UNESCO'S LEVEND ERFGOED // Massimo Centini

Massimo Centini

Unesco’s levend erfgoed

traditionele gewoontes en gebruiken in beeld

Inhoudsopgave

Inleiding door Massimo Centini 6

Traditionele vioolbouw – Italië 84Traditioneel tapijtweven in Fars – Iran 136

AMERIKAEUROPA

De vervaardiging van koeienbellen – Portugal 8Flamenco – Spanje 10Menselijke torens – Spanje 16Opera dei Pupi. Siciliaans poppentheater – Italië 90

Marmerbewerking op Tinos – Griekenland 94

Vervaardiging en symboliek van kruizen – Litouwen 96

Yoga – India 138

Het Kumbh Mela-ritueel – India 144Het boeddhistische gezang van Ladakh: reciteren van heilige teksten – India 154

De kunst van Kirgizië: traditionele vilten tapijten – Kirgizië 158

Charreada. Mexicaanse ruitertraditie – Mexico 210

Mariachi: strijkmuziek, zang en trompet – Mexico 218

De Dag van de Doden – Mexico 220

Het traditionele Parachicos feest in januari – Mexico 228

Patio’s Festival in Cordoba – Spanje 20

Las Fallas Festival in Valencia – Spanje 26Aubussontapijt – Frankrijk 32Het handwerk van Alençon – Frankrijk 36Traditionele Franse rijkunst – Frankrijk 40Stadsreuzen en -draken – België, Frankrijk 44Garnaalvisserij te paard in Oostduinkerke – België 52

Het molenaarsambacht – Nederland 56

Orgelvakmanschap en -muziek – Duitsland 60De Rit der Koningen – Tsjechië 64Busó-festival in Mohács: Gemaskerde rituele een het einde van de winter – Hongarije 68

Klassieke rijkunst van de Spaanse Rijschool – Oostenrijk 74

AFRIKA

Het Jemaa el-Fna-plein – Marokko 98De Moussem van Tan-Tan – Marokko 102De Makishi-maskerade – Zambia 108Het houtsnijwerk van de Zafimaniry – Madagascar 110

AZIË

Valkerij, vertrouwen tussen mens en dier – diverse landen 112

Semah, ritueel van de Alevia-Bekta�i – Turkije 118

De cultuur van de Bedu uit Petra en Wadi Rum – Jordanië 122

Traditionele muurdecoratie in Asir – Saoedi- Arabië 126

Traditioneel handwerk van de Mongoolse ger en aanverwante gebruiken – Mongolië 162

Chinese kalligrafie – China 168

Zijdeteelt en handwerk op zijde in China – China 170

Acupunctuur en moxibustie in de traditionele Chinese geneeskunde – China 176

Kabuki-theater – Japan 178

Washi, traditioneel Japans handgemaakt papier – Japan 184

Ojiya-chijimi en Echigo-jofu – Japan 188

Wajang marionettentheater – Indonesië 190Drie soorten traditionele dans op Bali – Indonesië 196

Indonesische batik – Indonesië 202

De panamahoed – Ecuador 232

Het carnaval van Oruro – Bolivia 238Taquile en zijn textielkunst – Peru 246De vaardigheden en de rituelen verbonden met de jaarlijkse hernieuwing van de Q’eswachaka-brug – Peru 248

Pelgrimage naar het heiligdom van de Heer van Qoyllurit’i – Peru 254

De capoeira-cirkel – Brazilië 260

Tango – Argentinië, Uruguay 262Over de auteurs en fotoverantwoording 266

De representatieve lijst van het immaterieel cultureel erfgoed van de mensheid 268

De kunst van de Napolitaanse pizzaiuolo – Italië 78

Lavash, de bereiding van traditioneel Armeens brood – Armenië ` 128

Rondgang van grote processiebouwwerken – Italië 80

Ambachtelijke koperbewerking in Lahij – Azerbeidzjan 132

4 5

Inleiding

door Massimo Centini

De Representatieve lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed van UNESCO herbergt een breed scala aan belevenissen en tradities. De lijst wijkt af van wat wij gewoon zijn omdat cultureel erfgoed meer is dan plaatsen, tastbare monumenten en objecten die je kunt bezoeken. Op de lijst staan ook folklore, materiële cultuur en gebruiken die zo diep geworteld zijn in bepaalde leefgemeenschappen dat ze bijna iconisch zijn geworden. Vaak werden deze vormen van cultuur als ‘populair’ omschreven en lang werden ze beschouwd als minderwaardig, deels omdat ‘populair’ dezelfde betekenis had als ‘inferieur’, afkomstig uit milieus zonder intellectuele bagage. In deze tijd, waarin elke twee weken een taal voor altijd verloren gaat, moeten we ons echter realiseren dat het essentieel is om dergelijke kennis en ervaringen te behouden voordat ze uit zicht raken.

Daarom heeft UNESCO voor een buitengewone strategie gekozen, die op het eerste gezicht gericht lijkt op marginale zaken. De lijst wordt samengesteld vanuit een puur antropologisch perspectief, met de focus op het benadrukken van unieke kenmerken die ons veel over een cultuur kunnen vertellen. Bepaalde feesten of festivals, bijvoorbeeld, bevatten rituelen die kenmerkend zijn voor een cultuur die deze rituelen sinds mensenheugenis opvoert. Wie ze niet alleen als entertainment bekijkt, ontdekt dat ze een buitengewoon interessante achtergrond hebben die belangrijke aanwijzingen kan geven in de zoektocht naar de opkomst en ondergang van de samenleving waarin dit ‘festival’ geworteld is. Veel rituele uitingen bevatten zelfs zeer specifieke verwijzingen naar opvattingen

over de natuur, de levenscyclus en bovennatuurlijke zaken – de dimensie van een cultuur die zich onderscheidt door een web van symbolen en tekens die overwegend abstract zijn, maar niet minder belangrijk dan materiële uitingen.

De taal van symbolen wordt ook geconcretiseerd door dans, zang of theatervoorstellingen, die naar hun aard van korte duur zijn. Maar ze zijn solide ingebed in een traditie waarin ze worden gedeeld, diep gevoeld zijn en worden verdedigd. In die zin behoren ze tot het erfgoed, want ze zijn de uitdrukking van een identiteit en stevig verankerd in de geschiedenis. Of er gezongen of gedanst wordt, of er wordt opgetreden door mensen, poppen, marionetten of schimmen, de heldendaden van mythische helden of goden spelen een belangrijke rol in de culturele dynamiek van de samenleving die de tradities levend houdt.

Een globaal overzicht van de uitingen van de menselijke cultuur, die UNESCO heeft toegevoegd aan de Representatieve lijst van het Immaterieel Cultureel Erfgoed, biedt de mogelijkheid prominente categorieën te benoemen: materiële cultuur; activiteiten met betrekking tot rituele praktijken; folklore; en uitingen die we, grofweg, kunnen voegen onder de noemer ‘spektakel’. Vanuit een meer specialistisch, filologisch perspectief kan worden toegevoegd dat het niet altijd mogelijk is om een duidelijke scheiding te bepalen tussen echte rituelen en wat thuishoort op andere terreinen zoals dans of folklore.

Zoals de lezer zal merken, komen in dit boek zeer uiteenlopende zaken aan bod (zoals Napolitaanse pizza en de Mexicaanse Dag van de Doden). Ze dienen

niet alleen andere doelen, maar bovenal zijn het zeer uiteenlopende uitingen die op vele manieren worden gerealiseerd en voor het voetlicht gebracht.

Dit is een fascinerende reis die zich uitstrekt van de Makishi-maskerade in Zambia tot de Japanse Kabuki en de Braziliaanse Capoeira in Brazilië, waarin dans en vechtkunst worden gecombineerd met een fysieke, overgeërfde kracht die we terugvinden bij de menselijke torens in Tarragona. Stemmen, gebaren, performances en kortstondige creaties worden allemaal tastbare tekens, sporen van cultuur en cultuurgeschiedenis. Hier zijn een aantal unieke culturele uitingen van de mens bijeengebracht, waarvan sommige bekend zijn (acupunctuur, yoga, batik) en andere minder bekend en bijna uitsluitend bestudeerd door etnologen, cultureel antropologen en sociologen.

Dit belangrijke initiatief van UNESCO moet niet worden gezien als een gelegenheid om de exotica in een Wunderkammer te bewonderen. Het is in feite een reis langs verschillende vormen van cultuur uit veel verschillende landen en van veel verschillende volken. Een reis die is gebaseerd op een fundamenteel antropologisch uitgangspunt: de kennis, de waarden en de grootsheid van de mens zijn niet alleen te vinden in kathedralen, kunstwerken en demonstraties van genialiteit, maar ook in uitingen, objecten, woorden en gebaren die minder impact lijken te hebben, maar desalniettemin van grote invloed zijn geweest op de geschiedenis van de mensheid – de gehele mensheid, ook duizenden kilometers verderop.

6 7

De vervaardiging van koeienbellen

Werelddeel EUROPA Land PORTUGAL Stad ALCÁÇOVAS Op de Unesco-lijst sinds 2015

Niet meer dan een dozijn ambachtslieden in Zuid-Portugal beoefenen het ambacht van het maken vankoeienbellen. Deze eeuwenoude traditie is rijk aan symbolen die verband houden met de herderscultuur indeze regio en levert ware kunstwerken op.

Al duizend jaar is het te horen op het platteland van de regio Alentejo in Portugal: de ritmische geluiden van koeienbellen om de nekken van het vee. Ze informeren de herders over de bewegingen van hun dieren en oplettende herders weten zelfs wanneer de kudde vlucht voor gevaar. Voor de kuddes zijn koeienbellen handig om in het donker de weg te vinden. Er zijn ‘leiders’ en ‘volgers’ onder de dieren en deze hiërarchie wordt duidelijk aan de hand van de koeienbellen, die veehouders hun dieren omhangen naargelang de opbouw van de kudde. De klokken worden met de hand gemaakt in dorpen zoals Bragança, Tomar, Cartaxo, Estremoz, Reguengos de Monsaraz en Angra do Heroísmo op de Azoren, maar de belangrijkste

plek is Alcáçovas, met elf werkplaatsen die werken in een traditie die is doorgegeven van vader op zoon. Helaas is bijna iedereen ouder dan zeventig jaar. De ambachtslieden graveren sterren, bloemen, letters of fantasiepatronen in de koeienbellen en de lederen halsbanden van de dieren. Ze weten ook hoe ze de klokken – die van ijzer zijn en worden verhit tot een temperatuur van 1200 °C – moeten stemmen. De klokken worden gevormd met een hamer en gevouwen op een aambeeld, totdat ze de vorm van een beker hebben. Om scheuren te voorkomen, worden ze bedekt met een mengsel van klei en stro. Dankzij deze deskundige handen zal de klank van de koeienbellen te horen blijven.

Een van nauwkeurigste klussen voor de ambachtslieden uit Alcáçovas, die chocalheiros (van het woord chocalhos of ‘rammelaar’) worden genoemd, ishet bevestigen van de klepel in de bel. Dit vakwerk kan vaker worden uitgeoefend doordat het op Representatieve lijst van het Immaterieel CultureelErfgoed van UNESCO is geplaatst.

8

Flamenco

Werelddeel EUROPALand SPANJEOp de Unesco-lijst sinds 2010

De oorsprong is nog steeds raadselachtig. Wat wij kennen als flamenco, dook voor het eerst op in de achttiende eeuw, maar sommige wetenschappers beweren dat de oorsprong ligt in de zestiende eeuw. Hoewel het een kunstvorm is van de zigeuners in Andalusië, kent flamenco vele invloeden, waaronder Byzantijnse en islamitische liturgische gezangen en gezangen die te horen waren in Joodse synagogen.

Ritme, karakter, expressie, improvisatie en sentiment zijn de ingrediënten van flamenco, een dans van de Roma waarvan de oorsprong teruggaat tot het achttiende-eeuwse Andalusië. In het verleden ventileerden de bailaores of dansers hun emoties alleen door lichaamsbewegingen en met de taconeo en palmas, stampend met hun voeten en klappend in hun handen, begeleid door de ziel van flamenco: de cantaor of zanger, die met zijn intense, gepassioneerde cante de essentie ervan kan verdiepen. De eerste flamenco was de cante jondo (diep lied), een vorm die het lijden van zigeuners uitdrukte. In zijn klassieke vorm wordt het uitgevoerd met een hese stem, die kan worden teruggevoerd op een van de grootste negentiende-eeuwse vertolkers, El Fillo. Er zijn echter meer dan vijftig muziekstijlen, palos genoemd, die variëren van de siguiriyas en soleares (eenzaamheid), de meest intieme en tragische vormen die gaan over pijn, lijden en het bittere lot, tot de sevillana, bulerías en alegrías, de meest levendige, die tijdens feesten en andere populaire festiviteiten te zien zijn op het flamencopodium (het tablao). In het midden van de negentiende eeuw dook de gitaar op bij flamenco, die wordt gebruikt om de dansers en zangers te begeleiden (een van de grootste flamencogitaristen is Paco de Lucìa, die overleed in 2014). Zo worden zang, dans en instrumentale muziek gecombineerd om de toeschouwers zo diep mogelijk te raken. Na eeuwen van uitsluiting omdat de hogere klassen de muziekvorm representatief

De echte hoofdrolspeler in de flamenco is de jurk. De danseressen zijn er behoorlijk bedreven in deze op verschillende manieren laten bewegen, afhankelijk van het soort dans. Flamenco dansschoenen hebben hakken waarvan de zolen zijn versterkt met spijkers, zodat ze echte percussie-instrumenten worden.

11

vonden voor de lagere klassen, werd flamenco met de komst van de Cafés Cantantes (de café-chantants die aan het begin van de twintigste eeuw her en der floreerden in Spanje) door een groot publiek erkend als bonafide kunstvorm. Flamenco verliet de intimiteit van de lokale zigeunerfamilies en -gemeenschappen. Door het groeiende succes verplaatsten de uitvoeringen zich van cafés naar theaters en veel vertolkers werden professionals. Flamenco zal altijd verbonden zijn met haar geschiedenis en traditie, maar in de loop van de tijd gingen de passie en het kunstenaarschap van de bailaores en de muzikanten een verbond aan met het modernisme en zo groeide flamenco uit tot een van de beroemdste en meest gewaardeerde kunstvormen ter wereld. Traditionele flamenco, die het dichtst bij haar zigeunerwortels ligt en wordt geïmproviseerd door de dansers, wordt geflankeerd door de nieuwe flamenco, een versie van oude Spaanse dans met meer nadruk op kostuums en choreografie en door flamenco fusion, die mixed met andere soorten muziek zoals pop, blues, rock en zelfs rap.

Om flamenco kleur en ritme te geven werden na verloop van tijd nieuwe choreografische elementen geïntroduceerd, zoals desensuele en elegante draaiing van de handen en armen die teruggrijpt op de Andalusische traditie.

12

Zigeunercultuur werd mondeling overgedragen van generatie op generatie. Dit was ook het geval met flamenco, die door ouderen in de familiekring of in de gemeenschap aan jongeren werd geleerd. Tegenwoordig is deze dans populairder dan ooit en wordt er les in gegeven op dansscholen en academies, waarbij traditie wordt gecombineerd met hedendaagse dans en muzikale vormen.

14 15

Menselijke torens

Werelddeel EUROPA Land SPANJE Stad TARRAGONA Op de Unesco-lijst sinds 2010

De pinya, bestaande uit tientallen personen die een radiaal patroon vormen, is de ondersteunendestructuur van het kasteel, terwijl de sterkste mannen de basis van de toren zijn.

Het is niets minder dan architectuur gebouwd uit mensen, die kan worden bewonderd en toegejuicht op de populaire festivals in Catalonië. Dit is een eeuwenoude traditie die behendigheid en moed vereist. Het vallen is net zo spectaculair als de opbouw van de constructie. Afgezien van de vereiste vaardigheden en de moeilijkheidsgraad, moet de groepsleden worden gemotiveerd door hun binding en gemeenschappelijke intentie, die maken dat ze zich onderdeel voelen van een familie en een geschiedenis die honderden jaren teruggaat.

Ze zijn al van een afstand herkenbaar in de menigte die de plaatselijke festivals overspoelt. Een witte broek, een brede zwarte band om hun taille – om de spieren te beschermen die het meest onder druk staan – en een felgekleurd shirt. Zij zijn de castellers, die weldra aan hun kunststuk beginnen. Wanneer het tromgeroffel begint en de gralla (een houten blaasinstrument met dubbel riet en halverwege een pijp en een bugel) klinkt, komen de castellers bijeen. De sterksten en minst behendigen, die de basis van de toren vormen, worden omringd door tientallen personen, de zogenaamde pinya. Dan begint het klimmen, de tweede verdieping castellers klimt over de eerste, de derde over de tweede, enzovoort, hoog de lucht in. Het is geweldig om ze te zien klimmen, zo moedig en behendig naar de

Bij de vorming van de menselijke toren wordt alles gedetailleerd bestudeerd. De handen van de teamleden,evenals hun lichamen, zijn zo gerangschikt dat ze als ‘steunberen’ dienen voor de structuur.

16 17

hoogste verdiepingen. Wanneer de enxaneta, de jongen die de menselijke constructie voltooit, boven aankomt en met één arm het aleta-gebaar maakt, het teken dat hun heldendaad bekroont, raakt de menigte geëmotioneerd en applaudiseert wild. Dan, in een oogwenk, glijdt de toren van lichamen naar de grond en de leden van de colla – het team – omhelzen elkaar en vieren hun prestatie. Tarragona, Valls, Vilafranca en Terrassa zijn de belangrijkste steden die deelnemen aan de evenementen met menselijke torens. Ze beginnen in juni met het festival van Sant Joan in Valls en eindigen met het Minyons de Terrassa-festival in november. En tussen deze twee is er een reeks andere, niet te missen evenementen, zoals de festivals van Sant Pere van Terrassa, van Sant Felix van Vilafranca en het feest van Santa Tecla in Tarragona, waar de castells-wedstrijd alle even jaren in oktober wordt gehouden in de prachtige omgeving van de arena.

Volgens sommige geleerden brachten de Arabieren de menselijke toren naar Spanje, volgens anderen waren dat de oude Romeinen. Maar de meest overtuigende hypothese is terug te voeren op de ball de valencians, een oude dans in Catalonië (de Spaanse regio waar dit volksgebruik ontstond en het sterkst is), die eindigde met een kleine toren van drie of vier verdiepingen hoog. Concurrentie en rivaliteit deden de rest en vandaag de dag wedijveren de collas met elkaar in menselijke constructies die steeds hoger en gewaagder worden. Niemand is er echter in geslaagd om een menselijke toren van meer dan tien verdiepingen hoog te maken. Maar dat zou slechts een kwestie van tijd zijn.

Er zijn verschillende soorten pinya: de pijler, bestaande uit één persoon op een andere, om zo tenminste vier ‘verdiepingen’ te vormen; de toren, bestaande uit twee personen per niveau voor ten minste vijf verdiepingen; en echte ‘kastelen’, bestaande uit drie tot vijf personen voor acht of negen verdiepingen. 19 Jongeren en kinderen zijn de belangrijkste onderdelen van de menselijke torens, omdat zij de hoogste niveaus moeten vormen en de structuur moeten voltooien.

18