De Materia / Architecture Diploma Dissertation - 2015 by Elli Athanasiadou

Περί ύλης / De materia Aπό τον Υλομορφισμό στη Ζωτική Ψηφιακή Υλικότητα: μια διεπιστημονική προσέγγιση Φιλοσοφίας και Αρχιτεκτονικής

Έλλη Aθανασιάδου / Μαρία Βογιατζάκη /

φοιτήτρια / 7296 επιβλέπουσα καθηγήτρια

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Θεσσαλονίκη 2015

Εισαγωγή

Ιδιαίτερα ευχαριστήρια στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, Μαρία Βογιατζάκη, για τη σαφή καθοδήγησή της

Η Αρχιτεκτονική διανύει μια περίοδο έντονων ανακατατάξεων και μεταβάσεων, υπό την επιρροή τεχνολογικών εξελίξεων, πολιτικοοικονομικών ανακατατάξεων και αύξουσας περιβαλλοντικής ευαισθησίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η καθιερωμένη ηθική των μορφοκρατικών κριτηρίων της αξίας ενός αρχιτεκτονήματος παραχωρεί τη θέση της σε μία εκ των κάτω διαδικασία αρχιτεκτονικής πρακτικής και αντίστοιχης αξιολόγησής της. Βασικό χαρακτηριστικό των νέων συνθηκών αποτελεί η αναγωγή του υλικού κατασκευής σε ενεργό ύλη σηματοδοτώντας την απαρχή μίας ευρύτερης ανατροπής ιεραρχικοτήτων. Στο πλαίσιο της ερευνητικής εργασίας προτείνεται η άρθρωση του νεοϋλιστικού1 μοντέλου ως νέου αρχιτεκτονικού ιδιώματος, όπου όπως ο ίδιος ο όρος δηλώνει πρωταγωνιστικό ρόλο διαθέτει η ύλη και τα χαρακτηριστικά της. Συγκεκριμένα, η μελέτη διαρθρώνεται σε πέντε μέρη· στο πρώτο κεφάλαιο επιχειρείται μια διαχρονική προσέγγιση της φιλοσοφίας υπό το πρίσμα της νέας συνθήκης, αναζητώντας τους όρους, τις αρχές, τις μεθόδους που είτε αναδιαρθρώθηκαν ριζικά είτε αποτέλεσαν σταθερή βάση πραγμάτωσης της σύγχρονης συνθήκης. Στα όρια της ουσιοκρατικής συνθήκης, εντάσσονται ο Πλατωνικός Ιδεαλισμός και ο Αριστοτελικός Υλομορφισμός, παραχωρώντας ιεραρχική θέση στην Ιδέα έναντι του Αντικειμένου και στη Μορφή έναντι της Ύλης αντιστοίχως. Η γενική αποπομπή της ύλης που χαρακτηρίζει το ιδεαλιστικό πρότυπο θα διατηρηθεί μέχρι τις πρώτες αμφισβητήσεις του Leibniz, με τη Θεωρία της Πτύχωσης, και του Spinoza, με τον επιστημολογικό παραλληλισμό Ιδέας-Αντικειμένου. Μεταβαίνοντας από τις απόλυτες στις

O όρος προτείνεται στο πλαίσιο της εργασίας δηλώνοντας το φιλοσοφικά αρθρωμένο πλαίσιο άσκησης της αρχιτεκτονικής πρακτικής των αρχών του 21ου αι.

Έλλη Aθανασιάδου / Μαρία Βογιατζάκη /

φοιτήτρια / 7296 επιβλέπουσα καθηγήτρια

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Θεσσαλονίκη 2015

Έλλη Aθανασιάδου / Μαρία Βογιατζάκη /

φοιτήτρια / 7296 επιβλέπουσα καθηγήτρια

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Θεσσαλονίκη 2015

Περιεχόμενα

Εισαγωγή xvi

1 Διπολικές Ανακατατάξεις

2 Προς την Υλική Ζωτικότητα

3 Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

4 Υλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα 5 Τα εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

131

Επίλογος 151 Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού 157 Πηγές Αναφορών 163 Ευρετήριο Όρων 175

101

Έλλη Aθανασιάδου / Μαρία Βογιατζάκη /

φοιτήτρια / 7296 επιβλέπουσα καθηγήτρια

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών / Θεσσαλονίκη 2015

Εισαγωγή

Ιδιαίτερα ευχαριστήρια στην επιβλέπουσα καθηγήτριά μου, Μαρία Βογιατζάκη, για τη σαφή καθοδήγησή της

xvi

Εισαγωγή

σχετικιστικές θεωρήσεις, ο Κant θα εισηγηθεί τον Υπερβατικό Εμπειρισμό, αναδεικνύντας τις αισθητηριακές ικανότητες του ατόμου σε καθοριστικές της αντίληψης του κόσμου και συμπληρωματικές της υπερβατικής φαντασίας. Παράλληλα, η ʻδιαπλαστική ορμήʼ του Κant και η ʻζωογονητική φλόγαʼ του Bergson θα προβάλουν την ενεργητικότητα της ύλης ως εξωγενή ακατάληπτο όρο. Στη συνέχεια, ο Διαλεκτικός Υλισμός του Engels θα εισαγάγει τη διαμάχη των υλικών αντιθέτων ως πηγή εξέλιξης του κόσμου και ο Νατουραλισμός του Marx θα προσδώσει κοινωνικές υφές με έντονο τον προβληματισμό για τη συμμετοχή της ανθρώπινης εργασίας στη σύνθεση του υλικού επιστητού. Οι Κοινωνικοί Κονστρουκτιβιστές και ο Foucault θα προτάξουν πλέον την ανθρωπιστική κατασκευασμένη προσέγγιση της ύλης, θεμελιώνοντας το αντίθετο άκρο του απόλυτου Υπερβατισμού, μεταξύ των οποίων θα χωροθετηθεί ο μετα-ανθρωπιστικός νέος υλισμός.

δύσκαμπτου υλικού της πέτρας, εισάγοντας τις έννοιες της εξπρεσιονιστικά υλικής και της δομικής ζωτικότητας αντιστοίχως. Στη συνέχεια, παρά την υλομορφικότητα του Μοντέρνου, η οποία αποτυπώνεται στην ταύτιση των μορφολογικών κριτηρίων με τις λειτουργικές απαιτήσεις σχεδιασμού, εντοπίζονται παρεκκλίσεις τόσο στην Τέχνη, με την ιδιωματική υλικότητα του γλύπτη Brâncuși, όσο και στην Αρχιτεκτονική, με τη βιωματική υλικότητα του Κahn. Άλλωστε, το Μοντέρνο θα μπορούσε να θεωρηθεί μία μεταβατική συνθήκη μεταξύ του παγκόσμιου υλικού και της επικείμενης εποχής επικράτησης των ετερογενών υλικών, όπως αποτυπώνεται και στη μεταβατικότητα του ρόλου του μοντέρνου αρχιτέκτονα, από την αυτογραφική δημιουργική διαδικασία του μεσαιωνικού τεχνίτη στη διαμεσολαβημένη αλλογραφική, η σύνθεση των οποίων στοιχειοθετεί τη φυσιογνωμία του σύγρχονου υβριδικού ρόλου του σχεδιαστή.

H σταδιακή, λοιπόν, άμβλυνση του αφοριστικού δυïσμού μορφής-ύλης συμβάλλει στην άρθρωση αμιγώς υλοκεντρικών θεωρήσεων, με κύριους εκφραστές τον Simondon και τους Deleuze και Guattari. Ο Simondon αναδεικνύει την ύλη και την τοπολογική οργάνωσή της σε γενεσιουργό δύναμη έμμορφης2 ύπαρξης και την ερμηνεύει μέσω του συστήματος εκμαγείου-εργάτη-αργίλου και του αλλαγματικού μοντέλου, που εμπεριέχει την ενεργειακή συναλλαγή μορφής-ύλης. Επιπλέον, δίνεται αύξουσα έμφαση στις μικροσκοπικές ιδιότητες της ύλης ως γενεσιουργές δυνάμεις του μακροσκοπικού μορφοποιημένου αντικειμένου. Αντιστοίχως, οι Deleuze και Guattari απορρίπτουν τη διάκριση μορφής-ύλης, εισάγοντας στη θέση της την έννοια της σωματικής υλικότητας, την οποία συνδέουν με το δίπολο γεγονότων-επιδράσεων παρά μορφοποιητικής αρχήςμορφοποιημένου αντικειμένου. Έτσι, τοποθετούν τη ροή της ύλης στη βάση του προτύπου της μηχανικής συσσώρευσης, όπου εντάσσονται και οι επεξεργαστές της, συνθέτοντας ένα απεδαφικοποιημένο μοντέλο αντίληψης και επεξεργασίας του υλικού κόσμου. Στο τρίτο μέρος της εργασίας, διαπιστώνεται πως παρότι η Αρχιτεκτονική δεν παρουσιάζει μια εν γένει διαχρονική παραλληλία στην εξέλιξή της ως προς τις φιλοσοφικές θεωρήσεις, αναπτύσσει μια διαλογική σχέση με αυτές. Η Κλασική και η Γοτθική ναοδομία προσφέρουν διαφορετικές προσεγγίσεις της σχέσης μορφής-ύλης, παρά την κοινή χρήση του 2

O όρος ‘έμμορφος’ χρησιμοποιείται στο πλαίσιο της ερευνητικής εργασίας με την έννοια της απόδοσης ορισμένης μορφής στον προσδιοριζόμενο όρο.

xvii

Σταδιακά, λοιπόν, δομείται το μοντέλο της ψηφιακής υλικότητας που εμπεριέχει την υλική ζωτικότητα ως σχεδιαστική αρχή. Η κατανόηση του νέου ιδιώματος απαιτεί τη μελέτη του συνόλου των συντελεστών πραγμάτωσής του· των μηχανικών δομών ετερογενών στοιχείων, της διαδικασίας της αποκλίνουσας ενεργοποίησης των εικονικών δυνητικοτήτων και της έννοιας του Αχανούς που εισηγείται η συνδυαστική παραγωγικότητα των δομικών συστατικών των μηχανικών δικτύων. Το ιδιωματικό λεξιλόγιο της υλικής ζωτικότητας περιλαμβάνει χωρικές αναδιαρθρώσεις, αντικαθιστώντας το συνήθη χώρο των συμπαγών αντικειμένων από έναν εναλλακτικό ροïκό, πρωτοφανείς ηθικές προσεγγίσεις, όπου η νέα υλικότητα συνιστά την κοινή υλικότητα των αλληλεξαρτώμεντων επιπέδων ενός μη ιεραρχημένου μοντέλου και αξιακές επαναφορές, με τη στροφή στις αρχετυπικές αξίες της τοπικότητας, της συλλογικότητας και της εργασίας του τεχνίτη. Στο πέμπτο κεφάλαιο, συγκροτείται συνοπτικά η εργαλειοθήκη του νεοϋλιστή αρχιτέκτονα, όπως αυτή συντίθεται βάσει ενός ευρέος φάσματος γνωστικών πεδίων. Αντλούνται πρότυπα σχεδιασμού από ένα διεπιστημονικό πεδίο, όπου βιολογικά λειτουργικά συστήματα, παραδοσιακές κατασκευαστικές τεχνικές, σύζευξη μεθόδων εργασίας ετερογενών επαγγελμάτων, οικονομικές αναδιαρθρώσεις, ψηφιακά σχεδιαστικά εργαλεία και άυλες ποιότητες συνθέτουν ένα υβριδικό καινοφανές πλαίσιο σχεδιασμού που ισορροπεί μεταξύ ψηφιακής και

xvi

Εισαγωγή

xvii

xviii

Εισαγωγή

υλικής δημιουργικότητας.3

Στις τελευταίες σελίδες του τεύχους περιλαμβάνεται παράρτημα συλλογής σχετικών παραδειγμάτων σύμφωνα με την τρέχουσα αρθρογραφία, για πληρέστερη κατανόηση των, ακαδημαïκού επιπέδου, εφαρμογών του προτεινόμενου μοντέλου σχεδιασμού.

xviii

Εισαγωγή

υλικής δημιουργικότητας.3

Διάγραμμα I, Διπολικές Ανακατατάξεις, Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις, Νέος Υλισμός

Διάγραμμα IΙ, Χρονοδιάγραμμα: Διπολικές Ανακατατάξεις, Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Διάγραμμα I, Διπολικές Ανακατατάξεις, Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις, Νέος Υλισμός

Διάγραμμα IΙ, Χρονοδιάγραμμα: Διπολικές Ανακατατάξεις, Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Κεφάλαιο 1 Διπολικές Ανακατατάξεις

Η μορφογένεση [morphogenesis]4, ως διαδικασία δημιουργίας του κόσμου, αποτελεί εν γένει αντικείμενο μελέτης της Φιλοσοφίας, ωστόσο κατά το τελευταίο μισό του 20ου αι. ο όρος αποκτά βαρύνουσα σημασία και στον τομέα της αρχιτεκτονικής δημιουργίας. Σε αυτό το σημείο, μια καθολική εποπτεία των φιλοσοφικών υλιστικών και προϋλιστικών θεωριών κρίνεται απαραίτητη για την κατανόηση τόσο του περιεχομένου όσο και του χρονικού πλαισίου, όπου η νεοϋλιστική συνθήκη τοποθετείται. Συγκεκριμένα, την Ουσιοκρατία, που εν γένει διέπεται από τις αρχές του Πλατωνικού Ιδεαλισμου και εμπεριέχει το Αριστοτελικό Υλομορφικό Μοντέλο, διαδέχονται Σχετικιστικές Θεωρίες, με κύρια αυτή του Κοινωνικού Κονστρουκτιβισμού, που αντιπαρατίθενται στις θέσεις των Ρεαλιστών φιλοσόφων. Το νέο-ρεαλιστικό ή μετά-ανθρωπιστικό5 μοντέλο, που αναδύεται στα μέσα του 20ου αι., συμφιλιώνει τα άκρα του δυïσμού ανθρωπιστικούρεαλιστικού υλισμού. Στο ουσιοκρατικό πλαίσιο, που θεμελίωσε εύρος θρησκευτικών πεποιθήσεων ανάμεσα στις οποίες και ο Χριστιανισμός, εντοπίζονται κατ’αρχήν οι φιλοσοφικές θεωρίες αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων, από όπου πηγάζουν και αντίστοιχες θεωρήσεις μεταγενέστερων στοχαστών. Τόσο ο ο Πλατωνικός Ιδεαλισμός όσο και ο Υλομορφισμός του Αριστοτέλη, ορίζουν την ουσία ανώτερη της ύπαρξης και την αδρανή ύλη ως υποδοχέα μορφών που επιβάλλονται εν είδει εξωγενών υπερβατικών ουσιών, οι 4

Σε αγκύλες τοποθετούνται οι αντίστοιχοι των ελληνικών μεταφράσεων αγγλικοί όροι, καθότι η βιβλιογραφία σχεδόν στο σύνολο της είναι αγγλική και συχνά η ελληνική μετάφραση αλλοιώνει την ακριβή σημασία. 5 Όροι ταυτόσημοι του ʻνεοϋλιστικούʼ, DeLanda, Manuel. “Deleuze and the Openended Becoming of the World.” Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998.

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

οποίες προϋπήρχαν της δημιουργίας του κόσμου. Η ανάδυση καινοτομίας στα όρια της ουσιοκρατικής θεωρίας, όπως προκύπτει, αποδεικνύεται αδύνατη, καθότι το σύνολο των ιδεατών ουσιών που ηγούνται της σύνθεσης των αισθητών αντικειμένων είναι αυστηρά προκαθορισμένο.

και στο πλουραλιστικό σύνολο των πεπερασμένων υπάρξεων μέσω των οποίων η παγκόσμια Ψυχή εκδηλώνεται.

Θεωρώντας αποδεκτή μια αδρή διαίρεση της ιστορίας της αρχιτεκτονικής σε μορφοκρατική και υλοκρατική, επιχειρείται η αναζήτηση φιλοσοφικών ερεισμάτων αρχικά ως προς την υπεροχή της μορφής επί της ύλης και στη συνέχεια ως προς τη σταδιακή ανάδειξη των ζωτικών ιδιοτήτων της τελευταίας.

Η Ουσιοκρατική Συνθήκη « […] the material universe is […] a luminous symbol-embroidered veil which hangs forever between finite existences and the Infinite, as a consequence of the evolution of one out of the other. »6

O Πλατωνικός Ιδεαλισμός (αρχές 4ου αι. π.Χ.) συνοψίζεται στη ʻΘεωρία των Ιδεώνʼ, η οποία ταξινομεί το σύνολο των Ιδεών που ορίζουν τον κόσμο σε έξι τάξεις. Η Ιδέα, δηλαδή η κάθε τάξη, ορίζεται ως ένα διαφορετικής φύσης σύνολο υλικών αντικειμένων, και εμπεριέχει μία άυλη έννοια, αιώνια μορφή ως κοινό όρο των παραπάνω αντικειμένων. Οποιαδήποτε εξατομίκευση της κάθε τάξης αποτελεί απλά μια υλική εικόνα ή τη νοητική εικόνα που διαμορφώνεται από την παρατήρησή της και υφίσταται λόγω της αφομοίωσης των χαρακτηριστικών της αντίστοιχης Ιδέας. Το σύστημα των τάξεων είναι ιεραρχικό, στη βάση του οποίου εντοπίζονται οι Ιδέες υλικών αντικειμένων, που τις διαδέχονται οι Ιδέες των αφηρημένων ποιοτήτων, ενώ στην κορυφή τοποθετείται η υπέρτατη Ιδέα του καλού, αγαθού και δίκαιου, που συνιστά και αιτία ύπαρξης των κατώτερων Ιδεών και συνεπώς καθεαυτής της υλικής φύσης.7 Στη συνέχεια, η Ψυχή διακρίνεται σε παγκόσμια, που ενέχει την απόλυτη αλήθεια, η οποία διαχωρίζεται σε άμεση [qua soul], όταν διαπιστώνεται μέσω της λογικής και συμβολική [qua finite soul], όταν γίνεται αντιληπτή μέσω των αισθήσεων, 6 7

Hind, R. D. The Timaeus of Plato. London: Macmillan, 1883. 30. Ibid., 16-7

Η κατωτερότητα της ύλης στη θεωρία του Πλάτωνα γίνεται έντονα αισθητή στη διαδικασία η οποία αποδίδει σε κάθε εξατομικευμένη ψυχή ανεξάρτητη συνείδηση. Συγκεκριμένα, η διαδικασία αυτονομίας ολοκληρώνεται με το ʻτίμημαʼ, όπως περιφρονητικά αναφέρεται, του περιορισμού της εξατομικευμένης ψυχής υπό τους νόμους του χώρου και του χρόνου. Συνεπώς, τα ανεξάρτητα υποκείμενα που προκύπτουν αφορούν συμβολικές αντιλήψεις της παγκόσμιας αλήθειας ή αισθητηριακές αντιλήψεις που υπόκεινται σε χωροχρονικούς περιορισμούς, όπως της φθοράς και της αντιληπτικότητας, επειδή ακριβώς απέκτησαν υλική υπόσταση.8 Η πλατωνική ύλη κατ’επέκταση ορίζεται ως άψυχη ύλη, που δεν περιλαμβάνει καμία μορφή δύναμης, άρα καμία δυνατότητα παραγωγής της μορφής της.9 Η διαφορά της από την αριστοτελική έγκειται μόνο στη διεξοδικότητα με την οποία ο Πλάτωνας ορίζει την ύλη [qua matter], μέσω της σχετικής ύπαρξης του χώρου ως προς τα αντικείμενα που εμπεριέχει. Με άλλα λόγια, ο Πλάτωνας θεωρεί την υλικότητα του χώρου ως προϋπόθεση για την υλικότητα των αντικειμένων που βρίσκονται εντός του, καθότι η αντίληψη των τελευταίων ως αισθητών είναι δυνατή μόνο μέσω της αντίθεσής τους με τον (υλικό) χώρο που τα περιβάλλει.10 «Παν πράγμα […] σύγκειται από ύλην και είδος· η ύλη είναι το υποκείμενον, το υλικόν, το δε είδος διορίζει την ύλην και δίδει εις αυτήν ωρισμένην ύπαρξιν. »11

Ο Υλομορφισμός (μέσα 4ου αι. π.Χ.) συναντάται στα γραπτά του Αριστοτέλη ως τρόπος αντίληψης και κατανόησης του σύμπαντος και συνοψίζεται στη θεώρηση του συνόλου των αισθητών αντικειμένων του κόσμου ως σύνθετων ενώσεων μορφής και ύλης.12 Η γραμμική αιτιώδης σχέση μορφής-ύλης αποδίδει στο μοντέλο έντονα ιεραρχικό χαρακτήρα, κάνοντας λόγο για μορφή επιβαλλόμενη στην υπόλογη σε αυτή ύλη. Παρά όμως τη σαφή υπεροχή της μορφής ως παράγοντα προσδιορισμού κάθε υποκειμένου, εντοπίζονται παράλληλες αναφορές στις δυνατότητες της 8

Ibid., 30 Ibid., 166 10 Ibid., 183 11 Αριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. 13. 12 Lewis, Frank. Form, Matter, and Mixture in Aristotle. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1996. 84. 9

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

και στο πλουραλιστικό σύνολο των πεπερασμένων υπάρξεων μέσω των οποίων η παγκόσμια Ψυχή εκδηλώνεται.

Hind, R. D. The Timaeus of Plato. London: Macmillan, 1883. 30. Ibid., 16-7

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

ύλης, των οποίων η αντιπαραβολή με αντίστοιχες της σύγχρονης σχετικής φιλοσοφίας και η αναγνώρισή τους ως προπομπών της ενεργητικότητας της ύλης είναι σαφής.

έννοια αποδίδει μόνο κάποιο τυχαίο χαρακτηριστικό στο υποκείμενο, προϋπόθεση για την καθολική πραγμάτωση του οποίου αποτελεί η πληροφόρηση της υποκείμενης στη μορφή ύλης. Με αυτό τον τρόπο το υποκείμενο προσδιορίζεται ως προς το σύνολο των χαρακτηριστικών που συστήνουν την ιδιαίτερη ταυτότητά του.18

Στο μοντέλο υπάγονται έμβια και άψυχα υποκείμενα, των οποίων τα συστατικά, μορφή και ύλη, μπορούν να αναλυθούν σε διαδοχικά ιεραρχικά επίπεδα. Χαρακτηριστική είναι η αδυναμία διαίρεσης της μορφής σε επιμέρους στοιχεία, σε αντίθεση με την ύλη, στης οποίας το κατώτερο επίπεδο εντοπίζονται τα τέσσερα στοιχεία της Φύσης (Γη, Αέρας, Φωτιά, Νερό), για τα οποία μάλιστα εισάγεται η έννοια της ‘εν δυνάμει ύλης’ [potential matter].13 Η μορφή χαρακτηρίζεται ως γενέτειρα των ουσιών, αιτία σύνθεσής τους [cause of substantiality], ενώ αποσαφηνίζεται με τη χρήση των θεμελιωδών και ποιοτικών χαρακτηριστικών, στα οποία περιλαμβάνονται το σχήμα, η υφή, το χρώμα, η ογκοπλασία κλπ.14 Η ιεραρχικότητα του υλομορφικού μοντέλου αποτυπώνεται στο χαρακτηρισμό της μορφής ως ʻποιητικού αιτίουʼ τόσο της ύλης όσο και της δύναμης. Η μορφή δηλαδή θεωρείται ότι θέτει σε κίνηση ύλη και δύναμη για τη σύσταση ενός πραγματικού όντος με ορισμένη ταυτότητα.15 Στο πεδίο των τεχνουργημάτων16 ο τεχνίτης επιβάλλει τη μορφή επί της ύλης κατ’αναλογία προς τη σχέση ποιητικού ή ενεργεία και δυνάμει νου. Ο ποιητικός νους τελειοποιεί τον δυνάμει και μέσω αυτού προσδίδει ευφυΐα στην ψυχή. Σε αντιστοιχία ο τεχνίτης ποιεί, τελειοποιεί την ύλη, ενώ η ύλη γίνεται, αποκτά υπόσταση οντολογική και λόγο ύπαρξης.17 Παρά την κυριαρχία της μορφής επί της ύλης, η εισαγωγή του όρου της υποκείμενης στη μορφή ύλης [underlying matter] παραχωρεί στην ύλη ένα συμπληρωματικό αλλά καθοριστικό ρόλο στη δημιουργική διαδικασία. Συγκεκριμένα, εκτός της περίπτωσης της ουσιώδους μορφής [substantial form] που ανεξάρτητη δύναται να λειτουργήσει ως επεξηγηματικός παράγοντας της αυτονομίας του υποκειμένου, η μορφή ως γενική 13

Ibid., 184 Ibid., 271-3 15 Αριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. 155. 16 Στο πλαίσιο της εργασίας, ως ‘τεχνούργημα’ μεταφράζεται ο αγγλικός όρος ‘artifact’, με την έννοια του ‘αντικειμένου ως αποτέλεσμα ανθρώπινης δημιουργίας, που αποκτά πολιτισμικό ή ιστορικό ενδιαφέρον’. ("ʻartifactʼ Definition." Oxford University Dictionary. Πρόσβαση Ιούλιος 10, 2015. http://www.oxforddictionaries. com/definition/english/artefact?q=artifact.) 17 Ibid., 346

Καθ’όλο το έργο του Αριστοτέλη διατυπώνεται με σαφήνεια η άποψή του περί της συνθετικής συμπληρωματικότητας μορφής και ύλης για τη σύσταση της ουσίας, ως ορισμένης τάξης όντων. Η βασική διάκριση των δύο όρων έγκειται στην αδυναμία της ύλης να ορίσει την ταυτότητα της ουσίας σε αντίθεση με τη μορφή που της αποδίδει ορισμένα χαρακτηριστικά. Συνεπώς, η μορφή θα μπορούσε να ταυτιστεί με την καθεαυτή διαδικασία της εντελέχειας καθότι και οι δύο αναγνωρίζονται ως γενεσιουργοί παράγοντες αυτόνομων υποκειμένων. Η ουσία λοιπόν ως σύνθεση μορφής και ύλης αποκτά διττό χαρακτήρα σε παραλληλισμό με την επιστήμη ως θεωρία, κατοχή γνώσης και δεξιότητας και ως πρακτική εφαρμογή αυτής, εν ενεργεία γνώση.19 « Άνευ της ψυχής το σώμα είναι άμορφος ύλη. »20

Η φθορά του σώματος είναι ένα θέμα που συναντάνται συχνά στην αριστοτελική θεωρία περί υλομορφικής σύνθεσης του κόσμου, καθότι ορίζεται ως απέκδυση της μορφής και συμβάλλει στην πληρέστερη κατανόηση του υλομορφικού τρόπου σκέψης, που βρίσκει εφαρμογή και στο πεδίο της Αρχιτεκτονικής. Πιο συγκεκριμένα, η φθορά αναφέρεται τόσο σε άψυχα όσο και έμβια υποκείμενα. Στην περίπτωση των πρώτων, η απώλεια μορφής συνεπάγεται κατά βάση την απώλεια σχήματος και τον υποβιβασμό του υποκειμένου στο υλικό σύνθεσής του, ενώ στη δεύτερη, με ιδιαίτερη αναφορά στον Άνθρωπο, η φθορά σημαίνει την απουσία ψυχής και τη συνακόλουθη υπονόμευση του ανθρώπινου σώματος σε σάρκα και οστά και τη μετωνυμία του σε κατ’ευφημισμόν σώμα [body in name only].21 Αναζητήσεις σχετικές με τη μοναδικότητα αντιστοιχίας μορφής-ύλης

Lewis, Frank. Form, Matter, and Mixture in Aristotle. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1996. 275. 19 Αριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. 104. 20 Ibid., 100 21 Lewis, Frank. Form, Matter, and Mixture in Aristotle. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1996. 184.

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

Εικόνα 1, Aριστοτελικός Υλομορφισμός, Ύλη δυνάμει, Μορφή ενεργεία Ardila, Hylemorphism

Εικόνα 2, Υλομορφικό πρότυπο, το κτίριο ως ‘κτίζειν ’, το κτίριο ως ‘κατοικείν ’ Kuma Kengo, Tetchan Yakitori Bar

Εικόνα 1, Aριστοτελικός Υλομορφισμός, Ύλη δυνάμει, Μορφή ενεργεία Ardila, Hylemorphism

Εικόνα 2, Υλομορφικό πρότυπο, το κτίριο ως ‘κτίζειν ’, το κτίριο ως ‘κατοικείν ’ Kuma Kengo, Tetchan Yakitori Bar

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

ενός ορισμένου υποκειμένου αναδεικνύουν τη διαλεκτική μεταξύ εγγενούς σχέσης (λόγος ενοποιός) των δύο όρων και πολλαπλών πιθανών συσχετισμών τους.22 Ο παραλληλισμός του διπόλου μορφής και ύλης με την ψυχολογική και φυσική κατάσταση του ατόμου, αντιστοίχως, καταρρίπτει τη θεωρία περί άρρηκτων εσωτερικών δεσμών που καθιστούν την υλική υπόσταση ενός υποκειμένου εξαρτημένη από συγκεκριμένη μορφή. Ειδικότερα, κάθε ψυχολογική κατάσταση (κίνησις) ενός ατόμου μπορεί να πυροδοτήσει ορισμένες φυσικές αντιδράσεις του, πρόταση που όμως δεν καθιστά άτοπη την πρόκληση ορισμένης φυσικής πράξης από εύρος πιθανών ψυχολογικών καταστάσεων. Κατά συνέπεια, βάλλεται η ορθότητα της αιτιώδους συνάφειας μορφής-ύλης.23

είδους ή μορφής ως πλήρης ενεργοποίηση των δυνάμεών της με σκοπό την πραγμάτωση του τέλους της.

Ο Αριστοτέλης επεξηγεί τις μεταφυσικές του θέσεις συχνά φέροντας παραδείγματα από το πεδίο της τεχνητής ανθρώπινης δημιουργίας. Η θεωρία, λοιπόν, του Υλομορφισμού, της σύνθεσης των κοσμικών πραγμάτων από ύλη και είδος ή μορφή, αποτυπώνεται στην περίπτωση του κτιρίου, το οποίο καθ’ύλην συντίθεται από τα δομικά του υλικά, πλίνθους, λίθους, ξύλα, ενώ κατ’είδος θεωρείται μέσο προστασίας υλικών έμβιων και άψυχων όντων. Αυτή η υπεροχή του είδους του κτιρίου που του αποδίδει την ιδιότητα του μέσου προστασίας, του καταφυγίου αργότερα αμφισβητείται από το έργο του Heidegger, σύμφωνα με τον οποίο: «Το κτίζειν […] δεν είναι απλώς μέσον και οδός προς το κατοικείν, το κτίζειν είναι ήδη εν εαυτώ κατοικείν.».24 Επιστρέφοντας στο παράδειγμα του Αριστοτέλη, εισάγονται οι όροι ‘δυνάμει’ (ύλη) και ‘ενεργεία ή εν έργω’ (είδος), εννοώντας τη

δυνατότητα της ακατέργαστης ύλης να παρέλθει σε κατάσταση ισότιμη του είδους στην περίπτωση κατάλληλης επεξεργασίας του. Σε αυτό το σημείο, χρησιμοποιώντας επίσης τεχνουργήματα ως σημείο αναφοράς, επισημαίνει τη δυνατότητα διττής κατάστασης ενός αντικειμένου που προκύπτει από τη διαδοχική συσχέτισή του με διαφορετικά αντικείμενα. Το έλασμα σιδήρου συνιστά είδος ως προς τον ακατέργαστο σίδηρο, αλλά ακατέργαστη ύλη ως προς το ξίφος. Συμπεραίνεται λοιπόν η φύση της ύλης ως πρωτόλειας ατελούς κατάστασης ενός αντικειμένου και του

Ibid., 54 Ibid., 12 24 Heidegger, Martin. Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι. Αθήνα: Πλέθρον, 2008. 25. Το επιχείρημα αντλείται εν μέρει από τη σημασία ʻκατοικώʼ του παλιού γερμανικού ρήματος ʻbuanʼ, αντίστοιχο του ελληνικού ʻκτίζωʼ. (Heidegger, Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι, 2008, p. 27)

Ορίζοντας λοιπόν την ύλη ως ατελή και τη μορφή ως τέλεια κατάσταση ενός αντικειμένου εκκρεμεί ο ορισμός της διαδικασίας και του μέσου που επιτελεί την παραπάνω μετάβαση. Η φυσική διαδικασία λοιπόν δημιουργίας και εξέλιξης των όντων που πραγματώνεται μέσω της κίνησης ως ατελούς ενέργειας αναφέρεται ως ‘εντελέχεια’, κατά την οποία κύρια μετατροπή είναι αυτή της ύλης δυνάμει σε ύλη ενεργεία και της συνεπούς εξίσωσής της ιεραρχικά με το ανώτερο είδος. Στο παράδειγμα της οικοδομίας σκοπός της εντελέχειας είναι η πραγματοποίηση της οικίας ως είδους, δηλαδή μέσου προστασίας και ασφάλειας, ανεξαρτήτως των υλικών που θα χρησιμοποιηθούν.25 Στη συνέχεια, στο έργο του Αριστοτέλη εισάγεται η έννοια των τοπολογικών μορφών που αναφέρονται ως πιθανές μορφές, οι οποίες ενδέχεται να υλοποιηθούν ως πραγματικές με την προϋπόθεση απόδοσής τους ορισμένης πραγματικής ύλης. Οι σφαίρες του πιθανού και του πραγματικού καθώς και η τοπολογική γεωμετρία επαναφέρονται στην τρέχουσα επικαιρότητα της αρχιτεκτονικής πρακτικής στο πλαίσιο του ψηφιακού γενεσιουργού σχεδιασμού. Παράλληλα, ακόμα και η ύλη στο έργο του Αριστοτέλη αποκτά δυνατότητα ‘να είναι’ [potentiality], όπως διαπιστώνεται από τη διάκριση των υποκειμένων σε μίγματα [mixtures] και συναθροίσεις πραγμάτων [aggregations]. Συγκεκριμένα, στα συστατικά στοιχεία των μιγμάτων εντοπίζεται η προϋπάρχουσα δυνατότητά τους να συντεθούν σε ένα σώμα, σε αντίθεση με τα συστατικά των συναθροίσεων τα οποία απλώς συγκεντρώνονται χωρικά.26 Παράλληλα, δίνεται μερική έμφαση στις δυνατότητες της ύλης με τη διάκρισή τους σε προφανείς [patent] και λανθάνουσες [latent]. Οι πρώτες αναφέρονται ως εγγενής συμπεριφορά, φύση, χαρακτήρας του υλικού το οποίο, συνεπώς, ενέχει την αρχή μεταβολής του και τις πρωτογενείς δυνάμεις που θα επιδράσουν επί της μορφής του, οι οποίες προκύπτουν από ενδογενείς δομές του ίδιου του υλικού, ενώ οι τελευταίες αποδίδουν τάσεις [tendencies] στην ύλη. Σύμφωνα με τα παραπάνω, εύκολα γίνεται αντιληπτή η ενεργητική χροιά που σταδιακά αποκτά το υλικό ως παράγοντας δημιουργίας και

Aριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. 13-5. Lewis, Frank. Form, Matter, and Mixture in Aristotle. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1996. 89. 26

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

είδους ή μορφής ως πλήρης ενεργοποίηση των δυνάμεών της με σκοπό την πραγμάτωση του τέλους της.

Aριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. 13-5. Lewis, Frank. Form, Matter, and Mixture in Aristotle. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1996. 89. 26

Περί ύλης / De materia

μορφοποιητικός συντελεστής.27 Τελικά, η ιδιαίτερη βαρύτητα της μορφής επί της ύλης θεμελιώνεται από την εκτενή ανάλυση και ταξινόμησή της σε επιμέρους τάξεις. Χαρακτηριστικά, γίνεται λόγος για γενικές [generic] και ειδικές [specific] μορφές, αναγνωρίζοντας μόνο στις τελευταίες επαρκή προσδιοριστική ικανότητα επί των φορέων τους, ικανή για την ανάδειξή τους σε αυτόνομα υποκείμενα [self-subsistent subjects]. Τέλος, διακρίνεται η ειδική από την εξατομικευμένη [individual] μορφή, καθότι η πρώτη προσδίδει ουσία [substantiality], αυτονομία στο υποκείμενο, σε σύγκριση με τη δεύτερη, που απλώς αναγνωρίζει στο υποκείμενο ιδιαίτερα χαρακτηριστικά που το καθιστούν μοναδικό.28 Σε αυτό το σημείο, ανακύπτουν οι παραλληλισμοί με τη σύγχρονη συζήτηση της τοπολογίας των μορφών, της ομοιομορφίας και των χαρακτηριστικών εκείνων που καθιστούν μια γεωμετρία ριζικά διακριτή από άλλες. Παρόλα αυτά, ψήγματα της σύγχρονης ζωτικής υλικότητας εντοπίζονται στο έργο του Αριστοτέλη, κυρίως λόγω της κοινής αποδοχής από τους περισσότερους αρχαίους φιλοσόφους της θεωρίας συνεχούς ροής και εξέλιξης των πραγμάτων του Ηράκλειτου. Ετσι, αποδίδεται ανωτερότητα στην ύλη δυνάμει ή κατά δύναμιν σε σχέση με το είδος, επειδή ακριβώς, κατά τη δυναμική κατάσταση, η ύλη διαθέτει τη δυνατότητα αλλαγής, εξέλιξης· η ιεραρχική σχέση όμως αντιστρέφεται όταν η ύλη μεταβαίνει στην κατάσταση εν έργω. Η παραπάνω πρόταση γίνεται κατανοητή με την αντιπαραβολή της ύλης με το μέρος και του είδους με το όλον. Χρονικά, πριν τη σύνθεση των μερών στο όλον, τα πρώτα είναι αυθύρπακτα, άρα ανώτερα του ανύπαρκτου όλου, ενώ μετά τη σύνθεση τα μέρη εμπίπτουν στην κυριαρχία του όλου.29 Ωστόσο, στον (αρχαίο) βιολογικό κόσμο καταρχήν η ζωή, ως κινούσα αρχή, εμπεριέχεται στη μορφή που είναι το ενεργητικό συστατικό στοιχείο κάθε έμβιου όντος και συμπληρώνεται από το παθητικό στοιχείο της ύλης, ως κινούμενου πράγματος.30 Τα παραπάνω συνοψίζουν την αριστοτελική θεωρία του Υλομορφισμού, όπως διατυπώνεται σε φιλοσοφικό επίπεδο, με την πρόθεση ανάδειξής του στο κυρίαρχο φιλοσοφικό υπόβαθρο της Αρχιτεκτονικής, ανάμεσα σε

Διπολικές Ανακατατάξεις

άλλους τομείς, με ελάχιστο χρονικό όριο το Μοντέρνο και την Αποδόμηση, χωρίς βέβαια να είναι δυνατός ο σαφής χρονικός προσδιορισμός ανάδυσης της νεοϋλιστικής εποχής, κατά την οποία η ύλη επαναπροσδιορίζει την άρχουσα, μέχρι πρότινος, θέση της μορφής στην αρχιτεκτονική δημιουργία. Η αποπομπή της ύλης ως κατώτερης και η απόδοση ελευθερίας, καθολικότητας, απειρίας και περιεχομένου στο πνεύμα, στα έργα τόσο του Αριστοτέλη όσο και του Πλάτωνα, θέτει τις βάσεις του Ιδεαλιστικού προτύπου που θα κυριαρχήσει στη φιλοσοφία μέχρι τις πρώτες υλιστικές παρεμβολές του Leibniz και του Spinoza, που κατά τον Marx αναφέρεται μάλιστα ως ο πρώτος ιστορικά υλιστής.

Ιδεαλιστικές Αποκλίσεις «Ιn relation to the many folds that it [matter] is capable of becoming, matter becomes a matter of expression. »31

O Leibniz (δεύτερο μισό 17ου αι.) παρότι κατευθύνεται αισθητά προς την ενεργητικότητα της ύλης, διακρίνοντας τις δυνάμεις που αποδίδονται στην ύλη σε ενεργές ή παραγωγικές και παθητικές που εκφράζουν την αντοχή του υλικού, δεν αποδεσμεύει πλήρως τη θεωρία του από τον Πλατωνικό Ιδεαλισμό. Συγκεκριμένα, θεωρεί ότι ο τρόπος Πτύχωσης [Fold]32 του υλικού υποδηλώνει την υφή του, η οποία δεν καθορίζεται από τη συνύπαρξη διακριτών ετερογενών στοιχείων, αλλά από το συνεχές [continuum] ιεραρχικά διατεταγμένων επιπέδων, της ανώτερης μορφής και της κατώτερης ύλης, που συνιστούν δείκτες βαθμού συνοχής του υλικού. Η εικόνα της πτύχωσης εμπεριέχει ένα υψηλό πνευματικό σημείο που εκδηλώνεται ως μορφή και αποτελεί το μυστικό του υλικού. Τελικά, οι ενδογενείς δυνάμεις τις ύλης, είτε ενεργές είτε παθητικές, συνιστούν παραγωγικές υλικές δυνάμεις, που όμως εν γένει αναφέρονται σε πρωτόγονες δυνάμεις που πηγάζουν από

Ibid., 126 Ibid., 271 29 Aριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. 18. 30 Ibid., 100 28

Deleuze, Gilles. The Fold: Leibniz and the Baroque. London: Athlone Press, 1993. 36-7. O όρος της ‘Πτύχωσης’ διατυπώνεται με κεφαλαίο, καθότι αναφέρεται παράλληλα στη σχετική θεωρία του Leibniz. 32

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

Ιδεαλιστικές Αποκλίσεις «Ιn relation to the many folds that it [matter] is capable of becoming, matter becomes a matter of expression. »31

Ibid., 126 Ibid., 271 29 Aριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. 18. 30 Ibid., 100 28

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

την ψυχή, συνθέτοντας δύο διαδοχικά επίπεδα που βρίσκονται σε συνεχή εναρμόνιση.33

«In terms of the Spinozian critique of all eminence, of all transcendence […] no attribute is superior to another, none is reserved for the creator, none is relegated to the created beings and to their imperfection. »38

«Spinoza believed that all things wish to go on being what they are – stone wishes eternally to be stone, and tiger, to be tiger. »34

O Spinoza μόλις το δεύτερο μισό του 17ου αι. θεμελιώνει τους επερχόμενους υλισμούς εκφράζοντας σαφή αντίδραση στις άρχουσες μέχρι τότε υπερβατικές αντιλήψεις. Συγκεκριμένα, θεωρεί την Ιδέα επαρκή όταν αναπτύσσει σε παραλληλία τα δύο συμπληρωματικά χαρακτηριστικά της σκέψης, την τάξη της μορφής και την υλική υπόστασή της.35 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «The inadequate idea is like a consequence without its premises. It is separated from, deprived of its two - formal and material premises […] »36 Έτσι διατυπώνεται ο πρώτος ιστορικά επιστημολογικός

παραλληλισμός Ιδέας και Αντικειμένου. Ο παραλληλισμός δεν υπονοεί την αιτιώδη συνάφεια μεταξύ των δύο όρων αλλά την ασύμπτωτη φύση τους, η μία αποτελεί προβολή της άλλης. Συγκεκριμένα, κάθε πράγμα αποτελεί τη σύνθεση σώματος, υλικής ουσίας και νου, ιδέας, ο συνδυασμός των οποίων αναδεικνύει το αντικείμενο σε κινούμενο υποκείμενο [animata]. H αναπαραστατική δύναμη λοιπόν της Ιδέας οφείλεται στην παραπάνω αλληλεξάρτηση παρά σε υπερβατικές αυθαιρεσίες. Πιο αναλυτικά, ο Spinoza αναπτύσσει ορολογία συσχετισμών μεταξύ Ιδέας και Αντικειμένου, που εμπεδώνει τη μεταξύ τους σχέση αλληλεξάρτησης. Αναλυτικά, ο ισομορφισμός σημαίνει την ταυτότητα των τάξεων Ιδέας-Αντικειμένου, η ισονομία ή ισοτιμία την ταυτότητα αρχής και δύναμης και η ισολογία την οντολογική ταυτότητα.37 Αν οι παραπάνω όροι φαίνονται αυτονόητοι αν και όχι αυταπόδεικτα, οικονομικά και κοινωνικά, εφαρμόσιμοι τον 21ο αι., την εποχή που διατυπώθηκαν για να εισηγηθούν την εξίσωση σώματος και πνεύματος, χειρωναξίας και επιστήμης ήταν μάλλον ριζοσπαστικοί.

O Spinoza μεταβιβάζει από το υπερβατικό στο απτό, υπαρκτό επίπεδο το σύστημα που ορίζεται από τους όρους ‘δύναμης-δυνατότητας αποδοχής επίδρασης-επίδρασηςʼ [ʻpotentia-potestas-affectioʼ]. Συγκεκριμένα, στο υπερβατικό επίπεδο η δύναμη [potentia] ορίζεται ως εν δυνάμει πράξη επειδή ακριβώς είναι αδιαχώριστη της δυνατότητας αποδοχής επίδρασης [potestas], η οποία διαρκώς και απαραιτήτως εμπεριέχει τις επιδράσεις που ενδεχομενικά την πραγματοποιούν [affectio]. Στο υπαρκτό, υλιστικό επίπεδο η έννοια της δύναμης [conatus] διατηρείται ως ενεργός πιθανότητα εκδήλωσης απτής πράξης και είναι μετρήσιμη, η οποία πλέον συνδέεται με την ικανότητα αποδοχής επίδρασης [aptus], που με τη σειρά της πραγματώνεται από επιδράσεις, που διακρίνονται στην τάξη των άπειρων ενδεχομενικών αλλά μη πιθανών επιδράσεων [affection] και εκείνη των πεπερασμένων σε πλήθος πιθανών επιδράσεων [affectus] που παράγονται από έτερα υπαρκτά στοιχεία με τα οποία το αντικείμενο αλληλεπιδρά.39 Επιπλέον, ο Spinoza διακρίνει την παθητική ύλη στην οργανωμένη από την αιώνια τάξη της Δημιουργίας, ως ανώτερης Θεïκής ενέργειας [natura naturata] και σε αυθύπαρκτη αιτιότητα που παράγει ακατάπαυστα νέες μορφές [natura naturans]40, ενώ ο Whitehead αντιλαμβάνεται τη φύση ως συνεχές ρεύμα διεργασιών.41 Συνάγεται, λοιπόν, σταδιακά από τα παραπάνω πως η φύση καθεαυτή προβάλλει την ανάγκη αντίληψης της δημιουργικότητας του υλικού κόσμου, ορισμένης ως συνέργεια του φυσικού σταθερού υποστρώματος της ύλης με τη δημιουργική της δραστηριότητα, όπως προκύπτει από διαδοχικές διατυπώσεις που αποδίδουν σταδιακά αυξανόμενη ενεργητικότητα στο υλικό πεδίο.42

Ibid. Borges, Jorge Luis. “Borgesand I.” In Collected Fictions. New York, N.Y., U.S.A.: Viking, 1998. To έργο του Borges συγκαταλέγεται στη φιλοσοφική λογοτεχνία και περιλαμβάνει φαντασιακά στοιχεία προτείνοντας ένα μαγικό ρεαλισμό στη θέση του ρεαλισμού και του νατουραλισμού του 19ου αι. 35 Deleuze, Gilles. Spinoza, Practical Philosophy. San Francisco: City Lights Books, 1988. 75. 36 Ibid., 75. «Η ανεπαρκής ιδέα ταυτίζεται με το αποτέλεσμα απεξαρτημένο από τα αίτιά του. Απεκδύεται των δύο αιτιών του – του μορφολογικού και του υλικού.» 37 Ibid., 86-7 34

Ibid., 88 Ibid., 97-9 40 Spinoza, Benedictus De. “Ethics.” In Complete Works, 234-235. Indianapolis: Hackett Pub., 2002. 41 Whitehead, Alfred North. The Concept of Nature, Tarner Lectures Delivered in Trinity College, November, 1919. Cambridge: University Press, 1920. 172. 42 Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press, 2010. 117. 39

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

την ψυχή, συνθέτοντας δύο διαδοχικά επίπεδα που βρίσκονται σε συνεχή εναρμόνιση.33

«Spinoza believed that all things wish to go on being what they are – stone wishes eternally to be stone, and tiger, to be tiger. »34

Εικόνα 3, Leibniz: η Θεωρία της Πτύχωσης Mika Barr, 3d Fabrics

Εικόνα 4, Βergson: ‘Ζωογονητική Φλόγα’ Tas Vicze, Orv2

Εικόνα 3, Leibniz: η Θεωρία της Πτύχωσης Mika Barr, 3d Fabrics

Εικόνα 4, Βergson: ‘Ζωογονητική Φλόγα’ Tas Vicze, Orv2

Περί ύλης / De materia

Σχετικιστικές Θεωρήσεις Στην τάξη των Σχετικιστικών θεωριών, ο Κant ισορροπεί μεταξύ Εμπειρισμού και Ορθολογισμού, εισηγούμενος τον Υπερβατικό Εμπειρισμό, σύμφωνα με τον οποίο η λογική δεν προηγείται της κατ’εξοχήν υποκειμενικής εμπειρίας. Στη συνέχεια, ο Κοινωνικός Κονστρουκτιβισμός αποτυπώνει την ανάγκη εισήγησης ενός κόσμου ανοικτού στη διαφοροποίηση, μη προκαθορισμένου. Οι συμβατικές έννοιες που βασίζονται σε επιμέρους πολιτισμικές δομές, λοιπόν, αντικαθιστούν τις υπερβατικές των ουσιοκρατικών προσεγγίσεων, προσδίδοντας παράλληλα στην αντιληπτικότητα των αντικειμένων την υποκειμενικότητα των προïδεασμών που η κουλτούρα του εκάστοτε παρατηρητή υπαινίσσεται. O ερμηνευτικός πλουραλισμός του κόσμου ως συνέπεια της πολλαπλότητας των πολιτισμικών υποβάθρων των υποκειμένων-θεατών καθιστά αδύνατο και τον προκαθορισμό των μελλοντικών συνθηκών της υλικής υπόστασης των στοιχείων του αισθητού επιστητού. Συντίθεται, τελικά, ο ανθρωποκεντρισμός του στοχασμού του Foucault ως κύριο χαρακτηριστικό των θεωριών που αντιδρούν στη δύσκαμπτη ορθολογιστική χροιά των ρεαλιστικών κοσμοθεωριών. «Idea is precisely real without being actual, differentiated without being differenciated, and complete without being entire. »43

Στη φιλοσοφία, λοιπόν, του Kant (δεύτερο μισό 18ου αι.) εντοπίζονται τα πρώτα ίχνη συμμετοχής της ύλης στην κατανόηση του κόσμου, στη βάση ενός Εμπειρικού Ιδεαλισμού. Επιχειρείται ο ορισμός του Ιδεατού Αντικειμένου που τελικά καθίσταται δυνατός μέσω της σύγκρισής του με το αντίστοιχο Εμπειρικό. Ειδικότερα, το Ιδεατό αντικείμενο είναι αδύνατο να οριστεί ως αποκύημα της λογικής ή μέρος μιας υπόθεσης, καλείται όμως να αναπαρασταθεί χωρίς να έχει προηγηθεί ο άμεσος προσδιορισμός του ως μη πραγματικά υπαρκτού, απτού αντικειμένου. Το απροσδιόριστο, λοιπόν, ιδανικό αντικείμενο επιτρέπει την αναπαράσταση άλλων αντικειμένων (εμπειρικών), εντάσσοντάς τα στα όρια μιας συστηματικής ενότητας. Συνεπώς, ο προσδιορισμός του Ιδεατού Αντικειμένου καθίσταται έμμεσα δυνατός από την αναλογία του με τα εμπειρικά αντικείμενα στα οποία αρχικά επέβαλε κάποιου είδους ενότητα. Προκύπτει, έτσι, η εξάρτηση του ιδεατού άυλου αντικειμένου από τις σχέσεις που το ίδιο έχει

Διπολικές Ανακατατάξεις

θεμελιώσει μεταξύ αυτού και των αντίστοιχων εμπειρικών αντικειμένων, ως προϋπόθεση αυτοπροσδιορισμού του.44 « […] grasping man on the grounds of his innermost finitude […] understanding of Being-as "creative" and consequently as "infinite"[…] »45

O Kant εισηγείται τον Υπερβατικό Εμπειρισμό σε μία προσπάθεια απομάκρυνσης από την επιφανειακότητα και την ασάφεια του Εμπειρισμού και δίνοντας έμφαση στην υπερβατική δύναμη της φαντασίας [transcendental imagination], ως διαμεσολαβητικού παράγοντα μεταξύ αντιληπτικότητας [understanding] και αισθητηριακότητας [sensibility], που ορίζεται ως πεπερασμένη διαισθητικότητα [intuition]. Διαφοροποιείται λοιπόν τόσο από τον Εμπειρισμό, όσο και από τον Ιδεαλισμό ορίζοντας την αισθητικοποίηση [making-sensible] μιας ιδέας ως λειτουργίας αναγκαίας για την αντιληπτικότητα του φάσματος των υπερβατικών εννοιών. Βάση της Καντιανής θεωρίας είναι η εξάρτηση της αντιληπτικότητας από τη διαισθητικότητα που την καθοδηγεί και την συντηρεί. Στη συνέχεια, ορίζεται η σύνθεση των αισθητών αντικειμένων του κόσμου ως συνέπεια της ανθρώπινης διαισθητικότητας η οποία τροφοδοτεί την υπερβατική φαντασία που με τη σειρά της διαμορφώνει τη νοερή εικόνα των εγκόσμιων στοιχείων. Παρόλα αυτά αργότερα ο Κant αποστασιοποιείται από τη θεωρία της υπερβατολογικής σύνθεσης, ορίζοντας την τελευταία ως απλώς έμπρακτη αντιληπτικότητα και ερμηνεύοντας πλέον την υπερβατολογική φαντασία ως δεξιοτεχνική πτυχή της αντιληπτικότητας, παρά ως αυτούσια ανθρώπινη ικανότητα. Τελικά, η σύνθεση ταυτίζεται με τη φαντασία μόνο στην περίπτωση αναφοράς της πρώτης στη διαισθητικότητα και ορίζεται ως απατηλή [synthesis speciose], ενώ γενικά και εφόσον πηγάζει από την αντιληπτικότητα αναφέρεται ως πνευματική σύνθεση [synthesis intellectualis]. Ο Υπερβατικός Εμπειρισμός του Kant συνοψίζεται στην απόδοση τόσο αντικειμενικού όσο και υποκειμενικού χαρακτήρα στην υπερβατολογική αναγωγή ως διαδικασία απόκτησης γνώσης. Κατά συνέπεια, η σύνθεση αποτελεί εν γένει ορθολογιστική λειτουργία της αντιληπτικότητας, ενώ η συνδυαστικότητα των εννοιών που προκύπτουν από την αντιληπτική σύνθεση συνιστά λειτουργία της εμπειρίας, θέτοντας έτσι τις βάσεις των

44 43

Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. New York: Columbia University Press, 1994. 214.

Ibid., 169. Heidegger, Martin. Kant and the Problem of Metaphysics. Bloomington: Indiana University Press, 1962. 172. 45

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

44 43

Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. New York: Columbia University Press, 1994. 214.

Ibid., 169. Heidegger, Martin. Kant and the Problem of Metaphysics. Bloomington: Indiana University Press, 1962. 172. 45

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

υλιστικών πεποιθήσεων που θα αναδυθούν αργότερα και αναδεικνύοντας τις ανθρώπινες αισθήσεις και κατ’επέκταση την υλική υπόσταση των αισθητών αντικειμένων σε τάξη ίσης σημασίας με εκείνη των υπερβατολογικών αφηρημένων εννοιών.46

καθεμία είναι μια Ιδέα, μια Προκατάληψη.48 Ο Borges συνθέτει τελικά ένα φαντασιακό παράδοξο σύστημα αντιληπτικότητας που αποσυνδέει χρονικά το παρόν από το παρελθόν και το μέλλον. Το παράδοξο αυτού του κόσμου αποτελεί ακριβώς ζήτημα κριτικής στη φιλοσοφία του Kant, που απορρίπτει την ύπαρξη αμιγούς αντίληψης μέσω του εμπειρισμού χωρίς προηγηθείσα κεκτημένη γνώση, συνθέτοντας μια υβριδική φιλοσοφία Ιδεαλισμού και Εμπειρισμού.49

Στην ανάγκη αισθητηριακότητας του Κant εναποθέτει και ο Borges, στους φανταστικούς κόσμους που δημιουργεί, τη δυνατότητα αντίληψης του κόσμου μέσα από μια εμπειρική εξερεύνησή του. Κατά τον Borges ο αισθητός κόσμος αποκαλύπτεται σταδιακά στον άνθρωπο και είναι επομένως ανοικτός στην καινοτομία, άποψη που αποτυπώνεται στη γενικότερη αντι-ιδεαλιστική προσέγγισή του, συνθέτοντας φανταστικούς ιδεατά δομημένους πλανήτες, επικρίνοντας μέσω αυτών τις αρχές των ιδεαλιστικά θεμελιωμένων φιλοσοφικών και θρησκευτικών-κοινωνικών συστημάτων και την αδυναμία ενεργού συμμετοχής τους στο γίγνεσθαι του κόσμου.47 Ειδικότερα, ο λογοτεχνικός τεχνητός κόσμος του Borges γίνεται αντιληπτός από τους φανταστικούς κατοίκους του όχι ως συνονθύλευμα αντικειμένων στο χώρο, αλλά ως ετερογενής διαδοχή ανεξάρτητων πράξεων, είναι δηλαδή διαδοχικός και χρονικός παρά χωρικός, σε αντίθεση με τον Spinoza που αποδίδει στον κόσμο χωρική προέκταση και αμφισβήτηση ως αποτέλεσμα ανθρώπινης σκέψης και αιτία εξέλιξης του κόσμου. Οι κάτοικοι του ιδεαλιστικού πλανήτη του Borges δεν είναι σε θέση να αντιληφθούν την πραγματικότητα ως επικάλυψη χωρικότητας και δράσης, δηλαδή ως σύνολο διακριτών πράξεων που εξελίσσονται εντός χωρικών ορίων. Με άλλα λόγια, ο ιδεατός αυτός κόσμος δεν έχει διάρκεια στο χρόνο, δεν εξελίσσεται, αποτελείται από χρονικά γεγονότα-Ιδέες που απλά συμβαίνουν διαδοχικά. Αυτός ακριβώς ο Μονισμός ή Ιδεαλισμός καθιστά την επιστήμη ανεπαρκή να εξηγήσει τα φαινόμενα του κόσμου, τα οποία βασίζονται σε δεσμούς αιτίου-αποτελέσματος μεταξύ τους. Στο ιδεαλιστικό σύστημα του Borges αυτοί οι δεσμοί αναγνωρίζονται ως a posteriori καταστάσεις του υποκειμένου, αδύναμες να ερμηνεύσουν προηγούμενες αντίστοιχες καταστάσεις του. Η αδυναμία αναγωγιμότητας των πνευματικών καταστάσεων του υποκειμένου καθιστούν καθεμία από αυτές εξατομικευμένη, ανίκανη ένταξης σε ένα γενικό πλαίσιο ερμηνείας,

Ibid., 63-65, 112-120 Borges, Jorge Luis. “The Congress.” In Collected Fictions. New York, N.Y., U.S.A.: Viking, 1998. 47

Ο Borges ολοκληρώνει την κριτική του στην απολυτότητα του αμιγούς Ιδεαλισμού και Εμπειρισμού χαρακτηρίζοντας κάθε φιλοσοφία ως ένα διακριτό σύστημα σκέψης που καταρχήν προϋποθέτει την ύπαρξη έτερου φιλοσοφικού συστήματος για την ανάπτυξη διαλεκτικής σχέσης με το προηγούμενο. Επομένως, η διαλεκτική διαφόρων συστημάτων σκέψης συνιστά αναγκαία προϋπόθεση για τη θεμελίωση μιας κοινωνίας και την ερμηνεία εξέλιξής της και σε αυτή την υπόθεση στηρίζεται η ανάγκη νεοϋλιστικής προσέγγισης του κόσμου και της αρχιτεκτονικής, δηλαδή μίας υβριδικής θέσης μεταξύ ανθρωπιστικού και μετα-ανθρωπιστικού Υλισμού. « […] the possibility of a living matter (the concept of which contains a contradiction, because lifelessness, inertia, constitutes its essential characteristic), cannot even be conceived; »50

Τέλος, ο Kant θεωρεί τον ελάχιστο αυθορμητισμό της ύλης αντιφατικό της αδρανούς φύσης της και συνεπώς αποδίδει τη δημιουργικότητα σε μια ‘διαπλαστική ορμή’ [‘formative drive’/’Βildungstrieb’], που εντοπίζεται εντός της ύλης κάθε οργανωμένου σώματος.51 Η ζωτικότητα λοιπόν της ύλης, ως αντιφατική της εμμενούς αδράνειάς της [inertia] συνιστά χαρακτηριστικό αδύνατο a priori αποδοχής, που γίνεται αντιληπτό μόνο μέσω εμπειρικής αντιληπτικότητας.52 Ο Κant καταλήγει στη διατύπωση της διαπλαστικής ορμής ως εξωγενούς αρχής που επικοινωνεί με την ψυχή του σώματος 48

Ibid., “Tlön, Uqbar, Orbis Tertius, ΙΙ.” Egginton, William. “On Borges, Particles and the Paradox of the Perceived.” The New York Times, Opinionator. April 28, 2013. Πρόσβαση Ιούνιος 13, 2015. http://opinionator. blogs.nytimes.com/2013/04/28/borges-and-the-paradox-of-the-seenk/?_r=0. 50 Kant, Immanuel. Critique of the Power of Judgment. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000. 265. 51 Ibid., 292-3. Η ʻδιαπλαστική ορμήʼ παραλληλίζεται με την ʻαναζωογονητική φλόγαʼ του Bergson, όπως αναφέρεται στη συνέχεια. 52 Ibid., 265

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

Ibid., 63-65, 112-120 Borges, Jorge Luis. “The Congress.” In Collected Fictions. New York, N.Y., U.S.A.: Viking, 1998. 47

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

μετά την απόρριψη της εναλλακτικής υπόθεσης του υλοζωισμού [hylozoism] ως υλικής ιδιότητας.53 Παρόλα αυτά η καντιανή φύση διατηρεί την ιεραρχική δομή της, καθώς ταξινομεί την ακατέργαστη ύλη σε εξατομικευμένα είδη [specification] βάσει κάποιας ανώτερης αρχής, ενός ιδεατού συστήματος.54

αυθορμητισμού στη φύση, που συνεπάγεται την ευελιξία της τελεολογικής προσέγγισης. Η θεωρία που αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως υλοποίηση προκαθορισμένου σχεδίου είναι άτοπη, καθότι η εμπειρική παρατήρηση της φύσης αναδεικνύει δίπολα τάξης-αταξίας, παλινδρόμησης-προόδου που συνθέτουν δυναμικές απρόβλεπτης εξέλιξης του υλικού επιστητού. Ταυτόχρονα, ο Bergson δεν υποστηρίζει τη θεωρία του απόλυτου χάους, αφού η αχανής φυσική πολυπλοκότητα ενέχει τέλεια τάξη, σύμφωνα με την οποία κάθε έμβιος οργανισμός υλοποιεί ένα σχέδιο εμμενές στην ουσία σύστασής του. Η διάκριση της τελεολογικής θεώρησης σε εξωτερική και εσωτερική συμβάλλει στην κατανόηση της παραπάνω θέσης. Βάσει της εξωτερικής τελεολογίας, η ύπαρξη κάθε οργανισμού δικαιολογείται με σκοπό την εξυπηρέτηση των αναγκών κάποιου άλλου. Σύμφωνα με την εσωτερική τελεολογία, κάθε οργανισμός θεωρείται αυτόνομος, τα μέρη του οποίου είναι ευφυώς οργανωμένα με σκοπό τη δημιουργία ενός αρμονικού συνόλου. Η ισχύς της εσωτερικής τελεολογικής θεώρησης κατ’επαγωγή συνεπάγεται και την ισχύ της εξωτερικής. Συνεπώς, η τελεολογική προσέγγιση της εξέλιξης του κόσμου δικαιολογείται από την άρτια συνάφεια των έμβιων οργανισμών, αλλά δεν ενέχει ιεραρχική οργάνωση. Επομένως, η καθολική αποδοχή του τελεολογικού μοντέλου του κόσμου αποτυγχάνει στην περίπτωση ελλιπούς ισχύος σε οποιαδήποτε κλίμακα υλικών αντικειμένων.

Βιταλιστικές Ρήξεις « […] the individual itself is not sufficiently independent, not sufficiently cut off from other things, for us to allow it a ʻvital principleʼ of its own. »55

H ιδέα της ζωτικότητας της ύλης οφείλει τις καταβολές της στο Βιταλισμό του Bergson (αρχές 20ου αι.) ως ριζική αναθεώρηση των αιτιοκρατικών αρχών του μηχανιστικού υλισμού.56 Αναλυτικά, ο Bergson εισηγείται τη ‘ζωογονητική φλόγα’ [‘élan vital’]57, μια ʻσχεδόν υλική συμπληρωματικήʼ αρχή [not-quite-material supplement] της ύλης, ως εξέλιξη της αριστοτελικής εντελέχειας, συνθέτοντας μια βιταλιστική θεωρία που καταρρίπτει τον παραλληλισμό της φύσης με μηχανή και προβάλλει ως αρχή την αδυναμία πλήρους υπολογισμού της ύλης και κατ’επέκταση απόλυτου ελέγχου της εξέλιξης του κόσμου.58 «Nature sets living beings at discord with one another. She everywhere presents disorder alongside of order, retrogression alongside of progress. »59

Kατά τον Bergson, η κατάρριψη του μηχανιστικού προτύπου εξέλιξης του κόσμου είναι δυνατή στην περίπτωση εντοπισμού του ελάχιστου

Ibid., 245 Ibid., 18 55 Bergson, Henri. Creative Evolution. New York: Palgrave Macmillan, 2007. 45. 56 Γενική αρχή του μηχανιστικού υλισμού αποτελεί η θεώρηση της φύσης ως ανελεύθερης, αιτιοκρατικής και παράλληλα δυναμικής, ικανής αλλαγής καταστάσεων. (Bergson, Creative evolution, 2007) 57 Ibid. 58 Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press, 2010. 61-3. 59 Bergson, Henri. Creative Evolution. New York: Palgrave Macmillan, 2007. 43. 54

Οι αφοριστικές, λοιπόν, βάσεις των τελεολογικών ερμηνειών της δημιουργικής διαδικασίας βάλλονται από την εισαγωγή της μερικής Τελεολογίας του Bergson. H βιταλιστική θεωρία του ισορροπεί μεταξύ απόλυτης Τελεολογίας και ριζικής ατομικότητας του αυτόνομου υποκειμένου. Κάθε ατομικότητα συνδέεται με αόρατους δεσμούς με το σύνολο των οργανισμών κοινών προγόνων.60 Η δημιουργική διαδικασία λοιπόν αποκρυσταλλώνεται σε μορφές που προκύπτουν από την ανταποκρισιμότητα ενός συνόλου αποκλινουσών γραμμών ενεργοποίησης προς μια σειρά αντίστοιχων εικονικών επιπέδων. Συνεπώς, υποστηρίζεται ο έμμεσος τελεολογικός χαρακτήρας ενός συνόλου δημιουργικών οδηγιών που δεν προϋπάρχουν αλλά διαμορφώνονται παράλληλα προς την πράξη ενεργοποίησης, συμβάλλοντας στην ανοχή στη δημιουργική καινοτομία.61 Kοινή αλήθεια του συνόλου των βιταλιστικών θεωριών είναι η απόρριψη του συμβατικού υλισμού ως ανεπαρκή δικαιολόγησης της ζωτικότητας των 60 61

Ibid., 42-6 Deleuze, Gilles. Bergsonism. New York: Zone Books, 1988. 106.

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

Ibid., 42-6 Deleuze, Gilles. Bergsonism. New York: Zone Books, 1988. 106.

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

φυσικών διεργασιών. Ο ακατάληπτης όμως φύσης ζωογονητικός εξοπλισμός ενσωματώνεται, στη συνέχεια, στο Βιταλισμό των Deleuze-Guattari, στην υλικότητα καθεαυτή, προτείνοντας τον όρο της ʻσωματικής υλικότηταςʼ που παραπαίει μεταξύ της συμβατικής αντιληπτικής ουσιαστικότητας και της αισθητηριακής αντικειμενικότητας.62 Έτσι, διαμορφώνεται σταδιακά, μέσα από τις παραπάνω διαδοχικές ανακατατάξεις, η νεοϋλιστική θεώρηση που μεταβιβάζει τη δημιουργική δραστηριότητα μιας εξωγενούς ζωτικής δύναμης στην υλικότητα καθεαυτή, την οποία αναγνωρίζει ως γνήσιο δημιουργικό συντελεστή.

Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής που μορφολογικά συστάθηκε ως αποτέλεσμα της μαζικής παραγωγής τυποποιημένων κατασκευαστικών στοιχείων.

Διαλεκτικές Προσεγγίσεις «The mode of production is what Marx assumed to be ‘the natural’, ‘the real’, ‘the material basis of all history’. »63

Γενικά, ο Ιδεαλισμός συντίθεται από σχέσεις των αντικειμένων του κόσμου, κατασκευασμένες από το σύνολο των φιλοσόφων που αντικατοπτρίζουν τις θέσεις της άρχουσας τάξης της εκάστοτε εποχής, η οποία ελέγχει συνεπώς την πνευματική αλλά και την υλική παραγωγή. Στόχο, λοιπόν, των ιδεαλιστικών θεωριών αποτελεί η αναζήτηση της Αλήθειας, που όμως ανακλά τις κοινώς αποδεκτές ιδέες της εποχής προστατεύοντας παράλληλα τα συμφέροντα των σημαίνοντων συντελεστών ελέγχου της παραγωγής. Αντίθετα, οι υλιστικές προσεγγίσεις αντιστρέφουν την εξάρτηση ιδεών-ύλης, θεωρώντας την υλική πρακτική ικανή εξήγησης των ιδεών. Παράλληλα, δίνεται έμφαση στην εργασία ως βασικό παράγοντα κοινωνικής ανάπτυξης και ως όρο υλικής συναλλαγής ανθρώπουφύσης και στη συνεργατική ανθρώπινη δραστηριότητα ως προϋπόθεση καινοτομίας.64 Τέλος, οι μέθοδοι υλικής παραγωγής επιδρούν στον τρόπο σκέψης και στην παραγωγή ιδεών, με χαρακτηριστικό το παράδειγμα της

Σε μια διαχρονική εξέταση των υλιστικών θεωριών, λοιπόν, εντοπίζονται τάσεις στις οποίες ο μετα-ανθρωπιστικός Υλισμός, και κατ’επέκταση η νεοϋλιστική αρχιτεκτονική συνθήκη, τοποθετεί τις καταβολές του. Πιο αναλυτικά, τον 18ο αι. στη Γαλλία αναδύεται η μηχανιστική θεώρηση της φύσης του Descartes σε αντιπαράθεση προς τον Εμπειρικό Υλισμό του Bacon. O Descartes διακρίνει τη θεωρία του σε μεταφυσική, κατά την οποία οι πνευματικές λειτουργίες του ανθρώπου και γενικά το σύνολο των υπερβατικών όρων του κόσμου είναι προïόντα μηχανικών αλλαγών, και στη φυσική, αποδίδοντας στην ύλη ενδογενή μηχανική κίνηση και δύναμη δημιουργικότητας. Από την άλλη, ο Bacon αναφέρει τον εμπειρικό κόσμο ως πηγή γνώσης μέσω των αισθήσεων, εισάγοντας την επιρροή του περιβάλλοντος στον άνθρωπο ως αιτία εξέλιξης του κόσμου, κατ’ αναλογία προς το Αλλαγματικό μοντέλο του Simondon65. Στη συνέχεια, ο Marx (πρώτο μισό 20ου αι.) εισηγείται την ανθρωπιστική θεωρία του Νατουραλισμού ως αντίδραση στο Μηχανιστικό Υλισμό του Descartes και τη διαχρονική ισχύ των Ιδεαλιστών. Η μονόδρομη αναφορά του Bacon στο Αλλαγματικό Σχήμα του Simondon ως πηγή καινοτομίας ολοκληρώνεται από τον Marx με τη θεωρία της αμφίδρομης σχέσης επιρροής μεταξύ ανθρώπου και φύσης. «Man changes not only in response to the influence of nature upon him, but also in reacting upon nature in his struggle for existence. »66

Τελικά, θεμελιώνεται ο Διαλεκτικός Υλισμός από τον Marx και συμπληρώνεται από τον Engels, δίνοντας έμφαση στην αντίθεση φύσης-κοινωνίας ως περιβαλλόντων δράσης του ανθρώπου, για τα οποία απαιτείται η στοιχειοθέτηση κοινού λεξιλογίου ερμηνείας. Κατά συνέπεια, τίθενται οι βάσεις απόκλισης από τον κλασικό υλισμό, θεωρώντας τον άνθρωπο τόσο φυσικό όσο και κοινωνικό ον, συντηρώντας όμως βασικές αρχές του, όπως την αρχή της μοναδικής πραγματικότητας της ύλης ως συνόλου των αντιληπτών αντικειμένων, την ισχύ του μοντέλου εξέλιξης αιτίουαποτελέσματος και την ανεξάρτητη ύπαρξη ενός εξωτερικού μεταφυσικού

Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 407. 63 Jordan, Zbigniew. “The Idealist and the Materialist Conception of History.” In The Evolution of Dialectical Materialism: A Philosophical and Sociological Analysis. London: Macmillan, 1967. 64 Ibid.

Το ʻαλλαγματικό μοντέλοʼ κατά τον Simondon περιγράφει τη διαρκή σχέση αλληλεξάρτησης ανθρώπου και ανθρώπινης δημιουργίας με το περιβάλλον, ορίζοντας συνεπώς τις συνθήκες δημιουργίας και εξέλιξης του υλικού κόσμου. 66 Jordan, Zbigniew. "Τhe Old and the New Materialism." In The Evolution of Dialectical Materialism: A Philosophical and Sociological Analysis. London: Macmillan, 1967.

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

Διαλεκτικές Προσεγγίσεις «The mode of production is what Marx assumed to be ‘the natural’, ‘the real’, ‘the material basis of all history’. »63

Εικόνα 5, Διαλεκτικός Υλισμός: Νόμος Ενότητα-Διαμάχης Studio Sevens, Vectorworks

Εικόνα 6, Νατουραλιστικός Υλισμός: Η φύση ως πρότυπο της ανθρώπινης δημιουργίας Dan Mountford, Self Pavilion

Εικόνα 5, Διαλεκτικός Υλισμός: Νόμος Ενότητα-Διαμάχης Studio Sevens, Vectorworks

Εικόνα 6, Νατουραλιστικός Υλισμός: Η φύση ως πρότυπο της ανθρώπινης δημιουργίας Dan Mountford, Self Pavilion

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

κόσμου. Στο σύγχρονο μοντέλο ανοικτότητας του κόσμου στην καινοτομία, η ύλη συνιστά υπόστρωμα συνεχούς κίνησης και αλλαγής του κόσμου, οι διαμεσολαβημένες αιτιότητες καθοδηγούν το απρόβλεπτο μέλλον, ενώ ο υπερβατικός μη αντιλήψιμος κόσμος έχει αναχθεί σε μη ανθρώπινους συντελεστές με καταλυτική συμμετοχή στη διαδικασία του γίγνεσθαι.

σύνθεση ενός σύγχρονου υλισμού κοινωνικά δομημένου, με σταθερές ιστορικές αναφορές και προσανατολισμένου στις βιολογικές διεργασίες της φύσης ως πρότυπο της ανθρώπινης υλικής δημιουργίας. Συγκεκριμένα, η κοινωνία προηγείται του ατόμου, συνθέτοντας έτσι έναν εξανθρωπισμένο κόσμο οργανωμένο σε τάξεις βάσει των ανθρώπινων αναγκών, όπου η φύση γίνεται αντιληπτή ως μια τεχνητή ολότητα αλληλοσυσχετιζόμενων υλικών αντικειμένων. Επιπλέον, η πνευματική καθώς και η δημιουργική δραστηριότητα του ατόμου είναι αποτελέσματα διάδρασης του ανθρώπου με την κοινωνία και το φυσικό περιβάλλον, αντί γραμμικών συνεπειών εξωτερικών αιτίων.

Παράλληλα, ο Διαλεκτικός Υλισμός του Engels διαφοροποιείται από τον Ανθρωπολογικό (Yλισμό)67 του Marx, παρέχοντας τα άκρα μεταξύ των οποίων αναπτύσσεται η μετα-ανθρωπιστική προσέγγιση του Deleuze που ορίζει το πλαίσιο δράσης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας του 21ου αι. Η πρώτη θεωρία βασίζεται στην εξελικτική θεωρία των οργανισμών, κατά την οποία οι μορφές ύπαρξης υψηλού επιπέδου συνιστούν διακριτή τάξη όντων με μη αναγώγιμους κανόνες λειτουργίας και αναδύονται από αντίστοιχες χαμηλότερου. Η ύλη στο σύνολό της γίνεται αντιληπτή εν κινήσει, σε συμφωνία με τη θεωρία του Ηράκλειτου, και διέπεται από κανόνες που καθοδηγούν την εξελικτική διαδικασία, ενώ κάθε επίπεδο ύλης αποτελεί έναν τύπο οργανωμένου συστήματος τα στοιχεία του οποίου είναι αλληλοσυνδεόμενα. 68 Προκύπτει έτσι ο νόμος της ενότητας και της διαμάχης των αντιθέτων ως μία από τις κύριες αρχές της διαλεκτικής θεωρίας, που ολοκληρώνεται με την ʻάρνηση της άρνησηςʼ.69 Σε αντίθεση, ο Νέος Yλισμός αποκτά θετική χροιά συνεργατικότητας ανθρώπινων και μη ανθρώπινων συντελεστών και παραγωγικής ανάδρασης μεταξύ τους, απορρίπτοντας την αυστηρή ιεραρχική δομή στο σύστημα παραγωγής υλικού κόσμου. «Man always has before him a ‘historical nature’ and it is a ‘natural history’ that provides the key to its secrets. »70

Aπό την άλλη, οι νατουραλιστικές αντιλήψεις του Marx συμβάλλουν στη 67

Ανθρωπολογικός ή Νατουραλιστικός Υλισμός. Ibid., 167 69 Marx, Karl. Capital: A Critique of Political Economy. Middlesex: Penguin Books, 1976. 929. Η ʻάρνηση της άρνησηςʼ υλοποιείται στο παράδειγμα της εξέλιξης του ιδιοκτησιακού καθεστώτος στο πλαίσιο του καπιταλιστικού συστήματος οργάνωσης της οικονομίας, όπου ο θεσμός της φεουδαρχίας παράγει καπιταλιστική και τελικά ατομική ιδιοκτησία (πρώτη άρνηση), ενώ ο κομμουνισμός, ως εξέλιξη του καπιταλισμού καταργεί την ατομική ιδιοκτησία (άρνηση της άρνησης). 70 Jordan, Zbigniew. “The Anthropological Conception of Nature.” In The Evolution of Dialectical Materialism: A Philosophical and Sociological Analysis. London: Macmillan, 1967. 68

«‘practice’ (Praxis) and ‘practical activity’, […] emphasize the active attitude of the new as compared with the contemplative attitude of the old materialism»71

Επιπλέον, ο υλισμός του Marx διακρίνει τον κόσμο σε υποκειμενικό, με την έννοια της πνευματικής, ηθικής, επιστημονικής και καλλιτεχνικής ανάπτυξης, ως κοινωνικό προïόν και σε αντικειμενικό, ο οποίος προκύπτει από την αντικειμενοποίηση [objectification] του εξωτερικού αντιληπτικού κόσμου, δηλαδή του υλικού όπου αποτυπώνεται η ανθρώπινη εργασία παράγοντας αντικείμενα. Η αντικειμενοποίηση αναφέρεται ως φυσική παρά πνευματική πράξη, εννοώντας τη διαδικασία παραγωγής παρά τη δημιουργία εκ του μηδενός. Η πρακτική δραστηριότητα λοιπόν από την οποία απορρέει ο αντικειμενικός υλικός κόσμος υπογραμμίζει τον ενεργό ρόλο του ανθρώπινου παράγοντα και ιδιαίτερα της συνεργασίας του με τους υπόλοιπους κοινωνικούς συντελεστές στη θέση της ενεργητικής ύλης της διαλεκτικής του Engels.72 Τέλος, η θεώρηση του αντιληπτού κόσμου ως ιστορικού προïόντος και η σύμπραξη βιολογικών, κοινωνικών, πολιτισμικών παραγόντων για τη σύνθεση των ανθρώπινων αισθήσεων από την επιλεκτική δραστηριότητα των οποίων καθορίζονται τα υλικά αντικείμενα, κατ’ αναλογία προς τον πολιτισμικά καθορισμένο κόσμο του Κοινωνικού Κονστρουκτιβισμού, ολοκληρώνουν τον Υλισμό του Marx, τροφοδοτώντας το Νέο Υλισμό με κομβικές θέσεις.

71 72

Ibid. Ibid.

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

Aπό την άλλη, οι νατουραλιστικές αντιλήψεις του Marx συμβάλλουν στη 67

«‘practice’ (Praxis) and ‘practical activity’, […] emphasize the active attitude of the new as compared with the contemplative attitude of the old materialism»71

71 72

Ibid. Ibid.

Περί ύλης / De materia

Ανθρωπιστικές Προσμίξεις Στο πλαίσιο των αντιρεαλιστικών θεωριών που θέτουν τις βάσεις απρόβλεπτης καινοτομίας στη μελλοντική παραγωγή κατασκευασμένου κόσμου, ο Κοινωνικός Κονστρουκτιβισμός (μέσα 20ου αι.) και ο Κονστρουκτιβικός Εμπειρισμός συγκλίνουν στην αντίληψη του κόσμου ως ανθρώπινης επινόησης, όπου παρατηρήσιμα αντικείμενα, και μη, ερμηνεύονται υπό κοινούς όρους, ενώ το σύνολο των δεδομένων των σχετικών με τη Φύση είναι κατασκευασμένα από τον άνθρωπο.73 O προσδιορισμός ʻκονστρουκτιβικόςʼ αποδίδει στην επιστημονική δραστηριότητα το χαρακτήρα της κατασκευής, παρά της ανακάλυψης, μέσω κατασκευασμένων μοντέλων που αναπαριστούν φυσικά φαινόμενα αντί εγχειρημάτων ανακάλυψης της αλήθειας που αφορούν μη παρατηρήσιμα αντικείμενα.74 Συμπερασματικά, οι εμπειρικές παρατηρήσεις φυσικών φαινομένων, και τα κοινωνικά μοντέλα ως εργαλεία παρατήρησης τους, αντικαθιστούν τις θεωρητικές αρχές και τη μεθοδολογική παρατήρηση της φύσης, εγκαινιάζοντας ένα πλαίσιο ανθρωποκεντρικής προσέγγισης της αλήθειας και της εξέλιξης του αισθητού κόσμου, και κατ’επέκταση του τρόπου αντίληψης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, ως πρακτικής παραγωγής αισθητών αντικειμένων παρά υπερβατολογικής επιβολής εννοιών προς υλοποίηση.75 Παράλληλα, στο πολυσύνθετο πολιτικο-οικονομικό πλαίσιο και στα όρια της ευάλωτης περιβαλλοντικής συνθήκης όπου καλείται να ασκηθεί η αρχιτεκτονική πρακτική, η προσάρτηση ηθικού προβληματισμού όπως εντοπίζεται στην επίκαιρη θεωρία του Foucault με αναφορές στη

Η διάκριση των δύο ρευμάτων έγκειται στην έμφαση του πρώτου σε κοινωνικά επεισόδια, ως δεδομένα παραγωγής της επιστημονικής θεωρίας. (Kukla, Social Constructivism and the Philosophy of Science, 2000) 74 Οι αντιρεαλιστικές πεποιθήσεις θεμελίωσαν την υπεροχή τους, επί των ρεαλιστικών, στο επιχείρημα της οικονομίας απαιτούμενων μεταφυσικών όρων για την εξήγηση των φαινομένων. Αντίθετα, οι ρεαλιστές φιλόσοφοι επέκριναν την αντιρεαλιστική αδυναμία ερμηνείας του συνόλου των φαινομένων, καθότι ορισμένα απαιτούν το συνδυασμό πορισμάτων επιστημονικών θεωριών τις οποίες οι αντιρεαλιστές φιλόσοφοι κατ’εξοχήν αποκηρύττουν, θεωρώντας τις εμπειρικές συνέπειες της επιστημονικής πρακτικής συνθήκες ικανές ερμηνείας. (Kukla, Social Constructivism and the Philosophy of Science, 2000) 75 Kukla, Andre. Social Constructivism and the Philosophy of Science. London: Routledge, 2000. 59-67.

Διπολικές Ανακατατάξεις

φιλοσοφία του Nietzsche του 19ου αι. κρίνεται απαραίτητη. Ο Nietzsche διατύπωσε τη θεωρία του επικείμενου ανθρωπολογικού τέλους συνοδευόμενο από το τέλος της Ιστορίας ως Ουτοπίας των συστημάτων σκέψης που βασίζονται στην αιτιώδη συνάφεια. Η θεωρία ολοκληρώνεται από την Επιστροφή του Υπεράνθρωπου και τη σταδιακή εν εξελίξει εξαφάνιση του ανθρώπου και κατ’επέκταση του ανθρωπισμού. Πρόταγμα του Foucault είναι η σύλληψη του κενού που θα προκύψει από την ανθρώπινη εξαφάνιση ως χώρου γόνιμου προς προβληματισμό παρά ως μη αναστρέψιμη έλλειψη.76 Συνεπώς, ο άνθρωπος με την κατάλληλη διαχείριση των επιμέρους επιστημονικών κλάδων καλείται να αναστρέψει την επικείμενη καταστροφή και σε παρόμοια κατεύθυνση αναμένεται να στραφεί η αρχιτεκτονική, με σύμμαχο τη δημιουργικότητα της σύγχρονης τεχνολογίας υλικών. « […] man has emancipated himself from himself since his discovery that he is not at the center of creation, nor in the middle of space, nor even, perhaps, the summit and culmination of life; »77

Ο Foucault συμβάλλει στην ανθρωπιστική χροιά του μετα-ανθρωπιστικού μοντέλου με τη θεωρία του επιστημονικού τριέδρου που ορίζει τον τρισδιάστατο χώρο μέσα στον οποίο ο ανθρωπολογισμός [anthropologization] των επιστημών καλείται να χωροθετηθεί. Eιδικότερα, οι ʻεπιστήμες του ανθρώπουʼ, με αντικείμενο τον άνθρωπο ως εμπειρικό στοιχείο, εκλίπουν από το επιστημονικό επιστητό του 16ου και 17ου αι., ενώ η γενική αναδιανομή της επιστήμης συντελείται όταν ανθρωποκεντρικά προσανατολισμένοι επιστημονικοί κλάδοι προκύπτουν με σκοπό την επίλυση κάποιου θεωρητικού ή πρακτικού προβλήματος. Η μοντέρνα, λοιπόν, επιστήμη που στοιχειοθετείται απομακρύνεται τόσο από το ιδανικό της τέλειας μαθηματικοποίησης, όσο και από την εμπειρική γνώση, διαφοροποιούμενη συνεπώς από τις θέσεις του Κοινωνικού Κονστρουκτιβισμού. Στην πρώτη διάσταση του τριέδρου τοποθετούνται οι φυσικο-μαθηματικές επιστήμες, βάση των οποίων αποτελεί η αναγωγικήγραμμική σύνθεση αποδεδειγμένων προτάσεων. Οι γλωσσολογικές και οικονομικές επιστήμες συνθέτουν τη δεύτερη διάσταση, με τη σύνδεση ασυνεχών αλλά αναλογικών στοιχείων με σκοπό την καθιέρωση αιτιώδους συνάφειας και δομικών σταθερών μεταξύ τους. Η φιλοσοφία αναφέρεται ως τρίτη διάσταση. Η ανθρώπινη επιστήμη και η ανθρωπιστική 76

Ibid., 286, 351, 373, 420

Ibid., 379-80

Περί ύλης / De materia

Διπολικές Ανακατατάξεις

Ibid., 286, 351, 373, 420

Ibid., 379-80

Περί ύλης / De materia

προσέγγιση κλάδων όπως η Αρχιτεκτονική δεν καταλαμβάνει καμία θέση του τριέδρου και του χώρου που αυτό ορίζει, λόγω της επικινδυνότητας που φέρει έναντι των υπόλοιπων επιστημών.78 Η θέση της ανθρωπιστικής κατασκευαστικής πρακτικής λοιπόν καλείται σύμφωνα με το νεοϋλιστικό πλάνο να επαναπροσδιοριστεί εντός του τριεδρικού χώρου, λειτουργώντας ως διαμεσολαβητής των τριών υπόλοιπων διαστάσεων.

Ibid., 375-80

Περί ύλης / De materia

Ibid., 375-80

Εικόνα 7, Kοινωνικός Κονστρουκτιβισμός και κατασκευασμένα μοντέλα Dan Mountford, Self Pavilion

Εικόνα 8, Foucault: ο ανθρωπολογισμός στο επιστημονικό τρίεδρο Lorenzo Linthout, Untitled

Εικόνα 7, Kοινωνικός Κονστρουκτιβισμός και κατασκευασμένα μοντέλα Dan Mountford, Self Pavilion

Εικόνα 8, Foucault: ο ανθρωπολογισμός στο επιστημονικό τρίεδρο Lorenzo Linthout, Untitled

Κεφάλαιο 2 Προς την Υλική Ζωτικότητα

«Τhe world ʻhappensʼ while God calculates; if the calculation were exact, there would be no world.»79

Η διαφοροποίηση του νέου υλισμού, ως προς τη μορφογενετική διαδικασία, από το πιο πρόσφατο ρεύμα του Κονστρουκτιβισμού οφείλεται στην αδυναμία του τελευταίου άρθρωσης ενός κοινού λεξιλογίου κατανόησης της εξέλιξης του κόσμου [incommensurability], λόγω της υπερβάλλουσας υποκειμενικότητας του μοντέλου. Ταυτόχρονα όμως, διατηρεί την ανθρωποκεντρικότητα που διακρίνει το Διαλεκτικό Υλισμό του Engels. Αναλυτικά, στη βάση της μορφογένεσης πλέον τοποθετούνται οι τάξεις διαφορών (έντασης, ενέργειας, θερμοκρασίας κλπ) στα όρια ενός δυναμικού, σε διαρκή εξέλιξη κόσμου. Η πραγματική φύση των αντιληπτών αντικειμένων διακρίνεται από τη φαινομενολογική, θεμελιώνοντας το δίπολο φαινομένων [phenomena]-νοουμένων [noumena].80 Στην ύλη αποδίδονται εμμενείς πηγές μορφογένεσης εκ των έσω, ενώ υποδεικνύεται η έμφαση στο αίτιο (τάξεις εντάσεων) και τη διαδικασία, παρά στο αποτέλεσμα, ως επιταγή κατανόησης των συστημάτων που συνθέτουν τον κόσμο. O νέος ρεαλισμός, επομένως, είναι στη βάση του μη-ουσιοκρατικός, καθώς αντιλαμβάνεται τα αντικείμενα ως πραγματικά προïόντα πεπερασμένων διεργασιών εξατομίκευσης, σε αντίθεση με τους Kονστρουκτιβιστές, που αποδίδουν στην αδρανή ύλη, μορφή που πηγάζει από πολιτιστικές συμβάσεις γλωσσολογικά εκπεφρασμένες. H σταδιακή, λοιπόν, μετάβαση από τον αφοριστικό δυïσμό μορφής-ύλης και την επιβολή της πρώτης επί της τελευταίας συνέβαλε καθοριστικά

Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. New York: Columbia University Press, 1994. 222. 80 Ιbid.

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

στην άρθρωση αμιγώς υλοκεντρικών θεωρήσεων που προτάσσουν την ύλη και τις δυνατότητές της στην πυραμίδα της δημιουργικής διαδικασίας, με κύριους εκφραστές τον Simondon και τους Deleuze και Guattari, συνθέτοντας παράλληλα το λεξιλόγιο ενός νέου ιδιώματος, του Νεοϋλιστικού Μοντέλου.

την εκδήλωση της δυναμικής ενέργειας που εμπεριέχει.82 H εσωτερική αντήχηση ταυτίζεται με την αυτό-ενοποίηση των επιμέρους σημείων σε μοναδικό τυχαίο, που σημαίνει την κοινή συμπεριφορά σε δεδομένη χρονική στιγμή του συνόλου των σημείων. Τέλος, δίνεται έμφαση στο ρόλο της μεμβράνης ως τοπολογικής επιφάνειας η μελέτη της οποίας αποτελεί, στην ουσία, αναγωγή της μελέτης της πολυπλοκότητας του έμβιου οργανισμού, καθότι η πρώτη φέρει διαφορές δυναμικών και πολώσεις που πυροδοτούν ουσιώδεις λειτουργίες ολόκληρου του οργανισμού.83 Η ενέργεια αυτή είναι δεσμευμένη στη διαδικασία μορφοποίησης της μεμβράνης παρά απλώς τοποθετημένη σε αυτήν. Με άλλα λόγια, η χαρακτηριστική πόλωση δημιουργίας της ζωής βρίσκεται στη μεμβράνη, που λειτουργεί ως ζωτικό όριο και μέσο επαφής εσωτερικού-εξωτερικού χώρου.84

Η Εξατομίκευση του Simondon « […] it is necessary to understand that the ʻdeepest is the skinʼ. […] At the level of the polarized membrane, internal past and external future face one another…»81

O Simondon (μέσα του 20ου αι.) διατυπώνοντας τη θεωρία γένεσης του έμβιου ατόμου ως νοούντος υποκειμένου από συνθετικές διεργασίες μεταξύ απρόσωπων προ-ατομικών μοναδικοτήτων θέτει τις βάσεις ανάδειξης της ύλης και της τοπολογικής οργάνωσής της σε γενεσιουργό δύναμη έμμορφης ύπαρξης. Συγκεκριμένα, η νέα θεώρηση του Υπερβατολογικού πεδίου που εισηγείται διακρίνεται από όσες έχουν προηγηθεί βάσει τριών καινοτόμων χαρακτηριστικών: της δυναμικής ενέργειας πεδίου, της εσωτερικής αντήχησης του συνόλου των συστατικών στοιχείων και της μεμβράνης ως τοπολογικής επιφάνειας. Το υποκείμενο λοιπόν προκύπτει ως αποτέλεσμα διανομής ανόργανων πολλαπλών μοναδικών στοιχείων εντός ενός δυναμικού και της αυτόενεργοποίησής του. Οι επιμέρους μορφές αυτό-πραγμάτωσης των μοναδικοτήτων που συντίθενται από την παραπάνω διαδικασία δεν ταυτίζονται κατ’εικόνα με τη μορφή του υλοποιημένου δυναμικού, καθότι οι δύο διαδικασίες συντελούνται σε διαφορετικές κλίμακες. Οι μοναδικότητες είναι μέρη ετερογενών συνόλων οργανωμένων σε μοναδικό μετα-σταθερό [meta-stable] σύστημα, με την έννοια του προσωρινώς ισορροπημένου μέχρι

Deleuze, Gilles. The Logic of Sense. New York: Columbia University Press, 1990. 104.

« The gesture of the workman who fills the mold and compresses the clay continues the former gesture of kneading, stretching, shaping: the mold plays the part of a fixed set of modeling hands, acting like arrested forming hands. »85

Το Υλομορφικό Μοντέλο, όπως αναλύθηκε παραπάνω, συνοψίζεται στην παραδοχή ότι κάθε αντικείμενο αποτελεί ένα σύνολο μορφής και ύλης. O Simondon θέτει, ουσιστικά, τις βάσεις κατάρριψης του μοντέλου εισάγοντας αρχικά τις έννοιες της αφηρημένης ύλης [abstract matter] με ορισμένες ιδιότητες και της ενεργούς τεχνικής επεξεργασίας της [effective technical operation], ως συνθήκες αναγκαίες για την απόδοση αναγνωρίσιμης γεωμετρικά μορφής σε ένα άμορφο αντικείμενο. Η διαδικασία της τεχνικής επεξεργασίας, λοιπόν, ορίζεται ως διαδικασία μεσολάβησης μεταξύ αγνής μορφής [pure form] και ακατέργαστης ύλης 82

Οι μοναδικότητες [singularities/haecceities] που ενέχει η ενεργός εν κινήσει υλικότητα συνθέτουν στην ουσία το δυναμικό της ύλης, καθότι αφορούν τις εν δυνάμει τοπολογικές μορφές που η ύλη είναι πιθανό να προσλάβει. Οι τοπολογικές μορφές διακρίνονται σαφώς από τις γεωμετρικές, που βασίζονται στην Ευκλείδεια Γεωμετρία και με τις οποίες ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός είναι εξοικειωμένος. (Deleuze, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, 1987) 83 Η μεμβράνη φέρει σημαίνοντα ρόλο και από βιολογικής άποψης, όπως η επιδερμίδα, που φέρει ζωτική επιφανειακή ενέργεια, αποδεικνύει. 84 Ibid., 103-104 85 Adkin, Taylor. "Form & Matter: Gilbert Simondon's Critique of the Hylomorphic Scheme." The Funambulist. December 8, 2012. Πρόσβαση Ιούνιος 13, 2015. http:// thefunambulist.net/2012/12/08/philosophy-form-matter-gilbert-simondons-critiqueof-the-hylomorphic-scheme-part-1/.

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

Deleuze, Gilles. The Logic of Sense. New York: Columbia University Press, 1990. 104.

Εικόνα 9, Simondon και εξατομίκευση Michael Paul Young, Complex Vertices

Εικόνα 10, οι ‘μοναδικότητες’ του Simondon Michael Paul Young, Complex Vertices

Εικόνα 9, Simondon και εξατομίκευση Michael Paul Young, Complex Vertices

Εικόνα 10, οι ‘μοναδικότητες’ του Simondon Michael Paul Young, Complex Vertices

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

[raw material], αντικαθιστώντας την υλοποιημένη μορφή [materialized form] και την προετοιμασμένη ύλη [prepared matter], που ο Υλομορφισμός υπαινίσσεται, με την εκφραστική υλικότητα [pregnant matter], από την οποία η μορφή αναδύεται. Στο νέο φιλοσοφικό πλαίσιο που προτείνεται, η ύλη επιφορτίζεται με τη μεταβίβαση ενέργειας από το υποκείμενο που εξασκεί την τεχνική επεξεργασία στο αναδυόμενο αντικείμενο, ενώ η μορφή λειτουργεί ως τοπολογικό όριο της διαδικασίας μορφογένεσης.

εκφράζει τη δημιουργική του ιδέα σημειογραφικά διαμεσολαβημένη επί του κτιρίου.89

Η παραπάνω κριτική βρίσκει εφαρμογή στο παράδειγμα κατασκευής ενός πλίνθου εισάγοντας το σύστημα εκμαγείου-εργάτη-αργίλου [mold-hand-clay]. Μέσω αυτού του συστήματος γίνεται κατανοητή η εξέλιξη της κατασκευής [fabrication] ως διαδικασίας που πλέον παράγει έργο σε πραγματικό χρόνο, εφόσον εμπερικλείει την εν δυνάμει ενέργεια [potential energy] του υλικού, ειδομένου ως ύλη με απροσδιόριστο πλήθος πιθανών παραμορφώσεων, σε ένα πλαίσιο ορισμένο από την εκάστοτε επιθυμητή τοπολογία.86 Παράλληλα, προκύπτει η διάκριση μεταξύ του σχεδιαστή ως διανοούμενου [thinker] και του χειρωνάκτη ως κατασκευαστή [maker], καθώς και οι κοινωνικές προεκτάσεις που αυτή ενέχει, ως ασυμβίβαστη με το νέο μοντέλο που προτείνεται, καθότι ο σχεδιαστής πλήττεται από έλλειψη γνώσης της συμπεριφοράς και των ιδιοτήτων του υλικού με συνέπεια την αδυναμία συμμετοχής του στο σύστημα κατασκευής, όπως αυτό περιγράφεται παραπάνω. Το δίπολο διανοούμενου-χειρωνάκτη άλλωστε αποτυπώνεται στο έργο του Alberti, που διακρίνει την αρχιτεκτονική πρακτική σε ‘αλλογραφική’ [allographic], ως σύνολο καταγεγραμμένων οδηγιών από το δημιουργό για εκτέλεση από τον κατασκευαστή, και σε ‘αυτογραφική’ [autographic], στη σύνθεση της οποίας συμμετέχει αποκλειστικά ο δημιουργός.87 Μάλιστα ο Alberti στο έργο του εισηγείται την αντίστοιχη της αλλογραφικής πρακτικής σημειογραφική εργαλειοθήκη που εγκαθιδρύει έναν διαμεσολαβημένο συσχετισμό σχεδίου-κατασκευασμένου κτιρίου, σε αντίθεση προς το μη διαμεσολαβημένο, προ-αλλογραφικό αυτογραφικό έργο του μεσαιωνικού τεχνίτη.88 Σε αυτό το πλαίσιο, κατοχυρώνεται ιστορικά το πνευματικό δικαίωμα δημιουργίας [authorship] αποκλειστικά μέσω της ταυτοποίησης σχεδιασμένου-κατασκευασμένου έργου και κατ’επέκταση συντίθεται η φυσιογνωμία του μοντέρνου αρχιτέκτονα που

Eπιστρέφοντας στη θεωρία του Simondon, το πρόβλημα της εξατομίκευσης [individuation] αναφέρεται ως το τελικό αποτέλεσμα, ο σκοπός τόσο του Υλομορφικού όσο και του Νεοϋλιστικού Μοντέλου90, που έρχεται να αντικαταστήσει το προηγούμενο. Η εξατομίκευση ορίζεται ως η διαδικασία κατά την οποία δημιουργείται μία ουσία διαφορετική από όλες τις υπόλοιπες υπάρχουσες, στην οποία θα αποδοθεί μοναδικότητα [haecceity] λόγω της ιδιαιτερότητάς της όσον αφορά ένα σύνολο χαρακτηριστικών, που διαφοροποιούνται κατά τα δύο μοντέλα. Η μοναδικότητα του αντικειμένου δεν αναφέρεται στο προïόν, ως αποτέλεσμα της κατασκευαστικής διαδικασίας, αλλά στο προïόν ως χρηστικό αντικείμενο, η χρηστικότητα του οποίου προκύπτει από την πρόθεση κατασκευής και κατ’επέκταση την ανθρώπινη χειρονομία, αποκαθιστώντας, συνεπώς, τη σπουδαιότητα του ανθρώπινου παράγοντα-εργαζόμενου στην εξατομικευτική διαδικασία. Περαιτέρω διαφοροποιήσεις αφορούν στην ερμηνεία του φαινομένου και στις βασικές αρχές που το διέπουν ανά περίπτωση. Κύρια αρχή αποτελεί η ίδια η μορφογένεση, το σύστημα σε εξέλιξη με την ενέργεια που αυτό εμπερικλύει. Η εξατομίκευση μπορεί να οριστεί και ως αλλαγματική διεργασία [allagmatic operation] στην οποία συμμετέχουν μορφή και ύλη και κατά την οποία

εκτελείται ενεργειακή συναλλαγή μεταξύ των δύο συντελεστών, το πέρας της οποίας σηματοδοτείται από την κατάσταση ισορροπίας της μονάδας. H αλλαγματική σχέση υφίσταται μόνο στιγμιαία, όταν η ύλη προσλαμβάνει τη μορφή με την επακόλουθη ταύτιση εξατομικευμένου και εξατομικευτικού συντελεστή. Μετά την ολοκλήρωση της διαδικασίας οι παράγοντες αποχωρίζονται (πχ πλίνθος από εκμαγείο). Η αλλαγματική λειτουργία είναι αυτή που καθιστά δυνατή τη συγχώνευση των άκρων του διπόλου μορφής-ύλης. Το Αλλαγματικό Μοντέλο θα μπορούσε να γίνει αντιληπτό και σε μακροσκοπικό επίπεδο, ως μέθοδος αποτύπωσης της καινοτόμου σχέσης του διαρκώς μετασχηματιζόμενου τελικού αντικειμένου με το περιβάλλον του, με το οποίο βρίσκεται σε διαρκή συνδιαλλαγή. Ουσιαστικά, η

Ibid. Carpo, Mario. The Alphabet and the Algorithm. Cambridge: MIT Press, 2011. 16. 88 Ιbid., 20

Ιbid., 32 Από αυτό το σημείο της έρευνας διατηρείται ως δίπολο σύγκρισης αυτό του Υλομορφικού-Νεοϋλιστικού Μοντέλου που φέρει τις σπουδαιότερες μεταβάσεις.

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

εκφράζει τη δημιουργική του ιδέα σημειογραφικά διαμεσολαβημένη επί του κτιρίου.89

Ibid. Carpo, Mario. The Alphabet and the Algorithm. Cambridge: MIT Press, 2011. 16. 88 Ιbid., 20

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

αλλαγματική σχέση αντικειμένου-περιβάλλοντος συγκρούεται με την ισχύουσα υλομορφική αποκρυστάλλωση του πρώτου, αναγνωρίζοντας μία ατέρμονη δημιουργική συνεργασία με το τελευταίο.91 Αντιστοίχως, ο Heidegger στο έργο του τείνει να ανατρέψει τη σχέση τεχνικής χειραγώγησης ανθρώπου-περιβάλλοντος και του ρόλου του ανθρώπουχειριστή του αισθητού κόσμου ως αυτάρεσκου υποκειμένου, αρθρώνοντας μια συνθήκη ισότιμης συνέργειας μεταξύ τους.92 Σε αυτό το πλαίσιο, καταδικάζεται το αίσθημα ανεστιότητας του σύγχρονου ανθρώπου, ως αποτέλεσμα υποβιβασμού του ʻκτίζεινʼ και του ʻκατοικείνʼ σε δύο διακριτές τεχνοκρατικές δραστηριότητες.93

H προετοιμασία [preparation] θεωρείται απαραίτητη προϋπόθεση τόσο της ύλης υπό επεξεργασία όσο και του μέσου μορφοποίησης. Ο καθοριστικός ρόλος του μέσου στη διαδικασία μορφογένεσης προκύπτει από την αναγκαιότητα κατασκευής του από συγκεκριμένο υλικό και με συγκεκριμένη μέθοδο, ώστε να επιτευχθεί το επιθυμητό προïόν εξατομίκευσης. Παράλληλα, η προετοιμασία του υλικού αφορά την κατάλληλη αναδιοργάνωση των μορίων του, διατηρώντας όμως την τοπολογία τους. Τέλος, η συμμετοχή του τεχνίτη [craftsman] στη διαδικασία της μορφοποίησης [setting into form] αποσκοπεί στην αναγκαία επεξεργασία του υλικού, που προηγείται της μεσολάβησης του μορφογενετικού μέσου, λόγω την ανάγκης απόδοσης ορισμένων ιδιοτήτων στο υλικό (‘να δουλευτεί το υλικό’) πριν την οριστικοποίηση της μορφής.

Κατά τον Simondon, μορφή και ύλη τοποθετούνται στα δύο άκρα κοινής αλυσίδας, τα οποία με την υποστήριξη του μέσου (εκμαγείο στην περίπτωση του πλίνθου) θα συγκλίνουν σε μια κοινή διεργασία για την εξαγωγή του τελικού αποτελέσματος, το οποίο συνιστά την ενδιάμεση μεταξύ δύο τάξεων διαφορετικού μεγέθους. Τα δύο άκρα της τεχνολογικής αλυσίδας συνιστούν ετερογενείς τομείς, των οποίων η επικοινωνία φέρνει σε επαφή έναν μακρο-φυσικό παράγοντα (μορφή), ανώτερο του ατόμου που θα προκύψει, με έναν μικρο-φυσικό (ύλη), κλίμακας πολύ μικρότερης από το τελικό άτομο. Ειδικότερα, η μικροσκοπική φύση του υλικού συμμετέχει καθοριστικά στην εξατομίκευσή του ως ομογενούς ολότητας, δηλαδή μορφοποιημένου υλικού. Κάθε υλικό ενέχει ορισμένες ιδιότητες (πχ συνεκτικότητα, πλαστικότητα) που του παρέχουν και αντίστοιχες φυσικές ικανότητες [aptitude] (πχ απόκτηση χαρακτηριστικών ορισμένων στερεών στο χώρο). Οι παραπάνω μακροσκοπικές ιδιότητες οφείλονται σε σχετικές ιδιότητες των μορίων του σε μικροσκοπικό επίπεδο. Με άλλα λόγια, κάθε μόριο παρεμβαίνει στην τελική μορφή του μελλοντικά εξατομικευμένου αντικειμένου, συμμετέχοντας κατά συνέπεια σε μια διαδραστική επικοινωνία με μία τάξη (μορφή) μεγέθους ανώτερου του αντικειμένου. Συμπερασματικά, η ποιότητα της ύλης γίνεται κατανοητή ως πηγή της ίδιας της μορφής, στοιχείο δηλαδή της μορφής εγγενές στην ύλη, το οποίο υποβάλλεται σε αλλαγή κλίμακας μέσω τεχνικής επεξεργασίας.94 91

Adkin, Taylor. “Form & Matter: Gilbert Simondon’s Critique of the Hylomorphic Scheme.” The Funambulist. December 8, 2012. Πρόσβαση Ιούνιος 13, 2015. 92 Heidegger, Martin. Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι. Αθήνα: Πλέθρον, 2008. 13. 93 Ιbid., 25 94 Adkin, Taylor. “Form & Matter: Gilbert Simondon’s Critique of the Hylomorphic Scheme.” The Funambulist. December 8, 2012. Πρόσβαση Ιούνιος 13, 2015.

Η τεχνική διεργασία μορφής και ύλης, στη συνέχεια, μεσολαβεί μεταξύ των δύο αντικειμένων μέχρι το σημείο που αυτά γίνονται συμβατά, κοινής κλίμακας. Στο πλαίσιο αυτής της εργασίας, το μέσο οριοθετεί και σταθεροποιεί παρά επιβάλλει τη μορφή επί της ύλης. Η παραμόρφωση οριστικοποιείται βάσει του περιγράμματος που παρέχεται από το μέσο, το οποίο παράλληλα ρυθμίζει ένα δίκτυο ενεργειών που προηγήθηκαν, όπως η προετοιμασία. Συνεπώς, το μέσο και οι προηγηθείσες εργασίες είναι αναγκαίες αλλά όχι ικανές συνθήκες της εξατομικευτικής διαδικασίας, καθότι συναποτελούν ένα δίκτυο αλληλεξαρτήσεων, κανένα στάδιο του οποίου δεν είναι αντικαταστήσιμο ή παραβλέψιμο. Στο γενικό συσχετισμό μορφής-ύλης, κύριο χαρακτηριστικό διάκρισης των δύο όρων συνιστά η έμφυτη δυνατότητα εξέλιξης, εξατομίκευσής τους [the becoming]. Συγκεκριμένα, στο υλομορφικό δίπολο υλοποιημένης μορφής-προετοιμασμένης ύλης, η πρώτη εμπεριέχει τις χειρονομίες που ρυθμίζουν την εξέλιξη της δεύτερης, δεδομένης της ικανότητας της ύλης να εξελιχθεί, να αποκτήσει ταυτότητα, να παραμορφωθεί ενέχοντας ένα ευρύ φάσμα του συνόλου των πιθανών, τοπολογικών, μορφών που μπορεί να προσλάβει. Στη νεοϋλιστική εκφραστική υλικότητα, εισάγεται το στοιχείο της εν δυνάμει ενέργειας που κατ’εξοχήν ορίζει πλέον τη σχέση μορφής-ύλης. Αναλυτικότερα, η σχέση των δύο όρων παύει να είναι διπολική και διέπεται στο εξής από τη δύναμη ως κοινό επίπεδο ύπαρξης, η οποία πηγάζει από τη, στιγμιαία φερόμενη από την ύλη, ενέργεια που εκφράζει τους εξατομικευτικούς περιορισμούς. Έτσι, στο στάδιο της διαμεσολάβησης, αυτό-ενεργοποιείται η εν δυνάμει ενέργεια που εμπεριέχεται στην ύλη χάρη στις υποδείξεις της μορφής. Ο ρόλος του μέσου στην προκειμένη περίπτωση αφορά στην παροχή της

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

Εικόνα 11, Kοινή αλυσίδα Μορφής-Ύλης Anthony Gormley, Feeling Material

Εικόνα 12, Η δύναμη ως κοινό πεδίο ύπαρξης Cliff Briggie, Pale

Εικόνα 11, Kοινή αλυσίδα Μορφής-Ύλης Anthony Gormley, Feeling Material

Εικόνα 12, Η δύναμη ως κοινό πεδίο ύπαρξης Cliff Briggie, Pale

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

αναγκαίας πληροφορίας που σχετίζεται με τον έλεγχο, την οριοθέτηση της ενεργοποίησης της εν δυνάμει ενέργειας.

σύλληψη της μορφής [capture of form]. Επομένως, το μέσο δεν προσδίδει μορφή

Επιστρέφοντας στον παραλληλισμό της σχέσης μορφής-ύλης με τα δύο άκρα της τεχνολογικής αλυσίδας, θα μπορούσαν να οριστούν εκ νέου τα δύο άκρα [half-chains], το μορφολογικό και το υλικό. Το μορφολογικό άκρο ερμηνεύεται ως τη φυσική ικανότητα μιας δομής να θέσει τους όρους μιας κίνησης (παραμόρφωσης) χωρίς την παράλληλη παραγωγή έργου, μέσω αλληλεπίδρασης δυνάμεων που δεν μετακινούν το σημείο εφαρμογής τους. Σύμφωνα με τον παραπάνω ορισμό, παρατηρείται η απομάκρυνση από την αφηρημένη φύση της ανώτερης μορφής που χαρακτήριζε τον υλομορφισμό και την προσέγγιση μιας πιο απτής μορφής που εμπεριέχει στην ουσία το μέσο, τον τεχνίτη και την τεχνική. Συμπληρωματικά, στο υλικό άκρο εντοπίζεται η φυσική ικανότητα της ύλης να μεταβιβάζει σημείο προς σημείο εν δυνάμει ενέργεια, ικανή να προκαλέσει κίνηση προς απροσδιόριστη κατεύθυνση. Σε αυτό το πλαίσιο, συντίθεται το ενεργειακό σύστημα μέσου-τεχνίτη-υλικού με την τεχνική ως συνεκτικό παράγοντα των όρων, στη βάση του καινοτόμου νεοϋλιστικού μορφογενετικού μοντέλου όπου το αφηρημένο δίνει τη θέση του στο απτό, το στατικό στο δυναμικό95 και η ιεραρχία στην αλληλεξάρτηση. Κατά τη διαδικασία απόκτησης μορφής, η ύλη, κατά τον Simondon, βρίσκεται σε απόλυτη εσωτερική αντήχηση [internal resonance]. Με απλά λόγια, ό,τι συμβαίνει σε ένα σημείο του υλικού αντανακλάται στο σύνολο των υπολοίπων. Επιπλέον, κάθε ετερογένεια του υλικού συνιστά συνθήκη μη-μεταβίβασης των δυνάμεων μεταξύ των μορίων του, κατ’επέκταση έλλειψης κοινής κατάστασης των σημείων, δηλαδή εσωτερικής μηαντήχησης. Βάσει αυτής της αρχής δικαιολογούνται και τα χαρακτηριστικά των ετερογενών υλικών και του φάσματος νέων δυνατοτήτων που αυτά προσφέρουν στην αρχιτεκτονική. Στην ουσία, η εσωτερική αντήχηση εκφράζει την τεχνική επεξεργασία της ύλης σε μικροσκοπικό επίπεδο. Κύριο συντελεστή της διαδικασίας αποτελεί το μέσο καθότι εισηγείται τις ικανές και αναγκαίες τοπολογικές (μορφή) και ενεργειακές (σύστημα) συνθήκες. Σε συνεργασία με τις υλικές συνθήκες που ορίζει το υλικό επιτυγχάνεται η

στο υλικό, αλλά το υλικό αποκτά μορφή σύμφωνα με τα δεδομένα που εισάγονται από το μέσο, το οποίο επιπλεόν φέρνει σε επικοινωνία το υλικό με τον τεχνίτη. Συνεπάγεται η θετική χροιά της σύλληψης της μορφής σε αντιπαράθεση προς την παθητικότητα που την χαρακτήριζε στο πλαίσιο του υλομορφισμού.96

H Σωματική Υλικότητα των Deleuze-Guattari Σε συμφωνία με τον Simondon, οι Deleuze και Guattari απορρίπτουν τη διάκριση μορφής-ύλης, ως δύο ανώτερων δημιουργικών παραγόντων, εισάγοντας στη θέση τους την έννοια της υλικότητας ως στοιχείου διαμεσολάβησης με καθοριστική συμβολή στη δημιουργική διαδικασία. Η σωματική υλικότητα [corporeality] δεν ταυτίζεται με την αίσθηση της χειροπιαστής υφής αλλά συνδέεται άρρηκτα με γεγονότα που αφορούν διεργασίες παραμόρφωσης και μεταποίησης, καθώς και με εκφραστικές ποιότητες που εκδηλώνονται ως μεταβλητές συμπεριφορές επιρροής. Οι τελευταίες παρουσιάζουν αντιστοιχία προς τις προφανείς και λανθάνουσες δυνατότητες της ύλης, κατά τον Αριστοτέλη, καθώς αναφέρονται σε χαρακτηριστικά όπως αντοχή, χρώμα, πυκνότητα, με την ειδοποιό διαφορά ότι οι συμπεριφορές επιρροής αποδίδονται σε ένα στοιχείο ενδιάμεσης τάξης μεταξύ μορφής-ύλης παρά στο έμμορφο υλικό ως αυτόνομο υποκείμενο. Άλλωστε, το νεοϋλιστικό μοντέλο αναφέρεται στην ύλη ως μεταβλητό, απεδαφικοποιημένο μέλος ενός δικτύου συνεχών ροών. Ο Husserl εφευρίσκει τον όρο των ταυτόχρονα ανακριβών αλλά αυστηρών ουσιών [anexact yet rigorous] για να ορίσει τη νέα υλικότητα, τις αόριστες και συγχρόνως υλικές ουσίες [vague and material essences].97 Η μορφογένεση εντάσσεται πλέον στο μοντέλο που ορίζεται από το δίπτυχο γεγονότων-επιδράσεων [events-affects] που υπερβαίνει το δύσκαμπτο

Η δυναμικότητα της ύλης εκφράζεται ως δυνατότητα απόκτησης εύρους μορφών, η οποία πηγάζει από την εν δυνάμει ενέργεια που φέρει, δηλαδή ενέργεια που μπορεί να εκδηλωθεί με την παραγωγή έργου, καταλήγοντας σε ποικιλία εξατομικευμένων αποτελεσμάτων. Η δυναμικότητα της μορφής εκφράζεται ως τοπολογικό όριο ενεργοποίησης της ενέργειας της ύλης.

Adkin, Taylor. “Form & Matter: Gilbert Simondon’s Critique of the Hylomorphic Scheme.” The Funambulist. December 8, 2012. Πρόσβαση Ιούνιος 13, 2015. 97 Derrida, Jacques, and John Leavey. Edmund Husserl’s Origin of Geometry, an Introduction. Lincoln: University of Nebraska Press, 1989. 123.

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

σύλληψη της μορφής [capture of form]. Επομένως, το μέσο δεν προσδίδει μορφή

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

δίπολο μορφολογικής αρχής-μορφοποιημένου αντικειμένου. Τα γεγονότα αφορούν διαδικασίες επεξεργασίας, ενώ οι επιδράσεις, συμπεριφορές επιρροής που προκύπτουν από, αλλά και καθιστούν εφικτές, τις παραπάνω διαδικασίες.98 Συμπεραίνεται, λοιπόν, η αντικατάσταση του απλουστευμένου όρου των ιδιοτήτων από το περιεκτικότερο των συμπεριφορών επιρροής που συνδιαλλέγονται με τα γεγονότα παρά υπακούν σε αυτά, καθώς και η αντιστροφή της δημιουργικής ιεραρχικής πυραμίδας στην κορυφή της οποίας τοποθετείται η μικροσκοπική κατάσταση της ύλης.

της ύλης.100 Με άλλα λόγια, ο τεχνίτης θα μπορούσε να παραλληλιστεί με τον νομά, που διαρκώς αναζητά τα βέλτιστα εδάφη για τη βοσκή των κοπαδιών του και τη συνακόλουθη προσωρινή παραμονή του. Συνεπώς, η μηχανική φυλή ταυτίζεται με την κίνηση, τη ροή, την περιπλάνηση και κατ’επέκταση την απεδαφικοποίηση [deterritorialization].

Η ανώτερη ιεραρχική θέση της μορφής στο Υλομορφικό Μοντέλο νομιμοποιείται από το σύνολο κανόνων [laws] που θεωρείται ότι η μορφή υποδεικνύει στην ύλη, κατά τη δημιουργική διαδικασία. Στον αντίποδα της ύλης που υπόκειται σε κανόνες, βρίσκεται η υλικότητα με τον εγγενή νόμο [nomos], στο πλαίσιο του οποίου προσδιορίζονται τα εκφραστικά χαρακτηριστικά της ύλης που θα καθοδηγήσουν την παραμόρφωση.99 Οι Deleuze και Guattari τοποθετούν τη ροή της ύλης στη βάση του προτύπου της μηχανικής συσσώρευσης [machinic phylum] στην οποία εντάσσονται και οι επεξεργαστές της. Πιο συγκεκριμένα, οι τεχνίτες [artisans] αποκτούν την ιδιότητα του περιπλανώμενου, σε σύγκριση με τον τεχνίτη του Simondon ως εργαζόμενου εντός του εργαστηρίου, που βρίσκεται σε διαρκή παρακολούθηση των ρευμάτων της ύλης τόσο σε τοπικό επίπεδο, όταν μεταφορικά παρακολουθεί τις τάσεις και τις συμπεριφορές της ύλης και προσαρμόζει αναλόγως τις μεθόδους επεξεργασίας, όσο και σε υπερτοπικό, αναζητώντας τις πηγές της ύλης καθώς και το καταλληλότερο, για την εργασία του, είδος αυτής. Ο τεχνίτης θεωρείται ολοκληρωμένος όταν επιφορτίζεται πέραν της επεξεργασίας και με την παρακολούθηση

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του τεμαχισμού του ξύλου, όπου η τοπολογία των ινών του συνθέτει ένα σύνολο περισσότερο ή λιγότερο πιθανών μεθόδων τεμαχισμού του. Ο βαθμός δυσκολίας διεξαγωγής των μεθόδων προσδιορίζεται από τις ιδιότητες και το είδος του ξύλου (σκληρότητα, ανθεκτικότητα), οι οποίες ανάγονται στο κατώτερο ιεραρχικά επίπεδο της σχετικής διάταξης των ινών που με τη σειρά της εξαρτάται από τη μοριακή συγκρότηση του υλικού. 99 Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 407-11.

Η παρακμή του Υλομορφικού Μοντέλου υποστηρίζεται και από τον τεχνολογικό κλάδο της Μεταλλουργίας. Μελετώντας τις μεθόδους επεξεργασίας και μορφοποίησης του μετάλλου διαπιστώνεται η ατέρμονη εξέλιξη της μορφής του, που δίνει προτεραιότητα στην ενεργό ροή της ύλης έναντι της στατικής επιβολής ορισμένης μορφής επί ενός αδρανούς υλικού. Το παράδειγμα της μεταλλικής ράβδου [ingot-form] ως μέσου αποθήκευσης και επανάχρησης του υλικού συμβάλλει στην κατανόηση της αρχής συνεχούς μορφολογικής εξέλιξης. Αναλυτικά, η διαδοχή μορφών τείνει να αντικατασταθεί από τη μορφή συνεχούς εξέλιξης και η ευελιξία των υλικών από την ύλη διαρκούς μεταβολής.101 Αναδύεται, λοιπόν, η υλική ζωτικότητα ως καινοτόμος δημιουργικός παράγοντας στην ιστορία της αρχιτεκτονικής και της τεχνολογίας υλικών, που οι σχεδιαστές δανειζόμενοι στοιχεία από τη δεξιοτεχνία των γλυπτών καλούνται να διαχειριστούν. Tελικά, το νεοϋλιστικό μοντέλο σύνθεσης των αισθητών αντικειμένων επιχειρεί να καταρρίψει μια από τις αρχαιότερες δυïστικές αντιλήψεις που βρήκαν απήχηση τόσο σε κοινωνικά όσο και θρησκευτικά μοντέλα των οποίων η ισχύς και η κοινή αποδοχή έχει ελαττωθεί αξιοσημείωτα στη σύγχρονη εποχή. Πιο συγκεκριμένα, στις ρίζες του υλομορφικού μοντέλου τοποθετείται ο δυïσμός μορφής-ύλης, σε αντιπαραβολή με το αντίστοιχο ψυχής-σώματος, σύμφωνα με τον οποίο η αρχή της εξατομίκευσης εντοπίζεται σε έναν από τους δύο όρους, με επικρατέστερη τη μορφή, αντί στη μεταξύ τους σχέση και ειδικότερα στην πληροφόρηση της ύλης από τη μορφή. Οι κοινωνικές προεκτάσεις του υλομορφικού μοντέλου, επομένως, μεταφράζουν την παθητικότητα της ύλης και την ενεργητικότητα της 100

Tο μοντέλο παραγωγής που νομιμοποιεί πολλαπλούς ρόλους στο δίκτυο διακίνησης και επεξεργασίας της ύλης, όπως του παραγωγού, του εμπόρου, του τεχνίτη, υποβιβάζει τον τελευταίο σε εργάτη με διεκπεραιωτικές αρμοδιότητες αποσπώντας από την εργασία του τη δημιουργική πτυχή. (Deleuze, A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia, 1987) 101 Ιbid., 407-11

Περί ύλης / De materia

Προς την Υλική Ζωτικότητα

Εικόνα 13, ‘Ανακριβείς αλλά αυστηρές ουσίες’ Neri Oxman, Silk Pavillion

Εικόνα 14, Η μηχανική συσσώρευση Kevin Whitfield, Generative Art

Εικόνα 13, ‘Ανακριβείς αλλά αυστηρές ουσίες’ Neri Oxman, Silk Pavillion

Εικόνα 14, Η μηχανική συσσώρευση Kevin Whitfield, Generative Art

Περί ύλης / De materia

μορφής σε αντίστοιχα κοινωνικά πρότυπα. Η τεχνική επεξεργασία που επιβάλλει μια μορφή σε μια ακαθόριστη ύλη υπονοεί ένα κοινωνικoοικονομικό μοντέλο παραγωγής στην κορυφή του οποίου ο ελεύθερος πολίτης διατάσσει την εκτέλεση ορισμένης εργασίας στο σκλάβο. Ο πρώτος επιλέγει ύλη απροσδιόριστη καθότι δεν έρχεται σε επαφή με αυτήν, δεν τη διαχειρίζεται, δεν την προετοιμάζει. Συνεπώς, το υλικό παρουσιάζεται υποβιβασμένο σε αντίθεση με την ανώτερη μορφή που εκφράζει αποφασιστικότητα και λογική. Ένα σύνολο, λοιπόν, διχοτομήσεων συνθέτουν τη μετάβαση από ένα ιεραρχικό σε ένα πιο δημοκρατικό πρότυπο οργάνωσης, εκφάνσεις του οποίου εντοπίζονται σε πολιτειακά συστήματα και οικονομικά μοντέλα παραγωγής και αντικατοπτρίζονται σε πεδία του τεχνολογικού, επιστημονικού, καλλιτεχνικού επιστητού με χαρακτηριστική την περίπτωση του τρόπου διεξαγωγής της αρχιτεκτονικής πρακτικής. Η πόλη των πολιτών αντικαθίσταται από την πόλη των σκλάβων και των χειρωνακτών, γνωστικό πεδίο των οποίων αποτελεί η δεξιοτεχνική διαχείριση της ύλης και των αναδυόμενων δυνατοτήτων της. Σε αυτό το πλαίσιο, ο ρόλος του αρχιτέκτονα επεκτείνεται από τη σύλληψη μορφής επί χάρτου και την επιλογή υλικών κατασκευής από μία περιορισμένη γκάμα, στο σχεδιασμό κατά τον οποίο η μορφολογική πρόταση βρίσκεται σε συνεχή διάλογο με τη δυναμική της αύξουσας ποικιλίας υλικών.

Περί ύλης / De materia

Εικόνα 15, Απεδαφικοποίηση/Deterritorialization Kevin Whitfield, Generative Art

Εικόνα 16, Υλισμός και κοινωνικο-οικονομικά μοντέλα Μel Bles, Black

Εικόνα 15, Απεδαφικοποίηση/Deterritorialization Kevin Whitfield, Generative Art

Εικόνα 16, Υλισμός και κοινωνικο-οικονομικά μοντέλα Μel Bles, Black

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Κεφάλαιο 3 Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Παρότι η Αρχιτεκτονική δεν παρουσιάζει μια εν γένει διαχρονική παραλληλία στην εξέλιξή της ως προς τις φιλοσοφικές θεωρήσεις της εκάστοτε εποχής, αναπτύσσει μια διαλογική σχέση με αυτές. Σε αυτό το πλαίσιο, ο Αρχαίος Ελληνικός Ναός είναι λιγότερο ʻυλομορφικόςʼ από το Γοτθικό, λόγω της πιο ειλικρινούς χρήσης του υλικού102, ενώ παράλληλα οι γοτθικές μέθοδοι κατασκευής παρουσιάζουν σαφείς ομοιότητες με τις σύγχρονες ψηφιακές μεθόδους. Στη συνέχεια, το Μοντέρνο κίνημα επαναφέρει την εννοιολογική προσέγγιση του σχεδιασμού και τυποποιεί τη ροή σχεδιασμού και κατασκευής, με συνέπεια τον αυστηρό διαχωρισμό των ιδιοτήτων του αρχιτέκτονα και του μηχανικού, ο οποίος αμβλύνεται αισθητά στο πλαίσιο της Νέας Υλικότητας μέσω της τεχνολογίας της ψηφιακής κατασκευής, που τελικά ορίζει τη σύγχρονη αρχιτεκτονική πραγματικότητα.

Γοτθική Εκφραστικότητα « All expression to which Greek architecture attained was attained through the 102

Ως προς την υλομορφικότητα κλασικού και γοτθικού στυλ, υπάρχει αντιπαράθεση μεταξύ της εξπρεσιονιστικής προσέγγισης του Worringer και της μαθηματικοποιημένης του Ruskin. O πρώτος νομιμοποιεί τη ζωτικότητα του οργανικού διακόσμου στην κλασική πέτρα λόγω της ανάγκης αποτύπωσης πνευματικότητας [εξπρεσιονιστικά υλική ζωτικότητα], ενώ ο δεύτερος τη θεωρεί απλή μίμηση του φυσικού κόσμου και αποδίδει ζωτικότητα στη γοτθική πέτρα που πηγάζει από κωδικοποιημένα μοτίβα που μορφοποιούν τα δομικά μέρη της κατασκευής [στρουκτουραλιστική ζωτικότητα].

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Κεφάλαιο 3 Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Γοτθική Εκφραστικότητα « All expression to which Greek architecture attained was attained through the 102

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

stone, by means of the stone; all expression to which Gothic architecture attained, was attained – and this is the full significance of the contrast – in spite of the stone. »103

εκάστοτε εποχής.104 Συνεπώς, ενώ η εγγενής φύση του υλικού συμπράττει στην αρχιτεκτονική δημιουργία της κλασικής εποχής με εξαίρεση την ένθετη αισθητικά επιβεβλημένη οργανικότητα του διακόσμου, στους Γοτθικούς καθεδρικούς το υλικό συνιστά εξωγενή υποτακτικό συντελεστή υλοποίησης του έργου, ορίζοντας κατά αντιστοιχία τις έννοιες της υλικής και μορφολογικής ζωτικότητας [material-formal vitality].

Η αντιπαραβολή της ζωτικής εκφραστικότητας της Κλασικής ελληνικής ναοδομίας με αυτή των Γοτθικών καθεδρικών παρέχει διαφορετικές προσεγγίσεις της σχέσης μορφής-ύλης. Με κοινό, το δύσκαμπτο υλικό της πέτρας, τεχνίτες της κλασικής και της γοτθικής αρχιτεκτονικής απέδωσαν ζωτικότητα στα έργα τους με ριζικά αποκλίνουσες μεθόδους. Συγκεκριμένα, ο κλασικός τεχνίτης ζωοποιεί την άψυχη φύση του υλικού επιβάλλοντας την a priori καλλιτεχνική του πρόθεση, αναδεικνύοντας από την αυστηρή λίθινη κατασκευή μια αισθητηριακή εμπειρία έμβιων δυνάμεων που εύγλωττα αποτυπώνεται στην οργανική άρθρωση των δομικών μερών της κατασκευής και δευτερευόντως στη μικροκλίμακα του διακόσμου. Συνδυάζει, δηλαδή, αριστοτεχνικά την ορθοκανονικότητα της στιβαρής κατασκευής που η φύση της πέτρας προτάσσει με την αισθητικά ευκταία οργανικότητα της εποχής. Στον αντίποδα, η εκφραστικότητα επιτυγχάνεται στο γοτθικό ναό μέσω της άρνησης της ανελαστικότητας του υλικού και της συνεπούς εξαΰλωσής του. Οι τεχνίτες του Μεσαίωνα απαθανατίζουν δυναμικές κατακόρυφες κινήσεις ενεργειών, αντιτιθέμενοι στη φυσική καθοδική βαρύτητα της πέτρας. Τα ογκώδη μονολιθικά κατασκευαστικά στοιχεία αντικαθίστανται από υλοποιημένους ενεργειακούς φορείς ασώματης εκφραστικότητας. Με άλλα λόγια, ο μεσαιωνικός τεχνίτης μεταλλάσσει την απο-γεωμετρικοποίηση [de-geometrization] του διακόσμου, που ο κλασικός μετήλθε με στόχο την οπτικοποίηση της υπερβατικής πνευματικότητας, σε απο-υλοποίηση [dematerialization] της κατασκευής με κοινό κίνητρο. Σε αντίδραση προς τις κυρίαρχες προγηθείσες αρχιτεκτονικές τάσεις, τα έργα των οποίων αποτελούν άμεσες εφαρμογές της παράδοσης της πέτρας, οι Γοτθικοί ναοί είναι μηχανικά παρά οργανικά αρθρωμένοι, από όπου προκύπτει και η αφύσικη φαινομενολογική χρήση της πέτρας. Σαφείς είναι, λοιπόν, οι τάσεις της Κλασικής αρχιτεκτονικής προς την αισθητηριακότητα, σε αντίθεση με την υπερβατικότητα της γοτθικής, που ευδιάκριτα αντανακλά τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της θρησκείας της

Την αντίληψη όμως του γοτθικού στυλ από τον εξπρεσιονιστή Worringer περί αισθητηριακότητας και συνεπούς εμπάθειας της μορφολογικής διαχείρισης προς το άκαμπτο υλικό δεν επωμίζεται ο Ruskin, που αντιλαμβάνεται το γοτθικό διάκοσμο ως υλικό και εν δυνάμει δομικό. Γενικά, ο Ruskin αποδίδει στη γοτθική αρχιτεκτονική στρουκτουραλιστική [structural vitality], παρά μορφολογική ή εξπρεσιονιστική ζωτικότητα αντιλαμβανόμενος τον οργανικό διάκοσμο ως αβίαστη προέκταση της ίδιας της δομής, παρά ως εγχείρημα εξευγενισμού της, βάσει a priori διακοσμητικών μορφών, όπως τα φύλλα άκανθου στην περίπτωση του ελληνικού οργανικού διακόσμου. Κανόνας του γοτθικού θεωρείται η μόνιμα κατασκευαστική χροιά της γραμμής από την οποία προκύπτει η επιφάνεια και της καμπύλης από την οποία αναδύεται ο όγκος. Αργότερα, τα ψηφιακά μέσα θα αναβιώσουν τη δυνατότητα σύζευξης των δύο προσεγγίσεων καθότι τη μονολιθική γοτθική εποχή του μεσαίωνα θα διαδεχθεί η εποχή των συνθετικών υλικών του 21ου αι.105 Η ατέρμονη και αντιφάσκουσα προς την επιλογή υλικού κινητικότητα που αποτυπώνεται στα έργα της Γοτθικής αρχιτεκτονικής εντοπίζεται, κατά συνέπεια, ως προπομπός της οργανικότητας των μορφών της νεοϋλιστικής αρχιτεκτονικής, υλοποιημένης από κατάλληλης φύσης εύκαμπτα ευέλικτα υλικά. Οι καταβολές της ασώματης υλοποίησης της αέναης, φαινομενικά άσκοπης κίνησης του Γοτθικού στυλ τοποθετούνται στη Διακοσμητική Τέχνη της Βόρειας Ευρώπης (7ος-12ος αι.), δομικό στοιχείο της οποίας αποτελεί το μοτίβο της πλέξης και τα εντυπωσιακής πολυπλοκότητας σχέδια που οφείλονται στο συνθετικό χειρισμό απλών μοτίβων. Παρότι ο θεατής συνειρμικά θα απέδιδε την αίσθηση ζωτικότητας στην οργανική σύνθεση των δομικών στοιχείων, το ενεργειακό φορτίο που φαινομενικά φέρουν οι διακοσμήσεις οφείλεται στην υβριδική συγχώνευση της οργανικότητας του κλασικού διακόσμου και της αφαιρετικής γεωμετρικότητας της 104

103

Worringer, Wilhelm, and Herbert Read. Form in Gothic. New York: Schocken Books, 1964. 106.

Ιbid., 105-10 Spuybroek, Lars. Research & Design: The Architecture of Variation. New York: Thames & Hudson, 2009. 38-39. 105

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

stone, by means of the stone; all expression to which Gothic architecture attained, was attained – and this is the full significance of the contrast – in spite of the stone. »103

103

Worringer, Wilhelm, and Herbert Read. Form in Gothic. New York: Schocken Books, 1964. 106.

Ιbid., 105-10 Spuybroek, Lars. Research & Design: The Architecture of Variation. New York: Thames & Hudson, 2009. 38-39. 105

Εικόνα 17, Εξπρεσιονιστικά υλική ζωτικότητα John Mansbridge, Temple of Castor and Pollux

Εικόνα 18, Ποιοτικός αντί ποσοτικοποιημένου χώρου Ludwig van Beethoven, Sonate Nr. 32 (Opus 111)

Εικόνα 17, Εξπρεσιονιστικά υλική ζωτικότητα John Mansbridge, Temple of Castor and Pollux

Εικόνα 18, Ποιοτικός αντί ποσοτικοποιημένου χώρου Ludwig van Beethoven, Sonate Nr. 32 (Opus 111)

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

πρωτόγονης τέχνης.106 Eναλλακτικά, τα μοτίβα της βορειοευρωπαïκής διακοσμητικής προσομοιώνουν τον ψηφιακό αλγοριθμικό κώδικα που εν γένει παράγει τέχνη συνθετικής παραλλαγής, η οποία συνδέεται άρρηκτα με τις ιδιότητες του υλικού, που κατ’επέκταση καθιστά τον κώδικα υλικό και ικανό να διαχειρίζεται κοινή προς την ύλη γλώσσα.107 Συμπερασματικά, η εγγενής ζωτική εκφραστικότητα των περίτεχνων μοτίβων πλέξης μιας μεσαιωνικής τεχνικής που υλοποιήθηκε με πέτρα και μέταλλο στη μικροκλίμακα της διακοσμητικής προοικονομεί τόσο τις ζωοποιημένες μαθηματικές γεωμετρίες της Γοτθικής αρχιτεκτονικής, όσο και την υλική πλέον ζωτικότητα της νεοϋλιστικής εποχής, αποτυπωμένη σε έργα αρχιτεκτονικής κλίμακας, μέσω μιας συνεργατικής σχέσης με την εξατομικευμένη φύση του υλικού κατασκευής.

που βασίζεται στις σχέσεις των μερών, παρά στο χώρο που ορίζεται μεταξύ τους. Με άλλα λόγια, κάθε αρχιτεκτονικό μέλος του γοτθικού ναού παραλλάσσεται λόγω διαρκούς παραλλαγής των δομικών υποστοιχείων του, δηλαδή των νευρώσεων [ribs], αλλά και των μεταβλητών συνδυασμών τους.110 Συντίθεται έτσι η μεταβλητή φυσιογνωμία της γραμμής σε συναπτά διαδοχικά επίπεδα εξάρτησης, από όπου συνάγεται η αθροιστική πολυπλοκότητα του αποτελέσματος. H μεταβλητότητα [variability] συνιστά βασική αρχή σχεδιασμού, δηλώνοντας την ανάγκη για διαρκή αλλαγή και συνεπώς καινοτομία.111 Η αέναη καινοτομία [perpetual novelty] οφείλεται κατά βάση στη δυνατότητα μεταβολής των αναλογιών του οξυκόρυφου τόξου επ’άπειρω, σε σύγκριση με το περιορισμένο πλήθος παραλλαγών του κυκλικού ρωμανικού τόξου.112 Εγγενής στη γοτθική παραλλαγή είναι η αναδυόμενη μορφή που προκύπτει από τη σύγκλιση δυνάμεων τόσο του φυσικού κόσμου, όπως της βαρύτητας, όσο και κοινωνικής οργάνωσης, αναφορικά με την αποτύπωση της εργασίας της εργατικής τάξης στα γοτθικά αρχιτεκτονικά επιτέυγματα.113

« Gothic Architecture is indeed inseparable from a will to build churches longer and taller than the Romanesque churches. Ever farther, ever higher… […] The vault is no longer a form but the line of continuous variation of the stones. »108

Παρά τη μερικώς υλομορφική όμως φυσιογνωμία της Γοτθικής αρχιτεκτονικής, εμπεριέχει μεθόδους χειρωνακτικού σχεδιασμού που θα αποτελέσουν πρότυπα του σύγχρονου νεοϋλιστικού, εισάγοντας το πλαίσιο ποιοτικής παρά ποσοτικοποιημένης αντίληψης του χώρου και παράλληλης ανάδειξης της χειρωνακτικής δεξιοτεχνίας σε δημιουργική πρακτική εφάμιλλης αξίας με τον επί χάρτου σχεδιασμό. Οι τεχνίτες του 12ου αι. με κίνητρο την επίτευξη εντυπωσιακότερων, του Ρωμανικού ρυθμού, διαστάσεων και μέσω της ιδιαίτερης τεχνικής τεμαχισμού της πέτρας συνέβαλαν στην εξέλιξη της στατικής σχέσης μορφής-ύλης σε δυναμικό συσχετισμό υλικού-δυνάμεων. Το υλικό σμιλεύεται βάσει διαδοχικών προσεγγίσεων και συνεχών παραλλαγών [squaring] κατά παράταξη, που το καθιστούν ικανό να συντονίζει τις δυνάμεις ωθήσεων ενσωματώνοντας ταυτόχρνονα διάκοσμο υψηλής αισθητικής.109 H παραλλαγή είναι συνθετική [configurational variation] και δεν αφορά αποκλειστικά τις αναλογίες [proportional], οικοδομώντας μια σχετικιστική αρχιτεκτονική 106

Worringer, Wilhelm, and Herbert Read. Form in Gothic. New York: Schocken Books, 1964. 41-2. 107 «Code is not immaterial; it speaks the language matter speaks. » (Spuybroek, Sympathy of things: Ruskin and the ecology of design, 2011, pp. 57) 108 Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 364. 109 Ibid.

Kατά τον Ruskin η γοτθική συνθήκη εισηγείται μια ‘χαριστική’ οικονομία [economy of gift] αντί της καπιταλιστικής οικονομίας προσφοράς-ζήτησης, ενώ η εργασία μετατρέπεται σε ‘ευγενή’ [noble], παράλληλα πνευματική και σωματική πράξη, η οποία αποκτά ελευθερία, ως ποιότητα άρρηκτα συνδεδεμένη με τη συνεργατική δράση των συντελεστών του αποτελέσματος.114 Στην τεχνική των χειρωνακτών, όμως, η Κρατική Μηχανή αντιπαραθέτει την προτυποποίηση [templates] για την αποκατάσταση της αρχής της προκαθορισμένης μορφής, των μετρήσεων και των μαθηματικών 110

Spuybroek, Lars. Sympathy of Things: Ruskin and the Ecology of Design. Rotterdam: V2 Publishing, 2011. 20. 111 Η μεταβλητότητα αποτελεί ένα από τα χαρακτηριστικά που αποδίδει ο Spuybroek στο γοτθικό χειρισμό της ύλης. Το γοτθικό λεξιλόγιο συμπληρώνεται από την τραχύτητα [savageness], ως αποτέλεσμα του αναπόφευκτου λάθους του τεχνίτη, καθότι άλλωστε η ατέλεια είναι εγγενής σε κάθε πτυχή της ζωής, η φυσικότητα [naturalism], με την έννοια της τάσης προς μίμηση του ζωντανού φυλλώματος και η πληθωρικότητα [redundance], ως συσσέρευση διακόσμου που εκφράζει την πρωτοφανή συμπάθεια του μεσαιωνικού τεχνίτη προς τον πλούτο του υλικού σύμπαντος. (Spuybroek, Sympathy of things: Ruskin and the ecology of design, 2011, pp. 13-6) 112 Ιbid., 19 113 Όπως χαρακτηριστικά αναφέρεται στο έργο του Spuybroek «[…] work is in design, and design is in work […]», Ιbid., 16. 114 Ιbid., 40-1

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

γεωμετριών.115 Το κράτος δεν επιβάλλει απλώς ένα κατασκευαστικό μοντέλο, αλλά προωθεί κυρίως το κοινωνικό μοντέλο που αποστερεί το εργατικό δυναμικό από την ανάγκη της δεξιοτεχνίας και προβάλλει τον αυστηρό καταμερισμό της εργασίας. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο, τα δίπολα άρχουσας-εργατικής τάξης, διανόησης-χειρωναξίας, θεωρίας-πράξης συνάδουν με το δυïσμό του Υλομορφικού Μοντέλου, όπου η μορφή οργανώνει την προετοιμασμένη ύλη.

ελεύθερης μορφής των Γοτθικών ναών. Συνεπώς, η μορφή που αναδύεται από την ακατάπαυστη πλαστική επεξεργασία γύψου είναι πλαστική στην έκφρασή της και ορθολογική στην περιγραφή της. Για την ολοκλήρωση, μάλιστα, της υλοποίησης του έργου του χρησιμοποιούνται ψηφιακά μέσα για την εφαρμογή διαδοχικών αφαιρέσεων και την παραγωγή του τελικού εκμαγείου ως αρνητικού του επιθυμητού μοντέλου, αξιοποιώντας την ταχύτητα και ακρίβεια της υπολογιστικής δύναμης των σύγχρονων λογισμικών.118 Με άλλα λόγια, ο Gaudí λειτούργησε σαν μαθηματικός γλύπτης προοικονομώντας την ανάδυση της ψηφιακής υλικότητας και της μετα-Γκαουντιανής πρακτικής [post-Gaudían praxis].119

Η ριζική διάκριση εκφραστικότητας-περιεχομένου, που ο Υλομορφισμός εντάσσει στο ευρύτερο δυïστικό μοντέλο μορφής-ύλης κατά αντιστοιχία, επαναπροσδιορίζεται από το νέο πραγματιστικό μοντέλο, που τοποθετεί την αλληλεξάρτηση των δύο όρων στην υπόθεση της εκφραστικότητας της ύλης. Ειδικότερα, η ομογενής, προετοιμασμένη ύλη δίνει τη θέση της στην ύλη ετερογενούς φύσης λόγω των εγγενών μοναδικοτήτων που της αποδίδουν χαρακτηριστικά που ενέχουν εκφραστικότητα. Η παραπάνω πρόταση αποκρυσταλλώνεται στη δυναμική σχέση διακόσμου-κατασκευής στήριξης των γοτθικών ναών.116 Η κίνηση των νευρώσεων μεταδίδεται στη δομή, παράγοντας την αυτό-χειροτεχνική δυνατότητα της ύλης ή την αυτόσχεδιαστική δυναμική των πραγμάτων.117

Η Υλομορφική Συνθήκη του Μοντέρνου «A statue is some bronze with a certain shape; this house consists of these bricks and boards arranged and assembled in such and such a way […] The matter and the form are contingently related […] »120

Προπομπό της υλο-κεντρικής σχεδιαστικής συνθήκης του 21ου αι. αποτελούν οι εμμονικοί πλαστικοί πειραματισμοί του Gaudí κατά το σχεδιασμό της Sagrada Família στα τέλη του 19ου αι. Τα προπλάσματα της ογκοπλασίας και του διακόσμου προηγούνται της γεωμετρικής αποτύπωσης, ενώ μόλις κατά την τελευταία περίοδο σχεδιασμού ο Gaudí πρότεινε τη γεωμετρική αποκωδικοποίηση των δομικών και μορφολογικών στοιχείων του έργου του, στο μετα-Βιομηχανικό πλαίσιο απόρριψης της

Το υλομορφικό μοντέλο του Αριστοτέλη θα μπορούσε να γίνει αντιληπτό ως προπομπός της σύγχρονης αρχής της λειτουργικότητας [functionalism], που στο πεδίο της αρχιτεκτονικής υλοποιείται με την πρόταση της υποταγής της μορφής στη λειτουργία [ʻform follows functionʼ] του Μοντέρνου. Στη φιλοσοφία, η λειτουργική αρχή ορίζει τις πνευματικές ανθρώπινες καταστάσεις ως συνέπειες συμπεριφορικών δεδομένων ή άλλων πνευματικών αιτίων. Με άλλα λόγια, ορίζεται πως μια ορισμένη πνευματική κατάσταση δύναται να υλοποιηθεί μέσω ποικίλων φυσικών καταστάσεων, επομένως οι πρώτη ορίζεται ως λειτουργική κατάσταση των φυσικών συστημάτων που την υλοποιούν. Συνάγεται λοιπόν η ενδεχομενική, αντί της εγγενούς, σχέση μορφής-ύλης, η οποία στη μοντέρνα αρχιτεκτονική αποτυπώνεται στη χρήση οποιουδήποτε τεχνολογικά και οικονομικά

115

118

Το Παράδειγμα του Gaudí

Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 361-8. 116 Ibid. 117 Spuybroek, Lars. Sympathy of Things: Ruskin and the Ecology of Design. Rotterdam: V2 Publishing, 2011. 42.

Burry, Marc. "Homo Faber." AD: Design Through Making, July/August, 2005, 30-37. Leach, Neil. “Digital Morphogenesis.” AD: Theoretical Meltdown, January/February, 2009, 35. 120 Cohen, Marc. “Hylomorphism and Functionalism.” In Essays on Aristotle’s De Anima, 58. Oxford: Clarendon Press, 1992. 119

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

115

118

Το Παράδειγμα του Gaudí

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

διαθέσιμου υλικού για την πραγμάτωση όχι κάποιου ιδιαίτερου σχήματος αλλά χωρικών συνθηκών επιθυμητής λειτουργικότητας. Στην προκειμένη περίπτωση, υπονοείται η διάκριση της μορφής στις τάξεις του σχήματος και της λειτουργικής οργάνωσης.121 Συνεπώς, η πρόταση των Μοντερνιστών υποδηλώνει την υποταγή ορισμένης τάξης της Μορφής ως αρχής σε μια εναλλακτική τάξη αυτής, χωρίς την ελάχιστη όμως παραπομπή στην υλική υπόσταση της δημιουργικής διαδικασίας.

περίγραμμα της Πλατωνικής Ιδέας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Each

Υλομορφικές Παρεκκλίσεις «It is not my fault that I make wood other than I make stone, and stone other than marble, and marble other than bronze […]. It’s because I cannot say in marble what I can say in wood and in wood what I can say in marble and so on with the other materials.»122

Κατά τη διάρκεια της εποχής του Μοντέρνου εντοπίζονται παρεκκλίσεις της υλομορφικής προσέγγισης της ύλης τόσο στην Τέχνη όσο και στην Αρχιτεκτονική. Συγκεκριμένα, η αντίληψη της ενεργητικότητας της ύλης εντοπίζεται έντονα στο καλλιτεχνικό έργο του Brâncuși (αρχές 20ου αι.), ο οποίος θεωρεί ότι το θέμα και η μορφή του έργου πηγάζουν από την ύλη αντί να εξαναγκάζονται επί αυτής. Ειδικότερα, δηλώνει πως η καθαρότητα των μορφών των έργων του δεν αποτελεί αυτοσκοπό αλλά αποτέλεσμα ταύτισης της προσωπικής του σκέψης με το υλικό δυναμικό. Κάθε υλικό διαθέτει ιδιαίτερη γλώσσα και ο σκοπός του καλλιτέχνη αποκρυσταλλώνεται στην έκφραση των ενδότερων σκέψεών του μέσω αυτής παρά η καταπίεσή της. Η εργασία του γλύπτη συνοψίζεται στην εξωτερίκευση του γλυπτού έργου που εξ’αρχής εμπεριέχεται στο υλικό, σε αντιστοιχία προς τα ‘έτοιμα’ έργα [ready-mades] του Duchamp, και την αφαιρετική εξάλειψη της περιττής ύλης. Κατά συνέπεια, η ατομικότητα της ύλης συμπίπτει με την ατομικότητα του έργου που καλείται να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ύλης, συνθέτοντας το υπαρξιακό

matter/material has its own individuality that we cannot destroy as we please but only make speak in its own language.»123 Μάλιστα ο Brâncuși, βάσει του

ιδιώματος των υλικών, διακρίνει τα έργα του σε εκείνα που ενέχουν το ιδίωμα των βασικών μορφών και κατασκευάζονται από πέτρα, μάρμαρο, μπρούντζο και εκείνα στα οποία αποδίδει το ιδίωμα ελέυθερης ανάπτυξης της πλαστικής μορφής, που υλοποιούνται από ξύλο.124 Στη συνέχεια, η αρχιτεκτονική του Kahn κατά το πρώτο μισό του 20ου αι. αποτελεί την πρώτη ρητή επαναφορά της εγγενούς δύναμης του υλικού στο κέντρο της δημιουργικότητας. Ο Κahn στα έργα του διαχωρίζει τη φυσική από την ψυχική τάξη πραγμάτων, αποδίδοντας στην πρώτη το αντιληπτικό Σχήμα, διαμορφωτικό παράγοντα του οποίου αποτελεί το ιδιαίτερο υλικό κατασκευής και στη δεύτερη, την ανώτερη Μορφή η αισθητικοποίηση της οποίας είναι αδύνατη καθότι υπερβατική, σε αντιστοιχία προς τη διάκριση του Πραγματικού από την Πραγματικότητα του Lacan.125 Ειδικότερα, το σχήμα ή η γεωμετρική μορφή είναι υλοποιημένη και φαινομενολογική και πηγάζει από το φυσικό συγκυριακό κόσμο, ενώ η Μορφή πνευματική και δημιουργική και αναφέρεται στον άυλο μεταφυσικό κόσμο. Η παραπάνω διχοτόμηση ολοκληρώνεται με την έννοια του ποιοτικά μετρήσιμου ως υλικού αποτελέσματος και του αμέτρητου που εμπεριέχει την πνευματική ιδέα της ύπαρξης, από την αρμονική σύμπραξη των οποίων συντίθεται η πολυπλοκότητα του αρχιτεκτονικού δημιουργήματος. Παράλληλα, ο Κahn ταυτίζει το ρόλο του καλλιτέχνη και αυτόν του τεχνίτη, καθότι ακόμα και ο τελευταίος απαντά δημιουργικά σε προβλήματα της καθημερινότητας, και κατ’επέκταση θεωρεί την παρατήρηση των συνθηκών ιδιωματικής αρχιτεκτονικής παράδοσης και τη γνώση τοπικών υλικών και κατασκευαστικών τεχνικών προϋπόθεση για τη συνθετική οξυδέρκεια του σύγχρονου σχεδιαστή. Επιπλέον, διακηρύσσει την αναγκαιότητα ταυτόχρονης σύλληψης της μορφής και της υλικότητας κατά τη σχεδιαστική διαδικασία καθώς και τη γνώση των τάξεων των υλικών, των ιδιαιτεροτήτων και των έμφυτων τεχνικών δυνατοτήτων ως όρο άσκησης της δημιουργικής πρακτικής. Το φάσμα των πιθανών μορφών είναι έμφυτο 123

Ιbid., 110 “Brâncuşi and the Significance of Matter.” Plural Magazine, November, 2001. 125 Conenna, Claudio, Κυριακή Τσουκαλά, and Λίλα Παντελίδου. "Φιλοτεχνώντας την Σοφία." In Η διδασκαλία του Louis I. Kahn: και άλλα δοκίμια. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2013. 124

121

Ibid., 57-8 Hulten, Pontus, Natalia Dumitresco, and Alexandre Istrati. Brancusi. New York: H.N. Abrams, 1987. 121. 122

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

περίγραμμα της Πλατωνικής Ιδέας. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει: «Each

matter/material has its own individuality that we cannot destroy as we please but only make speak in its own language.»123 Μάλιστα ο Brâncuși, βάσει του

121

Ibid., 57-8 Hulten, Pontus, Natalia Dumitresco, and Alexandre Istrati. Brancusi. New York: H.N. Abrams, 1987. 121. 122

Εικόνα 19, Υλομορφικός Λειτουργισμός Paul Gisbrecht, Human Reification

Εικόνα 20, Brâncuși και Ιδιωματική Υλικότητα Constantin Brâncuși, Torso of a Young Girl

Εικόνα 19, Υλομορφικός Λειτουργισμός Paul Gisbrecht, Human Reification

Εικόνα 20, Brâncuși και Ιδιωματική Υλικότητα Constantin Brâncuși, Torso of a Young Girl

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

του συγκεκριμένου υλικού και όχι επιβλήσιμο, όπως στις περιπτώσεις της επικάλυψης, της επένδυσης, του εμπρόθετου Φορμαλισμού τις οποίες και καταδικάζει.126

φαντασία [corporeal imagination] του Giambattista Vico και τη δέσμευση στην

Η απόρριψη λοιπόν της διακοσμητικότητας ως χαρακτηριστικού της ύλης αποτυπώνεται στη ζωτικότητα των έργων του Kahn, όπου η ύλη φαίνεται να πιέζεται δίνοντας έμφαση στην ειλικρινή δομή του αρχιτεκτονήματος παρά στη μορφολογική πρόθεση και στο συμβολισμό των μετα-Μοντερνιστών. Πρότυπο αποτελεί η άποψη της ενδογενούς ζωής των υλικών του γλύπτη Michelangelo και της ακατάπαυστης αφύπνισης των υλικών όγκων [ʻAn arch never sleepsʼ] των κτιστών του Μεσαίωνα. Η διαφοροποίηση του αρχιτέκτονα από το τρέχον ρεύμα του Παγκόσμιου Στυλ της εποχής του επιβεβαιώνεται και από την ανεστραμμένη αντιμετώπιση του κατασκευαστικού σκελετού, από υποστηρικτικό λειτουργικό στοιχείο σε υλικό συντελεστή πίεσης του χώρου με σκοπό την αναπόφευκτη αντίληψη της ειλικρινούς υλικότητας της κατασκευής του χώρου ως καθοριστικού παράγοντα της χωρικής εμπειρίας του χρήστη. Διατυπώνεται έτσι ιστορικά η πρώτη αντίδραση στην καθολική πεποίθηση που θεμελιώνεται από τον Wright της άσεμνης έκθεσης, στο χρήστη, των δομικών υλικών του κτιρίου.127 «You say to a brick, 'What do you want, brick?' And brick says to you, 'I like an arch.' And you say to brick, 'Look, I want one, too, but arches are expensive and I can use a concrete lintel.' And then you say: 'What do you think of that, brick?' Brick says: 'I like an arch.'»128

Η εμμονή του Κahn με την ειλικρίνεια χρήσης των υλικών αποτυπώνεται τόσο στο φανταστικό διάλογο του με αυτά όσο και στη στροφή στη χρήση αρχαïκών υλικών, όπως ο πλίνθος και η πέτρα, ως καταλληλότερα για τη μνημειακότητα των κατασκευών του. Παράλληλα, όμως, προωθεί τη συνεργασία σύγχρονων τεχνολογιών κατασκευής της εποχής, όπως το προεντεταμένο σκυρόδεμα, με παραδοσιακά υλικά. Τέλος, το δημιουργικό του έργο καθοδηγείται από την αυστηρή πειθαρχία στην κατασκευή σε συμφωνία με τον DaVinci [obstinate rigour], την αντι-Καρτεσιανή υλική

έννοια του ποιοτικά μη μετρήσιμου που συμπληρώνεται από αυτήν του υλικά μετρήσιμου, καθότι η αρχιτεκτονική αφορά την κατοίκηση και επομένως τη βιωματική εμπειρία η οποία ολοκληρώνεται μέσω του ειλικρινούς υλικού χειρισμού της σύνθεσης.129

Το Μοντέρνο ως Μετάβαση «Instead of imposing a cerebral form on an inert matter, materials were allowed to have their say in the final form produced. Craftsmen did not impose a shape but rather teased out a form from the material, acting more as triggers for spontaneous behavior […] than as commanders imposing their desires from above. »130

Σε μια ιστορική αναζήτηση των συνθηκών επικράτησης της ουσιοκρατίας [essentialism] ή δημιουργισμού [creationism] επί της τέχνης των τεχνιτών, ως θεωρητικού υποβάθρου προσέγγισης των ιδιοτήτων της ύλης, η ευθύνη φέρεται από τους Έλληνες φιλοσόφους, με κύριο εκπρόσωπο τον Αριστοτέλη. Συγκεκριμένα, οι ουσιοκρατικές αντιλήψεις των τελευταίων, παρά τη συνεχή εμπειρική παρατήρηση της χειρωνακτικής παραγωγής τεχνουργημάτων, πηγάζουν από την αδυναμία λεκτικής άρθρωσης του λεξιλογίου που διαχειρίζονταν οι τεχνίτες και ιδιαίτερα οι μεταλλουργοί. Η ανάδυση λοιπόν της ενεργούς υλικότητας στην αρχιτεκτονική του 21ου αι. συνιστά την επαναφορά στις αρχαίες καταβολές που απλώς δε διατυπώθηκαν επισήμως. Μάλιστα, κατά τον DeLanda, το παγκόσμιο στυλ του Μοντέρνου και η ιδέα ενός παγκόσμιου ευρέως εφαρμοζόμενου ομογενοποιημένου υλικού συνθέτουν τα χαρακτηριστικά μίας μεταβατικής περιόδου που προηγείται της επικείμενης αναγέννησης των ετερογενών υλικών πολύπλοκων συμπεριφορών, όπως επιτάσσει η ανάγκη εφαρμογής ποικίλων υλικών εξατομικευμένων ιδιοτήτων ανά περιοχή μιας ενιαίας

126

Ibid., "To είναι της Αρχιτεκτονικής στο έργο του Kahn" McCarter, Robert. "Mass and Structure." In Louis I. Kahn. London: Phaidon, 2009. 128 Wainwright, Oliver. “Louis Kahn: The Brick Whisperer.” The Guardian, February 26, 2013, Architecture sec. Πρόσβαση Ιούνιος 15, 2015. http://www.theguardian.com/ artanddesign/2013/feb/26/louis-kahn-brick-whisperer-architect. 127

129

Ibid., "Poetics of Construction, Tradition and History" DeLanda, Manuel. “Philosophies of Design: The Case of Modelling Software.” In Verb Processing: Architecture Boogazine, edited by Jaime Salazar, 135. Barcelona: ACTAR, 2001. 130

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

φαντασία [corporeal imagination] του Giambattista Vico και τη δέσμευση στην

126

129

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

κατασκευής.131

design on the other is slowly being dissolved away. »136

Σε μια προσπάθεια αναζήτησης των ιστορικών καταβολών της νεοϋλιστικής αρχιτεκτονικής συνθήκης, κρίνεται αναγκαία η διερεύνηση βασικών αξόνων του Μοντερνισμού ως μεταβατικής πλέον συνθήκης. Αναλυτικά, ο ρόλος του αρχιτέκτονα του Μοντέρνου Κινήματος ως εξουσιοδοτημένου συντονιστή εκτέλεσης του έργου που σχεδιάζεται βάσει προκαθορισμένης ιδέας θεμελιώνεται ιστορικά από τον Alberti τον 15ο αι. Στο έργο του διακηρήσσει την υπεροχή της πνευματικής έναντι της χειρωνακτικής εργασίας, διακρίνοντας την αρχιτεκτονική πρακτική σε παραγωγή εξωτερικών χαρακτηριστικών [lineaments] και δομής [structure],132 όπως αναλυτικά διατυπώνεται στο έργο του ‘De re aedificatoria’.133 H μορφοποίηση [form-finding] ανάγεται σε διανοητική λειτουργία που βασίζεται σε ορθολογιστικούς προβολικούς κανόνες και τα υλικά στερούνται των μορφογενετικών [form-making] τους ικανοτήτων.134 Σύμφωνα με αυτή την τάξη πραγμάτων η υλοποίηση του έργου υποβάλλεται σε αυστηρή υπακοή στις αρχές σχεδιασμού χωρίς δυνατότητα παρέκκλισης. Η ηγετική φυσιογνωμία του αρχιτέκτονα, όμως, στην πραγματικότητα διαδέχεται το χτίστηδάσκαλο του Μεσαίωνα που ελέγχει τη λειτουργία του εργοταξίου βάσει των δεξιοτεχνικών γνώσεων διαχείρισης των υλικών παρά θεωρητικών καταβολών. Το ιστορικό επεισόδιο-καταλύτης της παραπάνω διαδοχής είναι η Βιομηχανική Επανάσταση και η μαζική παραγωγή προτυποποιημένων μονάδων κατά τον 20ο αι. Η Μοντέρνα αρχιτεκτονική λοιπόν πραγμάτωσε το Αλμπερτιανό πρότυπο, που θα αποτελέσει κυρίαρχο πρότυπο του Δυτικού ανθρωπισμού, όπου κάθε πνευματικό έργο ανήκει σε μοναδικό δημιουργό και ανταποκρίνεται σε ορισμένο αρχέτυπο, ενώ οι εκτελεστές καλούνται να το αναπαράγουν στη φυσική του πλέον εκδοχή χωρίς την ελάχιστη παρέκκλιση από τις ιεραρχικά διατυπωμένες οδηγίες.135

Η συναγόμενη διάβρωση του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα στα τέλη του 20ου αι. υπό την επίδραση του άκρατου καταμερισμού εργασίας, που δυσχεραίνει την άμεση επικοινωνία του δημιουργού με την κατασκευαστική διαδικασία, αναδεικνύει τον επαναπροσδιορισμό του ρόλου του ως επιταγή των αρχών της εποχής της Πληροφορίας. Σε αυτό το πλαίσιο, η δημιουργικότητα ορίζει ένα υβριδικό πεδίο επιστήμης και τέχνης, στο οποίο η πρώτη συμβάλλει με την επίλυση προβλημάτων βάσει κοινώς αποδεκτών αληθειών και φυσικών νόμων ενώ η τελευταία προβάλλει την πρωτοτυπία και την εφευρετικότητα. Η προφορική, όμως, παράδοση της τεχνικής σε αντιπαραβολή προς την αντικειμενικότητα της επιστήμης δίνει στη δεύτερη σαφές προβάδισμα κατά το δεύτερο μισό του 20ου αι. Ειδικότερα, η ριζική συμβολή της επιστήμης στην ανάπτυξη της τεχνολογίας από την Αναγέννηση ως το τέλος του 19ου αι. τής παρέχει καθολικότητα και παγκόσμια ισχύ.137 «[…] ‘skill’ is actually a term that is also attached to design, in the same way that design is associated with the words ‘art’ and ‘craft’.»138

Σε αυτό το πλαίσιο, η σύγχρονη κοινωνία εξακολουθεί να συντηρεί τη στείρα διχοτόμηση ακαδημαïκού-πρακτικού επιστητού, παρά τις δεξιοτεχνικές επιταγές της τεχνικής, την ακριβή μεταχείριση της ύλης, τη λεπτομερή παρατήρηση, την άριστη συνεργασία χειρωναξίας-αντιληπτικής ικανότητας.139 Το παράδοξο της κοινωνικής περιθωριοποίησης της τεχνικής στο όνομα της τεχνολογίας διατυπώνεται στους επίσημους ορισμούς των λημμάτων. Ως τεχνική [craft] ορίζεται η δραστηριότητα που απαιτεί ορισμένη δεξιοτεχνία για τη χειρωνακτική παραγωγή [making] αντικειμένων, ενώ ετυμολογικά προέρχεται από την παλιά Αγγλική ʻcræftʼ με την έννοια της

« […] the typically modernist divide between materiality on the one hand and 136

131

Ιbid., 130-43 Alberti, Leon Battista. On the Art of Building in Ten Books. Cambridge: MIT Press, 1988. 7. 133 Carpo, Mario. The Alphabet and the Algorithm. Cambridge: MIT Press, 2011. 20. 134 Gourdoukis, Dimitris. "Digital Craftsmanship: From the Arts and Crafts to Digital Fabrication." Archi DOCT: Matter, February, 2015, 43-56. 135 Carpo, Mario. The Alphabet and the Algorithm. Cambridge: MIT Press, 2011. 117. 132

Latour, Bruno. “A Cautious Prometheus? A Few Steps Toward a Philosophy of Design (with Special Attention to Peter Sloterdijk).” Lecture, Keynote lecture for the Networks of Design meeting of the Design History Society, Cornwall, September 3, 2008. 137 Singer, Charles. A History of Technology. Vol. IV. Oxford: Clarendon Press, 1958. 66381. 138 Latour, Bruno. “A Cautious Prometheus? A Few Steps Toward a Philosophy of Design (with Special Attention to Peter Sloterdijk).” Lecture, Keynote lecture for the Networks of Design meeting of the Design History Society, Cornwall, September 3, 2008. 139 Stacey, Michael. “In My Craft and Sullen Art or Sketching the Future by Drawing on the Past.” AD: Design Through Making, July/Αugust, 2005, 38-45.

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

κατασκευής.131

design on the other is slowly being dissolved away. »136

« […] the typically modernist divide between materiality on the one hand and 136

131

Περί ύλης / De materia

δύναμης, δεξιότητας.140 Ο όρος τεχνολογία [tekhnē ‘art, craft’ + -logia] που σημαίνει την επιστημονική γνώση που εφαρμόζεται με πρακτικούς τρόπους στη βιομηχανία ετυμολογικά εμπεριέχει αυτούσιο τον όρο της τεχνικής.141 Προπομπό και ταυτόχρονα αντίρροπο ρεύμα του μοντερνισμού άλλωστε αποτέλεσε το κίνημα Τεχνών και Χειροτεχνιών [Arts and Crafts], που αναπτύχθηκε με σκοπό την επαναφορά των χειρνακτικών ικανοτήτων διαχείρισης της ύλης. Η επικαιρότητα του παραπάνω κινήματος δεν αποτελεί αναχρονιστική διαλεκτική της Αρχιτεκτονικής του 21ου αι. με το Μοντέρνο Κίνημα, αλλά υπονοεί την ανάδυση του Εναλλακτικού Μοντερνισμού, που εμπεριέχει γόνιμες παρά αντιθετικές προς το Μοντέρνο αρχές. Στη σύγχρονη συνθήκη, τα μηχανήματα ψηφιακής κατασκευής [digital fabrication]142, συνδέοντας ψηφιακή και απτή ύλη, υλοποιούν τη συνεργατική σχέση Μοντέρνου-Εναλλακτικού Μοντέρνου βάσει των πρωτοκόλλων [protocols]143 στα οποία βασίζουν την εν μέρει τυποποιημένη λειτουργία τους. Η περιοριστική λειτουργία των προτύπων αποδοτικότητας που εμπεριέχουν τα λογισμικά τους δεν υποσκάπτει την εν γένει δημοκρατική φύση των πρωτοκόλλων, τα οποία δίνουν έμφαση στην εκ των κάτω παραγωγή, εντάσσοντας τη σχεδιαστική πρόθεση, τους περιορισμούς και τις δυνατότητες των μηχανημάτων και τις ιδιότητες του υλικού σε ένα μοντέλο διαδραστικών συσχετισμών.144

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

«Design follows technology. »145

Το πρώτο, όμως, ιστορικά επίσημο εγχείρημα σύζευξης σχεδιασμού και τεχνολογικών επιτευγμάτων εντοπίζεται στη σχολή του Bauhaus με τη θέση της ʻτέχνης και τεχνολογίας ως μιας νέας οντότηταςʼ [ʻart and technology – a new entityʼ]. Συστήνονται έτσι οι θεμέλιοι κόμβοι της σύγχρονης ψηφιακής συνθήκης: η γεωμετρία και η υλικότητα της δομικής μονάδας και η λογική συναρμολόγησης των μονάδων.146 Στην ψηφιακή σχεδιαστική συνθήκη λοιπόν το εργαλείο σχηματοποιεί το υλικό καταλήγοντας σε ορισμένο μορφολογικό αποτέλεσμα, επομένως μέσω της ενεργού διαχείρισης της παραπάνω διαδοχής ανακύπτει ένας κατάλογος τεκτονικών πιθανοτήτων που αντλούνται στη συνέχεια από τη σχεδιαστική ροή.147 Με άλλα λόγια, το υλικό ʻπληροφορείταιʼ από τα σχεδιαστικά δεδομένα.148 Άλλωστε η αρχιτεκτονική διαθέτει φυσική υπόσταση, όπως υποδηλώνεται από το αναπόφευκτο στάδιο της κατασκευής, επομένως η σύλληψη [conception] συγχρονίζεται με την κατανόηση της φυσικής διάστασης του κτιρίου και αφορά τη φυσική διαχείριση του υλικού της.149

140

“ʻcraftʼ Definition.” Oxford University Dictionary. Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. http://www.oxforddictionaries.com/definition/learner/craft. 141 “ʻtechnologyʼ Definition.” Oxford University Dictionary. Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. http://www.oxforddictionaries.com/definition/learner/technology. 142 Η τεχνολογία ψηφιακής κατασκευής παρέχει τη δυνατότητα στο σχεδιαστή άμεσης φυσικής υλοποίησης ψηφιακής πληροφορίας με διαχειρίσιμα από τα αντίστοιχα μηχανήματα υλικά. Η καινοτομία της ψηφιακής κατασκευής συνιστά βασικό συντελεστή πραγμάτωσης της υλικής δημιουργικότητας στην αρχιτεκτονική. 143 To πρωτόκολλο ορίζεται ως η προκαθορισμένη μέθοδος που περιγράφει τη διαδικασία σχεδιασμού και υλοποίησης ενός πειράματος. Στην περίπτωση των μηχανών ψηφιακής κατασκευής χρησιμοποιείται γλώσσα συμβατή με το λογισμικό ελέγχου λειτουργίας τους. 144 Gourdoukis, Dimitris. "Digital Craftsmanship: From the Arts and Crafts to Digital Fabrication." Archi DOCT: Matter, February, 2015, 43-56.

145

Barkow, Frank. "Fabricating Design: A Revolution of Choice." AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 94-101. 146 Gramazio, Fabio, Matthias Kohler, and Silvan Oesterle. "Encoding Material." AD, July/ August, 2010, 108-15. 147 Barkow, Frank. "Fabricating Design: A Revolution of Choice." AD, July/August, 2010, 94-101. 148 Gramazio, Fabio, and Matthias Kohler. “Digital Materiality in Architecture.” Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. http://architecture.mit.edu/pdfs/ lecturereadings/030713-Kohler-Reading-3.pdf. 149 Wagner, George, and Frank Barkow. Barkow Leibinger: Werkbericht : 1993-2001 = Work Report. Basel: Birkhäuser, 2001. 11.

Περί ύλης / De materia

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

«Design follows technology. »145

140

145

Εικόνα 21, Το παγκόσμιο υλικό του Μοντέρνου Doug Ashford, Red Day

Εικόνα 22, Μεταβαίνοντας στο ετερογενές υλικό Robert Rauschenberg, Cinema (Tribute 21)

Εικόνα 21, Το παγκόσμιο υλικό του Μοντέρνου Doug Ashford, Red Day

Εικόνα 22, Μεταβαίνοντας στο ετερογενές υλικό Robert Rauschenberg, Cinema (Tribute 21)

Περί ύλης / De materia

Προτυπικοί Αναπροσδιορισμοί « […] the essence of architecture since ancient times has been an independent formal order that stemmed from the natural world. »150

Iστορικά η Αρχιτεκτονική υιοθετεί πρότυπα σχεδιασμού που κατ’εξοχήν συμμορφώνονται με τις μεθόδους παραγωγής υλικών προïόντων. Συγκεκριμένα, η φύση αποτέλεσε πρότυπο αισθητικής μέχρι τον 20ο αι., όταν η προτυποποίηση, η μαζική παραγωγή, η εκβιομηχάνιση καθώς και η εισαγωγή, στην κατασκευή, υλικών όπως το μέταλλο, το γυαλί, το σκυρόδεμα ανέδειξαν τη μηχανή σε πρότυπο αποδοτικότητας και τις καθαρές, γραμμικές μορφές στο νέο κίνημα του 20ου αι., το Μοντέρνο κίνημα. Τον 21ο αι. η Eπανάσταση της Πληροφορίας [Information Revolution] επαναφέρει τη φύση ως λειτουργικό πλέον, παρά αισθητικό μοντέλο. Η αποδοτικότητα πλέον, όρος δανεισμένος από την οικονομική επιστήμη, αναγνωρίζεται ως βασικό χαρακτηριστικό προς μίμηση του φυσικού κόσμου, των πολύπλοκων λειτουργικών διεργασιών, στις οποίες βασίζεται, και των υλικών ανισοτροπικής συμπεριφοράς που εντοπίζονται σε αυτόν.151 Παρατηρείται, λοιπόν, αναλογία στις υλικές, παρά φορμαλιστικές, καταβολές των ριζικών μεταβάσεων της Βιομηχανικής και της επανάστασης της Πληροφορίας. Στην πρώτη περίπτωση, η μοντέρνα υλικότητα απαιτεί ομογενοποιημένα υλικά σε αρμονία προς τον τυποποιημένο τρόπο λειτουργίας των μηχανών, ενώ στη δεύτερη η στροφή στη σύνθεση ετερογενών υλικών με πρότυπο τη φυσική πρώτη ύλη αναδεικνύεται ως επιταγή σε μία εποχή πρόσφατης συνειδητοποίησης της σταδιακής εξάντλησης των φυσικών αποθεμάτων. Ο Μοντερνισμός άλλωστε βασίστηκε στην πεποίθηση της ανωτερότητας της ύλης επί της φύσης εφόσον η τελευταία προκύπτει ως αποτέλεσμα επάλληλης φυσικής εξέλιξης και τεχνολογικής ανάπτυξης.152 Από το κοινωνικό όραμα λοιπόν της προόδου σε βάρος του τεχνητού φυσικού κόσμου, στο μέσο του 20ου αι. αναδύεται η απειλή της επερχόμενης καταστροφής, όπως εύστοχα διατυπώνεται στο έργο του Foucault.

150

Ito, Toyo. Architecture Words 8: Tarzans in the Media Forest & Other Essays. London: AA Publications, 2010. 164. 151 Abondano, David. "Transition towards a Digital Architecture: New Conceptions on Materiality and Nature." Archi DOCT: Matter, February, 2015, 29-42. 152 Ibid.

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Η δημιουργική αντίδραση έναντι του Μοντέρνου ιδιώματος εκδηλώνεται εύγλωττα στο έργο του Toyo Ito, που επιχειρεί την ανάδειξη της υλικής δύναμης της αφηρημένης κανονικότητας των κανάβων του Mies van der Rohe, παράγοντας ένα υβριδικό αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο ανθρωπογενών δομών και φυσικών οργανικών μορφών. Σύμφωνα με το δόγμα του Νέο-Κομφουκιανισμού που απορρίπτει την αυτονομία του ανθρώπινου σώματος, θεωρώντας το εγγενές μέρος του φυσικού συνεχούς και εντοπίζοντας εκ νέου την αρχή της άυλης ροïκότητας πληροφορίας στην εικονική πραγματικότητα των ψηφιακών μέσων, εκφράζει την ανάγκη στροφής της αρχιτεκτονικής στο φυσικό πρότυπο στη θέση των άκαμπτων τεχνητών συστημάτων το οποίο κατ’επέκταση απαιτεί την ανάκτηση της υλικότητας και απτικότητας, χαρακτηριστικά από τα οποία οι μινιμαλιστικές μορφές του μοντέρνου αποστασιοποιούνται.153 «The practice of architecture is at last reawakening to its new role as (a) second nature. » 154

Η φύση, λοιπόν, αποτελεί πρότυπο στο νέο μοντέλο υλικότητας τόσο στο επίπεδο ενσωμάτωσης στην αρχιτεκτονική των λειτουργικών της διαδικασιών όσο και στο γενικότερο υλοκεντρικό σχήμα που προτείνει, αντιστρέφοντας τη συνήθη στην αρχιτεκτονική πρακτική διαδοχή μορφής-δομής-υλικού. Η τάση που πριμοδοτεί τη μορφή στο ιεραρχικό μοντέλο σχεδιασμού [form-first] κορυφώνεται με έργα εκπροσώπων της Αποδόμησης, όπως του Frank Gehry. Στη συνέχεια, το εναλλακτικό πλάνο των Arup και Buro Happold παραχωρεί προτεραιότητα στη δομή ως ηγητή της μορφολογικής έκφρασης [structure-first]. Το φυσικό πρότυπο [matter-first] διαδέχεται τα παραπάνω, με την ύλη να πληροφορεί τη δομή η οποία με τη σειρά της καθοδηγεί το φυσικό σχηματισμό των έμβιων οργανισμών. Σε εφαρμογή της αναδυόμενης αρχής, αναπτύσσονται ρηξικέλευθες μέθοδοι σχεδιασμού, όπως η διαβαθμισμένη διανομή υλικών ποικίλων χαρακτηριστικών κατά μήκος μίας ενιαίας επιφάνειας, με συνέπεια τη μέγιστη λειτουργική αποδοτικότητα, τη βέλτιστη ανταπόκριση σε εξωτερικά ερεθίσματα, όπως τα φορτία χρήσης, και την ελαχιστοποίηση

153 Ito, Toyo. Architecture Words 8: Tarzans in the Media Forest & Other Essays. London: AA Publications, 2010. 164-9. 154 Oxman, Neri. “Structuring Materiality: Design Fabrication of Heterogeneous Materials.” AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 85.

Περί ύλης / De materia

Προτυπικοί Αναπροσδιορισμοί « […] the essence of architecture since ancient times has been an independent formal order that stemmed from the natural world. »150

150

Ιστορικές Αναδιαρθρώσεις

Περί ύλης / De materia

του ενεργειακού και υλικού αποτυπώματος.155 «Fitness, not form, is what actually matters. Welcome the new materiality. »156

Η ψηφιακή υλικότητα [digital materiality]157, επομένως, προσομοιώνει τόσο φυσικές ιδιότητες όσο και άυλες συμπεριφορές φυσικών υλικών συνθέτοντας υβριδικά υλικά καινοτόμων δυνατοτήτων. Παράλληλα, ενσωματώνει την πληροφορία ως ακατέργαστη ύλη, που ο χρήστης μέσω λογισμικών διαχειρίζεται στο επίπεδο του σχεδιασμού αλλά και της κατασκευής. Eπομένως, οι αναχρονιστικές αντιλήψεις αναγωγικής μελέτης της φύσης που βασίζονται στη Μηχανιστική Αιτιότητα του Descartes αντικαθίστανται από ολιστικές, όπου δίνεται έμφαση σε συμπεριφορές μερικής αιτιότητας παρά στην εικόνα της φύσης.158

155

Ibid., 78-85 Ibid., 81 157 Η ψηφιακή υλικότητα είναι νεολογισμός του νεοϋλιστικού ιδιώματος και αφορά το φυσικό αποτέλεσμα της ψηφιακής κατασκευής. 158 Abondano, David. "Transition towards a Digital Architecture: New Conceptions on Materiality and Nature." Archi DOCT: Matter, February, 2015, 29-42. 156

Περί ύλης / De materia

του ενεργειακού και υλικού αποτυπώματος.155 «Fitness, not form, is what actually matters. Welcome the new materiality. »156

155

Εικόνα 23, Διαβρωμένη δημιουργικότητα Perc Trax, Four Faces και Pavel Bendov, Urban Lines

Εικόνα 24, Matter-first Carolyn Butler, Latex & Thread Skin Model 01

Εικόνα 23, Διαβρωμένη δημιουργικότητα Perc Trax, Four Faces και Pavel Bendov, Urban Lines

Εικόνα 24, Matter-first Carolyn Butler, Latex & Thread Skin Model 01

Κεφάλαιο 4 Υλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

« […] a materiality that is as much force as entity, as much energy as matter, as much intensity as extension. »159

H αντίληψη της νέας υλικότητας εύγλωττα διατυπώνεται από την Bennett ως ‘παλλόμενη ύλη’ [vibrant matter], αποδεσμεύοντας τις προηγηθείσες υλιστικές θεωρίες από το δυïσμο μορφής-ύλης, ο οποίος αντικαθίσταται από την ενότητα πράγματος-δύναμης [thing-power], δηλαδή τα παλλόμενα υλικά που ισορροπούν μεταξύ παθητικών αντικειμένων [passive objects] και προθετικών υποκειμένων [intentional subjects].160 Η υλική ζωτικότητα γίνεται αντιληπτή ως συνάθροιση συντελεστών, ανθρώπινων και μηανθρώπινων, σε αλληλεπίδραση, με απτό το παράδειγμα της αρμονικής συνύπαρξης ανθρώπινου σώματος-συμβιωτικών μικροοργανισμών, αντί της διαχρονικής άποψης που την αναγάγει σε μορφή ζωής που παράγεται από την ανθρώπινη ή θεïκή δραστηριότητα.161 Στη θέση λοιπόν του αφοριστικού δυïσμού εμμένειας-υπερβατικότητας τοποθετείται η ενεργός, γήινη σχεδόν ανθρώπινη απεραντοσύνη, η παλλόμενη ύλη, με εγγενή ζωτικότητα απεξαρτητοποιημένη αυτοματισμών και μηχανιστικής αιτιότητας.162 Στο πλαίσιο λοιπόν της ριζικής φιλοσοφικής μετάβασης προς την ενεργητικότητα της ύλης, ο χρόνος ως δημιουργικός παράγοντας σχεδιασμού, προτείνεται σε παραλληλία με την ευρεία μετάβαση από τον ντετερμινιστικό τρόπο αντίληψης του κόσμου στην εποχή της μερικούς 159

Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press, 2010. 20. 160 Ibid. 161 Ibid., 120-1 162 Ibid., 3

Κεφάλαιο 4 Υλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

« […] a materiality that is as much force as entity, as much energy as matter, as much intensity as extension. »159

Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press, 2010. 20. 160 Ibid. 161 Ibid., 120-1 162 Ibid., 3

102

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

αναιτιοκρατίας. Η φιλοσοφική αυτή μετάβαση θεώρησης του κόσμου τοποθετεί τις καταβολές της στην επιστήμη της Φυσικής, και ειδικότερα της Θερμοδυναμικής, που εισάγει το χρόνο ως καθοριστικό παράγοντα ερμηνείας των φυσικών φαινομένων, σε αντιπαράθεση προς τη στατική αχρονική πραγματικότητα της κλασικής Μηχανικής. Ορίζεται, έτσι, ένα ρηξικέλευθο πλαίσιο αντίληψης της εξέλιξης του κόσμου και συσχετισμού παρελθόντος-μέλλοντος. Το όραμα αποδέσμευσης της μελλοντικής συνθήκης από την παρελθοντική συγκυρία και της συνεπούς αδυναμίας προβλεψιμότητας των εξελίξεων αναφέρεται ως ‘ανοικτό γίγνεσθαι του κόσμου’ και αφορά στη μεταβατική φιλοσοφική συνθήκη μεταξύ σχετικιστικών και ρεαλιστικών φιλοσοφικών προσεγγίσεων δημιουργίας και αντίληψης του πραγματικού, τα συστατικά της οποίας περιγράφονται στη συνέχεια.163

συντελεστών, ή γενικότερα παρουσιάζουν λανθάνουσα συμβολή στην αιτιώδη συνάφεια.165

Συστατικά ενός νέου Ιδιώματος Η γραμμική ή μηχανιστική [linear/mechanistic causality] αιτιώδης συνάφεια αιτίουαποτελέσμάτος αποτελεί την απλούστερη εκδοχή ντετερμινισμού. Η παρατήρηση της φύσης εμπλουτίζει το φάσμα της αιτιότητας με πολυπλοκότερες μορφές, όπως η μη-γραμμική [non-linear] και η στατιστική [statistical]. Η πρώτη περίπτωση προκύπτει από την παρατήρηση πρόκλησης κοινού αποτελέσματος από πολλαπλά, διακριτών τιμών, αίτια.164 Η στατιστική αιτιότητα ορίζεται ως δυνατότητα πρόκλησης πολλαπλών διακριτών αποτελεσμάτων από μοναδικό αίτιο. Σε αυτήν όμως την περίπτωση παρεμβαίνουν δευτερεύοντα αίτια που επιταχύνουν ή επιβραδύνουν τη διαδικασία, όπως στο παράδειγμα των καταλυτικών

103

Η υπονοούμενη, λοιπόν, αναστροφή ιεραρχικοτήτων εφαρμόζεται καθολικά πλέον στο πλαίσιο μελέτης των ιδιοτήτων των υλικών. Στην περίπτωση των ιδιοτήτων των υλικών κατασκευής φέροντων οργανισμών αναφορικά με τη στατική τους επάρκεια, η μελέτη των αιτιών δημιουργίας και εξάπλωσης ρηγματώσεων ανάγεται σε διαδοχικά χαμηλότερα της εκδήλωσης της παραμόρφωσης επίπεδα. Συγκεκριμένα, η εξέταση της συμπεριφοράς του υλικού στο συνολικό όγκο της κατασκευής μεταπίπτει στους κανόνες που διέπουν την επιφανειακή συμπεριφορά του υλικού στο επίπεδο της ρωγμής, αν αντιληφθούμε την τελευταία ως στερεό γεωμετρικό σώμα διπλής επιφάνειας. Στη συνέχεια, η μελέτη της επιφάνειας μειώνεται στην εξέταση του κρίσιμου μήκους του ρήγματος, βάσει της διαπίστωσης υλοποίησης της εξάπλωσης στην περίπτωση υπέρβασης ορισμένου μήκους που οφείλεται σε απελευθέρωση ενεργειακού αποθέματος ικανού πρόκλησης παραμόρφωσης. Συνεπώς, τα κρίσιμα σημεία έντασης και η ανεστραμμένη ιεραρχικότητα συνιστούν βασικά εργαλεία μελέτης της νέας υλικότητας.166 Στο πλαίσιο των ανεστραμμένων ιεραρχικοτήτων, η κατανόηση του ρόλου της διαδικασίας της ανάδυσης [emergence] στη νεοϋλιστική αρχιτεκτονική απαιτεί διεπιστημονική μελέτη, καθότι ο όρος κατασκευάζεται για να περιγράψει τη διάκριση φυσικών και χημικών φαινομένων. Η χημική σύνθεση λοιπόν ενός ριζικά νέου στοιχείου, με ιδιότητες σαφώς διακριτές από εκείνες των συστατικών του, συνιστά ειδοποιό διαφορά από την απουσία παραγωγής καινοτομίας κατά τη διεξαγωγή φυσικών φαινομένων. Κατά συνέπεια, η αναγωγική επιστημονική λογική και η γραμμική αιτιότητα βάλλονται ως θεμέλια της επιστήμης αντικαθιστώντας παράλληλα το φιλοσοφικό όραμα αξιωματικής κατανόησης του κόσμου στο όνομα των μη-γραμμικών αιτιωδών σχέσεων μεταξύ των συστατικών

163

DeLanda, Manuel. "Deleuze and the Open-ended Becoming of the World." Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. 164 DeLanda, Manuel. “Events Producing Events.” LEBBEUS WOODS. December 12, 2008. Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. https://lebbeuswoods.wordpress.com/2008/12/13/ manuel-delanda-matters-2/. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της μηχανικής παραμόρφωσης δομικών στοιχείων ενός στατικού φορέα που μετά την υπέρβαση ορισμένης τιμής φορτίου η συνάρτηση άσκησης φόρτισης και παραμόρφωσης παύει να είναι γραμμική καθώς η παραμόρφωση από ελαστική μεταβαίνει στην πλαστική κατάσταση.

165

Εφαρμογή στατιστικής αιτιότητας στην αρχιτεκτονική εντοπίζεται στην επιρροή της στατικής επάρκειας κατασκευών από την ανισοτροπική συμπεριφορά των υλικών που οφείλεται σε εσωτερικές ετερογενείς μικροδομές παράλληλα προς την επίδραση των φορτίσεων, που συνιστά το βασικό αίτιο παραμορφώσεων. (DeLanda, “Events Producing Events.”) 166 DeLanda, Manuel. "One Dimension Lower." LEBBEUS WOODS. December 23, 2008. Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. https://lebbeuswoods.wordpress.com/2008/12/23/ manuel-delanda-matters-3/.

102

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

συντελεστών, ή γενικότερα παρουσιάζουν λανθάνουσα συμβολή στην αιτιώδη συνάφεια.165

103

163

165

104

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

της αναδύουσας ουσίας. Η ανάδυση προτείνει ένα κατ’εξοχήν μη ιεραρχικά δομημένο μοντέλο δημιουργικότητας που βασίζεται στη συσσώρευση αλληλοεξαρτώμενων επιπέδων ποικίλης πολυπλοκότητας που συνυπάρχουν με μη ορισμένη τάξη, όπως οι συσχετισμοί βιολογικήςυποατομικής κλίμακας που εξηγούν εξωτερικά χαρακτηριστικά της ύλης.

με την υλικότητα του περιβάλλοντός τους, καθότι αντιλαμβάνονται αντί των ιδιοτήτων καθεαυτών της ύλης που τους περιβάλλει, τη δυναμική των δραστηριοτήτων που το περιβάλλον τούς προσφέρει. Ειδικότερα, οι έμβιοι οργανισμοί διαχειρίζονται υλικές επιφάνειες του περιβάλλοντος, με παραγωγή ή συλλογή υλικών, μεταβάλλοντας τη διανομή ευκαιριών και κινδύνων προς ίδιον όφελος. Η ύλη σε αυτή την περίπτωση εκφράζει θετικές ή αρνητικές δυναμικές σχέσεις. Πέρα από τη ζωτικότητα της ύλης που προκύπτει από τα παραπάνω, παρόμοιες φυσικές λειτουργίες, όπως δυνατότητα δημιουργίας υλικών κατασκευών χωρίς προαπαιτούμενη εσωτερικευμένη αναπαράστασή της, συνιστούν πρωτόκολλα λειτουργίας μηχανημάτων ψηφιακής κατασκευής, στο πλαίσιο, για παράδειγμα, της συμπεριφορικής ρομποτικής [behavioural robotics].169

Σε αυτό το πλαίσιο τοποθετείται και η οντολογική διαφοροποίηση ιδιοτήτων [properties] και δυνατοτήτων [capacities] της ύλης. Οι πρώτες είναι προïόντα ανάδυσης από διαδράσεις χαμηλότερων επιπέδων, ενώ οι τελευταίες συνιστούν εξαρτημένα χαρακτηριστικά των ιδιοτήτων. Επιπλέον, η πολύπλοκη συμμετρία που παρουσιάζει το σύνολο των δυνατοτήτων, καθότι η ύπαρξη ορισμένης δυνατότητας δικαιολογεί και αποδίδεται στην ύπαρξη έτερων δυνατοτήτων, εξηγεί και την εν δυνάμει, δηλαδή υπό συνθήκες, εκδήλωσή τους σε αντιπαράθεση προς την αυθυπαρξία των εγγενών ιδιοτήτων της ύλης. Οι αναρίθμητες λοιπόν δυνατότητες σε συνδυασμό με το πεπερασμένο πλήθος τάσεων [tendencies] ενός υλικού συνθέτουν το δομημένο χώρο των πιθανοτήτων [possibilities], είτε είναι συνεχής με ορισμένη χωρική δομή είτε αποτελείται από διακριτές τιμές χωρίς εγγενή χωρική τάξη απαιτώντας την εξωγενή υποβολή οργάνωσης. Τέλος, εργαλείο αποκωδικοποίησης των παραπάνω χώρων αποτελεί η διαδικασία της προσομοίωσης [simulation], παρέχοντας στο σχεδιαστή τη δυνατότητα διερεύνησης των παρεχόμενων από το εκάστοτε υλικό ευκαιριών αρχιτεκτονικής σύνθεσης και κατασκευής.167 « […] the distinction that we need […] is that between the properties of an object and its capacities […] a capacity to affect always goes with a capacity to be affected. »168

Ο DeLanda, επομένως, σε αντιστοιχία προς τη διάκριση του Αριστοτέλη μεταξύ ιδιοτήτων και δυνατοτήτων της ύλης, χαρακτηρίζει τις πρώτες απόλυτες και τις τελευταίες σχετικές, εισάγοντας την αμοιβαία σχέση της δυνατότητας που επιδρά και εκείνης που υπόκειται την επίδραση ως προϋπόθεση ύπαρξης της δυνατότητας ως έννοιας. Xαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της αλληλεπίδρασης των δυνατοτήτων των έμβιων οργανισμών 167

DeLanda, Manuel. "Emergence." LEBBEUS WOODS. July 27, 2010. Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. https://lebbeuswoods.wordpress.com/2010/07/27/manuel-delandaemergence/. 168 DeLanda, Manuel. “Opportunities and Risks.” LEBBEUS WOODS. January 30, 2009 Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. https://lebbeuswoods.wordpress.com/2009/01/30/ manuel-delanda-opportunities-and-risks/.

105

[…] to the formed or formable matter we must add an entire energetic materiality in movement, carrying singularities or haecceities that are already like implicit forms that are topological, rather than geometrical, and that combine with processes of deformation: for example, the variable undulations and torsions of the fibers guiding the operation of splitting wood. […] it is a question of surrendering to the wood, then following where it leads by connecting operations to a materiality, instead of imposing a form upon a matter […]170

Η υλικότητα, στο πλαίσιο της νέας ψηφιακής εργαλειοθήκης, δεν ενσωματώνεται στο σχεδιασμό ως απλή περιοριστική παράμετρος αλλά αποτελεί την καθεαυτή πηγή της διερευνητικής διαδικασίας.171 Ιστορικά η γενικευμένη επικράτηση στη σχεδιαστική διαδικασία αναπαραστατικής φύσης ψηφιακών εργαλείων [Computer Aided Design] εξ’ορισμού απέκλεισε την ένταξη της υλικότητας στο σχεδιασμό έως τον επαναπροσδιορισμό των υπολογιστικών εργαλείων ως επεξεργαστών πληροφορίας [information processors], που αρχικά διαχειρίζονταν οικονομικά, περιβαλλοντικά, προγραμματικά παρά υλικά δεδομένα. Η ανισοτροπικότητα [anisotropy] και η δομική αταξία [irregularity] των ετερογενών, φυσικών ή νεόδμητων υλικών, συνιστούν χαρακτηριστικά που χρήζουν αξιοποίησης μέσω των παραπάνω εργαλείων. Πιο αναλυτικά, η 169

Ibid. Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 408. 171 "Integral Formation and Materialisation: Computational Form and Material Gestalt." In Manufacturing Material Effects: Rethinking Design and Making in Architecture, edited by Branko Kolarevic, by Achim Menges, 195-210. New York: Routledge, 2008. 170

104

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

105

106

Περί ύλης / De materia

ανισοτροπικότητα προκύπτει από την κυτταρική οργάνωση, δηλαδή διανομή, γεωμετρία και διευθυντικότητα των κυτταρικών μονάδων, και ορίζεται ως ένα σύνολο μακροσκοπικών ιδιοτήτων, όπως σκληρότητα, αντοχή, εξαρτώμενων από τον προσανατολισμό της μικροδομής του υλικού. Συνάγεται λοιπόν η αμοιβαιότητα των συσχετισμών μικροκλίμακας και μακροκλίμακας του υλικού ως πηγή του εύρους δημιουργικών δυνατοτήτων που προσφέρει. Επιπλέον, η δομική μη-κανονικότητα ως αποτέλεσμα φυσικών παρατυπιών που προσδίδουν βιολογική ποικολομορφία στη δομή του υλικού αποτυπώνεται στην αδυναμία ταυτόσημης δομής μεταξύ διακριτών κομματιών κοινού υλικού και ενσωματώνεται στο σχεδιασμό μέσω της καταγραφής των ελαττωμάτων με σκοπό τον αλγοριθμικό υπολογισμό του σημείου βέλτιστης τομής του υλικού. 172 Παράλληλα, η στοιχειοθέτηση επιμέρους τάξεων υλικότητας επιχειρείται στο πλαίσιο συσχετισμού θεωρητικής προσέγγισης και πρακτικών εφαρμογών. Αναλυτικά, η ταξινόμηση περιγράφει τις αναδυόμενες δυνατότητες που προσφέρει η διάδραση υλικών με ψηφιακά λογισμικά προσομοίωσης [simulation software] και με μηχανήματα ψηφιακής διαδικασίας κατασκευής [fabrication machines] ακολούθως. Στην πρώτη τάξη, η διερεύνηση των δυνατοτήτων των υφιστάμενων υλικών μέσω προσομοιώσεων προσφέρει στο χρήστη δυνατότητα παρεμβολής και μεταποίησης της φύσης του υλικού, καθότι δεν εισάγονται οι φυσικές ιδιότητες του υλικού αλλά ορίζονται εξωγενώς. Η δεύτερη τάξη αφορά στην ανάδυση νέων δυνατοτήτων του περιορισμένου φάσματος υλικών που χειρίζονται τα μηχανήματα ψηφιακής διαδικασίας κατασκευής. Τέλος, η τρίτη τάξη αναδεικνύει τη βελτιστοποίηση του μέσου κατασκευής σε καθοριστικό όρο περαιτέρω διευρεύνησης της δυναμικής των υφιστάμενων υλικών.173

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

107

Συντελεστές Πραγμάτωσης της νέας Συνθήκης Oι συντελεστές που πραγματώνουν τη συνθήκη ανοικτότητας του κόσμου θα μπορούσαν να συνοψιστούν στη σύνθεση ετερογενών μηχανικών συναθροίσεων, την αποκίνουσα ενεργοποίηση, και τη συνδυαστική παραγωγικότητα.174 « […] a new ʺpaceʺ produced by the imbrication of the semiotic and the material. »175

Η ανεστραμμένη ιεραρχικότητα, που ο μερικός ντετερμινισμός που περιγράφηκε παραπάνω υπονοεί, αναδιαρθρώνει την αρχιτεκτονική πρακτική, σε αναλογία προς ένα καθολικό μοντέλο συναθροίσεων [assemblages]. Μια συνάθροιση στοιχείων οποιασδήποτε φύσης είναι δυνατό να οριστεί εντός εδαφικού περιγράμματος που συνεπάγεται την ιεραρχική διαστρωμάτωση των στοιχείων του, είτε να της αποδοθεί απεδαφικοποιητική κίνηση που αναδεικνύει τη συλλογική συμπεριφορά των στοιχείων τα οποία επανασυνδέονται με τις υπόλοιπες συναθροίσεις του εγκόσμιου επιστητού σε σχέση αλληλεπίδρασης.176 Ως παράδειγμα αναλογίας αναφέρεται η διαχρονική εξέλιξη οργάνωσης της ιδιοκτησίας. Ο θεσμός της φεουδαρχίας κατάτμησε τη γη σε πολλαπλές ιδιοκτησίες εγκαινιάζοντας την οικονομική εκμετάλλευσή της και την ανάδυση αντικρουόμενων εδαφικών-οικονομικών συμφερόντων, η εξέλιξη των οποίων στην κλίμακα των κρατών και των διεθνών οικονομικών ενοτήτων έθεσε τους όρους μιας λιγότερο ευέλικτης και περισσότερο αυταρχικής πολιτικο-οικονομικής οργάνωσης του κόσμου, η οποία στερείται δυνατότητας ανατροφοδότησης από τα κατώτερα επίπεδα ιεραρχίας με συνέπεια την αδυναμία ανάδυσης δημιουργικής καινοτομίας. Συμπεραίνεται η σπουδαιότητα της διαδικασίας ανατροφοδότησης στη διαδικασία σχεδιασμού από το επίπεδο του υλικού και του χειρωνάκτη, που στο αιτιοκρατικό πλαίσιο σκέψης εντοπίζεται στο κατώτερο ιεραρχικό επίπεδο. «It is no longer a question of imposing a form upon a matter but of elaborating

172

Menges, Achim. “Material Resourcefulness: Activating Material Information in Computational Design.” AD: Material Computation: Higher Integration in Morphogenetic Design, March/April, 2012, 34-43. Προïόν της παραπάνω καταγραφής, που διεξάγεται με τεχνολογία σάρωσης [scanning], αποτελεί μια διεξοδική βάση δεδομένων που ταυτοποιεί την ανατομία του εκάστοτε ατομικού κομματιού ενός υλικού που ανατροφοδοτεί τη διαδικασία σχεδιασμού. 173 Voyatzaki, Maria. “Hacking Architectural Materiality towards a More Agile Architecture.” Archi DOCT: Matter, February, 2015, 11-19.

174

DeLanda, Manuel. "Deleuze and the Open-ended Becoming of the World." Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. 175 Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 337. 176 Ibid.

106

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

107

172

174

108

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

an increasingly rich and consistent material, the better to tap increasingly intense forces. »177

αιτιότητας που μεσολαβεί μεταξύ τέλειας αιτιότητας και απόλυτης αναιτιότητας, εξελίσσοντας κατά συνέπεια την απόλυτη διχοτόμηση ντετερμινισμού-τυχαιότητας σε διαμεσολαβημένη με καταλύτη ένα προηγμένο είδος ντετερμινισμού. H νέα κατάσταση εφαρμόζεται πρακτικά με τους βρόγχους ανάδρασης [feedback loops], θετικούς ή αρνητικούς, όπου το αποτέλεσμα ανατροφοδοτεί το αίτιο. Oι τοπικοί και πολλαπλοί εκλυστές και η συνεχής ροή ύλης-ενέργειας συνιστούν συνθήκες λειτουργίας των βρόγχων.180

Οι μηχανικές δομές ή δίκτυα [meshworks] ετερογενών στοιχείων αποτελούν, λοιπόν, παράγοντα υλικής ζωτικότητας. Η συνεκτικότητα [consistency] συνιστά χαρακτηριστικό στοιχείο της υβριδικής συνάθροισης, εγκαθιστώντας σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ των στοιχείων που όμως δε συνεπάγεται την ομογενοποίησή τους. Ο όρος συναντάνται αρχικά στη βιολογία, με τη σύνθεση οικοσυστημάτων, και στη χημεία, με τον εντοπισμό κοινών χημικών στοιχείων σε ποικιλία ενώσεων, οργανικών και ανόργανων. Στην αρχιτεκτονική του ψηφιακού σχεδιασμού και της ψηφιακής διαδικασίας κατασκευής, ο σχεδιαστής-τεχνίτης καλείται να χειριστεί λογισμικά που ελέγχουν τη λειτουργία μηχανημάτων τα οποία επεξεργάζονται με λεπτομέρεια το πλούσιο, συνεκτικό υλικό με σκοπό την εξωτερίκευση της μορφής από την επιφορτισμένη με μορφογενετικές ικανότητες ύλη. Η πραγμάτωση προκαθορισμένων πιθανοτήτων δίνει τη θέση της στην ενεργοποίηση εικονικοτήτων κατά μήκος αποκλινουσών γραμμών.178 Aντιστοίχως, στην τεχνολογία υλικών κατασκευής, το οπλισμένο σκυρόδεμα απελευθέρωσε την αρχιτεκτονική από δενδροειδή δομικά μοντέλα (υποστύλωμα-δοκός-θόλος), εισάγοντας την καινοτομία του μεταλλικού οπλισμού σε ένα ήδη ετερογενές υλικό (μέταλλο). Η ετερογένεια του σκυροδέματος, που προκύπτει από τον ποικίλο βαθμό συνοχής του σε σχέση με την αναλογία των συστατικών του μίγματος, ενσωματώνει το εμβόλιμο στοιχείο των μεταλλικών οπλισμών, που επίσης παρουσιάζουν ποικιλία διατομών και σχετικών αποστάσεων, ανάλογων προς τις δυνάμεις που καλούνται να εξουδετερώσουν.179 Το ετερογενές αποτέλεσμα παρέχει πλήθος νέων σχεδιαστικών δυνατοτήτων στην αρχιτεκτονική πρακτική, τόσο δομικά όσο και στυλιστικά. H αποκλίνουσα ενεργοποίηση [divergent actualization] χαρακτηρίζει την ικανότητα των τοπολογικών μορφών να δημιουργούν πλήθος διαφορετικών φυσικών στιγμιοτύπων (γεωμετριών). Η ιδιότητα αυτή ορίζει το νέο πλαίσιο αντίληψης εξέλιξης του κόσμου, όπου η γραμμική αιτιότητα και ο δύσκαμπτος ντετερμινισμός αντικαθίστανται από μια υβριδική μορφή 177

Ibid., 329 DeLanda, Manuel. "Deleuze and the Open-ended Becoming of the World." Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. 179 Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 329. 178

109

«Matter is […] simultaneously that by which everything is given, reducible to pure quantity […] as well as that which constitutes the most relaxed membrane, the qualitative residue without which quantity does not exist. »181

Στο πλαίσιο λοιπόν που η τοπολογία ορίζει, η μορφογένεση εμπλέκει τόσο απτές ποιότητες, όσο και χωρο-χρονικές δυναμικές διαδικασίες.182 Με άλλα λόγια, η μορφογενετική διαδικασία ορίζεται ως δημιουργία μορφής ως αποτέλεσμα της διαδραστικής σχέσης ενέργειας και ύλης ή, με όρους εγγύτερους στην αρχιτεκτονική πρακτική, ως σύνθεση γεωμετρικής μορφής από την επικοινωνία τοπολογικής μορφής και υλικού. Μία περίπτωση χωρο-χρονικών διαδικασιών είναι οι διαδικασίες αυτο-οργάνωσης. H τοπολογική μορφή που αναδύεται από τη διαδικασία αυτό-οργάνωσης [selforganization], σε αλληλεξάρτηση με το ορισμένο υλικό και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, συνθέτουν την αντιληπτική γεωμετρία στο χώρο. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα της συνθήκης ελάχιστης ενέργειας που λειτουργεί ως εκλυστής [attractor] και σε συνεργασία με τα μόρια του υλικού αναδεικνύουν την επικρατούσα ενδογενή τοπολογική μορφή που καθοδηγεί με τη σειρά της τη συλλογική συμπεριφορά των κινούμενων μορίων με αποτέλεσμα την ανάδυση της οριστικής γεωμετρικής μορφής, που διαφοροποιείται σε αναλογία προς τις υποδείξεις του συγκεκριμένου υλικού.183 Συμπεραίνεται, λοιπόν, η ενεργός συμμετοχή της ύλης στον τρόπο εκδήλωσης της ενδογενούς τοπολογίας στην αντίληψη του παρατηρητή. 180

DeLanda, Manuel. "Deleuze and the Open-ended Becoming of the World." Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. 181 Cache, Bernard. Architecture Words 6: Projectiles. London: AA Publications, 2010. 26. 182 Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. New York: Columbia University Press, 1994. 214. 183 DeLanda, Manuel. “Deleuze and the Open-ended Becoming of the World.” Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998.

108

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

an increasingly rich and consistent material, the better to tap increasingly intense forces. »177

109

Εικόνα 25, Μηχανικές δομές ή δίκτυα Jason Padgett, Wave Particle Duality

Εικόνα 26, Αποκλίνουσα ενεργοποίηση David Eskenazi, Photographing Space

Εικόνα 25, Μηχανικές δομές ή δίκτυα Jason Padgett, Wave Particle Duality

Εικόνα 26, Αποκλίνουσα ενεργοποίηση David Eskenazi, Photographing Space

112

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

«Being, or Time, is a multiplicity. But it is precisely not ʻmultipleʼ; it is One, in conformity with its type of multiplicity.»184

βάσει των πρώτων.186 Αυτό σημαίνει πως η συμπεριφορά των μορίων που πυροδοτείται από συγκεκριμένες ακραίες καταστάσεις εξετάζεται καθολικά και όχι εξατομικευμένα για το εκάστοτε υλικό, όπου ως μοναδικότητα γίνεται αντιληπτή η ακραία κατάσταση που ενδέχεται να αφορά τιμή θερμοκρασίας που προκαλεί αλλαγή φάσης, ενεργειακό απόθεμα που ελαχιστοποιείται για ορισμένη συλλογική δομή μορίων κλπ.187

H πολλαπλότητα των γεωμετρικών μορφών που μία τοπολογική έχει τη δυνατότητα να παράξει δικαιολογείται βάσει της παραδοχής του δυïσμού εικονικού-απτού επιστητού και της μοναδικότητας του Χρόνου που όμως ταυτόχρονα ενέχει πολλαπλές εικονικότητες. Το παραπάνω αντιληπτικό πλαίσιο προκύπτει από την επικράτηση της σχετικιστικής θεώρησης του Bergson, επί των θέσεων του Μονισμού, που αναγνωρίζει τη μοναδικότητα του Χρόνου στα όρια του οποίου τοποθετεί απειρία απτών ροών (γενικευμένος πλουραλισμός), οι οποίες όμως ανήκουν σε μοναδικό εικονικό σύνολο, σύμφωνα με τον περιορισμένο πλουραλισμό. Σε αντίθεση, ο Σχετικισμός του Bergson αντικαθιστά τις διαφορικές ποιοτικές ροές με συστήματα, μεταξύ των οποίων οι παρατηρητές είναι εναλλασσόμενοι και συνεπώς τα συστήματα τοποθετούνται σε κοινό επίπεδο ιεραρχίας. Προτείνεται λοιπόν η έννοια του ‘χρόνου του Άλλου’ [time of Other], όχι ως ορισμένη μοναδικότητα αλλά με αμιγή συμβολική λειτουργία, καθώς αναδεικνύει το εκάστοτε σύστημα αναφοράς που ενέχει μοναδικό εσωτερικό Χρόνο. Παράλληλα, ο Ταυτοχρονισμός, ως ταυτόχρονη ύπαρξη διακριτών συστημάτων, επιβεβαιώνει τη φύση της Διάρκειας ως εικονικής συνύπαρξης του συνόλου των βαθμίδων ενός μοναδικού Χρόνου.185 Η ταύτιση λοιπόν εικονικού-απτού ως πολλαπλοτήτων δε συνάδει με τη σχετικιστική αντίληψη του Χρόνου, που στη μορφογενετική αρχιτεκτονική πρακτική γίνεται άμεσα εφαρμόσιμη βάσει των όρων ανάδυσης μορφών από την ενεργό ύλη. Η ενδογενής τοπολογία αναδεικνύει, λοιπόν, την ανάγκη συσχετισμού εικονικού [virtual] και απτού [actual] ως αντικατάστασης της διχοτόμησης πιθανού [possible]-πραγματικού [real]. H εικονική τοπολογική μορφή υλοποιείται με ένα σύνολο ενδεχόμενων απτών γεωμετρικών, επομένως τα όρια μεταξύ πιθανότητας υλοποίησης και πραγμάτωσης της υλοποίησης δεν είναι πλέον σαφή. Σε αυτό το μοντέλο ανατροπής κοινώς αποδεκτών διχοτομήσεων εντάσσεται και η αποδοχή της τυχαιότητας του συνόλου των αντικειμένων και των γεγονότων στα οποία περιπλέκονται, στη βάση απόρριψης του διπόλου θεμελιωδών [essential]-τυχαίων [accidental] αντικειμένων. H νέο-ρεαλιστική θεώρηση διακρίνει τα τυχαία αντικείμενα σε μοναδικά [singular] και κοινά [ordinary], ενώ μελετά τα φαινόμενα 184 185

Deleuze, Gilles. Bergsonism. New York: Zone Books, 1991. 85. Ibid., 82-5

113

Η διάκριση εικονικού-απτού γίνεται περαιτέρω κατανοητή μέσω της σύγκρισης χώρου και χρόνου ως αντιπροσώπων δύο ειδών πολλαπλοτήτων. Ο χώρος είναι πρότυπο απτής πολλαπλότητας [actual multiplicity], καθότι μπορεί να οριστεί ως σύνολο υλικών αντικειμένων όπου είναι δυνατή η αντίληψη διακριτών αριθμών. Στον αντίποδα, ο χρόνος αναφέρεται ως εικονική πολλαπλότητα [virtual multiplicity], δηλαδή σύνολο συνειδησιακών καταστάσεων που είναι αδύνατο να συλληφθεί ως αριθμητικό σύνολο χωρίς τη μεσολάβηση συμβολικής αναπαράστασης, όπως είναι ο χώρος. Πιο συγκεκριμένα, ο άνθρωπος αντιλαμβάνεται τη λειτουργία των αισθήσεών του μέσω των αιτίων που τις προκάλεσαν που παρατάσσονται διαδοχικά στο χώρο. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα ενός ρυθμικού ήχου, η αντίληψη του οποίου από τον άνθρωπο θα μπορούσε να πραγματοποιηθεί με δύο τρόπους. Σύμφωνα με τον ιδεατό τρόπο αντίληψης, το άτομο τοποθετεί σε σειρά τους διαδοχικούς ήχους που αντιλαμβάνεται και έπειτα τους μετρά σε καθαρή διάρκεια. Σε αυτή την περίπτωση απαιτείται ο διαχωρισμός των ήχων εντός ομοιογενούς μέσου, του χώρου, όπου οι διαδοχικοί ήχοι εμφανίζονται κενοί των ποιοτήτων τους και γίνονται αντιληπτοί μέσω των πανομοιότυπων ιχνών τους, που τους καθιστά σημεία στο χώρο αντί αφηρημένων αισθήσεων. Ο πραγματικός τρόπος αντίληψης προϋποθέτει τη συγκέντρωση της ποιοτικής εντύπωσης που παράγεται από το συνολικό φάσμα ήχων. Συνεπώς, ο ρυθμικός ήχος γίνεται αντιληπτός ως εικονική αντί απτής πολλαπλότητας και αναλογικά η διάκριση εικονικού-απτού εφαρμόζεται στα σύνολα των τοπολογικώνγεωμετρικών μορφών που ενέχει και εκδηλώνει αντιστοίχως ένα υλικό κατασκευής.188

186

Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. New York: Columbia University Press, 1994. 189. 187 DeLanda, Manuel. “Deleuze and the Open-ended Becoming of the World.” Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. 188 Bergson, Henri. Time and Free Will, an Essay on the Immediate Data of Consciousness. London: George Allen & Unwin, 1950. 79-87.

112

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

«Being, or Time, is a multiplicity. But it is precisely not ʻmultipleʼ; it is One, in conformity with its type of multiplicity.»184

Deleuze, Gilles. Bergsonism. New York: Zone Books, 1991. 85. Ibid., 82-5

113

186

114

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

« […] the possible cannot become real without becoming corporeal, without incarnating itself in a membrane […] »189

ανατροφοδοτεί το αρχικό στάδιο σχεδιασμού, υλοποιώντας στο μέγιστο δυνατό βάσει των τρεχουσών τεχνολογικών δυνατοτήτων τη σύνδεση απτής πραγματικότητας και ψηφιακής εικονικότητας. Ανάμεσα λοιπόν στους όρους της νεοϋλιστικής σχεδιαστικής συνθήκης συγκαταλέγονται ο διανεμημένος έλεγχος και η ενθάρρυνση της αβεβαιότητας.191

Σε αντιστοιχία προς την ανθρώπινη λειτουργία αισθητικοποίησης [making-sensible] του Κant, οι διαδικασίες της ψηφιοποίησης και της ψηφιακής υλοποίησης εμπλέκουν τη συνεργασία επιμέρους μηχανισμών, θολώνοντας τα όρια μεταξύ ψηφιακού και φυσικού κόσμου. Τα σύγχρονα υπολογιστικά μέσα κωδικοποιούν τα φυσικά αντικείμενα σε ψηφιακή μορφή, σε αναλογία προς την αντιληπτικότητα του ανθρώπινου εγκεφάλου, και επανασυντίθενται σε φυσικές πλατφόρμες, δηλαδή οι στοιχειώδεις μονάδες πληροφορίας [bits] ενσαρκώνονται σε φυσικά αντικείμενα ως αντικειμενοποιημένα δεδομένα. Συνεπώς, η αισθητικοποίηση του εικονικού [actualization of virtual] εξελίσσεται σε πραγματοποίηση του πιθανού [realization of possible], εφάπτοντας τον αλγόριθμο και τη συνάρτηση της τάξης του εικονικού-πιθανού [virtual-possible] στη χρονική συχνότητα και την υλικότητα της τάξης του απτού-πραγματικού [actual-real], δημιουργώντας έτσι διασταυρούμενες συσχετίσεις. Η αδυναμία προβλεψιμότητας των βέλτιστων συσχετισμών των δύο τάξεων είναι η κατεύθυνση που χρήζει περαιτέρω έρευνας, καθώς για την υλοποίηση μοναδικοτήτων ορισμένης υλικότητας απαιτείται η απόδοση κατά το δυνατόν εύστοχων τιμών σε παραμέτρους συναρτήσεων.190 Σε πρακτικό επίπεδο, η σχετική συνθήκη ελέγχου-αβεβαιότητας συναρτάται άμεσα της αντίστοιχης εικονικού-απτού [virtual-actual], που διαφοροποιείται από το δίπολο πραγματικού-πιθανού [real-possible]. Eιδικότερα, η καθαρή πιθανότητα δεν αποτελεί παραγωγική συνθήκη σχεδιασμού, καθότι απαιτείται η έστω ελάχιστη πρόθεση, έλεγχος. Συνεπώς, η απόλυτη αβεβαιότητα καθίσταται προβληματική, παρότι ακόμα και στην περίπτωση του απόλυτου ελέγχου ενυπάρχουν αστάθμητοι παράγοντες, όπως ετερογένειες στη συνοχή του υλικού που προκαλούν αστοχίες μορφοποιητικών παρεμβάσεων και συνεπάγονται αβεβαιότητα. Η παραπάνω ορολογία ορίζει ροές εργασίας [workflows] που αναπαριστούν στην ουσία βρόγχους ανάδρασης, με συντελεστές το ψηφιακό σχέδιο, την κατασκευαστική διαδικασία, τις ιδιότητες και δυνατότητες του υλικού, τη μορφοποίηση, τη συναρμολόγηση και το κατ’ευφημισμόν οριστικό φυσικό μοντέλο. Το τελευταίο μέσω τεχνολογιών ψηφιοποίησης [digitization] 189

Cache, Bernard. Architecture Words 6: Projectiles. London: AA Publications, 2010. 26-7. 190 Ibid., 25-8

115

Επιστρέφοντας στην αποκλίνουσα ενεργοποίηση ως διαδικασία πραγμάτωσης της σχέσης εικονικού-απτού προκύπτει ότι συγκλίνει περισσότερο με τη διαφοροποίηση παρά με την ομοιότητα ή την ταυτοποίηση με μια ιδανική εκ των άνω μορφή, όπως θα ίσχυε στο υλομορφικό μοντέλο. Αρχικά, η ενεργοποίηση γίνεται ταυτόσημη της διαφοροποίησης, καθότι τα απτά αντικείμενα δεν παρουσιάζουν ομοιότητα με τις μοναδικότητες που ενσαρκώνουν, και έπειτα η διαφοροποίηση γίνεται δημιουργική, εφόσον η υλοποίηση του εικονικού αντικειμένου συνεπάγεται τη δημιουργία απόκλισης από την εικονική πολλαπλότητα. Με άλλα λόγια, το εικονικό αντικείμενο αναλαμβάνει την επίλυση ενός προβλήματος, οι λύσεις του οποίου δεν παρουσιάζουν ομοιότητα προς τις συνθήκες αυτού. Η μορφολογική δημιουργικότητα, λοιπόν, πριν την εισαγωγή της ύλης ως επιπρόσθετου δημιουργικού συντελεστή, συνοψίζεται στις διαδικασίες της επανάληψης ως ενεργοποιητικής κίνησης σε αντικατάσταση της υλομορφικής ταυτοποίησης με το πιθανό, και της ελάχιστης διαφοροποίησης ανά επανάληψη στη θέση της υλομορφικής ομοιότητας με το πιθανό.192 Στην περίπτωση της τοπολογίας, μία ορισμένη τοπολογική μορφή παράγει πολλαπλές γεωμετρικές σε συνάρτηση με τις τάσεις του υλικού. Κατά συνέπεια, δεν υφίσταται γραμμική σχέση μεταξύ αιτίου-αποτελέσματος, η οποία αποτυπώνεται πλέον πληρέστερα στη διαδραστική σχέση άσκησης-υποδοχής επιρροής.193 Το δίπολο άσκησης-υποδοχής επιρροής [affect-effect] συντάσσει ένα μοντέλο ικανό να περιγράψει τη μετα-αποδομηστική αρχιτεκτονική, καθώς αποτυπώνεται σε ένα εύρος ζευγών αλληλεξάρτησης, από τη συνεργασία των οποίων αναδύεται η δημιουργία. Συγκεκριμένα, ο δημιουργός συνεργάζεται με το υλικό επιχειρώντας να εξωτερικεύσει την πλήρη γκάμα 191

Aagaard, Anders Kruse. “Material and Virtuality.” Archi DOCT: Matter, February, 2015, 57-71. 192 Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. New York: Columbia University Press, 1994. 212. 193 Voyatzaki, Maria. "Hacking Architectural Materiality towards a More Agile Architecture." ArchiDOCT: Matter, February, 2015, 18.

114

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

« […] the possible cannot become real without becoming corporeal, without incarnating itself in a membrane […] »189

Cache, Bernard. Architecture Words 6: Projectiles. London: AA Publications, 2010. 26-7. 190 Ibid., 25-8

115

Εικόνα 27, Το Αχανές Max Reason, Negative Photograph, Cygnus

Εικόνα 28, Διαστρωματωμένος χώρος/Striated space Fernando De Brito, Names, Luigi Nono

Εικόνα 27, Το Αχανές Max Reason, Negative Photograph, Cygnus

Εικόνα 28, Διαστρωματωμένος χώρος/Striated space Fernando De Brito, Names, Luigi Nono

118

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

δυνατοτήτων του αντί της παρωχημένης εμμονής του σε προβλέψιμες φυσικές μορφές. Αντίστοιχη συνεργατική σχέση αναγνωρίζεται μεταξύ ύλης, υπολογιστικού σχεδιασμού [computational design] και ψηφιακής διαδικασίας κατασκευής [digital fabrication], στο πλαίσιο ενός αναλογικούψηφιακού συνεχούς. Σε ένα πιο μακροσκοπικό επίπεδο, αρχιτεκτονική και κοινωνικές δομές ανέκαθεν αναπτύσσονταν ως παράλληλοι συμπληρωματικοί όροι. Συνεπάγεται η δυνατότητα παραλληλισμού της δημιουργικής δραστηριότητας με την ιδιοσυγκρασία του [hacking], κύρια αρχή του οποίου αποτελεί η ανάδραση μεταξύ ψηφιακών μέσων και χρήστη καθώς και η ανταλλαγή πληροφορίας μεταξύ των χρηστών στη βάση της λογικής της ανοικτής ψηφιακής πλατφόρμας [open-source].194

αναφέρεται ως κύριες, κρατικές επιστήμες, ενώ η δεύτερη ως νομαδικές ή επιστήμες της Πολεμικής Μηχανής. Όσον αφορά την αρχιτεκτονική, εύλογη θα ήταν η αποσαφήνιση των όρων μέσω του κλάδου της Γεωμετρίας, που εντοπίζεται στις επίσημες επιστήμες ως Ευκλείδεια και στις δευτερεύουσες ως Προβολική (Γεωμετρία) [Projective Geometry] με την ιδιαίτερη συμβολή του Αρχιμήδη. Πιο συγκεκριμένα, η Προβολική Γεωμετρία παρουσιάζει χαρακτηριστικά περιγραφικότητας και πραγματισμού, μελετώντας γεγονότα και κινήσεις παρά σταθερές και θεωρήματα. Η μεταβλητότητα, η διαφοροποίηση [placings-in-variation], η ετερογένεια συνιστούν βασικά χαρακτηριστικά μιας κατά βάση πρακτικής γεωμετρίας που συλλαμβάνει το πέρασμα στο όριο και τον προ-διαφορικό λογισμό ως μέσα επίλυσης προβλημάτων όπου οι γενικές αλήθειες της Ευκλείδειας αποδεικνύονται ελλιπείς. Βάση της πρακτικής γεωμετρίας είναι το πρόβλημα ως εξατομικευμένη περίπτωση σε αντικατάσταση της ρασιοναλιστικής επαγωγικής μεθόδου μελέτης της Ευκλείδειας. Σε αυτό το πλαίσιο, το πεδίο της περιγραφικής γεωμετρίας περιλαμβάνει διαδικασίες που αφορούν παραμορφώσεις και μετασχηματισμούς που εξηγούνται βάσει γεγονότων παρά επιστημονικά αποδεκτών καθολικών εννοιών, προσδίδοντάς της διαισθητική χροιά.196

Τέλος, η συνδυαστική παραγωγικότητα [combinatorial productivity] των στοιχείων του κατά μία τάξη κατώτερου επιπέδου από το επίπεδο των συστατικών της υπό εξέταση δομής συμπληρώνει το φάσμα των συντελεστών υλικής δημιουργικότητας. Ο όρος συναντάται αρχικά στη Βιολογία και εισηγείται την έννοια του Αχανούς [Ιmmensity], καθότι από περιορισμένο αριθμό συστατικών είναι δυνατό να προκύψει άπειρος αριθμός συνδυασμών. Η έννοια του Αχανούς σχετίζεται άμεσα με την πολυπλοκότητα, στην οποία εν γένει ενυπάρχουν η ποικιλία και η ετερογένεια. Ικανές και αναγκαίες συνθήκες της παραπάνω διεργασίας αποτελούν το κατάλληλο περιβάλλον και η διαμεσολάβηση εμβόλιμων στοιχείων μεταξύ των ετερογενειών. Αρχή της παραγωγικής διαδικασίας είναι η λειτουργική συμπληρωματικότητα των ετερογενών στοιχείων. 195

Χωρικές Αναδιαρθρώσεις Η διάκριση των επιστημών στις τάξεις των επίσημων [major] και δευτερευουσών [minor] άπτεται άμεσα των φιλοσοφικών μοντέλων που πραγματεύονται μορφή και ύλη. Εναλλακτικά, η πρώτη κατηγορία 194

Ibid., 11-9 DeLanda, Manuel. “Deleuze and the Open-ended Becoming of the World.” Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. Χαρακτηριστικά παραδείγματα εμβόλιμων στοιχείων είναι οι συμβιωτικοί μικρο-οργανισμοί στις διατροφικές αλυσίδες και ο θεσμός του χρήματος ως μέσου διευκόλυνσης του εμπορίου.

119

Η απροσδιοριστία και η τυχαιότητα που εισηγείται η πρακτική γεωμετρία συνοδεύεται από ένα αντίστοιχου τύπου μοντέλο χώρου, του ενιαίου [smooth] σε αντιπαράθεση προς το διαστρωματωμένο [striated] χώρο που θεμελιώνει την επίσημη επιστήμη. Αναλυτικότερα, ο στροβιλώδης, ανοικτός χώρος όπου τα αντικείμενα διανέμονται εν είδει ροών αντικαθιστά τον οριοθετημένο, βαθμονομημένο χώρο των συμπαγών αντικειμένων. Ο ενιαίος χώρος είναι συνεχής, διανυσματικός, τοπολογικός, αποκεντροποιημένος παρά μετρήσιμος, διαιρεμένος, ιδεατός και ορισμένος ποσοτικά. Ο πτυχωτικός χαρακτήρας του ενιαίου χώρου περιγράφεται από τη Ριμάνια Γεωμετρία [Riemannian Geometry], σύμφωνα με την οποία η μελέτη του χώρου δεν απαιτεί μετρικό σύστημα, αλλά μετέρχεται όρους συχνοτήτων, κορυφώσεων, ακραίων καταστάσεων, γειτνιάσεων, τοπικών συσχετίσεων, χαρακτηριστικά που συνεπάγονται την ανομοιογενή και διαρκώς μεταβαλλόμενη φύση του χώρου. Με άλλα λόγια, ο ενιαίος χώρος καταλαμβάνεται ώστε να μετρηθεί, ενώ ο διαστρωματωμένος μετράται ώστε να καταληφθεί. Παράλληλα, όμως, ενιαίος και διαστρωματωμένος

195

196 Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 361-8.

118

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

119

195

196 Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987. 361-8.

120

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

χώρος διατηρούν σχέση αλληλεξάρτησης, καθότι προϋπόθεση για τη μετάφραση των δεδομένων του πρώτου αποτελούν τα μεγέθη του δεύτερου, ενώ η αέναη εξέλιξη των αντικειμένων του κόσμου [the becoming] συμβαίνει υπό τους όρους του ενιαίου χώρου.197 Η αρχιτεκτονική στο πλαίσιο της διεπιστημονικότητας δανείστηκε το διαστρωματωμένο χώρο από τη δημιουργία των αρχαίων Ελληνικών ναών μέχρι τη σύλληψη των τυποποιημένων όψεων του Μοντέρνου κινήματος, με χαρακτηριστική την παρέκκλιση των δεξιοτεχνών της πέτρας των Γοτθικών ναών του 12ου αι.

πνεύματος αποκαθίσταται. Η εισήγηση του αντίστοιχου ηθικού πλαισίου ασφάλειας και κοινωνικής συνοχής πηγάζει από τη διανομή αξίας σε σώματα αντί ατομικοτήτων και την προώθηση ενός εξευγενισμένου ορισμού του εαυτού με εμμενές το ενδιαφέρον για τον περιβάλλοντα κόσμο. Η συνεκτικότητα του δικτύου των άρρηκτα συνδεδεμένων σωμάτων προκύπτει ως πρακτική συνέπεια, καθότι η πρόκληση βλάβης σε ορισμένη περιοχή του δικτύου αντανακλάται στο σύνολό του.199 Η συνεργατική αντίληψη των συντελεστών του υλικού δικτύου ενυπάρχει και στον Υλισμό Συμπλοκής [Materialism of Encounter] του Althusser, όπου η παρέκκλιση και η συμπλοκή θεωρούνται πηγή υλοποίησης των αρχέγονων φαντασιακών στοιχείων.200 Τίθεται συνεπώς η βάση για τη διατύπωση της δημοκρατικότερης υλιστικής θεωρίας ετερογενούς μη ιεραρχικής συνάθροισης, όπου ασήμαντοι συντελεστές παράγουν αξιοσημείωτα αποτελέσματα. Η δραστηριότητα ενός ηγετικού συντελεστή διανέμεται πλέον εντός ενός σμήνους ισότιμων συντελεστών, η συγκεντρωτική δραστηριότητα των οποίων υποβοηθούμενη από ενδεχόμενη εξωγενή παρεμβατικότητα (καταλυτικοί παράγοντες) παράγει εξελικτικές διεργασίες της ύλης στο πλαίσιο ενός μη προβλέψιμης εξέλιξης κόσμου.201

Ηθικές Προσεγγίσεις Το νεο-ρεαλιστικό μοντέλο ολοκληρώνεται με τον επαναπροσδιορισμό της υποκειμενικότητας του προβλήματος ως προϋπόθεση αμφισβήτησης της στασιμότητας του κόσμου. Ειδικότερα, θεωρεί ότι τα προβλήματα φέρουν εμμενή αντικειμενικότητα και απαιτούν αντικειμενική επίλυση, ενώ αφορούν το σύνολο των μοναδικών και όχι των κοινών στοιχείων, όπως ορίστηκαν παραπάνω. Η υποκειμενικότητα και η ανθρώπινη εμπλοκή αναφέρεται αποκλειστικά στην υποβολή τους, που προσανατολίζεται βάσει των ανθρώπινων αναγκών.198 Η ανάγκη για ανθεκτικότερα, πιο ευέλικτα, φιλικότερα προς το περιβάλλον υλικά αλλά και ο επαναπροσδιορισμός της σχέσης του ανθρώπινου σώματος με τις αρχιτεκτονικές μορφές, που εμφανίζονται διαρκώς πιο οργανικές, με χαρακτηριστικά που απευθύνονται στις αισθήσεις του χρήστη ορίζουν ένα φάσμα προβλημάτων των οποίων η επίλυση απαιτεί διεπιστημονική μελέτη των δυνατοτήτων της ύλης, από τη σύνθεση νέων υλικών ως την προσομοίωσή τους μέσω κατάλληλων λογισμικών και τη συνεργασία τους με μηχανήματα ψηφιακής κατασκευής. To όραμα, λοιπόν, της νέας υλικότητας εγκαινιάζει το πρότυπο της κοινής υλικότητας των αλληλεξαρτώμενων επιπέδων ενός μοντέλου μη ιεραρχημένου, όπου η υποβαθμισμένη θέση της ύλης έναντι του

197

Ibid., 484-6 DeLanda, Manuel. “Deleuze and the Open-ended Becoming of the World.” Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. 198

121

Άλλωστε ο Darwin ήδη από τα μέσα του 19ου αι. επιχειρηματολόγησε για την ελάχιστη διαφορά του ανθρώπινου από τους κατώτερους οργανισμούς ως απαραίτητους για την ανθρώπινη ύπαρξη καθεαυτή. Εισάγοντας λοιπόν τον όρο των ʻσωμάτων με σκόπιμη δραστηριότηταʼ [conative bodies] για το χαρακτηρισμό των υποτιθέμενων κατώτερων οργανισμών, η δραστηριότητα αυτών των μη ανθρώπινων συντελεστών καθιερώνεται ως συνθήκη της πιθανότητας εκδήλωσης ανθρώπινης δραστηριότητας. Σε αυτή την περίπτωση όμως εγκυμονεί ο κίνδυνος της ανθρωπομορφοποίησης [anthropomorphization], που περιγράφει τους μη ανθρώπινους συντελεστές υπό όρους ανθρώπινων χαρακτηριστικών και τα ανθρωπομορφικά στοιχεία συνθέτουν την εικόνα αντηχήσεων, ομοιοτήτων ανθρώπινων-μη ανθρώπινων συντελεστών.202

199

Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press, 2010. 13. 200 Althusser, Louis. Philosophy of the Encounter: Later Writings, 1978-87. Edited by Franc Matheron. London: Verso, 2006. 260. 201 Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press, 2010. 96. 202 Ibid., 98-9

120

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

197

Ibid., 484-6 DeLanda, Manuel. “Deleuze and the Open-ended Becoming of the World.” Lecture, Chaos/Control: Complexity Conference, June 27, 1998. 198

121

199

122

Περί ύλης / De materia

Επομένως, η δημοκρατικότητα ως επιταγή του νεοϋλιστικού μοντέλου ορίζεται ως δημόσια, οντολογικά εντερογενής συνάθροιση για την επίλυση προβλημάτων και απορρίπτει την εμμονική έμφαση στην ατομικότητα του ανθρώπου και στην κατά αποκλειστικότητα ανθρώπινη φύση του συνόλου. Η βιολογική διάσταση λοιπόν της οικολογίας παρέχει δεδομένα δόμησης των πολιτικών οικολογιών, όπου ο άνθρωπος καλείται να ανταποκρίνεται στις ανάγκες, τα αιτήματα και τις αντιδράσεις των μη ανθρώπινων μελών για την υγιή ανάπτυξή τους, με την αρχιτεκτονική ως ανθρώπινη πρακτική διαμόρφωσης του αισθητού κόσμου να διαθέτει καθοριστικό ρόλο.203 Αρχιτεκτονικό πρότυπο οικολογικής οργάνωσης αποτελεί η Γοτθική Αρχιτεκτονική, που εγκαθιδρύει συσχετισμούς μεταξύ των μερών της και τους εκφράζει με κάθε δυνατό σχήμα, εγκαθιστώντας σχέσεις αλληλεξάρτησης μεταξύ των κοσμικών στοιχείων παρά διαμορφώνοντας μια ορισμένη εξιδανικευμένη εικόνα του. Ορίζεται, έτσι, από τον Spuybroek η αρχή της ‘συμπάθειας’ [sympathy] μεταξύ στοιχείων διαφορετικής φύσης στο πλαίσιο μιας οικολογικής, τοπολογικής μεθόδου κατανόησης του κόσμου.204 Παράλληλα, η θεωρία της παλλόμενης υλικότητας προάγει την ενεργό βιωσιμότητα και τον περιορισμό μαζικών τύπων παραγωγής-κατανάλωσης, ζήτημα που αφορά κατά κόρον την αρχιτεκτονική παραγωγή του 21ου αι. Η νεοϋλιστική θεωρία αντιτίθεται παρά συνεργάζεται με τη σύγχρονη τάση του περιβαλλοντισμού [environmentalism], επιδιώκοντας ριζική διαχρονική αλλαγή στον τρόπο αντίληψης του περιβάλλοντος από τον άνθρωπο σε σχέση με τη διεξαγωγή των δραστηριοτήτων του. Συγκεκριμένα, προάγει την οριζοντιοποίηση ανθρώπινης, λοιπής οργανικής και ανόργανης ύλης στη βάση της εκτίμησης από τον άνθρωπο των άρρηκτων δεσμών των υλικών συντελεστών ανεξαρτήτως πολυπλοκότητας ανάπτυξης. Επίσης εξηγεί πληρέστερα τα φαινόμενα, προβάλλοντας την ανάδυση ως μεθοδολογία αιτιολόγησης στη θέση των τελεολογικών θεωριών και τέλος εντείνει την ανθρώπινη εξάρτηση από μικροβιωματικούς συντελεστές [microbiome] με στόχο το μετριοπαθή χειρισμό πόρων.205

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

123

renders them into something that can and must be carefully redesigned. »206

Στο ίδιο πλαίσιο ηθικής διερευνητικότητας, ειδοποιό διαφορά μεταξύ Μοντέρνου και Νεοϋλιστικού μοντέλου σχεδιασμού συνιστά η αντικατάσταση της έννοιας των προβλημάτων προς επίλυση [matters of fact] από την ιδέα των προβληματισμών προς εξέταση [matters of concern] ως κύριων αιτημάτων σχεδιασμού. H εμμονική υλική παραγωγή του Μοντέρνου με άξονα την πρόοδο βασισμένη στην εξαντλητική απομύζηση των υλικών αποθεμάτων της φύσης σε συμφωνία με τους καπιταλιστικούς δείκτες ανάπτυξης δίνει τη θέση της στον προνοητικό σχεδιασμό και την αποκατάσταση της κρίσης που ο Μοντερνισμός κληροδοτεί, στο πλαίσιο μιας μετα-Προμηθιακής εποχής ανασχεδιασμού.207 Στο αναδυόμενο σχήμα ο σχεδιαστής καλείται να δραστηριοποιηθεί στον υλικό κόσμο του μοντέρνου επαναπροσδιορίζοντας την έννοια της παραγωγής από καταστροφική δημιουργία σε επουλωτική πρακτική, με εργαλεία τη δεξιοτεχνική προσέγγιση της ύλης και το συλλογικό μοντέλο σχεδιασμού [collaborative design], στη βάση του ορισμού από τον Heidegger των πραγμάτων [Dinge] ως συναθροίσεων, όπου η υλικότητα και η βιωσιμότητα θα συμμετέχουν ενεργά στην παραγωγή του κατασκευασμένου κόσμου. Σύμφωνα με τον Latour αν η ανθρώπινη κίνηση υλοποιείται μονίμως στα όρια μεμβρανών, δηλαδή πτυχώσεων διαφορικής διαβάθμισης ιδιωτικότητας, οι Μοντερνιστές αντιλήφθηκαν την εξωτερική μεμβράνη του φυσικού κόσμου ως μη αναλώσιμη με αποτέλεσμα την πραγμάτωση εξάντλησής της ως Οικολογικής Κρίσης. Συμπερασματικά, προτείνεται το νεοϋλιστικό ιδίωμα που ισορροπεί μεταξύ του αμιγώς ανθρωπιστικού οράματος και του κόσμου της τεχνητής νοημοσύνης [cyborgs], όπου η υλικότητα ως όρος σχεδιασμού χρήζει επαναπροσδιορισμού.208

«The idiom of matters of concern reclaims matter, matters and materiality and

203

Ibid., 108 Spuybroek, Lars. Sympathy of Things: Ruskin and the Ecology of Design. Rotterdam: V2 Publishing, 2011. 71. 205 Ibid., 111-13 204

206 Latour, Bruno. "A Cautious Prometheus? A Few Steps Toward a Philosophy of Design (with Special Attention to Peter Sloterdijk)." Lecture, Keynote lecture for the Networks of Design meeting of the Design History Society, Cornwall, September 3, 2008. 207 Ο Latour εφευρίσκει τον όρο της ‘μετα-Προμηθιακής εποχής’, στην περίπτωση που ο Προμηθέας θεωρηθεί ο πρώτος ιστορικά Μοντερνιστής θεμελιώνοντας το υβριστικό όραμα της ακατάπαυστης παραγωγικής συνθήκης. 208 Ibid.

122

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

123

renders them into something that can and must be carefully redesigned. »206

«The idiom of matters of concern reclaims matter, matters and materiality and

203

Ibid., 108 Spuybroek, Lars. Sympathy of Things: Ruskin and the Ecology of Design. Rotterdam: V2 Publishing, 2011. 71. 205 Ibid., 111-13 204

Εικόνα 29, Στροβιλώδης χώρος J. Tarbell, Names, Orbitals 0001

Εικόνα 30, Κοινή Υλικότητα Giuseppe Randazzo, Stone Field 00, 04, 05

Εικόνα 29, Στροβιλώδης χώρος J. Tarbell, Names, Orbitals 0001

Εικόνα 30, Κοινή Υλικότητα Giuseppe Randazzo, Stone Field 00, 04, 05

126

Περί ύλης / De materia

Αξιακές Επαναφορές Στο πλαίσιο του μετα-Προμηθιακού οράματος και σε παραλληλία προς τη μελέτη αναδυόμενων δυνατοτήτων της ύλης, η έμφαση στην τεχνική, τη συλλογικότητα και την τοπικότητα ως εφεδρικών ερεισμάτων αποτελεί επιταγή για τη διεξοδική άσκηση της νεοϋλιστικής πρακτικής. Με πρότυπο τα μεσαιωνικά εργοτάξια [workshops] για την κατασκευή καθεδρικών ναών που βασίζονταν στη συλλογική εργασία τεχνητών διαφόρων ειδικοτήτων και λειτούργησαν κατά κόρον ως τα μέσα του 18ου αι., αντίστοιχες πρακτικές αναδεικνύονται σε καθοριστικής συμβολής στον τρόπο οργάνωσης της αρχιτεκτονικής του 21ου αι. Οι αναφορές στην παράδοση, την τοπικότητα, τη βιωσιμότητα και το διάλογο συνιστούν ουσιώδη χαρακτηριστικά της νέας συνθήκης. Συγκεκριμένα, επιστρατεύονται παραδοσιακές τεχνικές κατασκευής και μέθοδοι χρήσης γης, δεξιοτεχνικές ικανότητες διαχείρισης τοπικών υλικών συνθέτοντας ένα σύστημα σχεδιαστικών συντελεστών διαχειριζόμενο από εκπροσώπους διαφορετικών αντικειμένων ειδίκευσης των οποίων ο ισότιμος ζωτικός ρόλος στη διαδικασία σχεδιασμού αναδεικνύεται μέσω της, σε πραγματικό χρόνο, συναλλαγής γνώσης. Παράλληλους όρους σχεδιασμού αποτελούν τα τακτικά ή περιοδικά καιρικά φαινόμενα, η απτή ενσωμάτωση στο φυσικό περιβάλλον και συχνά ο περιορισμένος χρόνος ζωής της κατασκευής μέσω της δυνατότητας αποσυναρμολόγησης.209 «[…] to think about the origin of form and structure […] [as] a form that we tease out of those materials as we allow them to have their own say in the structures we create.»210

Η αποπομπή των τεχνιτών, που συνόδευσε τη συνθήκη της εκβιομηχάνισης, από την παραγωγική διαδικασία συνέβαλε στην απώλεια της δεξιοτεχνίας που εφάπτεται της εμπειρικής τεχνογνωσίας [know-how]. Γόνιμη, λοιπόν, για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική δημιουργία θα ήταν η επιστροφή στη μέθοδο εργασίας του χειρωνάκτη που προσαρμόζει τη δύναμη, την ταχύτητα και το μοτίβο εφαρμογής του εργαλείου στις ιδιοτροπίες του υλικού, δηλαδή στην ετερογενή συμπεριφορά του, και η ταυτόχρονη αποστασιοποίηση από τη σταθερή λειτουργία της μηχανής που επεξεργάζεται υλικά κατά 209

Hensel, Michael. "Studio Mumbai. The Practice of Making." AD: Constructions: An Experimental Approach to Intensely Local Architectures, March/April, 2015, 94-101. 210 DeLanda, Manuel. “Material Complexity.” In Digital Tectonics, edited by Neil Leach, 21. Chichester: Wiley-Academy, 2004.

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

127

το δυνατόν συνεχών ιδιοτήτων. Με άλλα λόγια, η διαφοροποίηση [variation] αναδεικνύεται σε δημιουργική δύναμη σχεδιασμού, ενώ η μορφή σε εγγενές χαρακτηριστικό των υλικών αντί της ισχύουσας υπερβατικής έννοιας ή εντολής σε γραμμή συναρμολόγησης που επιβάλλεται εξωτερικά στην αδρανή ύλη.211 Σε αυτή την κατεύθυνση, η σύζευξη της φιλοσοφικής θέσης επιρροής της απτικότητας στην αντιληπτικότητα των αντικειμένων, βάσει της εμπειρικής διαισθητικότητας του Kant, και κατ’επέκταση στη συναίσθηση της υλικότητας, με την πρακτική εξήγηση της υλικής συναισθητικότητας, υπό το πρίσμα των τεχνικών που επιστρατεύονται από τον τεχνίτη, αναδεικνύουν σε παραλληλία τόσο το σύνολο πρακτικών και διαισθητικών διαδικασιών που διενεργούνται από τον τεχνίτη, όσο και το φάσμα ικανοτήτων του τεχνίτη-προτύπου. Αναλυτικά, η συναίσθηση της υλικότητας αναπτύσσεται μέσω της διαδοχής των επιπέδων της μεταμόρφωσης [metamorphosis] ως παρεμβάσεις βελτιστοποίησης στη διαδικασία επεξεργασίας του υλικού, της παρουσίας [presence] με την έννοια της απτής αποτύπωσης της σχεδιαστικής πρόθεσης στο υλικό και της ανθρωπομόρφωσης [anthropomorphosis] ως στοιχειοθέτησης της ποιητικής της ύλης μέσω της αποτίμησης των άυλων ποιοτήτων του υλικού στο πλαίσιο της σύνθεσης.212 Ο τεχνίτης λοιπόν καλείται να εργαστεί με μια σχεδόν ιδιοσυγκρασιακή μέθοδο στην οποία όμως διατηρείται το αντικειμενικό μέτρο της ‘προσαρμογής στην πρόθεση’ [‘fit-to-purpose’] ως υπόλειμμα της μηχανιστικής αποδοτικότητας του βιομηχανικού τρόπου παραγωγής. Με άλλα λόγια, η εργασία του τεχνίτη διαφοροποιείται διακριτά από την επαναληπτική λειτουργία της μηχανής παραγωγής λόγω του διηνεκούς επαναπροσδιορισμού του προβλήματος προς επίλυση από όπου αναδύεται και η καινοτομία, με κοινό όμως άξονα τον επιθυμητό περιορισμό κατά το δυνατόν της υλικής σπατάλης και στην περίπτωση του ψηφιακού σχεδιασμού των αλγοριθμικών ροών άνευ αποτελέσματος [dead-ends]. Πιο συγκεκριμένα, ο τεχνίτης στην εργασία του αξιοποιεί ικανότητες όπως ο ακριβής προσδιορισμός του προβλήματος [to localize], η διερεύνηση των ιδιαίτερων ποιοτήτων του προβλήματος [to question] και η πρωτότυπη επίλυσή του [to open up]. H εργασία λοιπόν του τεχνίτη συνοψίζεται σε μια πολύπλοκη, αστάθμητη και επίπονη διαδικασία αδύνατη να αναχθεί στη μαθηματική οικονομική αποδοτικότητα, συνδυάζοντας οπτικές, ακουστικές, απτικές, νοητικές και 211 212

Ibid. Sennett, Richard. The Craftsman. New Haven: Yale University Press, 2008. 119-20.

126

Περί ύλης / De materia

Yλική Δημιουργικότητα: ένα νέο Ιδίωμα

127

Ibid. Sennett, Richard. The Craftsman. New Haven: Yale University Press, 2008. 119-20.

128

Περί ύλης / De materia

συμβολικές πληροφορίες που αναπτύσσουν τη δεξιοτεχνική απόδοση του δημιουργού.213

213

Sennett, Richard. “Labours of Love.” The Guardian, February 2, 2008, Books sec. Πρόσβαση Ιούνιος 15, 2015.

128

Περί ύλης / De materia

συμβολικές πληροφορίες που αναπτύσσουν τη δεξιοτεχνική απόδοση του δημιουργού.213

213

Sennett, Richard. “Labours of Love.” The Guardian, February 2, 2008, Books sec. Πρόσβαση Ιούνιος 15, 2015.

Κεφάλαιο 5 Τα εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

Στο πλαίσιο του νέου ιδιώματος, ο σχεδιασμός μεταβιβάζει την εστίαση από την καθεαυτή δραστηριότητα που εμπεριέχει γεωμετρίες και αντικείμενα στη μελέτη των σχέσεων των συστατικών στοιχείων σχεδιασμού. Παρατηρείται δηλαδή η μετάβαση από ένα αντικειμενοστραφές σε ένα συστημικό μοντέλο σχεδιασμού, οι απαιτήσεις του οποίου ικανοποιούνται από διεπιστημονικές προσεγγίσεις που εμπλέκουν γνώσεις Βιολογίας, Κυβερνητικής και Οικονομικών στον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό. To κτίριο γίνεται αντιληπτό ως διαδραστικό αντικείμενο σε σχέση με το περιβάλλον του και το χρήστη, κάνοντας αναφορές στο Αλλαγματικό Μοντέλο του Simondon. Mε άλλα λόγια, η ποσοτικοποίηση και συνεπώς η δυνατότητα κωδικοποίησης της υλικής συμπεριφοράς του κτισμένου αποστασιοποιεί το σχεδιασμό από την εννοιολογική, με υπερβατολογικές αναφορές, προσέγγιση του φυσικού υλικού κόσμου.214 Ένα σύνολο, λοιπόν, εργαλείων αντλούνται από ένα διεπιστημονικό πεδίο, όπου βιολογικές λειτουργίες, ψηφιακές τεχνολογίες, κατασκευαστικές τεχνικές και οικονομικοί όροι συμβάλλουν στην άσκηση του νεοϋλιστικού οράματος.

Βιολογικά Πρότυπα O φυσικός κόσμος γίνεται πρότυπο λειτουργιών με τον αναδυόμενο κλάδο της Βιομιμητικής [Biomimicry] που συμβάλλει στο, ανoικτό στην καινοτομία,

214 Abondano, David. “Transition towards a Digital Architecture: New Conceptions on Materiality and Nature.” Archi DOCT: Matter, February, 2015, 29-42.

Κεφάλαιο 5 Τα εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

214 Abondano, David. “Transition towards a Digital Architecture: New Conceptions on Materiality and Nature.” Archi DOCT: Matter, February, 2015, 29-42.

132

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

γίγνεσθαι του κόσμου μέσω της αποκωδικοποίησης συνδυαστικών κανόνων του υλικού-φυσικού κόσμου παρά μέσω της πιστής αντιγραφής σύνθεσης των φυσικών υλικών. Οι δομές διεπαφής [interfaces] μεταξύ υλικών παθητικών και ενεργών, δηλαδή ικανών πρόκλησης κίνησης, βιολογικών οργάνων της ανθρώπινης ανατομίας αποτελούν χαρακτηριστικό πρότυπο. Η συναρμογή δομικών στοιχείων φερουσών κατασκευών, λοιπόν, μπορεί να αντλήσει πληροφορία από το βιολογικό πρότυπο σχετικά με τη φύση του ιδιαίτερου υλικού που απαιτείται για την ακριβή συνδεσιμότητα των εκατέρωθεν υλικών, σε αντιστοιχία προς το ρόλο και τις σχετικές ιδιότητες του χόνδρου στη συνδεσμολογία οστών και μυών.215

προκαλεί την εκπομπή ιδιαίτερου γραμμικού μοτίβου, που ορίζει τη χημική του ταυτότητα. Η σχετική πληροφορία στερείται σημασιολογικού περιεχομένου αλλά αποκαλύπτει ενδεχομένως λειτουργίες, όπως στην περίπτωση του γενετικού κώδικα όπου τα γονίδια αντιστοιχίζονται, βάσει της πληροφορίας που φέρουν, με κατάλληλες πρωτεΐνες πυροδοτώντας μια διαδοχή βιολογικών διαδικασιών. Παράλληλα, η λειτουργία των οικοσυστημάτων απαιτεί τη συνειδητή εκφραστικότητα των έμβιων οργανισμών, μέσω παραγωγής χωρικών σημάνσεων με σκοπό την αναπαραγωγή και τον έλεγχο των πόρων ορισμένης περιοχής αλλά και δεξιοτεχνικής χρήσης μελωδίας και ρυθμού.217

Επιπλέον, η συνάθροιση και η διάδραση ατομικοτήτων στον τομέα της Βιολογίας εκδηλώνεται ως συγκέντρωση πλήθους οργανισμών κοινού είδους, όπως κοινωνικών εντόμων, θηλαστικών σε αγέλες, ανθρώπων σε φυλές, που αναπτύσσουν συλλογικές συμπεριφορές. Η αυτο-οργάνωση του συνόλου των ατόμων συνίσταται στην ανάπτυξη θετικών και αρνητικών αναδράσεων ως ατομικών ανταποκρίσεων σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος, η παράλληλη εκδήλωση των οποίων συνθέτει τη συλλογική συμπεριφορά του πλήθους. Χαρακτηριστική περίπτωση αντίστοιχης κοινωνικής διαδραστικότητας οργανισμών αποτελεί η στιγμεργία [stigmergy] που εντοπίζεται σε ομάδες εντόμων με σκοπό την επικοινωνία των μονάδων για την κατασκευή και αναδιαμόρφωση του φαινοτύπου των αποικιών σε ανταπόκριση προς τα περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Η ζωτικότητα της ύλης, επομένως, περιγράφεται μέσω της κατασκευής πολύπλοκων αρχιτεκτονικών δομών βασισμένης στο συντονισμό της κατασκευαστικής δραστηριότητας ενός συνόλου έμβιων υλικών όρων απλοïκών λειτουργικών δυνατοτήτων. Στο ψηφιακά κατασκευασμένο αρχιτεκτονικό παράδειγμα κατ’αναλογία ο σχεδιασμός πολύπλοκων υλικών συνθέσεων προκύπτει από σύνταξη απλών αλγοριθμικών κανόνων.216 Η λογική της αυτό-οργάνωσης εντοπίζεται και στην περίπτωση της υλικής εκφραστικότητας [material expressivity] με την εκπομπή φυσικής πληροφορίας αλλά και με τη σκόπιμη χρήση μελωδίας ή ρυθμού, αντλώντας παραδείγματα από τη Χημεία και τη Βιολογία. Αναλυτικά, η διάδραση των μορίων του υλικού με μορφές ηλεκτρομαγνητικής ενέργειας 215

DeLanda, Manuel. "Building with Bone and Muscle." Domus, September, 2005. Theraulaz, Guy. “Embracing the Creativity of Stigmergy in Social Insects.” AD: Empathic Space: The Computation of Human-Centric Architecture, September/ October, 2014, 54-9. 216

133

Κατασκευαστικά Πρότυπα Η επανασύνδεση των ρόλων του μηχανικού και του αρχιτέκτονα, μετά το σχίσμα των ειδικοτήτων που συνόδευσε τη Βιομηχανική εποχή, σε ένα υβριδικό επάγγελμα που σχεδιάζει αντί μορφών δομικά συστήματα ιδιαίτερων μη ορθοκανονικών μορφών οφείλεται τόσο στην αναγέννηση αρχαίων κατασκευαστικών προτύπων όσο και στις δυνατότητες προσομοίωσης στατικών κατασκευών από τα ψηφιακά μέσα. Στα όρια της νέας συνθήκης, συστήματα δόμησης της Ρωμανικής, Γοτθικής218 και Ισλαμικής αρχιτεκτονικής επαναφέρουν την αρχή της δομικής ιεραρχίας [structural hierarchy], στη βάση της οποίας τοποθετείται η μικροδομή των υλικών, ενώ σε κάθε διαδοχικό επίπεδο συντίθεται ένα δομικό στοιχείο η συνεργασία του οποίου με στοιχεία του ίδιου επιπέδου εξαρτάται από συμπεριφορικές ιδιότητες τόσο των δομικών στοιχείων του προηγούμενου επιπέδου όσο και των υλικών κατασκευής τους. Αποτέλεσμα του στατικά και υλικά προσανατολισμένου σχεδιασμού είναι η επαναφορά εγκαταλελειμμένων παραδοσιακών αρχών κατασκευής, όπως η μηοπλισμένη τοιχοποιία για τη σύνθεση συνεργαζόμενων κελύφων [nesting] και η δημιουργία καμπύλων χώρων που βασίζονται στη δομική ιεραρχία 217

DeLanda, Manuel. “Material Expressivity.” Domus, June, 2006. Σύμφωνα μάλιστα με τον Spuybroek, η συνθήκη του Γοτθικού είναι πιο ψηφιακή από οποιοδήποτε τυχαίο σύγχρονο ψηφιακό παράδειγμα. (Spuybroek, Sympathy of things: Ruskin and the ecology of design, 2011, pp. 62) 218

132

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

133

134

Περί ύλης / De materia

[spheriodality]. Πλεονεκτήματα τέτοιου είδους μεθόδων κατασκευής είναι η λειτουργία στοιχείων πλήρωσης ως φερόντων, η δυνατότητα τοπικής φέρουσας αποτυχίας μέσω πολλαπλών διαδρομών φόρτισης [load-paths], η προσαρμοστικότητα σε τοπικές συνθήκες που βάλλουν τη στατική επάρκεια, όπως η έντονη σεισμική δραστηριότητα και η αποστασιοποίηση από την ασφαλή μορφολογική συμμετρία και επανάληψη με σκοπό τη σύνθεση ενός λιγότερο παραδοσιακού μορφολογικού ιδιώματος εξαρτημένου από την υλικότητα.219 Παράλληλα, ως προς την ανασυγκρότηση της σχεδιαστικής πρακτικής, τα ευέλικτα συμπεριφορικά χαρακτηριστικά παραδοσιακών υλικών συμβάλλουν στη σύνταξη ενός βιώσιμου προφίλ της σύγχρονης αρχιτεκτονικής, καθότι η λειτουργικότητά τους δεν αποδίδεται στην εξωγενή προσάρτηση εξοπλισμού προηγμένης τεχνολογίας [hi-tech], αλλά σε άνευ τεχνολογίας [no-tech] ενσωματωμένες στο υλικό δυνατότητες. Eιδικότερα, στο παράδειγμα της υγροσκοπικότητας ως ιδιαίτερης συμπεριφοράς του ξύλου προκαλείται φυσική κατάσταση ισορροπίας μεταξύ υλικού και ατμόσφαιρας ως προς τη φέρουσα υγρασία. Αυτή η ανισοτροπική, δηλαδή εξαρτημένη κατευθυντικά (ως προς τις ίνες του ξύλου) συμπεριφορά του υλικού παράγει μηχανική παραμόρφωση σε γραμμική εξάρτηση με τις εξωτερικές συνθήκες υγρασίας που αρχιτεκτονικά μεταφράζεται σε μορφοποιητική ικανότητα. Αξιοσημείωτη είναι η επαγωγική συνδεσιμότητα των κλιμάκων εκδήλωσης της συμπεριφοράς, καθώς μεταβιβάζεται διαδοχικά από μοριακό [molecular] σε επίπεδο μονάδας [component] και τέλος συστήματος [system]. Συνεπώς, το φυσικό υλικό λειτουργεί παράλληλα ως αισθητήρας, ενεργοποιητής χωρίς ενεργειακές απαιτήσεις και ρυθμιστής τη διαστολικής-συστολικής του συμπεριφοράς και κατ’επέκταση της μορφοπλαστικής του ικανότητας.220

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

Ο Αρχιτέκτονας ως Υβρίδιο Ο αρχιτέκτονας ως ψηφιακός κατασκευαστής καλείται να αφομοιώσει μεθόδους εργασίας του προβιομηχανικού τεχνίτη, του μηχανικού και του προγραμματιστή. Ο χειρισμός απλών υλικών και η συναρμογή βάσει υψηλού επιπέδου τεχνικής γνώσης παραλληλίζουν το μεσαιωνικό τεχνίτη με τον αρχιτέκτονα, η έμμεση επαφή του δεύτερου με το υλικό μέσω αριθμητικά ελεγχόμενων μηχανών [numerically controlled machines] τον διακρίνουν από τον πρώτο που η άμεση επαφή με το εργαλείο και την ύλη επιτρέπουν την άδιαμεσολάβητη ανατροφοδότηση της διαδικασίας.221 Η κάθετη ενσωμάτωση υπολογιστικά υποβοηθούμενου σχεδιασμού [Computer Based Design] και τεχνολογιών κατασκευής [manufacturing] στην ψηφιακή αρχιτεκτονική μεταβιβάζουν το ενδιαφέρον από τα πνευματικά δικαιώματα [authorship] του Αlberti στην καινοτόμο μορφή χειροτεχνικής αυθεντίας [artisanship]. Έτσι σταδιακά συγκλίνουν οι ριζικά διακεκριμένοι ρόλοι εκτελεστή-επινοητή.222 Παράλληλα, η πολιτισμική στροφή προς το Nέο Στρουκτουραλισμό [New Structuralism] θεμελιώνεται στην αντιστροφή διεξαγωγής της σχεδιαστικής πρακτικής μορφής-δομής-υλικού μέσω της ανάληψης κατασκευαστικών και στατικών ευθυνών από τον αρχιτέκτονα [architect engineer]. H αναθεωρημένη διαδοχή υλικού-δομής-μορφής ανακατευθύνει το σχεδιασμό από τις ισχύουσες φορμαλιστικές τάσεις στη διαχείριση της ύλης. 223 Επιπλέον, ο αρχιτέκτονας ως συντονιστής εν γένει διακρίνεται για την τάση απόλυτου ελέγχου του έργου του, παρά την έμμεση σχέση που αναπτύσσει με την υλοποιημένη εκδοχή του που διαμεσολαβείται από το άυλο σχέδιο. Το νεοϋλιστικό μοντέλο λοιπόν προτείνει την ανάληψη ευθύνης για τους ενδεχόμενους κινδύνους αστοχίας που ενέχει η παραγωγή εξατομικευμένων αντικειμένων, σε αντικατάσταση της ασφαλούς προκαθορισμένης παραγωγής τεχνουργημάτων. Ο ρόλος του αρχιτέκτονα προσεγγίζει εκείνον του ζωγράφου ή γλύπτη ο οποίος εργάζεται σε άμεση επαφή με το υλικό δημιούργημα. Οι σύγχρονες γραμμές σχεδιασμού 221

219

Sunguroğlu Hensel, Defne, and Guillem Baraut Bover. “A Developmental Route to Local Specificity. Nested Catenaries.” AD: Constructions: An Experimental Approach to Intensely Local Architectures, March/April, 2015, 120-7. 220 Menges, Achim, and Steffen Reichert. “Material Capacity: Embedded Responsiveness.” AD: Material Computation: Higher Integration in Morphogenetic Design, March/April, 2012, 52-9.

135

Gramazio, Fabio, Matthias Kohler, and Silvan Oesterle. “Encoding Material.” AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 108-15. 222 Carpo, Mario. The Alphabet and the Algorithm. Cambridge: MIT Press, 2011. 117. 223 Oxman, Rivka, and Robert Oxman. "New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies." AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 14-23.

134

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

219

135

136

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

επομένως συνιστούν άμεσους οδηγούς υλικής πραγμάτωσης σε αντίθεση προς τις παραδοσιακές που αποκτούν χαρακτήρα σημειογραφίας φορμαλιστικών ορίων και μεταβάσεων. Σε αυτό το πλαίσιο, στις αντικειμενικές μετρήσιμες ιδιότητες των υλικών προστίθενται οι σχετικές δυνατότητες [capacities], εισάγοντας συνδεσμολογία αλληλεπίδρασης [affect-effect] μεταξύ εργαλείου, πληροφορίας, διαδικασίας κατασκευής, σχεδιαστικής πρόθεσης και υλικού.224

του αρχιτέκτονα-σχεδιαστή, οι αυτοματοποιημένες οικονομίες κλίμακας προήγαγαν την τυποποίηση στη θέση της πρωτοτυπίας ως οικονομικά συμφέρουσας. Τα νέα μέσα εξατομικευμένης κατασκευής θεμελιώνουν τη σύγκλιση αρχιτεκτονικής πρωτοτυπίας και οικονομικού πραγματισμού, μέσω της ανάληψης σχεδιασμού των λογισμικών παραγωγής από αρχιτέκτονες με άξονα την εξειδικευμένη χρηστικότητα στο πεδίο της αρχιτεκτονικής έρευνας και άμεσης παραγωγής αντί της δημιουργικά στείρας μηχανικής επαναληψιμότητας. Σε αυτό το πλαίσιο αναδύονται νέες δομές οργάνωσης της δράσης των σχεδιαστών μέσω της αυτόνομης κατασκευής [self-building] σε συλλογικούς πυρήνες δημιουργικότητας [maker spaces], η λειτουργία των οποίων υποστηρίζεται από ηλεκτρονικές πλατφόρμες συλλογικής χορηγίας [crowdfunding] και από την προώθηση μέσω κοινωνικών δικτύων [social media promotion], συνθέτοντας το αναδυόμενο υβριδικό πρότυπο του σχεδιαστή με προαπαιτούμενες γνώσεις οικονομικής αποδοτικότητας, οργανωτικής ευφυΐας, συμπεριφοράς υλικών, χειρισμού προηγμένων κατασκευαστικών εργαλείων.227 Τέλος, η παγκόσμια κατασκευαστική κρίση του 2008, η καθολική εξάντληση της κοινωνικής ανοχής στο καπιταλιστικό πρότυπο παραγωγής και κατανάλωσης, η αυξανόμενη σύγκλιση ακαδημαïκών-βιομηχανικών πεδίων έρευνας και ανάπτυξης και το χαμηλό κόστος νεοσύστατων επιχειρηματικών δράσεων [startups] με αντικείμενο το σχεδιασμό λογισμικών ελέγχου μηχανών ψηφιακής κατασκευής συνιστούν ευνοïκές συνθήκες παράλληλης ανάπτυξης και οργάνωσης, υπό κοινούς όρους, της αρχιτεκτονικής ως σχεδιασμού μέσω χειρο-τεχνίας και της οικονομίας ως μέσου κοινωνικής ανάπτυξης μέσω της επενδυτικότητας.228

Παράλληλα, στο πλαίσιο μιας οικονομικής προσέγγισης του επαγγέλματος του αρχιτέκτονα αποδεικνύεται η εν γένει δέσμευσή του στην κατασκευαστική διαδικασία καθοδηγούμενη από τις αξιακές υποκειμενικές κρίσεις εγγενείς της ιδιότητάς του. Συγκεκριμένα, η εκ των άνω [top-down] επίσημη οργάνωση της δομής λήψης αποφάσεων στο δίκτυο ʻαρχιτέκτονα/συμβούλου-αναδόχου-επιστήμονα υλικών-μηχανικούʼ πρακτικά αντιστρέφει την ιεραρχία του σε μια εκ των κάτω [bottom-up] παραγωγική διαδικασία, όπως αποτυπώνεται στην κατασκευή ενός κτιρίου με τη διαδοχική συναρμολόγηση δομικών στοιχείων [component-based structure] για τη σύνθεση του τελικού αποτελέσματος. Aκόμα όμως και στα όρια του παραπάνω δικτύου η παροχή οράματος και ο έλεγχος των φυσικών εκροών εναποτίθεται στον αρχιτέκτονα, ο οποίος επαναφέρει το ρόλο του δασκάλου-χτίστη [master-builder] στο σύγχρονο εργοτάξιο και κατ’επέκταση του τεχνίτη-γλύπτη [craftsman] στο ακαδημαïκό ερευνητικό εργαστήριο.225 «The designer has become the maker. »226

Η αμφισβητούμενη αξία της τρέχουσας μετάβασης από την αυτοματοποιημένη στην εξατομικευμένη παραγωγή αναντίρρητα προάγει την αρχιτεκτονική δημιουργικότητα, ενώ επαναπροσδιορίζει τη σχέση ακαδημαïκής-βιομηχανικής πρακτικής επαναφέροντας το μοντέλο του αρχιτέκτονα-μηχανικού με άμεση πρόσβαση στην κατασκευαστική διαδικασία. Αναφορικά με την περιθωριοποίηση του ενεργού ρόλου 224

Aagaard, Anders Kruse. “Material and Virtuality.” Archi DOCT: Μatter, February, 2015, 57-71. 225 Kieran, Stephen, and James Timberlake. Refabricating Architecture: How Manufacturing Methodologies Are Poised to Transform Building Construction. New York: McGraw-Hill, 2004. 13-14. 226 Mamou-Mani, Arthur, and Toby Burgess. “Entrepreneur Makers: Digitally Crafted, Crowdfunded Pavilions.” AD: Pavilions, Pop-Ups and Parasols: The Impact of Real and Virtual Meeting on Physical Space, May/June, 2015, 135.

137

Το νέο σχεδιαστικό μοντέλο συνοδεύεται παράλληλα από μορφές καμπύλες, μη ορθογωνικές, μη ορθοκανονικές σε αντικατάσταση των επαναληπτικών βιομηχανοποιημένων του μοντέρνου ως αποτέλεσμα της διαδικαστικής φύσης του ψηφιακού σχεδιασμού παρά ως φορμαλιστική πρόθεση, που αναδεικνύουν την αφαιρετικότητα ως αναγκαίο χαρακτηριστικό του αρχιτέκτονα-προγραμματιστή, καθώς στα πρώτα δείγματα της ψηφιακής μετάβασης τα τυποποιημένα σχέδια αντικαταστάθηκαν από αναρίθμητα εξατομικευμένα in-situ σχέδια. Το επίπεδο αφαιρετικότητας

227

Ibid., 130-5 Feringa, Jelle. “Entrepreneurship in Architectural Robotics: The Simultaneity of Craft, Economics and Design.” AD: Made by Robots: Challenging Architecture at a Larger Scale, May/June, 2014, 60-5. 228

136

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

137

227

138

Περί ύλης / De materia

λοιπόν αυξάνει σε σύγκριση με το συμβατικό σχέδιο στο πλαίσιο του προγραμματισμού σχεδιαστικών αλγορίθμων ως πυρήνα πλέον της σχεδιαστικής διαδικασίας, όπου οι ακριβείς, συντακτικά ορθές περιγραφές, η υπό κοινούς όρους περιγραφή πλήθους διαφορετικών λεπτομερειών και οι γνώσεις μαθηματικών προβάλλουν ως επιταγές στην εργαλειοθήκη του αρχιτέκτονα. Παράλληλα, η απελευθερωμένη τυποποιήσεων και αυτόνομη πρόσβαση στα ψηφιακά μέσα παρέχει στο χρήστη τη δυνατότητα παρέμβασης στη δομή των διαρκώς εξελισσόμενων γλωσσών προγραμματισμού με σκοπό την ανάπτυξη ιδιοσυγκρασιακών διαλέκτων για εξατομικευμένες χρήσεις, σε αντιπαράθεση προς την περιορισμένη εξατομικευτική δημιουργικότητα των παρωχημένων αναπαραστατικών ψηφιακών μέσων, που στην ουσία συνιστούν προγραμματισμένες προσομοιώσεις σχεδιαστικών διαδικασιών.229 Συντίθεται έτσι το προφίλ του παραμετρικού σχεδιασμού με στόχο την επινόηση γενικής τάξης επιλύσεων για ευρύ φάσμα ατομικών προβλημάτων μέσω ενός συνόλου ελάχιστων παραμέτρων, όπου ακριβώς η διασφάλιση επαρκούς και συνεχούς ροής της αχανούς πληροφορίας των ψηφιακών αλυσίδων παραγωγής [digital production chains] αποκτά αύξουσα διαχειριστική δυσχέρεια.230 Συμπερασματικά, ο σχεδιασμός δυναμικών διαδικασιών αντί στατικού τελικού αποτελέσματος, που δίνει έμφαση σε σχέσεις, ακολουθίες, συνθήκες, παραμέτρους, διαβαθμίσεις αυτονομίαςπεριορισμού αντί σε γεωμετρίες, συνθέτει το διαμεσολαβημένο ιδίωμα του ψηφιακού κατασκευαστή που δανείζεται στοιχεία από τη σειριακή επαναληψιμότητα του μοντερνιστή και την εκ φύσεως μοναδικότητα του τεχνίτη.231

229

Gramazio, Fabio, and Matthias Kohler. “Digital Materiality in Architecture.” Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. http://architecture.mit.edu/pdfs/ lecturereadings/030713-Kohler-Reading-3.pdf. 230 Scheurer, Fabian. “Materialising Complexity.” AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 86-93. 231 Gramazio, Fabio, and Matthias Kohler. "Digital Materiality in Architecture." Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. http://architecture.mit.edu/pdfs/lecturereadings/030713-KohlerReading-3.pdf.

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

139

Οικονομικά Πρότυπα H στροφή στην αξία της χειροτεχνίας και κατ’επέκταση της εξατομικευμένης παραγωγής προκύπτει άλλωστε ως φυσική εξέλιξη της διαχρονικής τεχνολογικής ανάπτυξης. Συγκεκριμένα, η πρώτη βιομηχανική επανάσταση στα τέλη του 18ου αι. στη Μ. Βρετανία υλοποιεί την πρώτη ιστορικά μετάβαση από τη χειρωναξία στη μηχανή μέσω της εμβιομηχάνισης της παραγωγής υφασμάτων. Η ενσωμάτωση της γραμμής συναρμολόγησης στη μαζική παραγωγή στις αρχές του 20ου αι. στην Αμερική σηματοδοτεί τη δεύτερη ιστορική βιομηχανική επανάσταση, ενώ η καινοτόμος συνθήκη της ψηφιακής κατασκευής προοικονομεί την τρίτη επανάσταση στις αρχές του 21ου αι. Η νέα συνθήκη που βρίσκει ευρεία εφαρμογή στην ακαδημαïκή μέχρι στιγμής αρχιτεκτονική κοινότητα προοιωνίζεται μια ρηξικέλευθη οικονομική και κοινωνική μεταβατικότητα, συνθέτοντας τη φυσιογνωμία του ʻεργοστασίου του μέλλοντοςʼ. Η τεχνολογία της προσθετικής κατασκευής [additive manufacturing] αντικαθιστά τις αυτοματοποιημένες μηχανές με λειτουργία εξαρτημένη των οικονομιών κλίμακας [economies of scale]. H δυνατότητα διαρκούς αναπροσαρμογής των λογισμικών ψηφιακής κατασκευής συνεπάγεται την παραγωγή σχεδόν απεριόριστης ποικιλίας μοντέλων με συνέπεια την αποκλειστική εξάρτηση του κόστους λειτουργίας από τη χρήση υλικού αντί της πολυπλοκότητας ή του βαθμού διαφοροποίησης των παραγόμενων προïόντων. Η μετάβαση από τις οικονομίες κλίμακας στις οικονομίες καινοτομίας υπονοούν ελαχιστοποίηση του κόστους εργασίας και ενδεχόμενη επιστροφή της παραγωγής στις πλούσιες Δυτικές οικονομίες με σκοπό την άμεση προσαρμογή στην τοπική ζήτηση προïόντων και με συνέπεια τις μείωση της ανεργίας στις Δυτικές χώρες και τη διφορούμενη κοινωνική επίδραση στην εκμετάλλευση την ανθρώπινης εργασίας των αναπτυσσόμενων χωρών λόγω αυτής της μεταφοράς εργασιακής δύναμης.232 «The notion of a complex ‘piece’ of architecture being beyond the scope of manual material manufacturing is now widely accepted […] Jumping scale seems a precondition […] to migrate from boutique production to production for mass markets.»233

232

Markillie, Paul. "The Third Industrial Revolution." The Economist, April 21, 2012, Manufacturing and Innovation sec. Πρόσβαση Ιούνιος 15, 2015. 233 Verebes, Tom. "Crisis! What Crisis? Retooling for Mass Markets in the 21st Century." AD: Made by Robots: Challenging Architecture at a Larger Scale, May/June, 2014, 129.

138

Περί ύλης / De materia

229

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

139

232

140

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

Η νέα υλικότητα, λοιπόν, προδιαγράφει και προαπαιτεί μια νέα οικονομική συνθήκη αποστασιοποιημένη από τις αρχές του άκρατου καπιταλιστικού τρόπου οργάνωσης παραγωγής και κατανάλωσης, με πρότυπο σχεδιασμού το συνδυασμό ελάχιστης δυνατής επένδυσης-μέγιστου δυνατού κέρδουςελάχιστου δυνατού χρόνου. Σε ένα τέτοιο οργανωτικό πλαίσιο ο βιώσιμος σχεδιασμός είναι ανέφικτος εφόσον το τοπίο γίνεται αντιληπτό ως τόπος διεξαγωγής εκμηχανισμένης παραγωγής, κυκλοφορίας και πληροφορίας με συνέπεια την απώλεια ελέγχου των παραμέτρων και την απομύζηση των φυσικών πόρων. Ως συνθήκες λοιπόν αντίρροπες της μαζικής καλλιέργειας και κατασκευής τίθενται η εξατομικευμένη ένταξη της αρχιτεκτονικής στο τοπικό περιβάλλον και η χειρο-τεχνική παραγωγή, με άξονα την πεποίθηση της σοφίας των τοπικών πολιτισμών.234

διαφοροποιημένης αρχιτεκτονικής που συγκεντρωτικά συνθέτει διακριτά αστικά περιβάλλοντα στον αντίποδα της ομογενοποιημένης παγκοσμιοποιημένης πόλης του 20ου αι. Το επιχείρημα της συνεπούς ελιτίστικης παραγωγής προς εξυπηρέτηση λίγων κεφαλαίων παρά του κοινωνικού συνόλου αντικρούεται από τον παραλληλισμό με το παράδειγμα της Φορντικής παραγωγής οχημάτων των αρχών του 20ου αι., το προïόν της οποίας ενώ αρχικά θεωρήθηκε είδος πολυτελείας, στις αρχές του 21ου αι. αποτελεί καθολικά προσβάσιμο αγαθό. Τέλος, η σύγχρονη οικονομική και πολιτική κρίση συνθέτει ιδεατό πλαίσιο αναδιάρθρωσης των μεθόδων παραγωγής, εφόσον ιστορικά οι κρίσεις υποδεικνύουν την ανάγκη ανανέωσης του παραγωγικού εξοπλισμού [retooling]236, όπως επιβεβαιώνει η ανάδυση του βιομηχανικού τρόπου παραγωγής από την ανάγκη μαζικής κατοίκησης που προκάλεσε η κρίσιμη ιστορική συνθήκη των παγκόσμιων πολέμων.237

Η ριζική λοιπόν μεταστροφή της κατασκευαστικής διαδικασίας συνεπάγεται και τη φαινομενολογική αλλαγή του κτισμένου περιβάλλοντος, με πιθανότητα μεταβίβασης από την αρχιτεκτονική στην αστική κλίμακα, και κατ’επέκταση την ανάγκη επαναπροσδιορισμού της κοινωνικής διάστασης της μαζικής κατοίκησης. Εντοπίζεται με άλλα λόγια στα όρια της μελέτης της αρχιτεκτονικής σύγχρονης συνθήκης ένα γενικό αναθεωρημένο πλάνο οικονομικής οργάνωσης, το οποίο ορίζεται από ένα σύνολο τεχνολογικών μεταβάσεων. Συγκεκριμένα, οι κινητές αυτοματοποιημένες ρομποτικές μονάδες αντικαθιστούν τα εργοστάσια παραγωγής, η μαζική παραμετροποίηση [massive customization] τη μαζική τυποποιημένη παραγωγή [massive production] και η άμεση επιτόπια ψηφιακή κατασκευή την προκατασκευή και τη γραμμή συναρμολόγησης [assembly-line]. Σύμφωνα με τη μαρξιστική άποψη της εξάρτησης των λοιπών δημιουργικών δραστηριοτήτων του ανθρώπου από τις σύγχρονές του μεθόδους παραγωγής, η συνθήκη της μαζικής παραγωγής που βασίστηκε στο καπιταλιστικό όραμα επηρέασε τον Μοντέρνο κίνημα τέχνης και αρχιτεκτονικής που στόχευσε στην καθιέρωση τύπων και νορμών.235 Kατ’αναλογία λοιπόν η εξατομικευτική μαζική παραμετροποίηση ως πρότυπο της σύγχρονης παραγωγής μη τυποποιημένων δομικών μερών δημιουργεί το κατάλληλο περιβάλλον για την ανάδειξη πολύπλοκης,

Ψηφιακά Πρότυπα Η εργαλειοθήκη σχεδιασμού, λοιπόν, του αρχιτέκτονα συντίθεται από λογισμικά προσομοίωσης της συμπεριφοράς πραγματικών υλικών καθώς και φυσικών δυνάμεων, όπως βαρύτητας, ατμοσφαιρικής πίεσης, μηχανικές τάσεις ινών φυσικών υλικών και συμβάλλουν στην κατέυθυνση της εύρεσης δομών ικανών παραλαβής των εκάστοτε απαιτούμενων φορτίων.238 Τα υλοποιημένα παραδείγματα επιστρατεύουν παράδοξα υλικά σε παράδοξες δομές, όπως πλίνθους σε μεταβλητής καμπυλότητας

236

234

Hermansen Cordua, Christian. "Conviction Into Tectonics: The Work of Rintala Eggertsson." AD: Constructions: An Experimental Approach to Intensely Local Architectures, March/April, 2015, 76-81. 235 Banham, Reyner. Theory and Design in the First Machine Age. 2d ed. New York: Praeger, 1967. 76.

141

Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolutions. 2nd ed. Chicago: University of Chicago Press, 1970. 76. 237 Verebes, Tom. "Crisis! What Crisis? Retooling for Mass Markets in the 21st Century." AD: Made by Robots: Challenging Architecture at a Larger Scale, May/June, 2014, 12633. 238 Piker, Daniel. “Kangaroo: Form Finding with Computational Physics.” AD: Computation Works: The Building of Algorithmic Thought, March/April, 2013, 136-7.

140

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

236

234

141

142

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

τόξα και παραδοσιακά υλικά ύφανσης σε εντεταμένες κατασκευές.239 Στο επιτυχές πείραμα του ανεστραμμένου δομικού προτύπου των αναρτημένων αλυσίδων του Gaudí τοποθετούνται οι καταβολές των παραπάνω εφαρμογών. Σκοπός ανάπτυξης ανάλογων λογισμικών προσομοίωσης αποτελεί η καλλιέργεια διαισθητικής αντίληψης των ικανοτήτων των εικονικών υλικών από το σχεδιαστή, σε αντιπαραβολή προς την υλική διαισθητικότητα του Μεσαιωνικού τεχνίτη. Με άλλα λόγια, τα ψηφιακά εργαλεία λειτουργούν ως προσθετικές προεκτάσεις των χεριών του τεχνίτη ή υψηλής τεχνολογίας αναλογία των προβιομηχανικών τεχνικών.240

Σε αυτό το πλαίσιο, προβάλλεται η αξία του πρωτοτύπου [prototype]242 ως εργαλείου εργασιακής μεθοδολογίας που αντικαθιστά τις αναπαραστατικές στρατηγικές (σχέδια, προπλάσματα υπό κλίμακα), με αποτέλεσμα τη σύνθεση ενός τεχνουργήματος ακριβούς πρόβλεψης της συμπεριφοράς του οριστικού αρχιτεκτονήματος, μέσω προσομοίωσης της κτισμένης πραγματικότητας που ενεργοποιεί την παρεμβατικότητα βελτιστοποιητικών τροποποιήσεων. Η τεχνική ταχύτητα [rapidity] των ψηφιακών μηχανών παραχωρεί αξιοσημείωτο προβάδισμα στο πρωτότυπο έναντι της συμβατικής χειροποίητης μακέτας [handcrafted mock-up].243

Στο ίδιο πλαίσιο απαιτείται η υïοθέτηση και ανάπτυξη της κατάλληλης υποστηρικτικής τεχνολογίας, η οποία ταυτοποιείται με την επιτόπια ψηφιακή κατασκευή [in-situ digital fabrication] που ορίζεται ως τη μη τυποποιημένη κατασκευή των δομικών στοιχείων στην οριστική τους θέση. Έτσι προτείνεται μια καθολική στροφή στην κατασκευαστική λογική που αποστασιοποιείται από την προκατασκευή τυποποιημένων στοιχείων από στάσιμες μηχανές ή επιτόπια εργαστάσια παραγωγής και συναρμολόγησή τους, που αποτέλεσε τη συμβατική βιομηχανική μέθοδο κατασκευής. Μεταβατικό τεχνολογικό μέσο συνιστά η αυτοματοποιημένη κινητή ρομποτική μονάδα εξοπλισμένη με δυνατότητα διαρκούς εντοπισμού και προσαρμογής στον περιβάλλοντα εξοπλισμό και τα δομικά στοιχεία και περιορισμού υλικών αστοχιών και αποκλίσεων μέσω στρατηγικού προγραμματισμού. Η πληροφορία ελέγχου της λειτουργίας της ρομποτικής μονάδας βρίσκεται σε συνεχή ροή εντός ενός συστήματος κλειστού βρόγχου που απαρτίζεται από τη συμπεριφορά της μονάδας, αισθητήρες ανταποκρισιμότητας στο περιβάλλον και τη διαδραστικότητα με το χειριστή.241 H ανάδειξη, λοιπόν, της ψηφιακής κατασκευής σε ‘επανάσταση επιλογής’ [revolution of choice] στην εποχή της Πληροφορίας προϋποθέτει τον πειραματισμό ως διαμεσολαβητή γνώσης και δημιουργικής φαντασίας.

«The line consists of an infinite number of points; the plane, of an infinite number of lines; the volume, of an infinite number of planes; the hyper volume, of an infinite number of volumes...»244

Η σταδιακά μειούμενη απόσταση σχεδίου-παραγωγής αποτυπώνεται και στην ανεστραμμένη γραμμική σχέση των διαδικασιών με τη χρήση ψηφιακής καταγραφής για τη συντήρηση ιστορικών κτιρίων. Η παραμετρική μελέτη της Sagrada Família με σκοπό τη διερεύνηση των τεκτονικών χαρακτηριστικών της αρχιτεκτονικής του Gaudí αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα αντίστοιχης πρακτικής245, ενώ εισηγείται τη ριζική μετάβαση από την πρακτική του ʻπροπλάσματος και της στατικότηταςʼ [ʻmodel and stateʼ] σε αυτήν των ‘δεδομένων και των ροών’ [‘data and flow’]. Σε αυτό το πλαίσιο, το αναγωγικό πρότυπο που μετέρχεται το πρόπλασμα ως τραχεία αφαιρετική απόδοση του πραγματικού και την αναλυτική σχεδίαση μέσω γραμμών και επιπέδων δίνει τη θέση του στη μη ικανή αποτύπωσης πολυπλοκότητα [undrawable complexity], όπου το πλήθος των αφαιρετικών επιπέδων αγγίζει την οριακή συνειδησιακή ανοχή εισηγώντας ένα σουρρεαλιστικό αντιληπτικό πεδίο που προσομοιάζει το πραγματικό με την απουσία απτών επιπέδων. Παρά λοιπόν τη διακριτή

242

239

Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του περιπτέρου στο πλαίσιο της Expo ’92, ‘Pabellón del Futuro’ των Ove Arup & Partners και Peter Rice, επαναπροσδιορίζοντας τη δομική χρήση της πέτρας με την κατασκευή λίθινων τόξων χωρίς την υποστηρικτική σύνδεση των μερών με τη χρήση κονιάματος. ("Pabellon del Futuro, Expo '92") 240 Carpo, Mario. The Alphabet and the Algorithm. Cambridge: MIT Press, 2011. 45. 241 Helm, Volker. "In-Situ Fabrication: Mobile Robotic Units on Construction Sites." AD: Made by Robots: Challenging Architecture at a Larger Scale, May/June, 2014, 1007.

143

Το πρωτότυπο ορίζεται ως η αρχιτεκτονική μονάδα με μορφολογικά και επιτελεστικά [performative] χαρακτηριστικά που ανταποκρίνονται σε πραγματικές συνθήκες. (Barkow, “Fabricating Design: A Revolution of Choice “, p. 96) 243 Barkow, Frank. "Fabricating Design: A Revolution of Choice." AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 94-101. 244 Borges, Jorge Luis. “The Book of Sand.” In Collected Fictions. New York, N.Y., U.S.A.: Viking, 1998. 245 Burry, Marc. Expiatory Church of the Sagrada Família: Antoni Gaudí. London: Phaidon Press, 1993.

142

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

«The line consists of an infinite number of points; the plane, of an infinite number of lines; the volume, of an infinite number of planes; the hyper volume, of an infinite number of volumes...»244

242

239

143

144

Περί ύλης / De materia

φύση ψηφιακών και ιστορικών τεχνικών υλικής παραγωγής και καταγραφής, που εντοπίζεται στην ευελιξία και εκφραστικότητα των πρώτων με αποτελέσματα προβλέψιμα και διεξοδικά ορθολογιστικά και στην αυτοσχεδιαστικότητα και τη συνεκτικότητα γεωμετρίας-ύλης-τεχνικής των τελευταίων, η αλληλοτροφοδότηση ψηφιακών και αναλογικών τεχνικών συμβάλλει στη βελτιστοποίηση της αποδοτικότητας των πρώτων και την πρακτική διατήρηση της ποιότητας αναλογικών πρωτοτύπων υψηλής πολιτισμικής αξίας.246

Άυλες Υλικές Ποιότητες «Digital materiality changes the physis of architecture; changes the Gestalt, and ultimately the image that society has of architecture. »247

Η συμπλοκή του συνόλου των ανθρώπινων αισθήσεων στη ροή σκέπτεσθαι, κτίζειν, κατοικείν που εισηγείται η ψηφιακή κατασκευή αντιπαρέρχεται την κινδυνολογία τεχνοκρατισμού της νέας συνθήκης. Συγκεκριμένα, η οργάνωση πλήθους δομικών μονάδων και η συνύπαρξη διαφορετικών κλιμάκων οργάνωσης και λεπτομέρειας ενέχουν εγγενή πολυπλοκότητα που ο παρατηρητής βιώνει διαισθητικά, συστήνοντας έναν αισθησιασμό [sensuality] που επιτείνει την αισθητηριακότητα [making-sensible] του Kant. H συμπεριφορά της ύλης υπόκειται στους φυσικούς νόμους της βαρύτητας και των μοριακών ιδιοτήτων αλλά και σε άυλους κανόνες, όπως η διαδικαστικότητα και η υπολογιστική ακρίβεια, με αποτέλεσμα την αμυδρή αισθητοποίηση της εγγεγραμμένης ψηφιακής λογικής στην αντίληψη του παρατηρητή. Η αντιληπτική αυτή ασάφεια παραπλανεί τις αισθήσεις και ερεθίζει την ανάγκη συλλογισμού και ανακάλυψης του θεατή, στο πλαίσιο μιας συγχρονικής ανθρωπιστικής, πολιτισμικής και

246

Dritsas, Stylianos, and Kang Shua Yeo. “Undrawable Architecture: Heritage Buildings and Digital Tectonic.” AD: Computation Works: The Building of Algorithmic Thought, March/April, 2013, 114-7. 247 Gramazio, Fabio, and Matthias Kohler. “Digital Materiality in Architecture.” Πρόσβαση Ιούνιος 14, 2015. http://architecture.mit.edu/pdfs/lecturereadings/030713-KohlerReading-3.pdf.

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

145

τεχνικής μεταβατικής θεώρησης της αρχιτεκτονικής.248 «Hapticity is the sensory mode that integrates our perceptions of the world and ourselves.»249

Επικαιροποιώντας, λοιπόν, την αισθητηριακή αντίληψη του Kant, η αισθητηριακή αντίληψη του κόσμου και ιδιαίτερα της αρχιτεκτονικής αυξάνεται παρά την ψηφιακότητα της εποχής. Η υπεροχή της αίσθησης της όρασης αποτυπώνεται στην πολιτισμικά καταπιεσμένη αίσθηση της αφής, παρά το σπουδαίο ρόλο που τελικά της αποδίδεται στην κατανόηση του αισθητού επιστητού. Όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Pallasmaa: «[…] we actually do see by our skin.»250 Μάλιστα, το σύνολο των ανθρώπινων αισθητηριακών ικανοτήτων θα μπορούσε να θεωρηθεί προέκταση της απτικής, καθότι η επαφή του ανθρώπου με τον κόσμο διαμεσολαβείται από την εξωτερική μεμβράνη που λειτουργεί ως οριακή γραμμή του εμπειρικού εαυτού. Συνεπώς, ακόμα και η οπτική αντίληψη συγχωνεύεται και ενσωματώνεται στο απτικό συνεχές του εαυτού του χρήστη. Οι υφές των υλικών λοιπόν και οι ιδιότητές τους εισηγούνται το νεολογισμό της απτικότητας [hapticity] ως ενδεχομένως αναγκαίας στο εξής συνθήκης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας.251 Παράλληλη επιταγή συνιστά η τεκτονική ευαισθησία του σχεδιαστή προς αποφυγή της αναγωγής του σε στυλιστικό χειριστή ενός σύγχρονου ιδιώματος. Με άλλα λόγια, οι δυνατότητες της ψηφιακής κατασκευής δε διχοτομούν την αρχιτεκτονική δημιουργία σε κατασκευασιμότητα και χωρική εμπειρία, αλλά καλούνται να αναδείξουν τη φύση της ως ευφυούς συλλογής νοήματος ενσωματωμένου στα κατάλοιπα των αισθητηριακών εμπειριών του ατόμου, που αντανακλώνται στο συλλογικό πολιτισμικό υπόβαθρο. Η σύζευξη σκέψης και πράξης στη θέση της Καρτεσιανής υπεροχής νοητικών επί χειρωνακτικών ενεργειών, σύμφωνα με την αφοριστική προτροπή προήγησης της σκέψης επί της δράσης, βασίζεται στην αντιστροφή αυτού του αφορισμού υποστηρίζοντας την ενσωμάτωση

248

Ιbid. Pallasmaa, Juhani. “Hapticity Vision.” AD: Design Through Making, July/August, 2005, 137. 250 Ιbid. 251 Ιbid., 137-8 249

144

Περί ύλης / De materia

Άυλες Υλικές Ποιότητες «Digital materiality changes the physis of architecture; changes the Gestalt, and ultimately the image that society has of architecture. »247

246

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

145

τεχνικής μεταβατικής θεώρησης της αρχιτεκτονικής.248 «Hapticity is the sensory mode that integrates our perceptions of the world and ourselves.»249

248

Ιbid. Pallasmaa, Juhani. “Hapticity Vision.” AD: Design Through Making, July/August, 2005, 137. 250 Ιbid. 251 Ιbid., 137-8 249

146

Περί ύλης / De materia

συγκεκριμένων τρόπων σκέψης σε ορισμένες πρακτικές.252 «The skill in describing architecture before it is built is to make design information that anticipates, rather than dictates, how it is translated through time, site, materials, fabrication processes, assembly and use, and to understand the difference between the first prototype and the last.»253

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

147

των επιτόπιων μεγάλης κλιμακας μηχανών προσθετικής κατασκευής αποκαλύπτουν το ενδογενές αρχιτεκτονικό λεξιλόγιο του φαινομενικά τεχνοκρατικού συστήματος.255

Παράλληλα, η αυξανόμενη απροσδιοριστία σαφών ορίων μεταξύ εικόνας και κατασκευασμένου τεχνουργήματος εγκυμονεί τον κίνδυνο αναγωγής της αρχιτεκτονικής παραγωγής σε συστηματική βιομηχανοποιημένη δραστηριότητα κενή άυλων μη-μετρήσιμων ποιοτήτων, υποβιβάζοντας το φυσικό μοντέλο στο σύνολο των μερών του. Όταν το μοντέλο ανάγεται στη φυσική υλοποίηση της αντίστοιχης ψηφιακής εικόνας, η διερεύνηση της αποδοτικότητάς του ολοκληρώνεται με την πράξη της προσομοίωσης. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του περιπτέρου [pavilion] ως προβληματικής τυπολογίας, καθότι η εμμονή στην πιστή απόδοση κατώτερης κλίμακας του ψηφιακού πρωτοτύπου αμφισβητεί τη δυνατότητα ανταπόκρισής του στις πραγματικές δυναμικές συνθήκες, καθιστώντας το αντικείμενο διφορούμενης αρχιτεκτονικής αξίας. Σε αυτή την περίπτωση αυτοσκοπό της φυσικής προσομοίωσης αποτελεί η κατάρριψη της εμβληματικής θέσης της αρχιτεκτονικής επι χάρτου αντί της ζητούμενης υλικής πραγμάτωσης ιδεών που ενέχουν ποιότητες με ιστορικές καταβολές.254 Τέλος, η σαφής πλέον παράλληλη πορεία αρχιτεκτονικής πρακτικής και τεχνολογίας και η άμεση εξάρτηση της πρώτης από τις αλματώδεις κατακτήσεις της τελευταίας δε συνεπάγονται άριστη ακρίβεια και εκλέπτυνση στο κατασκευασμένο φυσικό αποτέλεσμα, ενώ συναρτώνται ανοχής στη φυσικότητα, την αδρή απτικότητα και την απρόβλεπτη ιδιοτυπία που πηγάζουν από την υλική εκφραστικότητα. Οι χωρικές λοιπόν δυνατότητες που αναδύονται φυσικά από τη διεξοδική διαδραστικότητα των συντελεστών του συστήματος που συντίθεται από τη διαφορική συμπεριφορά των, σε αφθονία, ετερογενών τοπικών υλικών και την επηρεαζόμενη από τα περιβαλλοντικά μεταβλητά δεδομένα λειτουργία 252

Hermansen Cordua, Christian. "Conviction Into Tectonics: The Work of Rintala Eggertsson." AD: Constructions: An Experimental Approach to Intensely Local Architectures, March/April, 2015, 76-81. 253 Sheil, Bob. “Distinguishing Between the Drawn and the Made.” AD, March/April, 2012, 137. 254 Ibid., 136-41

255

Malé-Alemany, Marta, and Jordi Portell. "Soft Tolerance: An Approach for Additive Construction on Site." AD: High Definition: Zero Tolerance in Design and Production, January/February, 2014, 122-7.

146

Περί ύλης / De materia

Τα Εργαλεία ενός νέου Ιδιώματος

147

Hermansen Cordua, Christian. "Conviction Into Tectonics: The Work of Rintala Eggertsson." AD: Constructions: An Experimental Approach to Intensely Local Architectures, March/April, 2015, 76-81. 253 Sheil, Bob. “Distinguishing Between the Drawn and the Made.” AD, March/April, 2012, 137. 254 Ibid., 136-41

255

Malé-Alemany, Marta, and Jordi Portell. "Soft Tolerance: An Approach for Additive Construction on Site." AD: High Definition: Zero Tolerance in Design and Production, January/February, 2014, 122-7.

Εικόνα 31, Αισθησιασμός, αισθητηριακότητα, απτικότητα

Εικόνα 32, Απρόβλεπτη ιδιοτυπία

Lauren Seiden, Raw Wrap 21

Noriko Ambe, Topographic Paper Landscapes

Εικόνα 31, Αισθησιασμός, αισθητηριακότητα, απτικότητα

Εικόνα 32, Απρόβλεπτη ιδιοτυπία

Lauren Seiden, Raw Wrap 21

Noriko Ambe, Topographic Paper Landscapes

Επίλογος

« […] a design can be given a physical form by simply imposing it on a material substratum, which is taken to be homogeneous, obedient and receptive to the wishes of the designer. […] The opposite stance may be represented by a philosophy of design in which materials are not inert receptacles for a cerebral form imposed from the outside, but active participants in the genesis of form. »256

Το νεοϋλιστικό μοντέλο που προτείνεται στη θέση του υλομορφικού συνοδεύεται από τη συνθήκη της οξυδερκούς, ευέλικτης [agile] αρχιτεκτονικής δημιουργίας που αντικαθιστά την εννοιολογική [conceptual] προσέγγισή της. Η οξυδέρκεια [agility] δηλώνει την κινητήριο δύναμη ανατροπής των ισχυουσών δημιουργικών αρχών, που προκύπτει ως κοινωνική, πολιτική και ηθική επιταγή της εποχής καθώς και από την αναθεωρημένη σύλληψη της υλικότητας στο πλαίσιο των προηγμένων ψηφιακών υπολογιστικών τεχνολογιών. Η έμφυτη τάση εξέλιξης της αρχιτεκτονικής δε συνεπάγεται την αποστείρωσή της από τις αξιακές καταβολές που της παρέχουν σταθερές αναφορές και την καθιστούν υλοποιήσιμη.257 Αν, λοιπόν, οριστεί ένα νέο πλαίσιο δραστηριοποίησης της αρχιτεκτονικής δημιουργίας, αυτό δε θα ορίζεται από την εννοιολογική προσέγγιση όπου ο σχεδιαστής επιλέγει το κατάλληλο υλικό για την επιβολή της επιθυμητής μορφής, αλλά από τη διαδραστική σχέση ανθρώπινου παράγοντα-ύλης, η οποία με τη σειρά της περιγράφεται ως μη-γραμμικό δυναμικό σύστημα παρά ως αδρανής συντελεστής σχεδιασμού. Σε αυτό το πλαίσιο, ο κίνδυνος της αυτοκρατίας [solipsism] του αρχιτέκτονα 256

DeLanda, Manuel. “Philosophies of Design: The Case of Modelling Software.” In Verb Processing: Architecture Boogazine, edited by Jaime Salazar, 132. Barcelona: ACTAR, 2001. 257 Voyatzaki, Maria. “Hacking Architectural Materiality towards a More Agile Architecture.” Archi DOCT: Matter, February, 2015, 11-9.

Επίλογος

152

Επίλογος

153

προκύπτει από την πιθανότητα αναγωγής της αρχιτεκτονικής πρακτικής σε εμμονικό υπολογισμό επιφανειών αυξανόμενης αποδοτικότητας. Ο σχεδιαστής ως ριζικός αυτοκράτης αντιλαμβάνεται τον κόσμο ως εξαρτημένο της προσωπικής του αντίληψης σε αναλογία προς την κατ’εξοχήν φύση της επιστήμης να περιθωριοποιεί στο επίπεδο της μη χρηστικής τέχνης οτιδήποτε δεν υπόκειται στην ολιστική αλήθεια υπερτοπικής ισχύος που έχει επιβάλει. Η αρχιτεκτονική, στερημένη των ιστορικών καταβολών της και της ποιητικής της δημιουργικής ετερογένειας των υλικών στοιχείων του κόσμου κινδυνεύει να αποδειχθεί ανεπαρκής ανταπόκρισης στην κρίσιμη πολιτική-κοινωνική επικαιρότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, η υλική ζωτικότητα αποτελεί ενδεχόμενη πρόταση για την ανασυγκρότηση καταβεβλημένων οικολογιών, τον περιορισμό του ενεργειακού αποτυπώματος του κτισμένου περιβάλλοντος, την προαγωγή της ανθρώπινης υγείας, και κατ’επέκταση την ανασύσταση της ολιστικής αρχιτεκτονικής δημιουργικότητας.258

της με την προϋπόθεση της μετα-ανθρωπιστικής θεώρησης των υλικών στοιχείων του κόσμου και της συνεπούς επιταγής συμμετοχής τους σε ένα συνεργατικό, απελευθερωμένο ιεραρχήσεων, σύστημα δομικών στοιχείων κοινής υλικότητας. « […] the void left by man’s disappearance […] does not create a deficiency; it does not constitute a lacuna that must be filled. It is […] the unfolding of a space in which it is once more possible to think. »259

Τελικά, η σύνθεση ενός νέου μοντέλου μελέτης και προσέγγισης της Αρχιτεκτονικής συμπορεύεται με τις αντίστοιχες εξελίξεις στις λοιπές πτυχές της ανθρώπινης δημιουργίας, από τη Φιλοσοφία και την Τέχνη μέχρι την Τεχνολογία, την Οικονομία και την Πολιτική. Σκοπός λοιπόν της παρούσας εργασίας δεν ήταν η άρθρωση ενός νεοσύστατου αρχιτεκτονικού στυλ, αλλά ο εντοπισμός εφαρμογής της τρέχουσας ολιστικής θεώρησης του κόσμου στο πεδίο της σύγχρονης Αρχιτεκτονικής. Άλλωστε η αρχιτεκτονική παραγωγή ανέκαθεν προσαρμόζεται στις πολιτικο-οικονομικές συνθήκες και επωφελείται των τεχνολογικών κατακτήσεων, ενώ αντλεί θεωρητικό υπόβαθρο από φιλοσοφικές θέσεις. Περαιτέρω λοιπόν έρευνα σε αυτή την κατεύθυνση απαιτεί την ταυτόχρονη παρακολούθηση και τη διατύπωση εύστοχων συσχετισμών μεταξύ των συγχρονικών συνθηκών των παραπάνω τομέων ανθρώπινης δημιουργικότητας, αναγνωρίζοντας άλλωστε την κρίσιμη συγκυρία των αρχών του 21ου αι., όπως με διορατικότητα διατυπώθηκε από τον Foucault και τον Latour, σύμφωνα με τις αναφορές τους στο επικείμενο Ανρθωπολογικό Τέλος και το μετα-Προμηθιακό καθεστώς αντιστοίχως. Με άλλα λόγια, αν η Αρχιτεκτονική ταυτίζεται με την ανέλιξη του ανθρώπινου βιοτικού επιπέδου, στο εξής θα μπορεί να αποδειχθεί επαρκής στο στόχο

258

Spiller, Neil. “Digital Solipsisim and the Paradox of the Great ‘Forgetting’.” AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 130-4.

259

Foucault, Michel. The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences. New York: Routledge, 2002. 373.

152

Επίλογος

153

258

Spiller, Neil. “Digital Solipsisim and the Paradox of the Great ‘Forgetting’.” AD: The New Structuralism: Design, Engineering and Architectural Technologies, July/August, 2010, 130-4.

259

Foucault, Michel. The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences. New York: Routledge, 2002. 373.

Εικόνα 33, ‘Εργοστάσιο του Μέλλοντος’ Vincent Saura, ‘École spéciale d’architecture’

Εικόνα 34, Nietzsche: Επικείμενο Ανρθωπολογικό Τέλος Joachim Bandau, Aquarelle

Εικόνα 33, ‘Εργοστάσιο του Μέλλοντος’ Vincent Saura, ‘École spéciale d’architecture’

Εικόνα 34, Nietzsche: Επικείμενο Ανρθωπολογικό Τέλος Joachim Bandau, Aquarelle

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

Toποθετώντας το νεοϋλιστικό μοντέλο στον αντίποδα ουσιοκρατικών, ιδεαλιστικών και θετικιστικών θεωριών αναδύεται η αρχιτεκτονική παραγωγή του υπολογιστικού σχεδιασμού επί της ύλης [computation in materio].260 Η παραδοσιακή υπεροχή της γεωμετρικής περιγραφής που υποβιβάζει την υλικότητα στο ρόλο της παθητικής ιδιότητας και την υλοποίηση σε δευτερεύουσα διαδικασία που απλώς συμμετέχει στην πραγματοποίηση του προγράμματος εντός του φυσικού κόσμου αντικαθίσταται από την αντιστροφή των ιεραρχικοτήτων, όπου μορφή και ύλη συνεργάζονται διαμέσου της τεχνολογίας. Πλήθος εφαρμογών επιβεβαιώνουν την παραπάνω πρόταση: παραγωγή πολύπλοκων δομών από κοινά παραδοσιακά υλικά όπως το ξύλο, αντικατάσταση εξωγενούς ενσωμάτωσης υψηλής τεχνολογίας από τις εγγενείς δυνατότητες διάδρασης των υλικών με το περιβάλλον τους, διεπιστημονική παρέμβαση κατά την ανάπτυξη φυσικών υλικών, συναρμογή διαφορετικών υλικών εντός κοινών συστημάτων, σχεδιασμός υλικών συστημάτων σε καταστάσεις ισορροπίας μέσω εισαγωγής μηχανικών δυνάμεων όπως οι προεντεταμένες μεμβράνες, αυτό-συναρμογούμενα συστήματα, συγκεντρώσεις ασύνδετων στοιχείων αντί συναρμογής προτυποποιημένων, σχεδιασμός εξατομικευμένων κατασκευαστικών διαδικασιών και πρωτοκόλλων ελέγχου, συνδυασμός βέλτιστης λειτουργίας-ελάχιστων υλικών πόρων είναι ένα χαρακτηριστικό δείγμα αυτών.261

260 Menges, Achim. “Material Computation: Higher Integration in Morphogenetic Design.” AD: Material Computation: Higher Integration in Morphogenetic Design, March/April, 2012, 21. 261 Ibid., 14-21

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

158

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

Ευφυή Υλικά Σε πρακτικό επίπεδο, λοιπόν, η ζωτικότητα της ύλης ακολουθώντας πρότυπα της βιομιμητικής και της μηχανικής βρίσκει εφαρμογή στην αποκατάσταση της στατικής επάρκειας φερουσών κατασκευών. Συγκεκριμένα, αντλώντας πληροφορία από τις ελεγκτικές και αυτό-θεραπευτικές ιδιότητες του ανοσοποιητικού συστήματος, καθώς και από τη λειτουργία των αρνητικών βρόγχων ανάδρασης [negative feedback loop] των σερβομηχανισμών, αναδύονται τα ευφυή υλικά [smart materials] ως ετερογενή εμπλουτισμένα [augmented] συμβατικά υλικά κατασκευής με αισθητήρες [sensors] και ενεργοποιητές [actuators].262

Τετραδιάστατη Κατασκευή H εφαρμογή του νέου τεχνολογικού πλαισίου επεκτείνει τη ζωτικότητα της ύλης εισάγοντάς την στον τετραδιάστατο χώρο, όπου πολυλειτουργικά αυτοσυναρμολογούμενα υλικά στοιχεία κινούνται σε πραγματικό χρόνο ʻεπιλέγονταςʼ την προγραμματιζόμενη τελική δομή τους. Συγκεκριμένα, η τεχνολογία τετραδιάστατης εκτύπωσης [4D-Printing] αποτελεί μέθοδο προσθετικής κατασκευής, όπου το παραμετροποιημένο υλικό σύστημα μορφοποιείται σε πραγματικό χρόνο αμέσως μετά την εκτύπωση βάσει προκαθορισμένης διαδρομής [streamlined path], υλοποιώντας έτσι ενεργές στο χρόνο ʻεκτυπωμένες δομέςʼ. Η αυτό-οργάνωση συνεπώς της ύλης περιγράφει πέρα από την ενδογενή μοριακή οργάνωση και συνεπακόλουθη τοπολογική συμπεριφορά και την αυτό-συναρμολόγηση, αυτό-εξέλιξη στο χώρο βάσει περιβαλλοντικών ερεθισμάτων (υγρασία, θερμοκρασία κλπ), καθώς και την αυτό-επιδιόρθωση και αυτό-αποσυναρμολόγηση στο πλαίσιο της ενεργούς ανακυκλωσιμότητας. Η τετραδιάστατη μαζική παραμετροποίηση αντιπαρέρχεται επομένως ζητήματα επαρκούς αποδοτικότητας της ψηφιακής τεχνολογίας κατασκευής που αφορούν κόστος σε χρόνο, πρώτη ύλη, ενέργεια και εργατικό δυναμικό καθώς

262

DeLanda, Manuel. “Smart Materials.” Domus, July, 2006.

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

159

καταργεί το προηγουμένως αναγκαίο στάδιο της συναρμολόγησης.263

Εξωγήινη Ύλη Oρίζεται συνεπώς ένα πλαίσιο αρχιτεκτονικής δημιουργίας όπου υλικοί και οικονομικοί περιορισμοί και δυνατότητες βρίσκονται σε συνεχή διάλογο, όπως αποτυπώνεται και σε πρώιμα εγχειρήματα εξωγήινης κατασκευής και κατοίκησης. Ένα τέτοιο όραμα είναι υλοποιήσιμο μέσω της εξόρυξης επιτόπιων υλικών που εντοπίζονται στο φλοιό εξωγήινων πλανητών και της χρήσης τους από τεχνολογία τρισδιάστατης εκτύπωσης, καθώς η μεταφορά γήινης πρώτης ύλης αποδεικνύεται οικονομικά ασύμφορη. Η ʻεντόπιαʼ λοιπόν διαστημική ύλη αποτελεί καθοριστικό παράγοντα πραγμάτωσης του οράματος της εξωγήινης κατοίκησης, όπου οι λοιπές, εκτός της έλλειψης βαρύτητας, συνθήκες , όπως οι αμβλυμένες δυνάμεις λυγισμού, η έλλειψη ατμοσφαιρικών φαινομένων, πλευρικών πιέσεων και σεισμογενούς δραστηριότητας, ευνοούν την κατασκευαστική δραστηριότητα.264 Τέλος, οι συμπληρωματικές συνθήκες επιβίωσης του ανθρώπου σε εξωγήινα περιβάλλοντα ικανοποιούνται από τη δυνατότητα ψηφιακής εκτύπωσης ποικιλίας τροφίμων με διατήρηση των θρεπτικών συστατικών τους, με δεδομένους τους ενδεχόμενους ηθικούς προβληματισμούς που μπορεί να εγείρει η πρακτική εκτύπωσης ακόμα και βρώσιμης ύλης.265

263 Tibbits, Skylar. “4D Printing: Multi-Material Shape Change.” AD: High Definition: Zero Tolerance in Design and Production, January/February, 2014, 116-21. 264 Leach, Neil. “3D Printing in Space.” AD: Space Architecture: The New Frontier for Design Research, November/December, 2014, 118-13. 265 Dunbar, Brian. “3D Printing: Food in Space.” NASA. May 23, 2013. Πρόσβαση Ιούνιος 15, 2015. http://www.nasa.gov/directorates/spacetech/home/feature_3d_food_prt. htm.

158

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

262

DeLanda, Manuel. “Smart Materials.” Domus, July, 2006.

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

159

καταργεί το προηγουμένως αναγκαίο στάδιο της συναρμολόγησης.263

160

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

Το Υλικό των Υλικών Η ενεργητικότητα της ύλης, τέλος, αποτυπώνεται με πληρότητα στην προγραμματιζόμενη συνδυαστικότητα του ʻυλικού των υλικώνʼ, δηλαδή μορίων DNA με ουσίες με δυνατότητα διάδρασης με το γενετικό υλικό. Η παραπάνω διαδραστικότητα συνιστά ευφυή γραφιστική μέθοδο παραγωγής δισδιάστατων βιοευαίσθητων επιφανειών. Ως αποτέλεσμα παράγονται από υλικά που η σύστασή τους βασίζεται σε μόρια DNA αρχιτεκτονικές επιφάνειες με δυνατότητα εναλλαγής υφών, βαθμού διαφάνειας και εγκαινιάζεται έτσι η αποδέσμευση της αρχιτεκτονικής λεπτομέρειας από τη χρήση ηλεκτρονικών μέσων, καθότι πλέον η πληροφορία προσλαμβάνεται, αποθηκεύεται και μεταποιείται από καθεαυτή την υλική επιφάνεια.266 Άλλωστε εφαρμογές αξιοποίησης της δυνατότητας διάδοσης πληροφορίας βάσει μεταβλητών συγκεντρώσεων μορίων DNA ήδη περιλαμβάνουν τη σύθεση λογικών δικτύων με πρώτη ύλη το ʻλογισμικό της ζωήςʼ αντί της στερεής σιλικόνης, του συνήθους συστατικού υλικού υπολογιστικών κυκλωμάτων.267

266

Tibbits, Skylar, Lina Kara’in, Joseph Schaeffer, Helena De Puig, Jose Gomez-Marquez, and Anna Young. “DNA DisPLAY: Programmable Bioactive Materials Using CNC Patterning.” AD: Future Details of Architecture, July/August, 2014, 104-11. 267 “DNA Computing, Computing with Soup.” The Economist, March 3, 2012, Technology Quarterly sec. Πρόσβαση Ιούνιος 15, 2015.

160

Παράρτημα: η Ζωτική Ύλη στα Όρια Σχεδιασμού

266

Πηγές Αναφορών

Βιβλία Alberti, Leon Battista. On the Art of Building in Ten Books. Cambridge: MIT Press, 1988. Althusser, Louis. Philosophy of the Encounter: Later Writings, 1978-87. Edited by Franc Matheron. London: Verso, 2006. Αριστοτέλης. Περί Ψυχής. Αθήνα: Φέξη, 1911. Banham, Reyner. Theory and Design in the First Machine Age. 2d ed. New York: Praeger, 1967. Bennett, Jane. Vibrant Matter: A Political Ecology of Things. Durham: Duke University Press, 2010. Bergson, Henri. Creative Evolution. New York: Palgrave Macmillan, 2007. Borges, Jorge Luis. Collected Fictions. New York, N.Y., U.S.A.: Viking, 1998. Burry, Marc. Expiatory Church of the Sagrada Família: Antoni Gaudí. London: Phaidon Press, 1993. Cache, Bernard. Architecture Words 6: Projectiles. London: AA Publications, 2010. Carpo, Mario. The Alphabet and the Algorithm. Cambridge: MIT Press, 2011. Conenna, Claudio, Κυριακή Τσουκαλά, and Λίλα Παντελίδου. Η διδασκαλία του Louis I. Kahn: και άλλα δοκίμια. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο, 2013. Deleuze, Gilles, and Félix Guattari. A Thousand Plateaus: Capitalism and Schizophrenia. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1987.

Πηγές Αναφορών

164

Πηγές Αναφορών

Deleuze, Gilles. Bergsonism. New York: Zone Books, 1988. Deleuze, Gilles. Difference and Repetition. New York: Columbia University Press, 1994.

Πηγές Αναφορών

165

Kukla, Andre. Social Constructivism and the Philosophy of Science. London: Routledge, 2000. Leach, Neil. Digital Tectonics. Chichester: Wiley-Academy, 2004.

Deleuze, Gilles. Spinoza, Practical Philosophy. San Francisco: City Lights Books, 1988.

Lewis, Frank. Form, Matter, and Mixture in Aristotle. Oxford, UK: Blackwell Publishers, 1996.

Deleuze, Gilles. The Fold: Leibniz and the Baroque. London: Athlone Press, 1993.

Marx, Karl. Capital: A Critique of Political Economy. Middlesex: Penguin Books, 1976.

Deleuze, Gilles. The Logic of Sense. New York: Columbia University Press, 1990

McCarter, Robert. Kahn. Louis I. Kahn. London: Phaidon, 2009.

Derrida, Jacques, and John Leavey. Edmund Husserl's Origin of Geometry, an Introduction. Lincoln: University of Nebraska Press, 1989. Foucault, Michel. The Order of Things: An Archaeology of the Human Sciences. New York: Routledge, 2002. Heidegger, Martin. Kant and the Problem of Metaphysics. Bloomington: Indiana University Press, 1962. Heidegger, Martin. Κτίζειν, κατοικείν, σκέπτεσθαι. Αθήνα: Πλέθρον, 2008. Hind, R. D. The Timaeus of Plato. London: Macmillan, 1883. Hulten, Pontus, Natalia Dumitresco, and Alexandre Istrati. Brancusi. New York: H.N. Abrams, 1987. Ito, Toyo. Architecture Words 8: Tarzans in the Media Forest & Other Essays. London: AA Publications, 2010. Jordan, Zbigniew. The Evolution of Dialectical Materialism: A Philosophical and Sociological Analysis. London: Macmillan, 1967. Kant, Immanuel. Critique of the Power of Judgment. Edited by Paul Guyer. Cambridge, UK: Cambridge University Press, 2000. Kieran, Stephen, and James Timberlake. Refabricating Architecture: How Manufacturing Methodologies Are Poised to Transform Building Construction. New York: McGraw-Hill, 2004. Kolarevic, Branko. Manufacturing Material Effects: Rethinking Design and Making in Architecture. New York: Routledge, 2008. Kuhn, Thomas. The Structure of Scientific Revolutions. 2nd ed. Chicago: University of Chicago Press, 1970.

Nussbaum, Martha, and Amélie Oksenberg Rorty. Essays on Aristotle's De Anima. Oxford: Clarendon Press, 1992. Salazar, Jaime. Verb Processing: Architecture Boogazine. Barcelona: ACTAR, 2001. Sennett, Richard. The Craftsman. New Haven: Yale University Press, 2008. Singer, Charles. A History of Technology. Vol. IV. Oxford: Clarendon Press, 1958. Spinoza, Benedictus De. Complete Works. Indianapolis: Hackett Pub., 2002. Spuybroek, Lars. Research & Design: The Architecture of Variation. New York: Thames & Hudson, 2009. Spuybroek, Lars. Sympathy of Things: Ruskin and the Ecology of Design. Rotterdam: V2 Publishing, 2011. Wagner, George, and Frank Barkow. Barkow Leibinger: Werkbericht : 19932001 = Work Report. Basel: Birkhäuser, 2001. Whitehead, Alfred North. The Concept of Nature, Tarner Lectures Delivered in Trinity College, November, 1919. Cambridge: University Press, 1920. Worringer, Wilhelm. Form in Gothic. New York: Schocken Books, 1964.

Άρθρα Aagaard, Anders Kruse. "Material and Virtuality." Archi DOCT: Matter,