστρο είναι σαφώς μεγαλύτερο και έχει σημαντικές διαφορές στις χρήσεις του με την Φορτέτζα, αλλά παρόλα αυτά θίγει ο Πικιώνης κάποια ζητήματα που φαίνεται να τον προβληματίζουν και όταν γράφει για την Φορτέτζα. Ένα από αυτά είναι η ανάγκη για λειτουργικό κυκλοφοριακό σύστημα, τα τείχη που πρέπει να συντηρούνται και η ύπαρξη μεγάλων ανοιχτών χώρων για πιθανές μελλοντικές ανασκαφές. Ο Πικιώνης έρχεται αντιμέτωπος σε ένα τοπίο με πολλά επίπεδα ιστορίας, ενεργοποιεί την μνήμη του τόπου και των 27

ανθρώπων χωρίς να μιμείται τα προηγούμενα, θεωρεί ότι η ύπαρξη του πραγματικού πνεύματος, των αξιών θα ακτινοβολήσουν με την παρουσία τους στις νέες μορφές. Τον προβληματίζει η παρουσία των ξένων στον ελληνικό τόπο και αναζητά, όπως σε όλα του τα έργα, το αυθεντικό, το ελληνικό. Η μορφή επηρεάζεται από την σχέση της Δύσης και της Ανατολής με την Ελλάδα, ένα κρίσιμο στοιχείο της ελληνικότητας που αναζητείται ακόμα και «η μορφή στάθηκε ανάμεσα σ’ όλα τα ξένα κι αλλόφυλα, Ανατολής και Δύσης, το ακριβό σύμβολο της αθανασίας της τέχνης της ελληνικής. Της πνευματικότητας των ερμηνευτικών της τρόπων»31. Ο Ελλαδικός χώρος υπήρξε κατάκτηση των Ιταλών, Τούρκων, Φράγκων και Γερμανών, υπήρξε αντικείμενο πόθου τόσο της Δύσης όσο και Ανατολής. Η ιστορία οδηγεί και μαθαίνει ως αφήγημα, οι Τούρκοι να είναι οι προδότες και ο «εχθρός» του έθνους, αναγνωρίζει παρόλα αυτά ο Πικιώνης και γράφει ότι «Αναμφίβολα λανθάνει μέσα του, γιατί σ’ όλη τη Δύση ακτινοβόλησε το Μεσαίωνα το πνεύμα της μεγάλης ελληνοανατολικής παράδοσης. Μόνο που ενώ στην Ανατολή το πνεύμα αυτό είναι γνήσιο του είναι της φανέρωμα, στη Δύση αισθάνεσαι πως είναι ξένο και πως θα υποχωρήσει ευθύς ως φανερωθούν ελεύθερες οι πραγματικές της ιδιοσυστασίας της οι τάσεις…»32. Στέκεται κριτικά απέναντι στις μορφές των ξένων και τις αντιμετωπίζει με ευαισθησία. Η ουσία των λεγόμενών του συνοψίζεται σε μια εισαγωγική φράση και στην παράγραφο του επιλόγου του. «Αλλά γιατί με κυνηγάει έτσι η παρουσία του ξένου; Με θέλγει η έλξη τούτη δύο αντιθέτων κόσμων, ή εμείς δεν κάναμε αρκετά για να φωτίσουμε μέσα μας τον κόσμο τον ελληνικό;» 33Η πρόταση αυτή συνοψίζει τον ελληνικό διχασμό προς το ξένο και το δίλημμα μεταξύ Δύσης και Ανατολής και τελικώς την πραγματικότητα, την παράδοση της ελληνικής «ουσίας» στα χέρια άλλων. Ο διχασμός έχει αφήσει τα σημάδια του στον τόπο, και η αναζήτηση για το αυθεντικό γίνεται ολοένα και πιο δύσκολη. Εν κατακλείδι η αναζήτηση της μορφής, γίνεται μέσω μιας αισθαντικής (Einfühlung) αρχιτεκτονικής «Μια τέτοια αρχιτεκτονική, χρησιμοποιώντας εδώ ή εκεί ένα παλιό σώμα οικοδομής, κι έτσι συντιθέμενη υλικά με το παλιό, κι υψώνοντας με τόλμη την αλήθεια της καινούριας μορφής της, την μολοντούτο ταυτόσημη με του παλιού την ουσία, θα μπορούσε να συμμείξει σε μίαν αντιθετικήν αρμονία το χτες και το σήμερα, όποια και να’ ταν τα θέματά της, είτε λαϊκές οικήσεις είτε κοινής ωφέλειας κτίσματα. Της αρχιτεκτονικής τούτης θα επιθυμούσα να μου δινόταν η ευκαιρία να σχεδιάσω τα σχήματα. Ίσως τότε θα μπορούσαν οι γραμμές να καθορίσουν ότι είναι ανίκανα τα λόγια να κάνουν».34

Στο ίδιο, σ.213 Στο ίδιο, σ.215 33 Στο ίδιο, σ.206 34 Στο ίδιο, σ.232 32

Εικόνα 14. Οι αιχμές είναι (αριστερά προς τα δεξιά) Αγίου Πνεύματος, Αγίας Ιουστίνης, Αγίου Σώζωντος, οι προμαχώνες είναι (αριστερά προς τα δεξιά) Αγίου Λουκά, Αγίου Ηλία, Αγίου Παύλου και Αγίου Νικολάου.

Εικόνα 15. Πρόσβαση στην Φορτέτζα και πύλες εισόδων.

Εικόνα 16. Αγ. Δημήτριος Λουμπαρδιάρης, Προσχέδιο ναού, Πικιώνης Δημήτρης

Εικόνα 17. σκίτσο φυλάκιου, Πικιώνης Δημήτρης

Εικόνα 18. Διάγραμμα φρουρίου με τα υπάρχοντα κτήρια και τις ονομασίες τους.

Εικόνα 19. Διάγραμμα φρουρίου με τα υπάρχοντα κτήρια και προσαρμογή του κομματιού της κάτοψης που βρέθηκε. Στο κομμάτι της κάτοψης, αριθμούνται οι προσθήκες και οι μετατροπές. Το κομμάτι της κάτοψης βρέθηκε στο περιοδικό ΣΑΔΑΣ- ΠΕΑ, αρχιτέκτονες, τεύχος 72-περίοδος Β, Νοέμβριος/ Δεκέμβριος 2008

Εικόνα 20. Διάγραμμα φρουρίου με τα υπάρχοντα κτήρια (γκρι) και τα κτήρια που προτείνονται (μαύρα) στο κομμάτι της κάτοψης που βρέθηκε.

Εικόνα 21. Διαγραμματική απεικόνιση του φρουρίου με τα υπάρχοντα και προτεινόμενα κτήρια και τις μετατροπές.

Δ. ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ 1970-1973

Η εποχή μεταξύ της έκθεσης της μελέτης Πικιώνη και τις πρώτες συζητήσεις γύρω από την μελέτη άφησε την Φορτέτζα και πάλι αδρανή. Το 1970 αρχίζουν οι συζητήσεις, αλληλογραφίες, συμβούλια και οι αντιδράσεις γύρω από το θέμα της Φορτέτζας, όχι μόνο στην πολιτεία του Ρεθύμνου, αλλά και πανελλαδικώς. Οι αντιδράσεις της εποχής για την μελέτη Πικιώνη παρουσιάζονται μέσα από τα ακόλουθα αρχεία. Πρώτο «Έκθεσις περί του Ενετικού Φρουρίου «Φορτέτζα» Ρεθύμνης», Δ. Αρχοντάκης, Υπουργείο Εσωτερικών Δήμος Ρεθύμνης, Οκτώβριος 1970, δεύτερο «Η Φορτέτζα Ρεθύμνης», Γ. Γεωργαλάς, εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», Ιούνιος 1972 και τρίτο «Η ανάδειξη της Φορτέτζας», Δ. Αρχοντάκης, γραφείο Δημάρχου, Ιούνιος 1973. Παρόλο που βρέθηκαν πολλά αρχεία, χρησιμοποιούνται τα συγκεκριμένα ενδεικτικά, διότι είναι από διαφορετικές χρονιές και συγκεντρώνουν το κλίμα της εποχής, χωρίς να επαναλαμβάνονται. ΠΟΛΙΤΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ

Το πολιτικό πλαίσιο της εποχής των αρχείων, συγκροτείται από την επταετία που ξεκινάει τον Απρίλιο του 1967. Αμέσως ένα χρόνο μετά την έκθεση του Πικιώνη, το πολιτικό και κοινωνικό πλαίσιο όλης της χώρας έχει αλλάξει σημαντικά. Η δικτατορία του Γεώργιου Παπαδόπουλου στρέφει την ελληνική οικονομία γύρω από τον τουρισμό αλλάζοντας το ιδεολογικό πλαίσιο που την συγκροτούσε προηγουμένως. Η πολιτική του Γ. Παπαδόπουλου για τον Τουρισμό κινείται συνεχώς γύρω από την αρχαιότητα. «Η γιγάντια αρχαία ελληνική προσφορά, χάρις στην θεσμική αναβίωση των παραστάσεων των παραστάσεων του αρχαίου Θεάτρου, επανέρχεται στο ιστορικό προσκήνιο της ανθρωπότητος, ως μια ζωντανή και υπεύθυνη συμβολή του νεοελληνισμού στην αντιμετώπιση του βασικού προβλήματος του συγχρόνου Ανθρώπου».35 Η επιλεκτική χρήση σελίδων της ιστορίας του ελληνικού έθνους καλλιεργεί εθνικιστικά ιδεώδη.36 Το αρχαιολογικό τοπίο μεταμορφώνεται με την παρουσία χωροφυλακής, η οποία υπενθυμίζει την υπακοή και πειθαρχία στο νόμο της εθνικοφροσύνης37. Πρόκειται για ένα αυστηρό καθεστώς ιδεολογικής επιτήρησης και τιμωρητικών πρακτικών, όπου λείπουν οι δημοκρατικές διαδικασίες και οι πολλαπλοί φορείς, οργανισμοί που συμμετέχουν για να εγκρίνουν τις εκάστοτε μελέτες. Έτσι, η περίοδος μπορεί να χαρακτηριστεί προσωποκεντρική. Η επταετία η οποία ήταν επακόλουθο μιας σειράς γεγονότων, πολιτικής αστάθειας και «κυνήγι» κομμουνιστών κρυμμένο πίσω από την «αναστήλωση της κλονισμένης δημοκρατίας στη χώρας που τη γέννησε»38 φέρνει διάφορες αντιδράσεις σε καλλιτέχνες, αρχιτέκτονες της εποχής. Παρόλο που αργότερα κατηγορήθηκαν πολλοί καλλιτέχνες και πνευματικοί άνθρωποι για την σιωπή τους, τότε ορισμένοι παραιτούνται και δεν επιθυμούν καμία συνεργασία με την τότε κυβέρνηση, καθώς δεν εμπνέεται η μελέτη από δημοκρατικές αρχές. Κάποιοι συνεργάζονται όχι με την λογική της επιδοκιμασίας, αλλά με την λογική του αρχιτεκτονικού έργου ως κατασκευή, απαλλαγμένη από πολιτικές φορτίσεις. Άλλοι πάλι, συνεργάζονται και επωφελούνται από την κυβέρνηση. Έτσι,

Επιθεώρησις Χωροφυλακής, έτος 4ον τεύχος 43ον, Ιούλιος 1973 Clogg, Richard, «Η ιδεολογία της Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου 1967», Γιώργος Γιαννουλόπουλος (επίμ.), Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, Παπαζήσης, Αθήνα 1976 37 Ελεφάντης, Άγγελος, Εθνικοφροσύνη: Η ιδεολογία του Τρόμου και της Ενοχοποίησης, Ιδρυμα Σάκη Καράγιωργα, 1994 38 Ραφαηλίδης, Βασίλης, Ιστορία (κωμικοτραγική) του Νεοελληνικού κράτους 1830-1974, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου, 2018, σ. 419 36

υπάρχει ποικιλία σχολιασμών γύρω από την μελέτη Πικιώνη για την Φορτέτζα, με κάποια σχόλια να είναι ουσιαστικά και κάποια άστοχα. ΕΚΘΕΣΗ Δ. ΑΡΧΟΝΤΑΚΗ, ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1970

Οι εκθέσεις παρατίθενται με χρονολογική σειρά, ώστε να παρατηρηθούν τα διάφορα στάδια των αντιδράσεων καθώς και να παρατηρηθούν κάποια από τα προβλήματα της εποχής που συνέβαλλαν στο έργο να μην πραγματοποιηθεί. Η πρώτη έκθεση,39 συντάσσεται τον Οκτώβριο του 1970 από τον δήμαρχο του Ρεθύμνου Δημήτρη Αρχοντάκη, στο Υπουργείο Εσωτερικών του Δήμου. Πρόκειται για συγκέντρωση στοιχείων τα οποία πρόκειται να συζητηθούν ένα μήνα μετά στην σύσκεψη του Υπουργείου, «δια την προπαρασκευήν της εν τω Υπουργείω Εσωτερικών συσκέψεως της 3ης Νοεμβρίου 1970». Η έκθεση αυτή τονίζει τρία βασικά θέματα. Πρώτο, το θέμα της ιδιοκτησίας του φρουρίου, δεύτερον την φύση του φρουρίου ως διατηρητέο μνημείο και τρίτον σχολιασμός γιατί η μελέτη Πικιώνη δεν γίνεται να εφαρμοστεί. Το φρούριο της Φορτέτζας έχει τριμελή ιδιοκτησία. Το ταμείο Αρχαιολογικών απαλλοτριώσεων κατέχει 8.321 τ.μ. του συνόλου μετά από παραχώρηση υπό τη Διαχείρισης Ανταλλάξιμου Περιουσίας με απόφαση του Υπουργού Οικονομικών. Τα 8.738 τ.μ. ανήκουν στον ΕΟΤ (Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού) μετά από απαλλοτριώσεις ιδιωτικών ακινήτων, απόφαση του Ιανουαρίου 196240. Η υπόλοιπη έκταση των 38.941 τ.μ. ανήκει στο Δημόσιο. Έτσι η έκταση της Φορτέτζας ανέρχεται στα 56 στρέμματα, με τρεις φορείς να την διεκδικούν. Ο Δήμαρχος περιγράφει το παραπάνω ως το πρόβλημα ιδιοκτησίας που οφείλεται για την αδράνεια του φρουρίου. Για να αξιοποιηθεί το φρούριο, προτείνει ως λύση την ενοποίηση του χώρου του φρουρίου από πλευράς ιδιοκτησίας ή τουλάχιστον την εξασφάλιση ενιαίας μακροχρόνιας χρήσης με φορέα τον Δήμο Ρεθύμνου. Όλες οι μελέτες, και οι τεχνοοικονομικές να είναι με μέριμνα του Δήμου και να εγκρίνονται από την Αρχαιολογική Υπηρεσία και τον ΕΟΤ. Συνεχίζει λέγοντας ότι η παραχώρηση της ιδιοκτησίας στον Δήμο Ρεθύμνου είναι δυνατή και τα προβλήματα που εμφανίζονται είναι δύο, η ιδιοκτησία του χώρου και η ιδιότητα του χώρου ως διατηρητέο ιστορικό μνημείο. Και τα δύο μπορούν να αντιμετωπισθούν με τον νόμο. Ο ΕΟΤ συμφωνεί να παραχωρήσει την ιδιοκτησία των 8.738 τ.μ. στον Δήμο Ρεθύμνου, με σκοπό να αναπτυχθεί και να αξιοποιηθεί. To υπόλοιπο κομμάτι ιδιοκτησίας (ταμείο Αρχαιολογικών απαλλοτριώσεων στα 8.321 τ.μ. και Δημόσιο στα 38.941 τ.μ.) μπορεί να αντιμετωπισθεί με το Νομοθετικό Διάταγμα δια Αναγκαστικού Νόμου ή δια Πράξεως του Υπουργικού Συμβουλίου. Σημειώνει παραδείγματα άλλων πόλεων που εφάρμοσαν τα νομοθετικά διατάγματα και παραχωρήθηκε η έκταση του Δημοσίου στον Δήμο. Για παράδειγμα το Δημόσιο τον Ιούλιο του 1969 παραχώρησε στον Δήμο Καβάλας, την ιδιοκτησία του, για την ανέγερση Τουριστικού Περίπτερου.41 Υπενθυμίζει ότι η κήρυξη της Φορτέτζας ως Ιστορικό Διατηρητέο Μνημείο ήταν απόφαση του 193942. Το φρούριο αποτελεί σπουδαίο αρχαιολογικό και τουριστικό κεφάλαιο της πόλης, το οποίο 39

Βλ. παράρτημα σ. 56 ΦΕΚ, Δ’ 7/23-1-1962 41 Ν.Δ. 233 ΦΕΚ 130/10.7.69 Τ.Δ. 42 ΦΕΚ, Β’13/14-1-1939 40

όμως παραμένει αδρανές και αργό, υποκείμενο στην φθορά του χρόνου. Η περίοδος που εισέρχεται μόλις το Ρέθυμνο μετά από δεκαετίες, είναι η πρώτη φορά που διαγράφονται προοπτικές οικονομικής και πολιτιστικής ανάπτυξης του τόπου. Η τοπική οικονομία πρέπει να στραφεί σε ενιαία οικονομική περιφέρεια για την τουριστική ανάπτυξη. Ο χαρακτήρας του αρχαιολογικού χώρου και ως ιστορικού μνημείου πρέπει να εστιάσει και να αναδείξει τα μεσαιωνικά στοιχεία του, γιατί είναι μοναδικά σε έκταση και αξία στην Κρήτη. Η ανάδειξη, τελικώς, της Φορτέτζας ως μεσαιωνικό μνημείο σέβεται τις απόψεις της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, αλλά ακολουθώντας το πνεύμα της Εθνικής Κυβέρνησης, υπεύθυνος φορέας είναι ο Δήμος Ρεθύμνου. Για την έγκριση των αρχών του έργου και των αποκαταστάσεων συμπεριλαμβάνει την Αρχαιολογική Υπηρεσία και τον ΕΟΤ. Ως τρίτο θέμα έρχεται η μελέτη Πικιώνη. Γράφει ότι η μελέτη Πικιώνη δεν είναι δυνατή να εφαρμοσθεί γιατί πρώτον έχουν περάσει πέντε χρόνια από την σύνταξή της και δεύτερον γιατί προβλέπει ως μελέτη κατασκευές μνημειακού χαρακτήρα. Οι δύο λόγοι που δεν γίνεται να πραγματοποιηθεί η πρόταση Πικιώνη προβληματίζουν. Τα πέντε χρόνια, αναφέρονται στην αλλαγή εποχής μεταξύ την χρονολογία γραφής της έκθεσης Πικιώνη και την χρονολογία που γράφει ο Δήμαρχος. Όπως αναφέρθηκε ήδη, το πολιτικό κλίμα και η κυβέρνηση έχει αλλάξει. Επίσης, ο Πικιώνης δεν περιγράφει στην έκθεσή του την μορφολογία των κατασκευών του. Ο μνημειακός χαρακτήρας μπορεί να αναφέρεται στην συγκέντρωση πολλών κτισμάτων με πνευματικό χαρακτήρα, σε πολύ κοντινή απόσταση μεταξύ τους, ενώ αυτό που επιθυμεί κυρίως ο Δήμος είναι η αποκατάσταση του φρουρίου στην αυθεντική του μορφή και την ανάδειξή του ως μεσαιωνικό μνημείο. Παρόλο που απορρίπτει την μελέτη, θεωρεί ότι είναι χρήσιμη ως βάση για την «νέα μελέτη». Περιγράφει συνοπτικά την μελέτη Πικιώνη, η οποία νοείται ως εξής. Με γενικό χωροταξικό σχέδιο και του περιβάλλοντος χώρου, κατασκευαστικές μελέτες των, κύρια οδό προσπέλασης από κεντρική πύλη στο φρούριο, διαμόρφωση εσωτερικών και εξωτερικών χώρων, αναστήλωση των τειχών σε βαθμό αρτιότητας και κατασκευή τουριστικών μονάδων, bungalows, 150 έως 400 κλινών. Τα bungalows καλύπτουν το 10% της συνολικής επιφάνειας και η αρχιτεκτονική τους θα είναι ίδια με την ενετική αρχιτεκτονική. Θα κατανεμηθούν σε δύο ή τρείς οικιστικούς πυρήνες με προσαρμογή στο έδαφος. Τέλος, με αναστήλωση κτισμάτων και χρήση τους ως Μουσείο Λαϊκής τέχνης, αίθουσα πνευματικών εκδηλώσεων, μουσείο πολεμικής αρετής και τουριστικό γραφείο και με υπαίθριο θέατρο στους νότιους πρόποδες. Όλα όσα προτείνει η μελέτη αποβλέπουν την εποπτεία και τις οδηγίες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και του ΕΟΤ. ΕΚΘΕΣΗ Γ. ΓΕΩΡΓΑΛΑ, ΙΟΥΝΙΟΣ 1972

Η δεύτερη έκθεση43 γράφεται τον Ιούνιο του 1972, από τον Υφυπουργό περιφερειακής διοίκησης Κρήτης, Γ. Γεωργαλά στην στήλη «Από όσα μας γράφουν» της εφημερίδας «ΤΟ ΒΗΜΑ». Το άρθρο είναι απάντηση σε προηγούμενο δημοσίευμα περί της τουριστικής αξιοποίησης της Φορτέτζας. Αναφέρεται το ζήτημα της ιδιοκτησίας, μόνο που τώρα η ιδιοκτησία δεν είναι τριμελής, αλλά διμελής μεταξύ του Δήμου Ρεθύμνης και του ΕΟΤ. Η περιφερειακή Διοίκηση Κρήτης στα πλαίσια της γενικότερης ανάδειξης και διατήρησης των μνημείων της Κρήτης, περιέλαβε στα 43

Βλ. παράρτημα σ. 69

προγράμματά της την «Φορτέτζα» την οποία την ανέλαβε ο Πικιώνης. Η μελέτη αυτή λαμβάνεται ως βάση, αλλά πρέπει να αναμορφωθεί στα σημερινά δεδομένα. Απαριθμεί αρχικά τα στοιχεία που δεν αντιμετώπισε η μελέτη Πικιώνη και μετά τα στοιχεία που αντιμετωπίσθηκαν αλλά χρειάζονται τροποποίηση. Τελικά, σχολιάζει την τουριστική ανάπτυξη του φρουρίου κάνοντας σχόλια για κάποιες αντιδράσεις της μελέτης. Η μελέτη Πικιώνη, σύμφωνα με τον Υφυπουργό, δεν περιλαμβάνει την αναστήλωση των τειχών και κτισμάτων, την χρήση υπαρχόντων κτισμάτων και χώρων (πχ. στοά βορείας Πυλίδος, δεξαμενές κ.α.), την εξέταση για ανακατασκευή παλιών κτισμάτων βάση χαρτών και σχεδίων για την μείωση των νέων κτισμάτων. Δεν περιλαμβάνει τα οικονομοτεχνικά τεύχη και τη σύνδεση με την παλαιά πόλη και το Ενετικό λιμάνι. Τα στοιχεία τα οποία αντιμετωπίσθηκαν από την μελέτη Πικιώνη, αλλά επιβάλλονται σε τροποποίηση είναι, η κύρια πρόσβαση και ο χώρος στάθμευσης, ο διαχωρισμός μεταξύ κτήριών προς κατεδάφιση και προς αναστήλωση, γιατί ο νόμος έχει αλλάξει και κάποια προσκρούουν στον αρχαιολογικό νόμο. Επιπλέον, πρέπει να τροποποιηθούν, ο περιβάλλοντας χώρος, το θέατρο γιατί η χωρητικότητα των 500 θέσεων δεν επαρκεί για τον σκοπό του (πχ. φεστιβάλ). Τέλος, ο οικιστικός πυρήνας 150 κλινών να τροποποιηθεί καθώς και οι μελέτες υδρεύσεως και αποχετεύσεως. Στις δύο τελευταίες παραγράφους σχολιάζει την δημιουργία τουριστικών μονάδων που προτείνει η μελέτη Πικιώνη και στους αβάσιμους φόβους γύρω από την Φορτέτζα. Οι τουριστικές μονάδες, αφορούν μόνο 150 κλίνες και όχι περισσότερες και αυτές μάλιστα θα αναπαριστούν με την ενετική αρχιτεκτονική, απόλυτα προσαρμοσμένες στο έδαφος. Σημειωτέο ότι τέτοιος πυρήνας υπήρχε επί του φρουρίου και αρχικά οι ξενώνες προορίζονται για 50 κλίνες με την δυνατότητα επέκτασης σε μελλοντική ανάπτυξη. Εν κατακλείδι, οι φόβοι περί διάπραξης αστοχιών για την Φορτέτζα είναι αβάσιμοι και ίσως άδικοι. Πολιτική της περιφερειακής διοίκησης, στην οποία είναι εναρμονισμένες οι ενέργειες του Δήμου Ρεθύμνου ως φορέας του έργου, είναι ο σεβασμός των μνημείων και η ανάδειξή, αξιοποίησή τους. Το άρθρο, απάντηση του Γ. Γεωργαλά ακολουθεί την λογική της προηγούμενης έκθεσης του Δ. Αρχοντάκη. Παρουσιάζει συνοπτικά την μελέτη και εστιάζει στα στοιχεία που πρέπει να διαγραφούν, στα στοιχεία που πρέπει να τροποποιηθούν και μετά την νέα μελέτη και τα στοιχεία που πρέπει να περιλαμβάνει αυτή. Μεταξύ των δύο εκθέσεων υπάρχουν πολλές ομοιότητες. Ένα από τα επαναλαμβανόμενα στοιχεία είναι η αναστήλωση τειχών και κτισμάτων, ενώ ένα νέο στοιχείο είναι η κατασκευή παλιών κτισμάτων με βάση χάρτες και σχέδια. Μεταξύ της έκθεσης του 1970 και του 1972, το ζήτημα της ιδιοκτησίας που παρουσιάστηκε στην προηγούμενη έκθεση ως ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα, αρχίζει και επιλύεται. Επιπλέον το άρθρο του Γ. Γεωργαλά υποστηρίζει ανοιχτά κάποιες από τις επιλογές του Πικιώνη και αναγνωρίζει ότι οι αλλαγές χρειάζονται, επειδή τα δεδομένα άλλαξαν «(..)χρήζει όμως αναμορφώσεως συμφώνου προς τά σημερινά δεδομένα διατηρουμένου του γενικού πνεύματος(…)». ΕΚΘΕΣΗ Δ.ΑΡΧΟΝΤΑΚΗ, ΙΟΥΝΙΟΣ 1973

Η τρίτη έκθεση44 γράφεται τον Ιούνιο του 1973, από τον δήμαρχο του Ρεθύμνου Δημήτρη Αρχοντάκη, στο γραφείο του Δημάρχου. Η έκθεση είναι η πιο ολοκληρωμένη μεταξύ των τριών, γιατί συγκεντρώνει όλα τα στοιχεία από διάφορα δημοσιεύματα και συζητήσεις. Πρόκειται για μια έκθεση ενημερωτική προς τους πολίτες του Ρεθύμνου. Στην πρώτη σελίδα περιγράφει όλα τα δημοσιεύματα που συγκέντρωσε και συμπεριέλαβε στην έκθεσή του. Μετά το γενικό πλαίσιο του θέματος, το ιστορικό του θέματος η μελέτη Πικιώνη, την εφαρμογή της μελέτης Πικιώνη, την νέα μελέτη και η Φορτέτζα και ο Δήμος. Έχει νόημα η ανάλυση της εφαρμογής της μελέτης Πικιώνη, κεφάλαιο στο οποίο συγκεντρώνονται όλοι οι λόγοι μη πραγματοποίησής της και στην νέα μελέτη, κεφάλαιο που περιλαμβάνονται τα στοιχεία της νέα προτεινόμενης μελέτης. Πριν την εμβάθυνση στα δύο κεφάλαια, ο Δήμαρχος αναφέρει την ότι στην καθημερινή ζωή είναι συνηθισμένο να παρατηρούνται διαφορετικές απόψεις, παρανοήσεις, αντιθέσεις, κακοπιστίες και διεκδικήσεις συμφερόντων, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η πρόοδος σταματά. Για τον Δήμο Ρεθύμνου, τον υπεύθυνο φορέα του έργου της Φορτέτζας είναι σημαντική η ανάδειξη του «Μεσαιωνικού Ρεθύμνου», καθώς τα μεσαιωνικά στοιχεία που διαθέτει είναι τα μοναδικά σε έκταση και σε αξία στο νησί και η σύνδεση του φρουρίου με την παλαιά πόλη και το ενετικό λιμάνι ως τρίπτυχο. Το τρίπτυχο αυτό κρίνεται απαραίτητο για την ανάδειξη του «Μεσαιωνικού Ρεθύμνου». Εκτός αυτών, πριν το κεφάλαιο που αφιερώνει για την μελέτη Πικιώνη, σχολιάζει το «Κέντρον έλξεως τουριστών» ή «Ελκτικό Κέντρο» ως μελέτη που αποδίδει την βαρύνουσα σημασία στην τουριστική πλευρά του φρουρίου. Το «Ελκτικό Κέντρο» ή η μελέτη Πικιώνη απαιτεί πλήρη ανασύνταξη. Οι κύριοι λόγοι της ανάγκης για ανασύνταξη της μελέτης είναι τα κενά και οι αναθεωρήσεις. Τα κενά είναι πρώτον, η ανάθεση πάσης φύσεως αναστηλώσεων στην Αρχαιολογική Υπηρεσία. Η Αρχαιολογική Υπηρεσία δεν έχει δυνατότητα να εκτελέσει έργο τόσο μεγάλης έκτασης σε λογικό χρόνο και προτείνει να γίνουν τα σχέδια των αναστηλώσεων από έμπειρους μελετητές και να εγκριθούν μετά από την Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το έργο θα το αναλάβει άλλος φορέας εργολαβίας με την επίβλεψη της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Δεύτερον, παραλείπει τεράστιο όγκο κατασκευαστικών σχεδίων. Τρίτον, παραλείπει τον προσδιορισμό χρήσης κάποιων κτισμάτων και αυτό οφείλεται στο ότι η μελέτη έγινε χωρίς να προηγηθεί καμία έρευνα επί του φρουρίου για την αποκάλυψη των αυθεντικών επιπέδων. Τέταρτον, όπως αναφέρθηκε ήδη, παραλείπει την σύνδεση του φρουρίου με την Παλαιά Πόλη και το Ενετικό λιμάνι, το τρίπτυχο που αναδεικνύει το «Μεσαιωνικό Ρέθυμνο». Οι αναθεωρήσεις αφορούν πρώτον, την κύρια πρόσβαση και τον χώρο στάθμευσης. Η κατεδάφιση του προμαχώνος (πρώην φυλακών) αντιβαίνει προς τον αρχαιολογικό νόμο, γιατί «ο προμαχών είναι μνημείο», άρα η λύση για το πρόβλημα πρόσβασης είναι πια παράνομη και δεν μπορεί να εφαρμοστεί. Δεύτερον, τον προσδιορισμό των κτισμάτων προς κατεδάφιση, καθώς πολλά από τα κτίσματα αυτά είναι ενετικά και προστατεύονται δια νόμου. Τρίτον, το θέατρο δεν είναι δυνατό να έχει κλασικίζοντα χαρακτήρα όταν βρίσκεται σε μεσαιωνικό χώρο. Τέταρτον, το εστιατόρια και το αναψυκτήριο δεν είναι δυνατόν να είναι νέα κτίσματα, γιατί αντιβαίνει με την Αρχαιολογική Υπηρεσία και πρέπει να τοποθετηθούν σε παλαιά κτίσματα. Πέμπτο, το χορευτικό κέντρο που προτείνει στο γερμανικό πυροβολείο, εξετάζεται αν συσχετίζεται με το μνημειακό χαρακτήρα του φρουρίου, το ίδιο ισχύει για την παιδική χαρά (παράδειγμα Φιλοθέης) και θα αποφασίσει για αυτά 44

Βλ. παράρτημα σ. 73

το Αρχαιολογικό Συμβούλιο. Έκτο, οι μελέτες ύδρευσης, αποχέτευσης και ηλεκτροφωτισμού πρέπει να αναθεωρηθούν πλήρως. Έβδομο, τα τεύχη δημοπράτησης δεν ισχύουν και τέλος, το γενικό χωροταξικό σχέδιο, στο οποίο μετά από καθαρισμό του χώρου και την πραγματοποίηση όλων των προηγούμενων αναθεωρήσεων θα αποκαλυφθούν νέα στοιχεία. Η μελέτη Πικιώνη απορρίπτεται εξαιτίας αυτών των κενών και αναθεωρήσεων. Παρόλο που η ιδέα είναι θαυμάσια ως σύλληψη, η υλοποίησή της δεν είναι ανάλογη. Οι λειτουργίες που προτείνει (όπως το χορευτικό κέντρο, ξενοδοχειακές μονάδες, εστιατόριο, αναψυκτήριο) είναι ασυμβίβαστες με τον χαρακτήρα του φρουρίου. Συνεχίζει στο επόμενο κεφάλαιο, όπου παρουσιάζει τι περιλαμβάνει η «νέα μελέτη». Η «νέα μελέτη» περιλαμβάνει πολλά από τα έργα της μελέτης Πικιώνη. Περιλαμβάνει πλήρη κατασκευαστικά σχέδια για την αναστήλωση των τειχών και κτισμάτων, κατασκευή οδού προσπέλασης και χώρου στάθμευσης οχημάτων με την μετασκευή του προμαχώνα (πρώην φυλακών) σε Αρχαιολογικό Μουσείο. Την διαμόρφωση εσωτερικού και περιβάλλοντος χώρου σε συνδυασμό με τα ευρήματα από τις εργασίες καθαρισμού, διασκευή υφιστάμενων κτισμάτων σε μεσαιωνικού τύπου ταβέρνα με κρητικά εδέσματα, σε αναψυκτήριο και σε κρητικό καφενείο, διαμόρφωση θεάτρου από 1500 έως 2000 θέσεις, διασκευή υφιστάμενων κτισμάτων σε ξενώνες. Οι ξενώνες θα φιλοξενούν μέλη διεθνών συνεδρίων και λοιπών πνευματικών εκδηλώσεων και το στοιχείο αυτό μπορεί να αλλάξει και να μην πραγματοποιηθεί, στην περίπτωση που αποδειχθεί ότι ο αριθμός κλινών δεν καλύπτει τις ανάγκες μιας εκδήλωσης. Την ανέγερση Ηρώου, μικρής στοάς και διασκευή κτισμάτων σε χώρους πνευματικών εκδηλώσεων, μουσείο πολεμικής αρετής κτλ. όπως προβλέπει η μελέτη Πικιώνη. Δημιουργία λαογραφικού μουσείο, στον περιβάλλοντα χώρο του φρουρίου. Μελέτες ύδρευσης, αποχέτευσης και παροχής ηλεκτρικού ρεύματος, για την φωτιστική προβολή του φρουρίου και του εξωτερικού χώρου. Προμελέτη για την δημιουργία παραστάσεων τύπου «Ήχος και φως» στην θέσπιση Μεσαιωνικού φεστιβάλ και τέλος γενικό ρυθμιστικό σχέδιο, που εντάσσει λειτουργικά και αισθητικά το φρούριο στην Παλαιά πόλη. Η έρευνα, μετά την παρουσίαση της έκθεσης της μελέτης Πικιώνη και τριών επιπλέον εκθέσεων καταλήγει ότι η κύρια διαφορά μεταξύ μελέτης Πικιώνη και νέας μελέτης συγκεντρώνεται σε ένα βασικό σχόλιο του Δημάρχου στην «επίγνωσις ότι η Φορτέτζα δεν είναι οικόπεδον, αλλά μνημείο». Οι βασικές αντιρρήσεις με την μελέτη Πικιώνη είναι οι κατεδαφίσεις που προτείνει, την χωρητικότητα του Θεάτρου και την δημιουργία νέων κτισμάτων, με την λογική ότι οι λειτουργίες που προτείνει μπορούν να τοποθετηθούν σε υφιστάμενα κτίσματα ή σε νέα κτίσματα Ενετικής αρχιτεκτονικής. Το φρούριο από επιθυμία τουριστικής ανάδειξης το 1966, επιθυμεί να αναδειχθεί ως αρχαιολογικό μνημείο από το 1970 και έπειτα. Η ουσία των αντιρρήσεων έγκειται στο τρόπο που προσλήφθηκε ο χώρος της Φορτέτζας, ως ιστορικός χώρος, από τα πρόσωπα που τον διεκδικούν. Ο Πικιώνης γράφει σε έκθεσή του για τα μνημεία ότι είναι αντίθετος στην τρέχουσα έκφραση της μνημόνευσης, είναι αντίθετος στην κοινή και επίσημα καθιερωμένη έκφραση των μνημείων, που έχουν υιοθετήσει όλα τα έθνη. Βρίσκει πως «άλλοι ήταν οι τρόποι των μεγάλων παραδόσεων κι αυτούς πρέπει να ξαναβρούμε, αν θέλουμε να εκφράσουμε πλαστικά κι όχι να περιγράψουμε φιλολογικά τις πράξεις τούτες»45.

Πικιώνης, Δημήτρης, «Το πρόβλημα της Μορφής», Πικιώνη, Α. και Παρούσης, Μ. (επιμ.), Κείμενα Δ. Πικιώνη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987, σ.228

E. ΕΠΙΛΟΓΟΣ

«Τα μνημεία θα τα αναστηλώνουμε, θα τους δίνουμε νέα χρήση με σκοπό πνευματικό και πολιτιστικό ή επιδίωξη την οικονομική τους εκμετάλλευση, με τουριστική μορφή;»46 Αυτό ήταν ένα από τα κύρια ερωτήματα που αιωρούνταν στην συζήτηση που οργάνωσε ο Σύλλογος Αρχιτεκτόνων τον Απρίλιο 1973. Είχαν ειπωθεί και διαδοθεί πολλά. Εκείνη την εποχή η λέξη «αξιοποίηση», εμπειρικά οδηγούσε την σκέψη στο χειρότερο. Ειδικά στην περίπτωση της Φορτέτζας, που ο τουρισμός ήταν ένας από τους κύριους στόχους που έθετε η μελέτη, «διάχυτος ήταν ο φόβος ότι το ιερό αυτό έργο παραδίνεται στην επενδυτική μανία του τουριστικού επιχειρηματία»47. Τελικώς, έτσι μένει η μελέτη Πικιώνη για το φρούριο της Φορτέτζας, σπουδαία σε όραμα ασυμβίβαστη εν πράξη. Οι λόγοι της μη-πραγματοποίησης της μελέτης Πικιώνη απαριθμούνται στα άρθρα και εκθέσεις που βρέθηκαν. Εν ουσία οι λόγοι που δεν εφαρμόστηκε η μελέτη Πικιώνη στρέφονται γύρω από την έννοια του μνημείου. Αλλιώς οραματίστηκε ο Πικιώνης την Φορτέτζα το 1966, αλλιώς ο Δήμος Ρεθύμνου το 1970. Παρόλο που το όραμα του Πικιώνη χαρακτηρίστηκε από πολλούς ως έρμαιο τουριστικού καταναλωτισμού, αντικατόπτριζε ρομαντικά τον Τουρισμό της εποχής. Αντιμετώπισε το φρούριο, ως επιφάνεια γης με σημαντικά ιστορικά ερείπια που πρέπει να αναστηλωθούν και να αναδειχθούν στον τοπικό πληθυσμό και τους ξένους, για την πνευματική τους αξία. Η νέα μελέτη του 1970 οραματίζεται το φρούριο ως αρχαιολογικό τόπο, δηλαδή «υλικό σημαίνον της εθνικής μνήμης και συγχρόνως δημιούργημα του χρυσού αιώνα του ευρωπαϊκού πολιτισμού», το οποίο πρέπει να διαχωριστεί από τον ιστό της καθημερινής ζωής και να εκτεθεί προς δημόσια θέαση. Με αφορμή το φρούριο της Φορτέτζας και τις αντιδράσεις που δέχθηκε ως αρχαιολογικός χώρος, ιστορικό και διατηρητέο μνημείο, η σκέψη οδηγείται στο χαρακτήρα όλων των αρχαιολογικών χώρων ή μνημείων. Οι αρχαιολογικοί χώροι, οι τόποι του εθνικού φαντασιακού, με την αποστειρωμένη, κρυστάλλινη εικόνα τους παρουσιάζουν ένα παρελθόν που δεν υπήρξε ποτέ. «Το έθνος σπάνια μπορεί (αν μπορεί) να νοηθεί χωρίς ερείπια». Το έθνος συντάσσει και ανασυντάσσει τον εαυτό του συνεχώς. Για την οργάνωση του έθνους απαραίτητες είναι οι υλικές εκφάνσεις του παρελθόντος και του παρόντος πολιτισμού. Με αυτά τα λόγια ολοκληρώνει ο Χαμηλάκης το βιβλίο του «Το έθνος και τα ερείπια του», όπου αναλύει μεταξύ πολλών άλλων το εθνικό φαντασιακό. Τα μνημεία, τα ερείπια και τα ευρήματα που υπάρχουν πριν την ίδρυση του ελληνικού κράτους είναι έρμαια, στις ανάλογες συνθήκες, του εθνικισμού και του εθνικού φαντασιακού. Αποτελούν δηλαδή τόπους που οφείλονται να διαπνέονται από μία ηθική και θρησκευτική συμπεριφορά, ως τεκμήρια του έθνους. Δεν είναι τυχαία η αναφορά στους αρχαιολογικούς χώρους και τα μνημεία του Ελλαδικού χώρου, σε κάθε εθνικό διχασμό, πόλεμο και δικτατορία. Η πολιτιστική κληρονομιά του τόπου πρέπει να απαρνιέται εθνικιστικές ταυτότητες και να μεταμορφώνεται ανάλογα με την κυβέρνηση της κάθε εποχής, στην περίπτωση που είναι αυτό ακόμα εφικτό. Επιπλέον, η ηθική που υποδεικνύεται ότι πρέπει να έχει ο επισκέπτης σε τέτοιούς τόπους ίσως να μην λειτουργεί πλέον. Η απαξίωση για την κλασική αρχαιότητα είναι ήδη ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής μας και η ερήμωση τόπων, χωρίς μεγάλη τουριστική απήχηση, είναι το επόμενο χαρακτηριστικό.

46 47

Βλ. παράρτημα σ.71 Βλ. παράρτημα σ.71

Φαίνεται όλα να κινούνται γύρω από την ενσυναίσθηση, την συναισθηματική μέθεξη με τους ανθρώπους και τον υλικό πολιτισμό του παρελθόντος. Ο αρχιτέκτονας, ο αρχαιολόγος, όποιος καλείται να επέμβει σε ένα τόπο πολυεπίπεδο, ιστορικό, μνημειακό, αρχαιολογικό, αυτός ο όποιος, όταν είναι ενήμερος για την ιστορική και καλλιτεχνική αξία των μνημείων του παρελθόντος μόνο τότε μπορεί να κατασκευάσει, συντηρήσει μνημεία και αρχαιολογικούς χώρους που μπορούν να παρέχουν στους σύγχρονους ένα προσωπικό δεσμό με τους προγόνους, που μπορούν να προσφέρουν ένα νόημα ύπαρξης, μία αίσθηση πεπρωμένου. Την ικανοποίηση της ανάγκης σύνδεσης με το παρελθόν σε ένα χαοτικό, αέναο σύμπαν. Οι μορφές των κατασκευών και των επεμβάσεων οφείλουν να είναι αποτέλεσμα ενεργειών νόμιμων και αναγκαίων, όχι επιτηδευμένων και υπερφίαλων, μορφές συνεννοούμενες με το τοπίο, εναρμονισμένες, φυσικές, αφανείς και ταπεινές. Όλα με την προϋπόθεση της γνώσης του «είναι».

ΣΤ. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ − − − − − − − − − − − −

Clogg, Richard, «Η ιδεολογία της Επαναστάσεως της 21ης Απριλίου 1967», Γιώργος Γιαννουλόπουλος (επίμ.), Η Ελλάδα κάτω από στρατιωτικό ζυγό, Παπαζήσης, Αθήνα 1976 Γιουμπάκης, Μάρκος, Fortezza, η Ιστορία του Βενετσιάνικου Φρουρίου του Ρεθύμνου, Ρέθυμνο, 1970 Δοξιάδης, Κωνσταντίνος, Κείμενα Σχέδια Οικισμοί, Ίκαρος, 2006 Ελεφάντης, Άγγελος, Εθνικοφροσύνη: Η ιδεολογία του Τρόμου και της Ενοχοποίησης, Ίδρυμα Σάκη Καράγιωργα, 1994 Κοτιώνης, Ζήσης, Η τρέλα του τόπου, Εκκρεμές, 2004 Πικιώνης, Δημήτρης, Κείμενα Δ. Πικιώνη, Α. και Παρούσης, Μ. (επιμ.), Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987 Ραφαηλίδης, Βασίλης, Ιστορία (κωμικοτραγική) του Νεοελληνικού κράτους 1830-1974, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου, 2018 Τζιόβας, Δημήτρης, «Η ελληνικότητα & η γενιά του ‘30», Cogito, τ. 06, Μάιος 2007 Τσιαμπάος, Κώστας, Αμφίθυμη Νεωτερικότητα, Επίκεντρο, Θεσσαλονίκη 2017 Τσιαμπάος, Κώστας, Κατασκευές της όρασης, Ποταμός, Αθήνα 2010 Χαμηλάκης, Γιάννης, Το έθνος και τα ερείπιά του, Εκδόσεις Εικοστού Πρώτου, Αθήνα 2012 Χουρμουζιάδης, Γιώργος, Μουσείο: Σχολείο ή ναός;, Θέματα χώρου και τεχνών 11, 1980

ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΗ ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ −

Αρχαιολογικό δελτίο, τόμος 17 μέρος Β, χρονικά 1961-62, διαθέσιμο σε https://www.aigai.gr/sites/default/files/%CE%91%CE%94%2017%2C%201961-62.pdf (πρόσβαση Ιούνιος

− − −

2019) Αρχιτέκτονες, περιοδικό ΣΑΔΑΣ-ΠΕΑ, τ.72 π. Β, Νοέμβριος 2008, διαθέσιμο σε https://www.sadas-pea.gr/archive/2000-2011/teuchos72.html (πρόσβαση Ιούνιος 2019) Επιθεώρησις χωροφυλακής, Ιούλιος 1973, έτος 4ον, τεύχος 43ον, διαθέσιμο σε https://www.policemagazine.gr/psifiako-arxeio/%CF%87wrofylakh (πρόσβαση Ιούνιος 2019) Μεταπολεμικός Μοντερνισμός 1950-1965, ΕΜΠ Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Π.Ε.Β.Ε. 2010, 2012, διαθέσιμο σε https://www.researchgate.net/publication/301848698_Politikes_gia_ton_Tourismo_E_ylopoiese_tou_ora matos_gia_ton_tourismo_mesa_apo_to_ktiriako_ergo_tou_EOT (πρόσβαση Ιούνιος 2019)

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ ΔΗΜΟΥ ΡΕΘΥΜΝΟΥ − − − − −

Αρχοντάκης, Δημήτρης, «Έκθεσις περί του Ενετικού Φρουρίου Φορτέτζα Ρεθύμνου», Υπουργείο Εσωτερικών, Οκτωβρίου 1970 Αρχοντάκης, Δημήτρης, «Η ανάδειξη της Φορτέτζας», Αρχείο Δήμου Ρεθύμνου, Γραφείο Δημάρχου, Ιούνιος 1973 Αρχοντάκης, Δημήτρης, «Η ανάδειξη της Φορτέτζας», εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», 24 Ιούνιος 1973 Αρχοντάκης, Δημήτρης, «Η ανάδειξη της Φορτέτζας», εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», 26 Ιούνιος 1973 Αρχοντάκης, Δημήτρης, «Η ανάδειξη της Φορτέτζας», εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», 27 Ιουνίου 1973 39

− − − − − − −

Αρχοντάκης, Δημήτρης, «Η ανάδειξη της Φορτέτζας», εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρησις», 26 Ιουνίου 1973 Αρχοντάκης, Δημήτρης, «Η ανάδειξη της Φορτέτζας», εφημερίδα «Κρητική Επιθεώρησις», 27 Ιουνίου 1973 Γεωργαλάς, Γιώργος, «Η Φορτέτζα Ρεθύμνης», εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», Ιούνιος 1972 Δελτίο συλλόγου αρχιτεκτόνων, «Ο κοινωνικός ρόλος του αρχιτέκτονα», Νοέμβριος 1972 Παπαδημητρίου, Δημήτρης, Συμβούλιο Χωροταξίας, Περιφερειακή Διοίκηση Κρήτης 4η Υπηρεσία Συντονισμού Αναπτύξεως Περιφέρειας, Φεβρουαρίου 1972 Πικιώνης, Δημήτρης, «Τουριστική Αξιοποίηση Φρουρίου Φορτέτζα», Υπουργείο Συντονισμού, Ιούνιος 1966 «Το πνεύμα του Πικιώνη στην Φορτέτσα Ρεθύμνης», εφημερίδα «ΤΟ ΒΗΜΑ», Απρίλιος 1973

Ζ. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΙΚΟΝΩΝ Εικόνα 1. Corfu Island Greece, 1954, Bettmann/Corbis, διαθέσιμο σε http://www.royalchronicles.gr/august1954-the-royal-cruise/ (Πρόσβαση τον Ιούνιο 2019) Εικόνα 2. ΕΟΤ Ξενία Προσθήκη Ξενοδοχείου Δελφοί Δυτική όψη, 1961, Πικιώνης Δ., Πικιώνης Π., Κουτσογιάννης Α., Αρχείο Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη, διαθέσιμο σε https://www.benaki.org/index.php?option=com_collectionitems&view=collectionitem&id=147037&Itemid=&lang=e l (Πρόσβαση τον Ιούνιο 2019)

Εικόνα 3. Εξώφυλλο βιβλίου Fortezza, η Ιστορία του Βενετσιάνικου Φρουρίου του Ρεθύμνου, Γιουμπάκης Μάρκος, Ρέθυμνο, 1970 Εικόνα 4. Ρέθυμνο 1970, Καρτ Ποστάλ Εικόνα 5. Ρέθυμνο 1907, Καρτ Ποστάλ Εικόνα 6. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Εγγονόπουλος Ν., 1969, Νίκος Εγγονόπουλος ο ζωγράφος του κόσμου, Περπινιώτη-Αγκαζίρ Κ. (επιμ.), Μουσείο Μπενάκη, Αθήνα 2007 Εικόνα 7. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Θεόφιλος Χ., 1933, διαθέσιμο σε http://www.pischools.gr/lessons/aesthetics/eikastika/afises/index.php?id=39&v=1 (Πρόσβαση τον Ιούνιο 2019) Εικόνα 8. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Μποσταντζόγλου Μ., διαθέσιμο σε https://bit.ly/2ZC9t3G (Πρόσβαση τον Ιούνιο 2019) Εικόνα 9. Ερωτόκριτος και Αρετούσα, Τσαρούχης Γ., 1980, διαθέσιμο σε https://bit.ly/2MYQJtO (Πρόσβαση τον Ιούνιο 2019) Εικόνα 10. Βενετσιάνικο σπίτι πάνω στη Φορτέτζα (κατεδαφίστηκε), Γιουμπάκης Μ., Fortezza, η Ιστορία του Βενετσιάνικου Φρουρίου του Ρεθύμνου, Γιουμπάκης Μάρκος, Ρέθυμνο, 1970 Εικόνα 11. Ο προμαχών του Αγίου Παύλου και η είσοδος της Φορτέτζας επί Τουρκοκρατίας, Γιουμπάκης Μ., Fortezza, η Ιστορία του Βενετσιάνικου Φρουρίου του Ρεθύμνου, Γιουμπάκης Μάρκος, Ρέθυμνο, 1970 Εικόνα 12. Τα υπολείμματα του Διοικητηρίου εις την Φορτέτζα όπως είναι σήμερα, Γιουμπάκης Μ., Fortezza, η Ιστορία του Βενετσιάνικου Φρουρίου του Ρεθύμνου, Γιουμπάκης Μάρκος, Ρέθυμνο, 1970 Εικόνα 13. Η Κεντρική Πύλη της Φορτέτζας σήμερον, Γιουμπάκης Μ., Fortezza, η Ιστορία του Βενετσιάνικου Φρουρίου του Ρεθύμνου, Γιουμπάκης Μάρκος, Ρέθυμνο, 1970 Εικόνα 14, 15. Διαγράμματα Φορτέτζας, Βαρουξάκη Ε., 2019 Εικόνα 16. Αγ. Δημήτριος Λουμπαρδιάρης Προσχέδιο ναού, 1954-1957, Πικιώνης Δ., Αρχείο Νεοελληνικής Αρχιτεκτονικής, Μουσείο Μπενάκη, διαθέσιμο σε https://www.benaki.org/index.php?option=com_collectionitems&view=collectionitem&id=158467&Itemid=&lang=e l (Πρόσβαση τον Ιούνιο 2019)

Εικόνα 17. Φυλάκιο, Πικιώνης Δ., «Έργα Διευθετύσεως των Δελφών», Πικιώνη, Α. και Παρούσης, Μ. (επιμ.), Κείμενα Δ. Πικιώνη, Μ.Ι.Ε.Τ., Αθήνα 1987 Εικόνα 18, 19, 20, 21. Διαγράμματα Φορτέτζας, Βαρουξάκη Ε., 2019

Ε. ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΕΚΘΕΣΕΩΝ

ΠΙΚΙΩΝΗΣ Δ., «ΤΟΥΡΙΣΤΙΚΗ ΑΞΙΟΠΟΙΗΣΗ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΦΟΡΤΕΤΖΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ ΚΡΗΤΗΣ», ΙΟΥΝΙΟΣ 1966

ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «ΈΚΘΕΣΙΣ ΠΕΡΙ ΤΟΥ ΕΝΕΤΙΚΟΥ ΦΡΟΥΡΙΟΥ ΦΟΡΤΕΤΖΑ ΡΕΘΥΜΝΟΥ», ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 1970

ΠΑΠΑΔΗΜΗΤΡΙΟΥ Δ., ΣΥΓΚΛΙΣΗ ΣΥΜΒΟΥΛΙΟΥ ΧΩΡΟΤΑΞΙΑΣ ΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑ ΚΡΗΤΗΣ, ΦΕΒΡΟΥΑΡΙΟΣ 1972

ΓΕΩΡΓΑΛΑΣ Γ., «Η ΦΟΡΤΕΤΖΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ», ΙΟΥΝΙΟΣ 1972

«ΤΟ ΠΝΕΥΜΑ ΤΟΥ ΠΙΚΙΩΝΗ ΣΤΗΝ ΦΟΡΤΕΤΣΑ ΡΕΘΥΜΝΗΣ», ΑΠΡΙΛΙΟΣ 1973

ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», ΙΟΥΝΙΟΣ 1973

ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», 24 ΙΟΥΝΙΟΣ 1973

ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», 26 ΙΟΥΝΙΟΣ 1973

ΑΡΧΟΝΤΑΚΗΣ Δ., «Η ΑΝΑΔΕΙΞΗ ΤΗΣ ΦΟΡΤΕΤΖΑΣ», 27 ΙΟΥΝΙΟΥ 1973