Sipko Melissen
De vierde mei
Uitgeverij Van Oorschot Amsterdam
De vierde mei.indd 3
25-3-2020 15:12:32
‘I’ve spent my life trying to see my own place as the end of a journey I never made.’ Gerald Murnane, The Plains
De vierde mei.indd 5
25-3-2020 15:12:32
I
De gedroomde foto
De vierde mei.indd 7
25-3-2020 15:12:32
1
‘Dan zijn we nu toe aan de stelling van vandaag. U kunt reageren en ons laten weten of u het ermee eens of oneens bent. Bij ons in de studio zit mevrouw Gerdien de Vries, voorzitter van het Nationaal Comité 4 en 5 mei. Mevrouw De Vries, hartelijk welkom.’ ‘Dank u wel.’ ‘Zullen we maar gelijk beginnen?’ ‘Lijkt me heel goed.’ ‘De stelling van vandaag is: de dodenherdenking op 4 mei is ook voor de jongere generatie belangrijk. Mevrouw De Vries, aan u de microfoon om de stelling toe te lichten.’ ‘Kijk, het is heel belangrijk dat een volk op de hoogte is van zijn geschiedenis. Maar niet alles uit het verleden weegt even zwaar, of ervaren we als even zwaar. De Tweede Wereldoorlog heeft een enorme impact gehad. We kunnen er bijna elke dag in de krant iets over lezen. Het is net alsof we door de afstand in de tijd beter zien hoe verschrikkelijk het toen is geweest. Die oorlog is een breukvlak geworden. We spreken van een tijd vóór de Tweede Wereldoorlog en van de tijd daarna.’ ‘Wat maakt de Tweede Wereldoorlog volgens u zo uniek?’ ‘Misschien kan ik het beste Harry Mulisch citeren die zijn hele leven geobsedeerd is geweest door die oorlog. In een van zijn boeken schrijft hij dat de Tweede Wereldoorlog voorgoed actueel zal blijven door het aan niets gelijkwaardige verschijnsel Adolf Hitler, en om wat achter de fronten gebeurde, met Auschwitz als symbool. En ik denk dat hij daarin volkomen gelijk heeft. In datzelfde boek probeert Mulisch zich voor te stellen wat er met Europa, en dus ook met Nederland, zou 9
De vierde mei.indd 9
25-3-2020 15:12:32
zijn gebeurd als Hitler de oorlog had gewonnen. De hel op aarde. Echt, de hel op aarde. Denkt u maar aan Noord-Korea maar dan veel en veel erger. Dat is niet gebeurd. Daarom horen 4 en 5 mei bij elkaar als de twee zijden van dezelfde medaille. De droefenis van de vierde mei mag overgaan in de vreugde van de bevrijding, en die vieren we dan ook.’ ‘Dit zal u goed doen: tot nog toe is negentig procent van de mensen die gereageerd hebben het met de stelling eens.’ ‘Dat is beslist heel mooi. Maar het verbaast mij niet. De dodenherdenking leeft in Nederland.’ ‘U heeft muziek meegenomen van de Griekse componist Theodorakis. U wilt graag een lied uit de Mauthausen-cyclus laten horen. Kunt u ons iets vertellen over dat concentratiekamp?’ ‘Mauthausen was een...’ ‘Wacht even. Sorry dat ik u moet onderbreken, maar ik krijg nu een bericht binnen dat er zojuist een aanslag zou hebben plaatsgevonden op de Dam. Terwijl we wachten op meer nieuws draaien we van de Mauthausen-cyclus Als je terug zult komen, gezongen door Liesbeth List.’ Altea DeWitt liep, gekleed in ochtendjas, naar het raam om haar man uit te zwaaien die tussen twee geparkeerde auto’s stond, de zijne en die van de nieuwe buurman met wie hij in gesprek was. Van de man in het strakke pak wisten ze alleen dat hij een knappe vrouw had, uit Londen kwam en in een Austin-Healey reed. Olly had verliefd en verlekkerd voor het raam gestaan om de goed onderhouden oldtimer te bewonderen. Als hij eenmaal met werken was gestopt zou hij nog wel eens met haar in zo’n auto een tocht door Engeland willen maken. Altea deed een stapje achteruit om niet betrapt te worden door beide heren die stonden te praten alsof ze elkaar al kenden. (Auto’s? Amsterdam? Londen? Het weer?) Van achter het hoge raam op de bel-etage keek zij neer op het kale hoofd en de forse gestalte van haar man die op de man met de blonde krullen ongetwijfeld indruk maakte met zijn postuur en fraaie Engels. 10
De vierde mei.indd 10
25-3-2020 15:12:32
In haar hand hield zij de eerste pagina van het manuscript waaruit ze hem tijdens het ontbijt had voorgelezen. Een nieuwe generatie bevoorrechten nam de vrijgekomen plekken op de grachten in, allen goed gekleed, sportief. Ze zagen eruit alsof ze er een personal trainer op nahielden, ’s ochtends voor dag en dauw jogden in het Vondelpark en er ’s avonds tennisten. Toen zij Olly zijn smartphone zag pakken, wist ze wat hij de Engelsman had voorgesteld en wie hij ging bellen. Nog voor de zoemer overging had zij de telefoon uit de zak van haar ochtendjas gehaald. ‘Ja, zegt u het maar,’ imiteerde zij de afgemeten toon van zijn secretaresse. ‘Zeg schat, is het goed dat de nieuwe buren vanavond komen eten?’ ‘Eh... nee,’ zei ze op de aarzelende toon van iemand die door een overvolle agenda bladert, ‘nee, nee, dan kan ik niet.’ ‘Hoe bedoel je, dan kan ik niet?’ Irritatie en ongeduld in de stem van het afdelingshoofd. Ze wachtte tot Olly zich opnieuw tot de nieuwe buurman had gericht. ‘Overmorgen dan?’ ‘Nee, nee, het spijt me,’ ging ze door op dezelfde toon, ‘ik zit de komende weken helemaal vol.’ Nu ging Olly een licht op; hij draaide zich om en keek naar het raam waarachter hij haar vermoedde. Ze deed een stap naar voren en hield de openingspagina van De vierde mei voor hem op. De strijd die zich de vorige avond rond dit verhaal had afgespeeld was nog lang niet beslist. De Engelsman had zich discreet omgedraaid en keek naar de huizen aan de overkant van de gracht waarvan de witte raamkozijnen oplichtten in de zon. ‘Morgenavond kan ik. Vanavond kan ik niet. Ik ga namelijk naar de Dam, zoals je je misschien herinnert. Dodenherdenking.’ Ze zei het met net iets te veel nadruk, waar ze onmiddellijk spijt van had, en vulde haar reactie aan met: ‘Schatje.’ 11
De vierde mei.indd 11
25-3-2020 15:12:32
Aan de andere kant bleef het stil. ‘Het is morgen Bevrijdingsdag. Een mooie gelegenheid lijkt me om dat samen met Engelsen te vieren.’ Ze wachtte twee, drie seconden om de volgende vraag meer effect te geven. ‘Of geloof je ook niet in Bevrijdingsdag?’ Er kon zowaar een zuinig lachje af. De vorige avond had hij nog aangekondigd niet mee te gaan naar de dodenherdenking op de Dam omdat hij het een vorm van staatsliturgie vond. Ook al zou ze hem honderd jaar kennen dan nog zou ze als een blinde op de tast moeten zoeken naar wat er soms in hem omging. Hij ging weer in overleg met de buurman. En ja, die kon morgenavond. Dat was dan afgesproken. Altea deed de telefoon weer in de zak van haar ochtendjas. Nadat de buurman was ingestapt, keerde Olly zich nog een keer naar het raam en bracht een vinger naar zijn voorhoofd. Glimlachend maakte Altea een buiging terwijl ze haar middelvinger opstak. Met haar lippen scandeerde zij overdreven duidelijk een woord dat hij onmiddellijk begreep: an-ti-se-miet! Nu pas moest hij echt lachen. Hoofdschuddend verdween het grote lijf van Olly in de roomkleurige Lexus. Ze ging weer zitten aan de ontbijttafel, legde de pagina van de roman op de stapel naast haar bord en schonk zichzelf nog een kop lauwe thee in. Het enige wat ze van de vorige avond had overgehouden was een vage druk boven haar linkeroog die in de buurt kwam van een lichte hoofdpijn maar wel over zou gaan na veel thee en lang douchen. Ze stond altijd gelijk op met Olly om voor het ontbijt te zorgen, of hij nu moest opereren of spreekuur op de poli had, met of zonder kater. Vaste rituelen waren de steunberen van een huwelijk, waarvan de aanvang, zoals ze graag tegenover gasten mochten zeggen, in nevelen gehuld was. En zo zaten ze iedere ochtend aan de ontbijttafel, ieder een kop thee, ieder een volkorenbeschuit met kaas of honing, ieder met eigen krant, Olly politiek, zij kunst en cultuur, zij in ochtendjas, Olly aangekleed, Olly met zijn rug naar het raam, zij met uit12
De vierde mei.indd 12
25-3-2020 15:12:32
zicht op de gracht en de kade aan de overkant. Meestal kreeg ze niet veel gelegenheid om haar krant rustig te lezen omdat Olly zijn verontwaardiging over de wederwaardigheden van de wereld onmiddellijk met haar wilde delen. Maar deze ochtend had ze de nog slaperige Olly de eerste pagina van De vierde mei voorgelezen om hem, nu er een nacht overheen was gegaan en de storm was gaan liggen, alsnog ervan te overtuigen dat het een bijzonder verhaal was dat nog maar twee dagen geleden door een keurige jongeman bij de uitgeverij van de broer van Olly was afgeleverd. Verder dan de eerste pagina was ze deze ochtend niet gekomen. Nu ze de tekst weer oppakte merkte ze hoe sterk ze de opening vond. ‘We hebben verbinding met Dick Retèl. Dick, waar sta je en wat kun je ons vertellen?’ ‘Het is nauwelijks te beschrijven, Yvonne. Ik sta op het Rokin, zo’n vijftig meter van de Dam, ter hoogte van die grote, nieuwe boekwinkel. Tot nog toe zijn er minstens tien doden geteld. Waarschijnlijk gaat het om een terroristische aanslag, uitgevoerd door een man van rond de twintig. De politie gaat er voorlopig van uit dat hij alleen handelde. Hij is aan de voet van het monument gaan staan, heeft een kalasjnikov gepakt en minstens tien mensen doodgeschoten. Wat we tot nog toe weten is dat er rond tien uur een man de Dam op kwam. Wacht even, ik moet op een andere plek gaan staan. Het is hier een gekkenhuis. Je hoort zeker wel de ambulances op de achtergrond, ook de brandweer is gearriveerd en ik zie zwaailichten van politieauto’s. Alles is afgezet. Niemand kan meer de Dam op. Mensen die op dat moment op de Dam waren worden in het Koninklijk Paleis opgevangen. Het is onbeschrijflijk wat zich hier vanmorgen heeft afgespeeld. Op klaarlichte dag, midden in een stad als Amsterdam. Het is niet in omvang maar wel qua impact te vergelijken met de Twin Towers in New York. Misschien kom ik wat onsamenhangend over maar het is ook zo volkomen absurd en onvoorstelbaar wat er gebeurt.’ ‘Weet je iets over gewonden, Dick?’ ‘Daar kon de politie nog niets over melden. Wat ik wel weet is dat 13
De vierde mei.indd 13
25-3-2020 15:12:32
de eerste gewonden naar verschillende ziekenhuizen zijn afgevoerd.’ ‘Wat kun je van de Dam zien?’ ‘Er zijn al hele stukken afgezet. Een witte tent is het enige wat ik zie. Alles is afgesloten, iedereen die geen direct belang heeft wordt tegengehouden. Je voelt de totale ontreddering.’ ‘Heb je al iemand van de politie gesproken? Wat weet je over de dader?’ ‘Ik heb even staan praten met een woordvoerder van de politie die nog niet veel kon vertellen. We zullen moeten wachten tot de persconferentie die om twaalf uur wordt gehouden in het gemeentehuis. Daarbij zal ook de premier aanwezig zijn. Over de dader is nog heel weinig tot niets bekend. Wat we weten is dat hij vanuit de Damstraat met een grote sporttas in de hand naar het monument op de Dam is gelopen. Vervolgens is hij op de een of andere manier over het hek rond het monument gekomen, is op de onderste trede gaan staan, en na het roepen van Allahoe akbar is hij gaan schieten, waarschijnlijk in het wilde weg. Ik hoor zojuist dat de Nationale Coördinator Terrorismebestrijding en Veiligheid het dreigingsniveau heeft verhoogd van drie naar vijf.’ ‘Wat houdt dat precies in?’ ‘Dat men rekening houdt met een vervolgaanslag.’ ‘Geldt die verhoging alleen voor Amsterdam of voor heel Nederland?’ ‘Dat zal ik navragen, Yvonne.’ Ze zou de roman, die de vorige avond voor zoveel ophef had gezorgd, op verzoek van Lukas nog een keer doornemen voordat ze haar bevindingen deze middag op papier zette. Weer trilde de telefoon in de zak van haar ochtendjas. De naam op het scherm had een grote glimlach tot gevolg, maar ze besloot niet op te nemen. Nog niet. Dit gesprek zou de gebruikelijke dertig minuten ver overschrijden. Ze was nog niet helder genoeg om de vorige avond met haar zuster Esther te evalueren. Ze moest die eerst zelf een beetje hebben verwerkt door voor zich uit te staren, te kijken naar de huizen aan de overkant van de gracht met hun op14
De vierde mei.indd 14
25-3-2020 15:12:32
lichtende daklijsten. Ze zou ze met haar ogen dicht kunnen uittekenen. Een vrolijk gezelschap in een boot was al vroeg op weg en genoot van het mooie weer. Twee kinderen in gele zwemvesten, een jongen en een meisje, niet ouder dan vijf jaar, zaten ieder aan een kant van een vrouw die de armen om hen heen had geslagen. Achter het stuur stond een lange, magere man die iets weg had van de Engelse filosoof Bertrand Russell op latere leeftijd, kaarsrecht. Ze keek hen na, de ellebogen op tafel, de kop thee in beide handen. Ze had wel met hen mee gewild, de Amstel op. Ze moest van de tafel opstaan, douchen, zich aankleden, naar haar werkverdieping, aan de slag. Maar ze bleef zitten.
15
De vierde mei.indd 15
25-3-2020 15:12:32