ΘΡΗΣΚΕΥΤΙΚΑ ΜΝΗΜΕΙΑ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1. Παναγία Σουμελά στην Τραπεζούντα. Κτισμένη στο βράχο του όρους Μελά, από όπου πήρε και το όνομά της. Το 386 οι Αθηναίοι μοναχοί Βαρνάβας και Σωφρόνιος οδηγήθηκαν στις απάτητες βουνοκορφές του Πόντου μετά από αποκάλυψη της Παναγίας, με σκοπό να ιδρύσουν το μοναχικό της κατάλυμα. Σε υψόμετρο 1063 μέτρων, είχε μεταφερθεί από αγγέλους η ιερή εικόνα της Παναγίας της Aθηνιώτισσας την οποία, πάντα κατά την παράδοση, εικονογράφησε ο Ευαγγελιστής Λουκάς. Tα μοναστήρια του Πόντου υπέφεραν από τη βάρβαρη και ασεβή συμπεριφορά των Nεότουρκων και των Kεμαλικών, οι οποίοι φανάτιζαν τις άγριες και ληστρικές μουσουλμανικές ομάδες. Πολλές φορές έπεσαν θύματα ληστειών και καταστροφών. Το 1922 οι Τούρκοι κατέστρεψαν ολοσχερώς το μοναστήρι. Αφού λήστεψαν όλα τα πολύτιμα αντικείμενα που υπήρχαν μέσα στη μονή έβαλαν φωτιά. Οι μοναχοί πριν την αναγκαστική έξοδο το 1923 έκρυψαν μέσα στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας την εικόνα της Παναγίας. 15 Αυγούστου του 1951 ο Kρωμναίος οραματιστής και κτήτωρ Φίλων Kτενίδης έκανε πράξη την επιθυμία όλων των Ποντίων, με τη θεμελίωση της Νέας Παναγίας Σουμελά στην Καστανιά της Βέροιας.
2. Αγ. Γεώργιος Περιστερεώτας. Ιδρύθηκε το 752 στην Γαλίαινα στο βράχο του όρους Πυργί. Ανιστορήθηκε στο Ροδοχώρι Νάουσας από το Σωματείο «Αγ.Γεώργιος Περιστερεώτας» Θεσσαλονίκης. 3. Μονή Αγ.Ιωάννη Βαζελώνα. Το πρώτο μοναστήρι του Πόντου, ιδρύθηκε το 270 στην άνω Ματσούκα. Ανιστορήθηκε στο χωριό Αγ.Δημήτριος Κοζάνης. 4. Αγ. Νικόλαος. Εκκλησία του 18ου αιώνα στην Κερασούντα. Χτισμένη από ερυθρωπή λαξευτή πέτρα διατηρείται σε άριστη κατάσταση ως μουσείο. 5. Αγ. Σοφία. Χτίστηκε από τον αυτοκράτορα Εμμανουήλ Α’ τον Κομνηνό (1238-1263). Μετατράπηκε σε τζαμί το 1557 και στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο χρησιμοποιήθηκε ως αποθήκη & νοσοκομείο. 6. Αγ. Ευγένιος. Πολιούχος, Βυζαντινός ναός Τραπεζούντας περίπου 9ου-10ου αιώνα. Ανιστορήθηκε στα Πετρωτά Κομοτηνής.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
1. Φροντιστήριο Τραπεζούντας. Ιδρύθηκε το 1682 από τον Σεβαστό Κυμινήτη. Περιέπεσε στην αφάνεια τα πρώτα χρόνια του 18ου αι. & επανατέθηκε σε λειτουργία το 1817 από τον Σάββα Τριανταφυλλίδη. Το 1894 αναγνωρίστηκε ως γυμνάσιο από την ελλαδική κυβέρνηση. 2. Καθηγητές Φροντιστηρίου Τραπεζούντας με τους τελειόφοιτους μαθητές. 3. Τελειόφοιτοι Φροντιστηρίου Τραπεζούντας με τον γυμνασιάρχη τους Κων/νο Ξανθόπουλο 1888.
4. Ορφανοτροφείο Τραπεζούντας. 5. Φροντιστήριο Αργυρούπολης. Ιδρύθηκε το 1722. Από το 1854 έως1860 το διεύθυνε ο Γεώργιος Κυριακίδης όπως και της Τραπεζούντας. 6-7. Κολλέγιο Ανατόλια πριν & μετά. Ιδρύθηκε το 1886 στην Μερζιφούντα από αμερικανική ιεραποστολή & λειτούργησε εκεί μέχρι το 1923. Καταστράφηκε από τους Κεμαλικούς γιατί θεωρήθηκε «φωλιά ελληνοποντιακής προπαγάνδας». Μετά την ανταλλαγή μεταφέρθηκε στη Θεσσαλονίκη όπου λειτουργεί μέχρι σήμερα.
8. Ψωμιάδειος σχολή Κοτυώρων, χτίστηκε το 1870 - 73 και λειτούργησε ως ημιγυμνάσιο. Αριστερά ο Ναός της Υπαπαντής. 9. Τσινέκειο γυμνάσιο Αμισού. 10. Ποδοσφαιρική ομάδα Πόντος με τις γαλανόλευκες εμφανίσεις που θύμιζαν Ελλάδα. 11. Μαθήτριες του Παρθεναγωγείου Σινώπης με τις δασκάλες τους. 12. Δημοτικό σχολείο Τοκάτης 1905.
ΚΑΡΤ ΠΟΣΤΑΛ
Γ Ε Ν ΟΚ ΤΟ Ν Ι Α
ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΑΡΜΕΝΙΩΝ
ΤΆΓΜΑΤΑ ΕΡΓΑΣΊΑΣ
ΒΑΣΑΝΙΣΤΉΡΙΑ
ΚΑΙ
ΑΣΣΥΡΙΩΝ
ΙΣ ΤΟ Ρ Ι Κ Α Ν ΤΟ ΚΟ ΥΜΕΝ ΤΑ ( Ελ λ η ν ικά )
Μποϊκοτάζ Νεότουρκων κατά των ελληνικών καταστημάτων Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1910, Β’/50 13.6.1910 Β. Υποπροξενείον της Ελλάδος Αριθ. πρωτ. 241 Εν Αμισώ, τη 13η Ιουνίου 1910. Προς την Αυτού Εξοχότητα Κύριον Δ. Καλλέργην. Κύριε Υπουργέ, Χθες έσχον την τιμήν να υποβάλω το εξής κρυπτογραφικόν τηλεγράφημα. «Σήμερον ήρξατο εμπορικός αποκλεισμός καταστημάτων Ελλήνων υπηκόων, εκτός Τραπέζης Αθηνών. Προέβην παραστάσεις. Διοικητής απήντησεν είναι αδύνατον να επιβληθή. Ημετέρους συνεβούλευσα σύνεσιν». Μετά τον αποκλεισμόν των ατμόπλοιων, ένεκα του οποίου έχουσι διακόψει την γραμμήν των τα ενταύθα προσεγγίζοντα ατμόπλοια της Πανελληνίου του Δεστούνη-Γιαννουλάτου, χθες ήρξατο και των καταστημάτων, εκδηλωθείς διά της μη φορτώσεως ή εκφορτώσεως εμπορευμάτων ανηκόντων εις Έλληνας υπηκόους ως και της παύσεως πάσης συναλλαγής μετά των ελληνικών καταστημάτων, εκτός της Τραπέζης Αθηνών, (ήτις κατώρθωσε να μη συμπεριληφθή ένεκα των πολλών ευκολιών, ας παρέχει τοις Τούρκοις και της φιλίας μεθ’ ης συνδέεται ο διευθυντής του υποκαταστήματος τούτου μετά του ενταύθα προέδρου του Κομιτάτου Ένωσις και Πρόοδος»). Και είναι μεν αληθές, ότι αι μετά των τούρκων συναλλαγαί των ελληνικών καταστημάτων είναι ελάχισται, αλλ1 επειδή διά της τουρκικής εγχωρίου εφημερίδος εδημοσιεύθη ότι η κατάστασις αύτη θα παρακολουθήται υπό επί τούτω επιτροπής και θα εφαρμόζηται ο αποκλεισμός και εις εκείνους, οίτινες μη όντες Έλληνες υπήκοοι συναλλάσσονται μετά των Ελλήνων υπηκόων, το μέτρον τούτο αποκλείει εντελώς τους ημετέρους. Εις τον Διοικητήν επανελθόντα εκ της αδείας του εποιησάμην παραστάσεις, αλλ ούτος μοι απήντησεν ως εξής «είμαι εναντίον του εμπορικού αποκλεισμού κατά των Ελλήνων, αλλά δυστυχώς δεν είναι δυνατόν να επιβληθώ, άλλως τε βλέπετε και εν αυτή τη Κων/πόλει γίνεται». Και ηννόει την αδυναμίαν του προερχομένην εξ αιτίας του Κομιτάτου, όπερ διοργανώνει ταύτα και το οποίον δεν υποτάσσεται εις τας συμβουλάς και υποδείξεις της Διοικήσεως, ήτις μόνον να συμβουλεύση δύναται ως μοι είπε και προ ημερών ο διευθύνων την Διοίκησιν, επ’ ευκαιρία του αποκλεισμού των ελληνικών ατμόπλοιων και της οποίας αι συμβουλαί δεν εισηκούσθησαν, αλλ’ εγένετο ό,τι το Κέντρον του Κομιτάτου διέταξε. Περιήλθον τα καταστήματα των ημετέρων συμβουλεύσας αυτοίς σύνεσιν προς αποφυγήν γεγονότων. Όμοιον τω παρόντι υποβάλλω και προς την Πρεσβείαν.
Το Νεοτουρκικό Κομιτάτο αποκαλύπτει το σωβινιστικό του πρόσωπο με σειρά συστηματικών βίαιων ενεργειών και μέτρων Α.Υ.Ε.,Κ.Υ., 1911, Β’/55 24.7.1911 ΓΕΝΙΚΟΝ ΠΡΟΞΕΝΕΙΟΝ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ ΕΝ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ Αριθ. εμπ. πρωτ. 674 Συν. 1. Εν Θεσσαλονίκη τη 24 Ιουλίου 1911 Προς το επί των Εξωτερικών Β. Υπουργείον (Τμήμα Τύπου) Από γενικής εξεταζόμενης απόψεως της εν Μακεδονία καταστάσεως, μετά πάροδον τριετίας από της ανακηρύξεως του Νεοτουρκικού συνταγματικού πολιτεύματος, παρατηρεί τις ότι η θέσις των αυτόθι χριστιανικών φυλών επιδεινούται μάλλον οσημέραι και εις βαθμόν χείρονα ακόμη ή επί απολυταρχίας, ουδεμία δε παρέχουσα ελπίδα βελτιώσεως των πραγμάτων, ενόσω το Νεοτουρκικόν Κομιτάτον εν τη απολύτω αυτού κυριαρχία δεν εννοεί να παρεκκλίνη ουδέ κατά κεραίαν του εκτουρκιστικού προγράμματος του, όπερ εχάραξε και εξακολουθεί να εφαρμόζη κατά γράμμα διά των κατά τόπους υπαλλήλων της Κυβερνήσεως, οίτινες τυφλώς εις τα κελεύσματα αυτού και μόνον υπείκουσι. Και είναι μεν αληθές ότι μεγάλαι υφίστανται από πολλού δυσαρέσκειαι και διαφωνίαι εν τοις σπλάχνοις του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, και ότι άνδρες εκ των μελών αυτού συνετοί και μετριοπαθέστεροι αποδοκιμάζουσι τας ενεργείας και την άγαν σωβινιστικήν εν γένει πολιτικήν του Κομιτάτου, ουχ’ ήττον τούτο ανεπηρεάστως εξακολουθεί το καταχθόνιον αυτού έργον της επιβολής του τουρκισμού επί βλάβη των διαφόρων εθνικοτήτων, παρ’ όλην την επικειμένην να εκσπάση κατά του Κομιτάτου φοβεράν καταιγίδα εκ μέρους των δυσαρεστημένων Νεότουρκων. Μικρά τις και ασθενής ελπίς μεταρρυθμίσεως ποιας τίνος του προγράμματος τούτου της εν γένει πολιτικής του Κομιτάτου εναπομένει, ίσως, κατά το προσεχώς συγκροτηθησόμενον ενταύθα Γενικόν Συνέδριον του Νεοτουρκικού Κομιτάτου, εις ο θα λάβωσι μέρος την φοράν ταύτην και πρόσωπα εκ των διισταμένων και αντιπολιτευομένων μελών αυτού. Πάντως όμως, όπως ποτ’ αν η, το αποτέλεσμα έσεται και τότε ασφαλώς υπέρ της επικρατήσεως της τουρκικής φυλής και ουχί υπέρ της αρχής πραγματικής ισότητος μετά των διαφόρων εν τω Οθωμανικώ Κράτει χριστιανικών Εθνικοτήτων. Συνοπτικώς αι ενέργειαι της πολιτικής του Νεοτουρκικού Κομιτάτου συνίστανται. 1) Εις απηνή καταδίωξιν του Ελληνισμού, διά παντός μέσου καταθλιπτικού και εξευτελισμόν παντός Ελληνικού. 2) Εις συστηματικός δολοφονίας χριστιανών και προ πάντων εκείνων οίτινες έδρασαν ή έχουσιν ζωηρόν το αίσθημα της εθνικής αυτών υποστάσεως. 3) Εις παρανόμους και αυθαιρέτους φορολογίας διενεργουμένας υπό των Αρχών και των οργάνων του Κομιτάτου υπό διαφόρους τύπους. 4) Εις την εκμηδένισιν του κύρους των αρχηγών της Εκκλησίας και τον εξευτελισμόν και την ταπείνωσιν του κλήρου εν γένει. 5) Εις βιαίας εξισλαμίσεις ανηλίκων πολλάκις, μη τηρουμένων ουδέ των τύπων αυτών πλέον των υπό του νόμου οριζομένων, αποκλειόμενης πάσης επεμβάσεως των Εκκλησιαστικών ημών Αρχών. 6) Εις την οργάνωσιν συστηματικών δολοφονικών τουρκικών συμμοριών υπό αρχηγούς τους φοβερότερους αιμοβόρους κακούργους. Εν τη περιφέρεια Θεσσαλονίκης και μόνον ενεργούσιν επτά τοιαύται. 7) Πίεσις μετά δαρμών κακώσεων και απειλών εκ μέρους των Αρχών επί των Ελληνοβλαχικών πληθυσμών, όπως εξαναγκασθώσιν ούτοι να προσχωρήσωσιν εις τον ρουμουνισμόν, προς εξασθένησιν του Ελληνισμού. 8) Εις επέμβασιν εν τοις σχολικοίς ημών πράγμασι, όπως δύνανται να παρακωλύσωσι πάσαν εθνικήν ημών διάπλασιν, κτλ. Επισυνάπτω εις την παρούσαν μου δελτίον των συμβάντων και γεγονότων εν τη περιφέρεια του Γενικού ημών Προξενείου, από του Ιανουαρίου μηνός ε.έ. μέχρι σήμερον. Ευπειθέστατος Ο Γεν. Πρόξενος Σεληνιάδης
Το μποϊκοτάζ των Οθωμανών Α.Υ.Ε,Κ.Υ., 1914, Α/21 α’. 31.1.1914
13.6.1914 Προκήρυξη για μποϊκοτάζ και για εκδίωξη Ελλήνων Μετάφρασις προκηρύξεως μποϋκοτάζ (Ετοιχοκολλήθη την νύκτα 13-14 Ιουνίου εν Οινόη πολλαχού της αγοράς και εις τας οικίας Γ. Θωμαΐδου δημογέροντος και Γ. Παπαμάρκου διευθυντού της Ελληνικής Σχολής) Αι φιλικαί συμβουλαίμας προς τους Ρωμηούς... Πάντες οι οπωσδήποτε νουνεχείς δεν δυσκολεύονται με απλήν τινα σκέψιν να εννοήσουν ότι σεις αδύνατον να ζήσητε εις την Τουρκίαν. Τούτο είναι μία αλήθεια αναντίρρητος. Διατί; Αν δεν το γνωρίζητε, ακούσατε, σας το εξηγώ. Μάλιστα, το ομολογώ, σεις σήμερον είσθε Οθωμανοί υπήκοοι και δήθεν Οσμανλήδες. Αλλ’ εάν ερωτηθήτε «υπάρχει τις των εν Ελλάδι έχων καρδίαν με φλογερώτερα των Υμετέρων ελληνικά αισθήματα; «βέβαιοι είμεθα ότι ωρισμένως θα απαντήσητε, όχι. Όσοι των Μουσουλμάνων αμφιβάλλουν περί της αληθείας ταύτης, αυτούς τους παραπέμπομεν να πληροφορηθούν περί τούτων από τον αξιότιμον ιατρόν κ. Κυριάκον. Όθεν εκφανέστατον αποβαίνει ότι σεις είσθε εχθροί ημών χειρότεροι των Ελλήνων. Τώρα δεν βλέπομεν την ανάγκην να σας είπωμεν περισσότερα. Εάν θέλατε ν’ απολαύητε των αγαθών της ζωής, τρέξατε εις τα ωραία εκείνα μέγαρα, τα οποία οι Έλληνες περιέλουσαν με το μαρτυρικόν αίμα των Μουσουλμάνων...! Εάν θέλετε να έχητε δικαιώματα επί της ζωής ...μη στέκεσθε, απέλθετε...! Εάν δεν εισακούσητε τας ειλικρινείς ταύτας συμβουλάς, καθήκον θεωρούμεν να σας είπωμεν από τούδε, εν ονόματι της φιλίας ότι άλλον τρόπον δεν θα εύρητε ή να κλίνητε την κεφαλήν προ του βραχίονος, ο οποίος εις λίαν προσεχές μέλλον ως άλας θα σας διάλυση. Το μυστικόν τμήμα της Εκτελεστικής Επιτροπής του εμπορικού αποκλεισμού.
Ο Γερμανός στρατηγός Λίμαν φον Σάντερς οργανώνει την εξόντωση του Ελληνισμού της οθωμανικής αυτοκρατορίας Α.Υ.Ε.,Κ.Υ., 1919, Β/38(1) 26.1.1915 Αντίγραφον Εν Κυδωνίαις τη 26 Ιανουαρίου 1915 Προς το επί των Εξωτερικών Βασ. Υπουργείον Λαμβάνω την τιμήν να φέρω εις γνώσιν της Υμ. Εξοχότητος ότι, κατά την περιοδείαν του στρατηγού Φον Λίμαν Πασσά, ο Δήμαρχος Αδραμυττίου Χακή-Βέης, ο διαπράξας τα μεγαλείτερα όργια κατά τον ανθελληνικόν διωγμόν και γενόμενος υπέρπλουτος εκ των διαρπαγών, προσφωνήσας τον στρατηγόν κατά την εξ Αδραμυττίου διέλευσίν του είπε μεταξύ άλλων τα εξής: «Εφαρμόσαντες κατά γράμμα το γερμανικόν σχέδιον περί εξοντώσεως του Ελληνικού στοιχείου απολαύομεν νυν των εκ τούτου απορρεουσών πολλαπλών ωφελειών». Ο Φον Λίμαν, άμα τη αφίξει του ενταύθα, παρατηρήσας το περί αυτόν συνωθούμενον πλήθος περιέργων και θαυμάσας την ελληνικότητα της πόλεως παρά τον πολύμηνον απηνή και θηριώδη διωγμόν, είπε προς τον παριστάμενον Καϊμακάμην αυτολεξεί τα εξής: «αυτοί είνε οι γκιαούρηδες, ους δεν ηδυνήθητε να ρίψητε εις την θάλασσαν;». «Μάλιστα Εξοχώτατε» απήντησε περίλυπος ο Καϊμακάμης, όστις ποτέ καϊμακάμης ων εν Κεμερίω διεκρίθη κατά τον εκεί άγριον ανθελληνικόν διωγμόν.
Διώξεις ελληνικών πληθυσμών στις περιφέρειες Τραπεζούντας και Αμισού και εκτοπίσεις Ελλήνων από τα παράλια στο εσωτερικό Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1917, Β’ 35, 38, 45, 59. 5.7.1916 ΕΛΛΗΝΙΚΗ Β. ΠΡΕΣΒΕΙΑ Αριθ. Πρωτ. 1677 Εν Κωνσταντινουπόλει, τη 5 Ιουλίου 1916 Προς το επί των Εξωτερικών Β. Υπουργείον Αναφερόμενος εις τα υπ’ αριθ. 10705 από 18 Μαΐου και 11848 από 2 Ιουνίου ε.ε. τηλεγραφήματα του Β. Υπουργείου περί του διωγμού των ελλήνων εν τη περιφέρεια Τραπεζούντος έχω την τιμήν να γνωρίσω Υμίν ότι προέβην εις τ’ απαιτούμενα παρά τη Υ. Πύλη διαβήματα. Ο Υπουργός των Εξωτερικών, όστις, ως έλεγεν, ηγνόει τα γενόμενα, μοι υπεσχέθη να συνεννοηθή μετά του επί των Στρατιωτικών Υπουργού προς κατάπαυσιν των κατά των ελλήνων πιέσεων. Δυστυχώς δεν μοι κατέστη δυνατόν να εξακριβώσω κατά πόσον αι πληροφορίαι του εν Βατούμ ημετέρου Προξένου ήσαν αληθείς, διότι, ούτε το Πατριαρχείον εγνώριζέ τι, ούτε ο βουλευτής Τραπεζούντος κ. Κωφίδης και έτεροι εκ Τραπεζούντος ομογενείς ηδυνήθησαν να με διαφωτίσωσι. Ο ενταύθα ήδη ευρισκόμενος τέως εν Τραπεζούντι Πρόξενος της Αμερικής μοι είπεν ότι ο μεν ιατρός Σπαθάρος, υπήκοος Οθωμανός, υπηρετεί εν Κερασούντι, ο δε ιατρός Μεταξάς, υπήκοος έλλην, παραθερίζων μετά της οικογενείας αυτού εν τη Μονή Βαζελώνος απήχθη εις Σεβάστειαν μετά των μοναχών της αυτής Μονής. Την Μονήν Σουμελά εγκατέλιπον οι εν αυτή μοναχοί μόλις επλησίασαν οι Ρώσσοι καταφυγόντες εις Τραπεζούντα. Ουδεμία υπάρχει πληροφορία αν οι μοναί αύται διηρπάγησαν. Η υπό το πρόσχημα προστασίας των ελληνικών πληθυσμών επιτελούμενη καταστροφή του ελληνικού στοιχείου δεν περιορίζεται εις την περιφέρειαν Τραπεζούντος. Εν Αμισσώ η κατάστασις είνε επίσης οικτρά. Υπό τον τύπον της καταδιώξεως και συλλήψεως φυγοστράτων χωροφύλακες μετά λαζών άτακτων στρατιωτών περιέρχονται τα χριστιανικά χωρία βασανίζοντες τους κατοίκους και καταστρέφοντες παν ό,τι είνε δυνατόν να καταστραφή. Ως αναφέρει ο εν Αμισσώ Υποπρόξενος της A.M. εν τη υπ’ αριθ. 41 εκθέσει αυτού (ης έχω την τιμήν να συνάψω ώδε αντίγραφον) οι κάτοικοι των χωρίων δεν εξέρχονται πλέον προς καλλιέργειαν των αγρών αυτών φοβούμενοι την εκτέλεσιν των απειλών των χωροφυλάκων. Συν τη εκθέσει του Υποπροξένου Αμισσού έχω την τιμήν να αποστείλω και έκθεσιν του Μητροπολίτου Αμασείας όστις και ούτος περιγράφει ως ανυπόφορον την κατάστασιν τών της περιφερείας εκείνης ελληνικών πληθυσμών. Προ ολίγων ημερών επληροφορήθην ότι το Υπουργείον των Στρατιωτικών απεφάσισε την μετατόπισιν των ελληνικών πληθυσμών των παραλίων του Ευξείνου Πόντου και ότι η μετατόπισις αύτη ήρχισε πραγματοποιούμενη. Ούτω ομογενείς ων οι συγγενείς κατώκουν εις παράλια του Ευξείνου Πόντου μέρη έλαβον αίφνης τηλεγραφήματα των συγγενών αυτών ότι έφθασαν υγιείς εις μέρη του εσωτερικού της Μ. Ασίας. Προχθές την πρωίαν (ημέραν της δεξιώσεως του Υπουργού των Εξωτερικών) ο Πρεσβευτής της Γερμανίας με ηρώτησε εάν εγνώριζόν τι περί καταδιώξεως των ελληνικών πληθυσμών του Ευξείνου Πόντου και πρώτος αυτός, χωρίς να το ζητήσω, μοι υπεσχέθη ότι θα έκαμνε λόγον εις τον Υπουργόν των Εξωτερικών ζητών να μη πραγματοποιηθώσι αι μελετώμεναι μετατοπίσεις και παύση η καταδίωξις. Εις τον Υπουργόν των Εξωτερικών έκαμα και εγώ λόγον περί του αυτού ζητήματος. Ο Υπουργός μοι είπεν ότι θα συνεννοείτο μετά του συναδέλφου του των Εσωτερικών διά τα ληπτέα μέτρα. Ευπειθέστατος Αποστολόπουλος
ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΠΡΕΣΒΕΙΑ No 373 Κωνσταντινούπολις, 31 Ιανουαρίου 1914 Προς την Α. Εξοχότητα Κύριον Κύριον Γ. Στρέιτ Υπουργόν των Εξωτερικών. Κύριε Υπουργέ, Παρ’ όλας τας επισήμους δηλώσεις, η Κυβέρνησις διά των πρακτόρων αυτής ενθαρρύνει τον κατά των μη μουσουλμάνων και ιδίως κατά των Ελλήνων εμπορικόν αποκλεισμόν, ον διωργάνωσεν η της Πανισλαμικής Ενώσεως Εταιρεία. Επ’ εσχάτων η Γενική Διεύθυνσις της Αστυνομίας απηύθυνεν εμπιστευτικήν εγκύκλιον εις όλα τα αστυνομικά κέντρα, δι’ ης διατάττει αυτά να εμποδίζωσι τας μουσουλμανίδας να έρχωνται εις συναλλαγήν μετ’ αυτών και να εισέρχωνται εις τα καταστήματα των. Οι δε εις τα διάφορα κέντρα της χωροφυλακής ή αλλαχού μένοντες αστυνόμοι προσκαλέσαντες παρ1 εαυτοίς τους ιδιοκτήτας καπνοπωλείων, αργυραμοιβούς κτλ. των συνοικιών, απηγόρευσαν αυστηρώς επί ποινή φυλακίσεως και εξορίας να δέχωνται εντός των καταστημάτων αυτών μουσουλμανίδας. Ευπειθέστατος Πανάς
Διαρπαγές Τούρκων στη Σάντα Α.Υ.Ε., Υ.Α.Κ., 1919, Α/4α 22.6.1915 Σεβασμιότατε, Μετά βαθύτατου σεβασμού και άκρας υιικής αφοσιώσεως οι υπογεγραμμένοι κάτοικοι της Κοινότητος Σάντας καθυποβάλλομεν τη Υμετέρα Σεβασμιότητι την παρά πόδας ταπεινήν ημών αίτησιν, καθικετεύοντες Αυτήν θερμώς, όπως εισακούση θερμήν παράκλησιν πιστών και αφοσιωμένων τέκνων της. Κατά την 20ην Ιουνίου 1915, ημέραν Σαββάτου, ενώ δύο Τούρκοι εκ του χωρίου Αγρίδ, του Δήμου Γεμουράς μετέβαινον φορτωμένοι εις το Παρχάρι των εληστεύθησαν, ως λέγουσι, κάτωθεν του χωρίου Κοπαλάντων, απέχοντος εν τέταρτον της ώρας από του ειρημένου τουρκικού χωρίου. Μόλις επέστρεψαν οι ληστευθέντες εις το χωρίον των, παρέστησαν εις τους συγχωρίους των ότι εληστεύθησαν υπό ληστών, τους οποίους δήθεν κρύπτουν και προτρέπουν εις το αισχρόν έργον των
οι κάτοικοι Κοπαλάντων, χωρίου Ελληνικού, παραρτήματος της Σάντας· μη λαμβάνοντες υπ’ όψιν ότι εις το αυτό ακριβώς μέρος επί οκτώ μήνας αδιακόπως εληστευόμεθα είτε καταβαίνοντες είτε ανερχόμενοι εκ Τραπεζούντος υπέβαλον τας υποψίας των εις τους χωροφύλακας του Κορδονίου Τακούτ, κειμένου άνωθεν του εν λόγω χωρίου Αγρίδ, ούτοι δε πιστεύσαντες τυφλώς εις τόσον αισχράν συκοφαντίαν μετέβησαν εν συνοδεία, τριών ετέρων Τούρκων ενόπλων εκ του χωρίου Αγρίδ εις Κοπαλάντων, όπου προέβησαν εις υπερβασίας και αυθαιρέτους πράξεις, τας οποίας μετά βαθύτατης οδύνης εκθέτω εις την Υμετέραν Σεβασμιότητα. Ητίμασαν τας νεωτέρας και ευειδεστέρας νεανίδας κλείσαντες αυτάς εις μίαν οικίαν, εις την θύραν της οποίας δύο ένοπλοι απηγόρευον την είσοδον εις πάντας, διά να ανακαλύψωσι δήθεν κλοπιμαία πράγματα προέβησαν εις έρευνας λεηλατήσαντες τας οικίας και αφαιρέσαντες πολλά πολύτιμα αντικείμενα, διά να υποβάλωσι τους κατοίκους εις όρκον, ίνα είπωσι την αλήθειαν, ήνοιξαν την εκκλησίαν των, εποδοπάτησαν τα εκκλησιαστικά βιβλία, περιύβρισαν το Ευαγγέλιον και Σταυρόν, εκτύπησαν αλύπητα άνδρας, γυναίκας και παιδία, ακόμη και εις τόσας άλλας ανήκουστους αυθαιρεσίας προέβησαν, ώστε οι κάτοικοι έντρομοι και περίφοβοι, βλέποντες ότι η ζωή των ακόμη κινδυνεύει, έφυγον εις τα δάση εγκαταλείψαντες εστίας, περιουσίαν, τα πάντα εις τας αυθαιρεσίας των χωροφυλάκων, και είχον δίκαιον, διότι προ ημερών οι Τούρκοι γείτονες των τους ηπείλησαν ότι εντός ολίγου των Αρμενίων η τύχη τους περιμένει. Σεβασμιώτατε, ζωή, τιμή, περιουσία, τα πάντα ευρίσκονται υπό την απειλητικήν μάχαιραν της αυθαιρεσίας, έντρομοι αναμένομεν το μοιραίον, το οποίον προβάλλει ήδη την απαισίαν μορφήν του. Θερμώς καθικετεύομεν την Υμετέραν Σεβασμιότητα, όπως ενεργήση δραστηρίως, όπου και όπως δει και ζητήση την δικαίαν και αυστηράν τιμωρίαν των ενόχων αφ’ ενός και αφ’ ετέρου την ίδρυσιν μονίμου και διαρκούς κορδονίου εντός της Σάντας, ίνα προστατεύση τους κατοίκους εις παρόμοιας περιστάσεις. Διατελούμεν της Υμετέρας Σεβασμιότητος τέκνα πειθήνια και αφοσιωμένα. Εν Σάντα τη 22α Ιουνίου 1915. 1. Ιωάννης Γεροντίδης 2. Γεώργ. Π. Ευτυχίδης 3. Χρύσανθος Σ. Τερίους 4. Νικόλαος Τσιρίδης 5. Γαβριήλ Πασαλίδης 6. Χριστόφορος Τοπαλίδης 7. Κ. Χιονίδης 8. Πολυχρόν. Κ. Ιωσηφίδης 9. Παπά Α. Χαλκείδης 10. Γ. Πηλείδης 11. I. Καλαϊτζίδης 12. Παπά Θεόδωρος Ορόχ 13. Κωνσταντίνος Ακριβόπουλος 14. Παπά Ιωάννης Γιαλαμάς 15. I. Σ. Πιστοφίδης 16. Χ. Αρ. Ελέν 17. Χρίστος Σεβαστόπουλος 18. Χαρ. Σιτμαλίδης 19. Γεώργιος Βενετίκογλου 20. Ν. Περτζαμίδης 21. Χειμωνίδης
Εκτοπίσεις Ελλήνων από παράλια Κερασούντας στο εσωτερικό και μεταναστεύσεις από Αργυρούπολη και Ελεβή στην Κερασούντα Α.Υ.Ε., Κ.Υ., 1917, Β’ 35, 38, 45, 59. 22.7.1916 Αριθ. εμπιστ. πρωτ.: 15744, Β/59. Κων/πολις 22 Ιουλίου 1916 1972 - ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ - ΑΘΗΝΑ ΡΑΔΙΟΤΗΛΕΓΡΑΦΙΚΩΣ (244) Μητροπολίτης Αμασείας αναγγέλλει δι’ επιστολής προς τον Οικουμενικόν Πατριάρχην ότι παράλια Βιλαετίου Κερασούντος κατεστράφησαν και ότι ομογενής πληθυσμός από Σινώπης μέχρι Αλατζάμ απεστάλη εις το εσωτερικόν και παρακαλεί όπως γίνη επείγουσα ενέργεια ίνα μη υποστή την αυτήν τύχην ο εξ 100.000 ψυχών ελληνικός πληθυσμός των παραλίων Ευξείνου Πόντου από Αλατζάμ μέχρι Κερασούντος. Διά της αυτής επιστολής αναγγέλλει ότι εις Κερασούντα κατέφυγον Έλληνες Αργυρουπόλεως και Ελεβή πόλεων καταληφθεισών υπό των Ρώσσων και ότι υπάρχει φόβος καταστροφής και αυτής της Κερασούντος. Άμα τη λήψει των ειδήσεων έσπευσα να επισκεφθώ Πρεσβευτήν Γερμανίας εις ον κατέστησα γνωστά ανωτέρω και παρεκάλεσα να επέμβη επειγόντως υπέρ του ελληνικού πληθυσμού Ευξείνου Πόντου. Μοι υπεσχέθη ότι θα ενεργήση παρά (Υψηλή Πύλη) και ομοίαν έλαβον υπόσχεσιν και από τον άρτι επανελθόντα Πρεσβευτήν Αυστρίας. Υπουργείον δεν ηδυνήθη (;) ένεκα των εορτών Βαϊραμίου. Θα τηλεγραφήσω αποτέλεσμα ενεργειών μου. ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ
Λεηλασία επαρχίας Κερασούντας από Τούρκους πρόσφυγες και απελάσεις ελληνικών πληθυσμών από τα παράλια προς το εσωτερικό Α.Υ.Ε.,Κ.Υ., 1917, Β/38 2.2.1917 Αριθ. εμπιστ. πρωτ.: 1737 Κωνσταντινούπολις 2 Φεβρουαρίου 1917 119 - ΕΞΩΤΕΡΙΚΕΣ ΥΠΟΘΕΣΕΙΣ - ΑΘΗΝΑ Εστάλη ταχυδρομικώς Μητροπολίτης Χαλδείας γράφει τα εξής περί της θλιβερός καταστάσεως ομογενών επαρχίας Κερασούντος. Μετά κατάληψιν Τραπεζούντος υπό Ρώσσων μυριάδες Τούρκων μεταναστών ενέσκηψαν επαρχίαν Κερασούντος ελεηλάτησαν τα Ελληνικά χωρία και ανεχώρησαν καταλείποντες χολέραν και τύφον. Ενεργείαις Βαλή Τραπεζούντος ήρχισε νέα καταδίωξις Ελλήνων επαρχιών Κερασούντος αποφασισθείσης συλλήψεως και εξορίας μάλλον πλουσίων Ελλήνων. Άφιξις πολλών Γερμανών αξιωματικών υπό αρχηγόν Κόμην Σχύλεμπουργ ανεχαίτισε προσωρινώς διωγμούς εν τη πόλει και ενεθάρρυνε Ελληνικούς πληθυσμούς επέτεινεν όμως λύσσαν καταδιώξεως χριστιανικών πληθυσμών εν τοις χωρίοις. Όταν υπό Γενικού Επιτελείου απεφασίσθη απομάκρυνσις Ελλήνων παραλίων Ευξείνου Πόντου εξετελέσθη αύτη υπό Βαλή Τραπεζούντος και οργάνων του κατά μάλλον απαίσιον τρόπον. Ειρημένος Γερμανός κόμης ανεκοίνωσε Μητροπολίτη τηλεγράφημα Πρεσβευτού Γερμανίας προς αυτόν καθ’ ο κεφαλαιώδες να γίνη εντός μηνός επιτρεπομένου εις αναχωρούντας πληθυσμούς να εκλέξωσι τόπον διαμονής και παραλάβωσι ό,τι θέλουσι και ότι ιδιοκτησίαι των θα έμενον απαραβίαστοι. Παρά τηλεγράφημα τούτο και διαβεβαιώσεις αρχηγού τρίτου στρατιωτικού σώματος απέλασις εξετελέσθη εντός 24 ωρών και ολιγώτερον μη παρασχεθείσης ουδεμιάς ευκολίας εις καταφεύγοντας οίτινες ανεχώρησαν άνευ τροφίμων, φορτηγών ζώων, ενδυμάτων και αποσκευών υπό ραγδαίαν πολλάκις βροχήν και υπό ισχυράν συνοδείαν χωροφυλάκων ηναγκασμένοι να διανυκτερεύωσιν εν υπαίθρω υπό δριμύ ψύχος. Εις ουδέν χωρίον επετράπη επικοινωνήση μετά Μη τροπολίτου αμέσως δε μετά την αναχώρησιν κατοίκων Τούρκοι υπάλληλοι και ιδιώται διήρπασαν περιουσίας απελαθέντων. Εκκενωθέντα χωρία ανέρχονται εις 38 πληθυσμός των εις 23 χιλιάδας. Διατήρησις πληθυσμού τούτου απαιτεί μηνιαίαν δαπάνην τουλάχιστον 600 λιρών. Κοινότης Κερασούντος πράττει παν δυνατόν ανάγκη όμως και εξωτερικής συνδρομής. Η εν Κων/πόλει Β. Πρεσβεία στερούμενη απροβλέπτων αδυνατεί να έλθη επίκουρος άλλωστε επικουρία αύτη θα ήτο ανεπαρκής ενώπιον απαιτουμένης δαπάνης. Εάν Β. Κυβέρνησις αδυνατεί να αποστείλη σημαντικόν τι ποσόν θα ηδύνατο ίσως να ποιήσηται... έκκλησιν προς τους εν Αμερική Έλληνας διότι δεν είναι δυνατόν να μείνωσι άνευ βοηθείας τόσαι χιλιάδες αναξιοπαθούντων ομογενών εν Θράκη Μικρά Ασία και Ευξείνω Πόντω. Και Γενικόν Προξενείον εν Σμύρνη ζητεί επειγόντως χρήματα διά περίθαλψιν προσφύγων περιφερείας του και παρακαλεί να τηλεγραφήσω Β. Υπουργείο ανάγκην αποστολής απροβλέπτων. Υποπρόξενος Αμισού θα έλθη ενταύθα όπως μοι εκθέση κατάστασιν απαγορευομένης αλληλογραφίας. Εις Πρεσβευτάς Γερμανίας, Αυστρίας και Αμερικής κατέστησα γνωστά συμβαίνοντα. ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ
Διαταγή του Γερμανού στρατηγού Λίμαν φον Σάντερς για εκκενώσεις περιοχών από Έλληνες,
υπό το πρόσχημα στρατιωτικών αναγκών Α.Υ.Ε.,Κ.Υ., 1917, Β/38. 28.3.1917 Κωνσταντινούπολις 28 Μαρτίου 1917 Συνεχίζων το υπ’ αριθ. 390 τηλ/μά μου λαμβάνω την τιμήν να πληροφορήσω υμάς ότι διεμαρτυρήθην παρά τω Μ. Βεζύρη και τω Υπουργώ των Εξωτερικών κατά των ληφθέντων διά τον Ελληνικόν πληθυσμόν των Κυδωνιών μέτρων. Ο Μ. Βεζύρης μοι είπεν ότι η μετατόπισις των Ελλήνων οφείλεται την φοράν ταύτην εις διάβημα του Διοικητού του 5ου Σώματος Στρατού Αρχιστρατήγου Λίμαν, και ότι η Οθωμανική Κυβέρνησις αντετάχθη εις ταύτην και ενέδωκε μόνον προ της απειλής του Αρχιστρατήγου ειπόντος ότι αδυνατεί, άνευ του μέτρου τούτου, ν’ αναλάβη την ευθύνην της ασφαλείας του στρατού του. Τω απήντησα ότι δυστυχώς όσα μέχρι τούδε εγένοντο και ειδικώς η εκκένωσις των ακτών της Μαύρης Θαλάσσης αποτελούσι τοιαύτα γεγονότα, ώστε να μοι είνε δυσχερές να πιστεύσω ότι η Αυτοκρατορική Κυβέρνησις αντετάχθη σοβαρώς κατά της εκτελέσεως του σχεδίου του Στρατιωτικού Διοικητού. Αυστριακός Επιτετραμμένος με εβεβαίωσεν επίσης ότι ο Αρχιστράτηγος Λίμαν επίεσε τους Τούρκους όπως εκκενώσωσι τας Κυδωνιάς. Είδον, τέλος, τον Πρεσβευτήν της Γερμανίας, όστις μοι έδωκε τας ακολούθους εξηγήσεις: Ο Αρχιστράτηγος Λίμαν είχεν αποδείξεις ότι οι εν Μυτιλήνη πρόσφυγες τη βοηθεία των Άγγλων επεχείρουν ν! αποβιβασθώσιν εις την παραλίαν της Μ. Ασίας και ευρίσκοντο εις συνεννοήσεις μετά των κατοίκων των Κυδωνιών προς παρασκευήν και αρωγήν διά την απόβασιν ταύτην. Συνεπεία δε των πληροφοριών τούτων είχε ζητηθή επιμόνως η εκκένωσις των Κυδωνιών. Ο Πρεσβευτής της Γερμανίας προσέθεσεν ότι ευρίσκετο εις λίαν δυσάρεστον θέσιν έναντι των Τούρκων, καθόσον κατά την εις Κων/πολιν ά-φιξίν του τοις είχε συστήση εν ονόματι της Α. Μ. του Αυτοκράτορος της Γερμανίας, όπως μη κακομεταχειρίζωνται τους χριστιανούς, ενώ ήδη ανώτερος Γερμανός αξιωματικός εζήτει την εκ Κυδωνιών μετατόπισιν των Ελλήνων. Δια τον λόγον τούτον προσεπάθησε να πείση τον Αρχιστράτηγον Λίμαν, όπως μη επιμείνη, διά λόγους πολιτικής ανάγκης, εις την απόφασίν του, αλλ ο Αρχιστράτηγος δεν ενέδωσε προφασιζόμενος ότι εν καιρώ πολέμου αι στρατιωτικαί ανάγκαι προηγούνται των πολιτικών τοιούτων και ότι το Μέγα Γερμανικόν Στρατηγείον, εις ο είχεν ήδη, εν εκτάσει, εκθέση την κατάστασιν τω είχε δώση πλέον την συγκατάθεσίν του. Ο τε Μ. Βεζύρης και ο Πρεσβευτής της Γερμανίας με διεβεβαίωσαν ότι η εκκένωσις θα γίνη εν τάξει και ότι θέλει ληφθή μέριμνα υπέρ των κατοίκων, προς ους θέλουσι συμπεριφερθή μετά πάσης δυνατής περιποιήσεως, δυστυχώς όμως η πείρα του παρελθόντος μας πληροφορεί περί της τύχης των δυστυχών τούτων, τους οποίους θα εκδιώξωσι των εστιών των και δυνάμεθα να είμεθα εκ των προτέρων βέβαιοι ότι μέγας εξ αυτών αριθμός θα υποκύψη εις την πείναν και τας στερήσεις. Εν τέλει, θεωρώ καθήκον μου να φέρω εις γνώσιν υμών ότι η είδησις περί εκκενώσεως των Κυδωνιών γιγνομένη γνωστή εν Κων/πόλει και Σμύρνη ήθελεν εμποιήση παρά τοις Έλλησι την πλέον οδυνηράν εντύπωσιν, ο δε ερεθισμός και η αγανάκτησις ως και η απελπισία ήθελον πανταχού επικράτηση. ΚΑΛΛΈΡΓΗΣ
Η γενοκτονία μέσα από τα παιδικά μάτια Γεννήθηκα εις την Άνω Αμισόν το 1910. Ο πατήρ μου ωνομάζετο Οδυσσεύς, η δε μητέρα μου Θεανώ Τσαΐρογλου. Ο πατήρ μου ήτο καπνέμπορος και εργοστασιάρχης τούβλων. Εφ’ όσον μεν έζη ο πατήρ μου η ζωή μας ήτο ευτυχισμένη και ήσυχη, εγώ δε εξακολουθούσα τας σπουδάς μου άνευ δυσκολιών. Αλλά κατά τας αρχάς του πανευρωπαϊκού πολέμου, οι Τούρκοι ήρχισαν να φέρωνται εχθρικώτατα με τους χριστιανούς. Το 1916, 27 Δεκεμβρίου μόλις είχαμεν σηκωθή το πρωΐ, όπου βλέπομεν τους χωροφύλακας να κτυπούν τις πόρτες μας και διά της βίας μας κατεβάσανε από τα σπίτια μας σχεδόν γυμνούς, χωρίς να λάβωμεν το παραμικρό, μας μάζευσαν όλους και αφού εχώρισαν τους άνδρας από τα γυναικόπαιδα μας διέταξαν να φύγωμεν από την Άνω Αμισό και να ακολουθήσωμεν τους χωροφύλακας. Εν τω μεταξύ όμως ο πατέρας μου ήτο εις την Αμισό. Εις τον δρόμον όμως δεν μπορούσαν να συμβαδίσουν όλοι. Και εγώ έχασα την μητέρα μου και τα αδέλφια μου και έμεινα μέσα στα βουνά, φώναζα και δεν ήξευρα τι να κάμω, αλλά κατόπιν ακολουθώ όλον τον κόσμον και επί 20 ημερονύκτια περπατώντας. Έμειναν εις τους δρόμους οι γέροντες και όσοι δεν μπορούσαν να περιπατήσουν στο τόσον βασανισμένο ταξείδι μας. Ήσαν δε και στρατιώται, οι οποίοι μας εκτυπούσαν και δεν μας άφηναν ούτε νερό να πιούμε. 4 ημέρες πεινασμένοι περιπατούσαμεν και η μόνη μας τροφή ήτο το πολύ χιόνι και εκοιμώμεθα εις τους σταύλους των ζώων. Μετά 15 ημερονύκτια φθάσαμεν εις το Τζόρουμ, μια επαρχία της Μ. Ασίας και εκεί ηύρα την μητέρα μου και τα αδέλφια μου, που ο καθείς ήτο σε μια γωνιά και έκλαιε. Εκεί εμείναμεν κρυφά, διότι δεν επέτρεπαν οι Τούρκοι και μας έτρεφαν οι χριστιανοί. Εν τω μεταξύ εξώρισαν όλους τους εμπόρους από την Αμισό, όπου, μεταξύ αυτών ήτο και ο πατέρας μου, ο οποίος τυχαίως, σαν περνούσε από το Τσορούμ μας βρήκε πάνω σε πέτρες και όλους άρρωστους από τον τύφον. Φαντασθήτε την λύπην του πατέρα μου, που ευρήκε τα τόσο καλομαθημένα παιδιά του σε τέτοια κατάστασιν. Εκεί πέθανε ο μικρός αδελφός μου, η δασκάλισσά μας και τελευταίον το χειρότερον, ο πατέρας μου και όταν μου είπαν ότι «πέθανε ο πατέρας σου» δεν ένοιωθα και έπαιζα, αλλά όταν είδα την ώραν που τον έβγαζαν από το σπίτι και έκλαιε η μητέρα μου, τότε και εγώ κατάλαβα την συμφορά μας και άρχισα τα κλάματα και σκεπτόμουνα «δεν έχω πια πατέρα, δεν θα ξαναέλθη ο πατέρας μου!». Εκεί στο κατηραμένο μέρος καθήσαμεν 3 μήνες και μία νύκτα φύγαμεν και ήλθαμεν εις την Αμισό 6 ορφανά με μίαν άρρωστη μητέρα, επί έν έτος κρυμμένοι, διότι δεν επέτρεπον οι Τούρκοι τους εξόριστους να γυρίσουν εις τα μέρη των. Όταν γυρίσαμεν, δεν βρήκαμεν τίποτε, τα καπνά μας τα κάνανε κατάσχεση, το σπίτι μας σε 4 στύλους το αφήσανε, τα έπιπλα μας τα επήραν, το δε εξοχικό μας σπίτι το κατέστρεψαν και το εργοστάσιόν μας το ειργάζοντο οι Τούρκοι. Ευτυχώς όμως εις την Αμισό είχαμε 4 σπίτια και τα κτήματα μας και ζούσαμεν μέτρια. Εις την ανακωχήν εξακολουθούσα τας σπουδάς μου επί δύο έτη, όπου το 1921 ήρχισαν τα νέα βάσανα, εξώρισαν τον αδελφόν μου μαθητήν της Γ’ Γυμνασίου, εκρέμασαν όλους τους προύχοντας, όπου μεταξύ αυτών ήτο και ο αγαπημένος θείος μου, εφυλάκισαν και τον γαμβρόν μου όπου μέχρι σήμερον μένει εις τας φύλακας του Ερζηγκιάν, τα δε όσα υπέφερα δεν σας τα γράφω, διότι θα έπρεπε να γράψω πολλές σελίδες. Ήλθαμεν τέλος και ημείς εις τας Αθήνας, διά να εύρωμεν την καλήν προστασίαν μας. Και ευτυχώς ηύραμεν το φιλανθρωπικόν Οικοτροφείον μας, που μας παρέχει την πρέπουσαν ανατροφήν και σπουδήν. Είμεθα πολύ ευχαριστημένες και ευχόμεθα εξ όλης ψυχής και καρδίας εις τους ιδρυτάς του πολλά αγαθά διά να συνεχίσουν την καλήν των πράξιν. 28 Μαρτίου 1924 Δέσποινα Οδ. Τσαΐρογλου
Μουσουλμανικός προσηλυτισμός σε χωριά της Πάφρας Α.Υ.Ε.,Κ.Υ., 1914, Α/21 δ’. 12.7.1914 ΕΛΛΗΝΙΚΟΝ ΒΑΣΙΛΙΚΏΝ ΥΠΟΠΡΟΞΕΝΕΙΟΝ ΕΝ ΣΑΜΨΟΥΝΤΙ Αριθ. Πρωτ. 255 Αμισός 12 Ιουλίου 1914 Προς το Β. Επί των Εξωτερικών Υπουργείον Έχω την τιμήν να σας ανακοινώσω ότι χοτσάδες εξαπεστάλησαν τας ημέρας ταύτας εξ Οινόης προς τα διάφορα χωρία της Πάφρας, όπως αναλάβωσι το αποστολικόν έργον της κατηχήσεως των Μουσουλμάνων εις τον κατά των ομογενών Εμπορ. αποκλεισμόν. Οι χοτζάδες ούτοι επελήφθησαν μετά ζήλου του έργου των αρχίσαντες της σχετικής διδαχής από των τζαμιών. Ο καϊμακάμης Πάφρας προς ον ο βοηθός Επίσκοπος του Μητροπολίτου Αμασείας διεμαρτυρήθη, έδωκε τας συνήθεις τουρκικός υποσχέσεις. Ο αποκλεισμός ενεργείται καθ’ όλην την περιφέρειαν της Μητροπόλεως ως και εις μεγάλην έκτασιν εκτός αυτής, ζωηρός και αδιάλειπτος, πλην μεθοδικώτερον και χωρίς να γίνηται χρήσις ροπαλοφόρων, αλλά μόνον διά προτροπών και κατηχήσεων. Ευπειθέστατος Αποστολόπουλος
ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΨΑΘΑΣ «ΓΗ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ»
Το τέλος από τον πρόλογο του Δημήτρη Ψαθά σχετικά με την ελληνοτουρκική φιλία. Δεν έχει αντιτουρκικό χαρακτήρα το βιβλίο τούτο. Αντιτουρκικό χαρακτήρα έχουν τα ίδια τα γεγονότα, που δείχνουν τους Τούρκους έτσι όπως ήσαν κι όπως έδρασαν τα χρόνια εκείνα. Ούτε επιτρέπεται να θυσιάζουμε την ιστορική αλήθεια σε καμιά σκοπιμότητα, όπως, δυστυχώς, καθιερώθηκε να γίνεται απ’ τον καιρό που χαράκτηκε η λεγόμενη ελληνοτουρκική φιλία. Η άστοχη τακτική της αποσιώπησης των γεγονότων της Ιστορίας, ήταν ίσως κι ένας απ’ τους λόγους που τόσο άσχημα πορεύτηκε η «φιλία» με τους Τούρκους. Να ρίξουμε τον πέπλο της λήθης στο παρελθόν, αλλά να ξέρουμε, όχι να κρύβουμε. Να ξέρουν κι οι ίδιοι οι Τούρκοι το τι φτιάξαν οι πατεράδες τους, για ν’ αποφύγουν τα όσα στιγμάτισαν εκείνους, εφ’ όσον θέλουν να πάρουν την θέση που φιλοδοξούν ανάμεσα στα πολιτισμένα έθνη. Μόνο έτσι, ξέροντας εμείς τους Τούρκους και ξέροντας εκείνοι εμάς και το στιγματισμένο παρελθόν τους, μπορεί κάποτε να χαράξουμε μια ελληνοτουρκική φιλία επάνω σε στέρεες βάσεις. Δημήτριος Ψαθάς Αθήνα, Μάρτιος 1966
ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ Ι. ΔΕΣΠΟΤΟΠΟΥΛΟΣ Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών
Απόσπασμα από αναφορά του προέδρου στο έργο του Δημήτρη Ψαθά «Γη του Πόντου» Ο Δημήτρης Ψαθάς, πρεσβύτερός μου, είχε και αυτός από έφηβος προσωπική βίωση της μεγάλης εκείνης εθνικής δοκιμασίας. Και ιδού σε ηλικία ώριμη, αναγνωρισμένος ήδη ως απαράμιλλος ευθυμογράφος, αλλάζει θέμα και ύφος γραφής, και στραμμένος κατανυκτικά στη μοίρα των ανθρώπων της ιδιαίτερης πατρίδας του συγγραφεί το βιβλίο του «Γη του Πόντου», εκδομένο σε πρώτη έκδοση το 1966. Το εξαίρετο αυτό βιβλίο αποτελεί Βίβλο του ποντιακού Ελληνισμού, όπου ιστορούνται, συχνά σε τόνο συγκλονιστικό, τα πάθη και τα κλέη του, όσα διαδραματίσθηκαν πριν από εβδομήντα ήδη χρόνια. Πολλές σελίδες του είναι κείμενα εθνικής αυτογνωσίας και μυσταγωγίας, και όχι μόνο για τους Ποντίους αλλά και για άλλους Έλληνες. Το πρώτο Μέρος του βιβλίου, γραμμένο με αφηγητική χάρη και συχνά τερπνό για τον αναγνώστη, άξιζε να προταχθεί, καθώς παρουσιάζει, αντιθετικά προς το δεύτερο, διαμέσου των παιδικών αναμνήσεων του συγγραφέα, την ειρηνική ζωή των Ελλήνων της Τραπεζούντας, με τον οικονομικό δυναμισμό τους και την κοινωνική δράση τους, και με την πνευματικο-ηθική περιωπή τους, καθώς και την άνετη συμβίωσή τους με τους μη Έλληνες κατοίκους της. Συναισθήματα «ελέου και φόβου» υπεγείρει το δεύτερο Μέρος, με τις συναρπαστικές περιγραφές των δεινών του άμαχου Ελληνικού πληθυσμού του Πόντου από τη θηριωδία των Τούρκων, αλλά και γεννάει συναισθήματα ηθικού ενθουσιασμού για την υπεράνθρωπη καρτερία και το αλύγιστο φρόνημα των γενναίων αυτών ανθρώπων μέσα και αντίκρυ στα βασανιστήρια και στον θάνατο. Ο συγγραφεύς του βιβλίου αξίζει την εθνική ευγνωμοσύνη, γιατί πρόβαλε τόσο παραστατικά, με αθρόα χρήση και αυθεντικών πηγών, τα πάθη και τα κλέη των ακριτικών αυτών εκπροσώπων της ελληνικής ευψυχίας, ανθρώπων θρυλικής ηθικής αντοχής.
ΨΗΦΙΣΜΑ ΕΛΛΗΝΩΝ ΔΙΑΝΟΟΥΜΕΝΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΤΡΑΓΩΔΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ Μετά βαθύτατης συγκινήσεως οι συγγραφείς και οι καλλιτέχναι της Ελλάδος απευθύνονται προς τους διανοουμένους του πεπολιτισμένου κόσμου όπως γνωστοποιήσουν εις αυτούς την τραγωδίαν χιλιάδων οικογενειών του Ελληνικού Πόντου. Ξηρά, εξηκριβωμένα και αναμφισβήτητα τα γεγονότα είναι τα εξής: • Οι Τούρκοι εφόνευσαν όλους ανεξαιρέτως τους κατοίκους της πόλεως Μερζιφούντας, αφού την ελεηλάτησαν και την επυρπόλησαν. Τους προσπαθήσαντας να διασωθούν ετυφέκισαν και εθανάτωσαν καταλαβόντες τας διόδους. • Μετετόπισαν όλον τον άρενα πληθυσμόν των πόλεων Τριπόλεως, Κερασούντος, Ορδούς, Οινόης, Αμισού και Πάφρας και καθ’οδόν κατέσφαξαν τους πλείστους εξ αυτών. • Έκλεισαν εντός του ναού του χωρίου Έλεζλη εν Σουλού-Τερέ 535 Έλληνας και τους κατέσφαξαν διασωθέντων μόνον τεσσάρων. Πρώτους έσφαξαν 7 ιερείς διά πελέκεως προ της θύρας του ναού. • Απηγχόνισαν εν Αμασεία 168 προκρίτους Αμισού και Πάφρας. • Εβίασαν όλας ανεξαιρέτως τας γυναίκας, τας παρθένους και τα παιδία των άνω πόλεων, τας ωραιοτέρας δε παρθένους και νέους έκλεισαν εις τα χαρέμια. Πλείστα βρέφη εφόνευσαν, σφενδονίζοντες αυτά κατά των τοίχων. Οι υπογεγραμμένοι θέτουσι τα ανωτέρω υπ’όψιν των διανοουμένων της Ευρώπης και της Αμερικής θεωρούντες ότι όχι μόνο τα γεγονότα ταύτα αλλά και η ανοχή αυτών αποτελεί πένθος της ανθρωπότητας. Αθήνα 22 Νοεμβρίου 1921 Άννινος Χ. Αυγέρης Μ. Βλαχογιάννης Ι. Βώκος Γερ. Γρυπάρης Ι. Δούζας Α. Δροσίνης Γ. Ζάχος Α. Θεοδωροπούλου Αύρα Θεοτόκης Κ. Ιακωβίδης Γ. Καζαντζάκης Ν. Καζαντζάκη Γαλ. Καμπάνης Αρ. Καμπούρογλους Δ. Καρολίδης Π. Κόκκινος Δ. Κορομηλάς Γ. Μαλακάσης Μ. Μαλέας Κ.
Μένανδρος Σ. Νικολούδης Θ. Νιρβάνας Π. Ξενόπουλος Γρ. Παλαμάς Κ. Παπαντωνίου Ζ. Παράσχος Κ. Πασαγιάννης Κ. Πολίτης Φ. Πωπ Γ. Σικελιανός Αγγ. Σκίπης Σ. Στρατήγης Γ. Ταγκόπουλος Δ. Τσοκόπουλος Γ. Φυλλύρας Ρ. Χατζιδάκις Γ. Χατζόπουλος Δ. Χορν Π Σβορώνος Ι.
μεθ’όλης της πικρίας μου διά την κυρίως υπό της Γαλλίας και υπό ουδενός αισθήματος ή συμφέροντος ανθρωπίνου, δικαιολογουμένην εγκατάλειψιν εις σφαγήν των χριστιανών.
κάνης σαρανταλούτρογον, μνημόσυνον, να δώσης 5 λίρες στην Φιλόπτωχον, 5 λίρες στην Μέριμναν, 5 λίρες στου Λυκαστή το σχολείον. Και ας με συγχωρέσουν όλοι οι αδερφοί μου, οι νυφάδες και όλοι οι συγγενείς και φίλοι μου και είθε ο Θεός να μας αξιώση τους στεφάνους ως ητοίμασεν. Αντίο σας, βαίνω προς τον πατέρα μου και συγχωρήσατέ μου.» Αλέξανδρος Ακριτίδης
ΑΠΟ ΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ Γ. ΒΑΛΑΒΑΝΗ (ΠΡΩΤΗ ΕΚΔΟΣΗ 1925) «ΣΥΓΧΡΟΝΟΣ ΓΕΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ» Επίσημος στατιστική των εκτοπισθέντων κατά τον Γενικόν Πόλεμον Μητροπόλεις Αμασείας Χαλδείας-Κερασούντος Νεοκαισαρείας Τραπεζούντος Ροδοπόλεως Κολωνίας
Πόλεις και χωρία 441 264 179 73 59 95 1.111
Καταστραφέντα 344 137 124 42 50 86 783
Πληθυσμός 161.715 115.471 80.925 50.524 23.780 51.503 483.918
Εις τα ανωτέρω δέον να συμπεριληφθώσι και τα καταστραφέντα χωρία της Σινώπης και του βορείου τμήματος Τοκάτης. Εκ του ανωτέρου πληθυσμού εξέλιπον κατά τον Γενικόν πόλεμον 232.556 ψυχαί συμφώνως με την επίσημον στατιστικήν. Η εξόντωσις των Ελλήνων εις αριθμούς Κατά την στατιστικήν της Μαύρης Βίβλου, την οποίαν εξέδωκεν Αγγλιστί και Γαλλιστί το εν Αθήναις Κεντρικόν Συμβούλιον του Πόντου κατά το 1922, οι σφαγέντες και οπωσδήποτε εξολοθρευθέντες Έλληνες του Πόντου από του 1914 μέχρι του 1922 ανέρχονται εις τους εξής αριθμούς: Περιφέρεια
Εξολοθρευθέντες ή αποθανόντες εν τη εξορία Αμασείας 134.078 Ροδοπόλεως 17.479 Χαλδείας-Κερασούντος 64.582 Νεοκαισαρείας 27.216 Τραπεζούντος 38.435 Κολωνίας 21.448 Σύνολον 303.238 Ήτοι σύνολον φονευθέντων ή αποθανόντων εν εξορία, μη συμπεριλαμβανομένων των βραδύτερον εκ του αποκλεισμού και κακουχιών εκλιπόντων μέχρι σήμερον. Μέχρι όμως του έαρος του 1924, ήτοι από της καταρρεύσεως του Μικρασιατικού μετώπου μέχρι της ως άνω ημερομηνίας το τραγικόν μαρτυρολόγιον του Πόντου περιέλαβεν εισέτι 50.000 περίπου νέους μάρτυρας, το πλείστον των οποίων γυναίκες και παιδία. Όλη ώστε η εις ανθρώπινον υλικόν απώλεια των Ποντίων δύναται να υπολογισθή από του Γενικού πολέμου μέχρι Μάρτιου 1924 εις τριακοσίας πεντήκοντα τρεις χιλιάδας φονευθέντας, απαγχονισθέντας και αποθανόντας εκ πείνης, ασθενειών και κακουχιών. Από Γ. Κ. ΒΑΛΑΒΑΝΗ (Παρ. «Παμπροσφυγικής»)
ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΠΕΡΙΟΧΕΣ Τραπεζούντα Ροδόπολη Χαλδία Νεοκαισάρεια Αμάσεια & Σαμσούντα Κολωνία & Νικόπολη Σινώπη
ΕΛΛΗΝΕΣ ΕΚΚΛΗΣΙΕΣ 94.000 265 57.000 80 128.000 280 98.000 425 183.000 440 68.000 155 22.000 155
ΣΥΝΟΛΑ
650.000
1.890
ΣΧΟΛΕΙΑ 130 79 227 290 396 140 139
ΜΑΘΗΤΕΣ 12.500 4.500 14.200 19.290 30.000 5.200 5.200
1.401
85.890
«Να ρίξουμε τον πέπλο της λήθης στο παρελθόν, αλλά να ξέρουμε, όχι να κρύβουμε. Να ξέρουν κι οι ίδιοι οι Τούρκοι το τι φτιάξαν οι πατεράδες τους, για ν’ αποφύγουν τα όσα στιγμάτισαν εκείνους, εφ’ όσον θέλουν να πάρουν την θέση που φιλοδοξούν ανάμεσα στα πολιτισμένα έθνη.» Δ. Ψαθάς
«…πόνεσα την αιώνια σταυρωνόμενη ράτσα μου που κιντύνευε και πάλι στο προμηθεϊκό βουνό του Καυκάσου. Δεν ήταν ο Προμηθέ-
ΕΠΙΣΤΟΛΗ ΕΘΝΟΜΑΡΤΥΡΑ ΠΟΥ ΚΑΤΑΔΙΚΑΣΤΗΚΕ ΣΕ ΘΑΝΑΤΟ ΑΠΟ ΤΑ ΔΙΚΑΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΑΜΑΣΕΙΑΣ ΚΑΙ ΑΠΑΓΧΟΝΙΣΤΗΚΕ ΣΤΙΣ 21 ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΥ 1921 ΣΤΗΝ ΠΛΑΤΕΙΑ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΠΟΛΗΣ Ο Αλέξανδρος Ακριτίδης από το Λυκάστ της Κρώμνης, εργοστασιάρχης, κοινοτικός άρχοντας της Τραπεζούντας, την παραμονή του θανάτου του έγραψε στη γυναίκα του: « Αγαπητή μου σύζυγε Κλειώ, Σήμερον εκάναμεν λειτουργίαν και κοινωνήσαμεν όλοι μας, 150 τον αριθμόν. Καθημέραν ανά 60 τον αριθμόν απαγχονίζουν, αύριον είναι η δική μου η σειρά… πόσες φορές σήμερα έκλαψα αλλά που ωφελεί όταν θα ακούσης το λυπηρόν γεγονός να μην χαλάση ο κόσμος, έτσι ήτον πεπρωμένον, τα παιδιά ας παίξουν και ας χορέψουν… ας σε βλέπω να κανονίσης όλα όπως ξέρης εσύ. Ο αγαπητός μου Θεόδωρος ας αναλαμβάνη πατρικά καθήκοντα, και να μην αδικήση κανένα, τα παιδιά τον Γέργον, να τελειώση το σχολείον και να γίνη καλός πολίτης. Τον Γιάννην ας τον έχη μαζί του στη δουλειά, τα μικρά τον Παναγιώτη να στείλης στο σχολείον, την Βαλλεντίνην να την μάθης και ραπτικήν. Την Φωφών να μην χωρίζεσαι ενόσω ζωής. Ο Θεόδωρος αν θέλη ας κάθεται μαζύ σας να μην πληρώνη ενοίκιον, εσείς με τα ενοίκια να ζήσετε. Ο αγαπητός Στάθιος ας διεκπεραιώση τας υποθέσεις μου δωρεάν και ας έχη την ευχήν μου. Ο Παπά Συμεών ας με μνημονεύση ενόσω ζη, να με
ας, ήταν η Ελλάδα καρφώμενη πάλι από το κράτος και τη βία στον Καύκασο - αυτός είναι ο δικός της - και φωνάζει. Φωνάζει τους ανθρώπους, τα παιδιά της να τη σώσουν…» Ν. Καζαντζάκης
«Ξηρανθήτω ημίν ο λάρυγξ, εάν επηλαθόμεθά σου, ω Πάτριος Ποντία γη» Ιασωνίδης Λεωνίδας
ΙΣ ΤΟ Ρ Ι Κ Α Ν ΤΟ ΚΟ ΥΜΕΝ ΤΑ ( Ξέ να )
ΛΟΓΟΙ ΠΟΥ ΕΚΦΩΝΗΘΗΚΑΝ ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΚΗ ΒΟΥΛΗ: ΕΠΙΣΗΜΗ ΑΝΑΦΟΡΑ ΠΕΜΠΤΗ ΣΕΙΡΑ - Τ. 157. ΠΕΜΠΤΗ ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗ ΤΗΣ 13ης ΣΥΝΕΔΡΙΑΣΗΣ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΟΥ ΗΝΩΜΕΝΟΥ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ ΤΗΣ Μ. ΒΡΕΤΑΝΙΑΣ ΚΑΙ ΙΡΛΑΝΔΙΑΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ 8ος ΤΟΜΟΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΟΔΟΥ 1922 ΠΕΡΙΛΑΜΒΆΝΕΙ ΤΟ ΔΙΆΣΤΗΜΑ ΜΕΤΑΞΎ ΔΕΥΤΈΡΑΣ 24 ΙΟΥΛΊΟΥ ΈΩΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΉΣ 4 ΑΥΓΟΎΣΤΟΥ ΤΟΥ 1922. ΛΟΝΔΙΝΟ 1922 THE PARLIAMENTARY DEBATES: OFFICIAL REPORT. FIFTH SERIES - VOLUME 157. FIFTH SESSION OF THE THIRTY-FIRST PARLIAMENT OF THE UNITED KINGDOM OF GREAT BRITAIN AND IRELAND. 13 GEORGE V. HOUSE OF COMMONS. EIGHTH VOLUME OF SESSION, 1922. COMPRISING PERIOD FROM MONDAY, 24TH JULY, TO FRIDAY, 4TH AUGUST, 1922. LONDON 1922. Απόσπασμα από τον λόγο του πρωθυπουργού Lloyd-George: Αναρωτιέμαι αν ο αξιότιμος και ευγενής κύριος ενημερώθηκε για την αναφορά της αμερικανικής αποστολής για τις θηριωδίες στον Πόντο. Υπήρξαν μεμονωμένες περιπτώσεις ελληνικών αγριοτήτων στις εμπόλεμες περιοχές. Στον Πόντο δεν υπήρχε ούτε η παραμικρή ένδειξη ότι γινόταν ή ετοιμαζόταν κάποια επανάσταση. Μια τέτοια ενέργεια του πληθυσμού θα ήταν, πράγματι, πράξη εξαιρετικής αφροσύνης. Δεν μπορώ να φανταστώ ότι θα έκαναν κάτι τέτοιο, και μάλιστα υπ’ αυτές τις συνθήκες, γιατί από τους Έλληνες μπορεί να λείπουν πολλά, αλλά όχι η εξυπνάδα. Τι συνέβη εκεί; Εξορίστηκαν όχι μεμονωμένοι, αλλά δεκάδες χιλιάδες άνδρες, γυναίκες και παιδιά, και δεκάδες χιλιάδες έχουν πεθάνει. Οι αναφορές για τις γυναίκες ήταν εξαιρετικά φρικτές και όλες αυτές οι θηριωδίες έγιναν χωρίς να προηγηθεί μια επανάσταση ή κάποια άλλη πρόκληση. Ήταν μια καθαρά σκόπιμη εξολόθρευση. Ο όρος εξολόθρευση δεν είναι δικός μου αλλά είναι αυτός που χρησιμοποίησε η αμερικανική αποστολή. Οι Έλληνες ήταν ελεύθεροι να πουν: «πριν εγκαταλείψουμε τα σύνορα που διατηρήσαμε όταν με μεγάλες απώλειες διώξαμε τους Τούρκους και πριν αφήσουμε πίσω μας 500.000 άνδρες, γυναίκες και παιδιά που ανήκουν στη φυλή μας, θέλουμε κάποια εγγύηση ότι δε θα επαναληφθούν κι εδώ αυτά που έγιναν στον Πόντο». Δικό μας έργο είναι να διατηρήσουμε την ισορροπία, ανάμεσα στις δύο πλευρές, σωστά και δίκαια. Δεν είναι ζήτημα διαμάχης μουσουλμάνου εναντίον χριστιανού. Αυτό θέλω να το ξεκαθαρίσω. Αν υποθέσουμε ότι οι Αρμένιοι είχαν τον έλεγχο της Μ. Ασίας και ήταν ένοχοι για αγριότητες εναντίον μουσουλμάνων, θα ήμασταν έτοιμοι να επέμβουμε και θα ήμασταν πρόθυμοι να χρησιμοποιήσουμε όλη μας την επιρροή, σαν να ήμασταν κάποια μεγάλη μωαμεθανική δύναμη. Δεκάδες εκατομμύρια μουσουλμάνοι είναι συμπολίτες μας και θα έπρεπε να ήμασταν έτοιμοι να επέμβουμε για χάρη τους. Είναι καθαρά ζήτημα ανθρωπισμού. Πέρα από αυτό εμείς ήμασταν υπεύθυνοι για την ήττα των Ελλήνων. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε την υπεροχή που κερδήθηκε χάρη στις θυσίες των ανθρώπων μας. Έχουμε το δικαίωμα να πούμε ότι χωρίς εγγυήσεις δε θα αποκαταστήσουμε την ειρήνη. Μια ειρήνη που θα θέσει τις ζωές εκατοντάδων χιλιάδων φτωχών ανυπεράσπιστων ανθρώπων, που προσβλέπουν σε εμάς για προστασία, στο έλεος αυτών που είναι ένοχοι για τους εκτοπισμούς και τις θηριωδίες στον Πόντο.
Λόγοι που εκφωνήθηκαν στη Βελγική Βουλή Senat, Annales parlementaires, seance du mardi 13 juin 1922. Γερουσία, Πρακτικά Βελγικού κοινοβουλίου, συνεδρίαση της Τρίτης, 13 Ιουνίου 1922. σ. 627-628 Κ. Rutten. Κυρία, κύριοι, δε μου φαίνεται δυνατό ν’ αρχίσουμε τη συζήτηση για τον προγραμματισμό των εξωτερικών υποθέσεων χωρίς να έχει διατυπωθεί στο βελγικό κοινοβούλιο καμία διαμαρτυρία για το γεγονός ότι, εδώ και χρόνια, δεν έχει επιβληθεί καμιά τιμωρία στους υπαίτιους της συστηματικής εξόντωσης του αρμενικού λαού. Η παγκόσμια συμπάθεια που απέκτησε το Βέλγιο μετά τον πόλεμο καθώς και οι πολύτιμες φιλίες που δημιουργήθηκαν λόγω της συμμετοχής του υπουργού Εξωτερικών στις μεγάλες διεθνείς συνδιασκέψεις, θα επιτρέψουν, δεν αμφιβάλλω καθόλου, ν’ ακουστεί ευμενώς η φωνή του Βελγίου από τους κυβερνητικούς κύκλους των Μεγάλων Δυνάμεων. Υποστηρίζοντας ο αξιότιμος υπουργός, προ ολίγου, πως δεν έπρεπε να διευρύνουμε τη διεθνή μας δράση εις βάρος της ουσίας, είμαι βέβαιος ότι δεν εννοούσε πως, σε ό,τι αφορά την Άπω Ανατολή, δεν πρέπει να επέμβουμε παρά μόνο αν έχουμε να υπερασπίσουμε υλικά συμφέροντα. Φαίνεται, κύριοι, ότι από τον πόλεμο και μετά, ακούγοντας συνέχεια να μιλάνε για φρικτά γεγονότα, σιγά σιγά έχουμε αναισθητοποιηθεί σε τέτοιο βαθμό που περιστατικά τα οποία άλλοτε θα προκαλούσαν το γενικό αποτροπιασμό, τώρα μας προκαλούν ελάχιστη εντύπωση. Δεν αγνοώ, κύριε Υπουργέ, ότι πρέπει να επιλέγουμε μ’ επιφύλαξη τις πληροφορίες που μας έρχονται από την Ανατολή. Αυτό είναι ευνόητο, αλλά δεν μπορούμε να υποστηρίξουμε ότι στη σημερινή εποχή δεν έχουμε στην κατοχή μας αρκετά έγκυρα έγγραφα που να μας επιτρέπουν να καταλήξουμε, τουλάχιστον, σε κάποια συμπεράσματα. Γνωρίζω επίσης πως όλοι όσοι έχουν διαμείνει εκεί μας διαβεβαιώνουν ότι δεν είναι πάντοτε όλοι οι Αρμένιοι πολύ ευαίσθητοι, ούτε πολύ ευσυνείδητοι, αλλά ακόμα κι αν υποθέσουμε πως ισχύουν όλα όσα τους καταλογίζονται, δεν είναι λόγος να τους σκοτώνουν σαν βλαβερά ζώα, χωρίς να νιώθουν έλεος ούτε καν για τα μικρά παιδιά. Ποιος δε θυμάται τη συγκίνηση που προκάλεσε στο Βέλγιο, άλλοτε, ο Καρδινάλιος La Vigorie, όταν μας έδειχνε τους δρόμους της Αφρικής που ακολουθούν οι δουλέμποροι, κατά το μήκος των οποίων υπάρχουν μεγάλες σωροί από ασπρισμένα οστά. Κι όμως μ’ ένα ταξίδι μερικών ημερών από ‘δω μπορούμε τώρα να «απολαύσουμε» ένα ανάλογο θέαμα. Θα είμαι πολύ σύντομος, γιατί ο χρόνος κυλάει, αλλά ακούστε αυτές τις λίγες λεπτομέρειες που πήρα από επίσημα έγγραφα, τη γνησιότητα των οποίων επικύρωσε ο υπουργός Chamberlain στη Βουλή των Κοινοτήτων. Μερικοί από σας ίσως να διάβασαν αποσπάσματα τους στο τελευταίο φυλλάδιο του Flambeau. «Ο αδιάλλακτος φανατισμός των Τούρκων απέναντι στις μειονότητες, ενισχυμένος από τους δισταγμούς των Συμμάχων, εντείνεται όλο και περισσότερο και χωρίς τη δραστική επέμβαση εξωτερικών δυνάμεων μπορούμε να προβλέψουμε ότι δεν θα αργήσει να γραφεί το τελευταίο κεφάλαιο της θλιβερής ιστορίας των μειονοτήτων. Εμένα τον ίδιο με συνέλαβαν στις 5 Μαρτίου και με απέλασαν μαζί με τους συντρόφους μου χωρίς να λάβουμε καμία εξήγηση για το μέτρο αυτό από τις τουρκικές αρχές. Κατά την παραμονή μου στο Χαρπούτ οι Τούρκοι μάς εμπόδισαν να περιμαζέψουμε τους άμοιρους Έλληνες και τους Αρμένιους αρρώστους που έπεφταν μισοπεθαμένοι μπροστά στις καγκελόπορτες του νοσοκομείου μας. Με διαταγή των αρχών, που αρνήθηκαν να μας δώσουν και την παραμικρή δικαιολογία, έκλεισε εσπευσμένα το μαιευτήριο που είχαμε ιδρύσει. Όλοι οι Αρμένιοι έγιναν σκλάβοι και τους απαγορεύτηκε η έξοδος από τη χώρα. Δημεύτηκαν οι περιουσίες όλων όσων πέθαναν στο δρόμο προς την εξορία. Άνθρωποι φυλακίζονται χωρίς κανένα πρόσχημα, εκτός κι αν υπάρχει η ελπίδα να κερδίσουν απ’ αυτούς πολλά λύτρα. Οι γυναίκες κλείνονται διά της βίας σε τουρκικά σπίτια χωρίς να μπορούν... να επικαλεστούν νομική προστασία. Οι Τούρκοι δημόσιοι υπάλληλοι, που εδώ και έξι μήνες δεν έχουν λάβει τις αποδοχές τους, οικειοποιούνται και λεηλατούν τις περιουσίες των Αρμενίων αρπάζοντας μόνοι τους τις αποδοχές τους μ’ αυτό τον τρόπο. Σε ότι αφορά την κατάσταση των ελληνικών πληθυσμών μπορούμε να πούμε ότι είναι χειρότερη από αυτή των Αρμενίων. Πώς μεταχειρίζονται τους Έλληνες εξόριστους; Είναι πραγματικά φοβερό και το τέλος των δεινών τους δεν έχει έρθει ακόμη. Δεν έχουν βρεθεί ακόμη τα λόγια που θα περιγράψουν τα πάθη τους. Από τους 30.000 εξόριστους που εγκατέλειψαν τη Σεβάστεια, 1.500 πέθαναν πριν φτάσουν στο Χαρπούτ, άλλοι 2.000 υπέκυψαν στο δρόμο, στα ανατολικά της πόλης, κοντά στο Ντιαρμπεκίρ. Η αμερικανική επιτροπή παρέχει βοήθεια σ’ αυτούς τους δύστυχους πρόσφυγες, αλλά καθώς της απαγορεύεται να περνά πέρα από το Ντιαρμπεκίρ, είναι εύκολο να φανταστούμε ποια μοίρα επιφυλάσσεται για τους
άμοιρους στα παράλια. Στο δρόμο οι Τούρκοι πηγαίνουν στα καραβάνια και διαλέγουν τις γυναίκες και τα κορίτσια που τους αρέσουν. Η θνησιμότητα είναι φοβερή». Ιδού και το κείμενο ενός δελτίου που διαβάστηκε στην ίδια συνεδρίαση, το οποίο επιβεβαιώνει αυτά που μόλις ακούσατε. «Οι μέθοδοι εξόντωσης των Τούρκων ποικίλλουν. Ακολουθούν ορισμένες από αυτές: Συνέλαβαν όλον τον ανδρικό πληθυσμό της Τραπεζούντας και της ενδοχώρας, τους στρατολόγησαν διά της βίας για τα υποτιθέμενα τάγματα εργασίας, τους έστειλαν σε μακρινές πόλεις όπως το Καρς και το Σαρίκαμις. Αφού συγκέντρωσαν τους γέροντες, τις γυναίκες και τα παιδιά της ίδιας περιοχής στα περίχωρα της Αμάσειας, τους υποχρέωσαν να πάνε με τα πόδια στην Καισαρεία, μέσω Σεβάστειας πήγαν στο Χαρπούτ, για να τους οδηγήσουν στη συνέχεια, πάντοτε με τα πόδια, προς το Ντιαρμπεκίρ, όπου οι ξένοι παρατηρητές έχασαν τα ίχνη τους. Για τις πορείες αυτές επιλέγουν τις χειρότερες εποχές του χρόνου, όταν τα βουνά της Ανατολής είναι καλυμμένα με χιόνι. Οι περισσότεροι εξόριστοι πεθαίνουν από το κρύο και την κούραση, απαλλάσσοντας έτσι τους δήμιους τους από τον κόπο να τους σφάξουν. Σε μια πολύ μικρή διαδρομή ένας αυτόπτης μάρτυρας υπολόγισε 1.500 πτώματα». Ο κ. Γκίμπονς, Αμερικανός καθηγητής και δημοσιογράφος, επιστρέφοντας από την περιοχή του Πόντου δήλωσε, πρόσφατα, τα ακόλουθα: «Εάν κατά τη διάρκεια των μεγάλων εξοριών του 1915-16 ο αριθμός των διασωθέντων Αρμενίων ήταν από 15 έως 20 τοις εκατό, σήμερα οι επιζήσαντες Έλληνες χριστιανοί του Πόντου δεν ξεπερνούν το 5 τοις εκατό. Είδα με τα ίδια μου τα μάτια στην πεδιάδα της Μαλάτειας αμέτρητα πτώματα». Οι στατιστικές του υπουργείου Εξωτερικών της Ελλάδας πιστοποιούν ότι τον τελευταίο καιρό έχουν εξοριστεί 503.000 Έλληνες. Πέρυσι τον Ιούνιο στην περιοχή της Πάφρας πυρπολήθηκαν 80 ελληνικά χωριά μαζί με τους κατοίκους τους. Τον ίδιο μήνα έφτασε στη Σαμψούντα, το μεγάλο λιμάνι της Μαύρης Θάλασσας, ο Φετχή μπέης, υπεύθυνος για τις Εσωτερικές Υποθέσεις της Άγκυρας, συνεχιστής του Ενβέρ πασά. Προς τιμή του οργανώθηκε γιορτή για την πυρπόληση εννέα ελληνικών χωριών. Ο κ. Γκίμπονς διαβεβαιώνει ότι στην Τραπεζούντα οι Τούρκοι συνέλαβαν όλο τον αντρικό πληθυσμό 14 έως 80 χρονών. Όλα τα παιδιά 11 έως 14 χρονών συγκεντρώνονται σε υπόγειες φυλακές μέχρι να οδηγηθούν στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, απ’ όπου προφανώς δεν θα επιστρέψουν πια. Για να μαντέψουμε το μέλλον που τους επιφυλάσσεται, αρκεί να ξαναδιαβάσουμε τα επίσημα τουρκικά τηλεγραφήματα, αντίγραφα των οποίων έχω εδώ. Τίποτα δε μας επιτρέπει να ελπίζουμε ότι έχουν εγκαταλειφθεί οι μέθοδοι του 1915. Στο Αλέπ οργανώσαμε ένα ορφανοτροφείο και αρχίσαμε να μαζεύουμε τα ορφανά από τους δρόμους, όχι επειδή τα λυπηθήκαμε, αλλά επειδή αυτά τα παιδιά, έτσι όπως τριγυρνούσαν μέσα στους δρόμους, διέδιδαν κολλητικές ασθένειες. Η κυβέρνηση, στην οποία τηλεγραφήσαμε το γεγονός, από φόβο μήπως με τον τρόπο αυτόν σωθούν τα ορφανά, εξέδωσε την ακόλουθη διαταγή: «Προς τη Νομαρχία Αλέπ, Δεν είναι απαραίτητο ένα τέτοιο ορφανοτροφείο. Δεν είναι καιρός να χάνουμε το καιρό μας διατρέφοντας τα (τα παιδιά) και παρατείνοντας τη διάρκεια ζωής τους, υποχωρώντας στα συναισθήματα. Στείλτε τα στην έρημο και κοινοποιήστε το μας. 21 Σεπτεμβρίου 1915 Ο Υπουργός των Εσωτερικών Ταλαάτ»
Τηλεγράφημα που στάλθηκε από τη Γενική Υποδιεύθυνση των εξόριστων του Αλέπ «Προς τη Γενική Διεύθυνση, υπεύθυνη για την εγκατάσταση και τη διαμονή των προσφύγων: Τη στιγμή που το κρύο συνεχίζει να είναι δριμύ, στέλνοντας τα διαθέσιμα ορφανά στην ενδεδειγμένη τοποθεσία, τη Σεβάστεια, εξασφαλίζουμε την αιώνια ανάπαυση τους. Ζητάμε, κατά συνέπεια, τον προγραμματισμό του απαιτούμενου κονδυλίου. Αμπντουλαχάντ Νουρί». Από τα 5.000 ορφανά που πέρασαν από το ορφανοτροφείο του Αλέπ, όταν μπήκαν οι Άγγλοι στην πόλη είχαν απομείνει 50. Θα αποδειχθεί, κύριοι, ότι πολλοί από τους αριθμούς των επισήμων εγγράφων και των δηλώσεων των μαρτύρων υπερβάλλουν. Ωστόσο, και τα μισά από τα αναφερθέντα γεγονότα να είναι αληθινά, θα ήταν αρκετά για να δικαιολογήσουν μια δραστική παρέμβαση. Λυπούμαστε, κύριοι, που τόσοι συμπατριώτες μας ελάχιστα ενδιαφέρονται για τη δράση και το μέλλον της Κοινωνίας των Εθνών. Αλλά πώς θέλετε να αντιδράσουμε με επιτυχία ενάντια στον ατυχή σκεπτικισμό τους, όταν μπροστά σε τέτοια φρικτά γεγονότα βλέπουμε τις Μεγάλες Δυνάμεις να συνεχίζουν επ’ αόριστον να διατάζουν έρευνες και ν’ ανταλλάσσουν υπομνήματα! Εν τω μεταξύ αφήνουμε στους σφαγείς, που αδιαφορούν για έρευνες και υπομνήματα, όλο τον απαραίτητο χρόνο για ν’ αποτελειώσουν το απαίσιο έργο τους. Το τάγμα στο οποίο έχω την τιμή ν’ ανήκω έχει μια αποστολή στην Αρμενία. Δε θα ξεχάσω ποτέ το βλέμμα ενός γέρου ιεραπόστολου τον οποίο ρώτησα πρόσφατα τι απέγιναν οι αναρίθμητες Αρμένισσες γυναίκες που είχαν οδηγήσει οι Τούρκοι στην αιχμαλωσία. Με κοίταξε με θλιμμένο ύφος κι έκανε μια απελπισμένη χειρονομία που έλεγε πολλά για τα όσα είχε δει. Συλλογιστείτε λοιπόν, κύριοι, τι θα νιώθατε εσείς οι ίδιοι εάν μεταχειρίζονταν έτσι τις γυναίκες σας, τις κόρες σας και τις αδερφές σας. Θα λεγόταν ότι οι Μεγάλες Δυνάμεις, στις αρχές του 20ού αιώνα, ήταν τόσο απορροφημένες με θέματα υλικού ενδιαφέροντος που δεν τους έμεναν ούτε μερικές ώρες για να ενδιαφερθούν για τη φρικτή μοίρα όλων αυτών των δύστυχων που είναι εκτεθειμένοι ανά πάσα στιγμή στην πιο σκληρή μεταχείριση και σε χειρότερους κι απ’ το θάνατο εξευτελισμούς. Εάν, ενάντια σε κάθε προσδοκία, οι Μεγάλες Δυνάμεις δεν έχουν το χρόνο να ασχοληθούν μ’ αυτές τις χιλιάδες των δυστυχισμένων παιδιών και μ’ αυτές τις καημένες γυναίκες, τότε τουλάχιστον, ενώπιον των επομένων γενεών, που θα μας κρίνουν, ας πάψουμε την απαίσια κατάσταση να την κάνουμε επιπλέον και γελοία, και ας έχουμε τουλάχιστον τη λεπτότητα να μη μιλάμε πια για τιμή, διεθνή αλληλεγγύη και Κοινωνία των Εθνών. Κύριε Υπουργέ, δεν μπορείτε να τιμήσετε με καλύτερο τρόπο τους Βέλγους θύματα του πολέμου, παρά υπερασπίζοντας, στη μνήμη τους, ενώπιον των Μεγάλων Δυνάμεων αυτά τα άλλα θύματα, που εδώ και πολύ καιρό περιμένουν μ’ αγωνία, ζώντας σ’ ανήκουστες στερήσεις, την ευλογημένη ώρα της λύτρωσης. (Παρατεταμένα χειροκροτήματα απ’ όλα τα έδρανα!).
Λόγοι που εκφωνήθηκαν στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση • Τ.Β.Μ.Μ. Gizli Celse Zabitlari (Πρακτικά Μυστικών Συνεδριάσεων Μεγάλης Εθνοσυνέλευσης Τουρκίας), Kultur Yaninlari Turkiye Is Bankasi, τ. 1-4, Ankara (1985) . Συνεδρίαση Σαββάτου 24ης Αυγούστου 1338 (1922). Θέμα: Σχέδιο νόμου για το ζήτημα του Πόντου. (Περιληπτικά) Το νομοσχέδιο αναφέρεται στην Υπηρεσία που έχει συσταθεί για την αντιμετώπιση των ανταρτών και τη διασφάλιση της τάξης στις επαρχίες Τζανίκ, Αμάσειας και Τοκάτης. Η διοίκηση αυτή υπάγεται απευθείας στην προεδρία των αντιπροσώπων δράσης. Τρία μέλη της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης υποβοηθούν αυτή την υπηρεσία. Τα καθήκοντα αυτών των ατόμων είναι να γνωμοδοτούν και να βοηθούν με την ψήφο τους την υπηρεσία στο έργο της για την διασφάλιση της τάξης και της σταθερότητας, καθώς επίσης και να την ενισχύουν στο έργο της (με έρευνες σχετικές με τα γεγονότα κλπ). Επίσης, το νομοσχέδιο αναφέρεται στη σύσταση ομάδας παρακολούθησης, που θ’ αναλάβει επειγόντως καθήκοντα, θα βρίσκεται σε συνεχή δράση και θα χρηματοδοτείται από τον προϋπολογισμό του υπουργείου Εθνικής Άμυνας με ποσό που θα παρέχεται προκαταβολικά στην υπηρεσία. Η δύναμη αυτή θα είναι υποχρεωμένη να υλοποιεί τις διαταγές και τις αποφάσεις της υπηρεσίας για την παρακολούθηση και την απομάκρυνση των ανταρτών, τη διασφάλιση της τάξης, τα όπλα, τις εκτοπίσεις κλπ. Χακκί Χαμί Μπέης (βουλευτής Σινώπης) [...] Τώρα, κύριοι, γίνονται εκτοπίσεις ή δεν γίνονται; Μπορούν να γίνουν, αλλά αν γίνουν με τον τρόπο που εμείς τις κάνουμε, το πρόσωπο μας, δυστυχώς, θα μείνει αιώνια κηλιδωμένο. Αν οι εκτοπίσεις γίνονται με σκοπό τη δολοφονία ανθρώπινων ζωών, αυτό είναι κάτι πάρα πολύ άσχημο. Μας κηλιδώνει στα μάτια όλου του κόσμου. Η κυβέρνηση δεν θα μπορεί να υπερασπίσει τον εαυτό της. Τι κρίμα που σήμερα, για μία ακόμη φορά αναρωτιόμαστε, αν θα έρθει αυτή η επιτροπή έρευνας και αν θα πρέπει να τη δεχτούμε. Κατά τη γνώμη μου αυτό δεν είναι καθόλου σωστό. Αν δεχτούμε την επιτροπή έρευνας, θα έχουμε μεγάλη ζημιά. Γιατί είδα με τα μάτια μου ότι οι υπάλληλοι μας διέπραξαν τέτοια εγκλήματα, που να είστε σίγουροι, δεν τα διαπράττουν στην εποχή μας ούτε οι Άγγλοι. Γνωρίζετε το συμβάν το Καβακλί. Τότε, όταν οι πληγωμένοι έφτασαν στη Σεβάστεια, έβαλαν τους τραυματίες μαζί μ’ εκείνους που δεν ήταν τραυματίες, σε ένα χωριό. Ο Αμερικανός εκπρό-
σωπος, που βρισκόταν εκεί, πήγε στο διοικητή της χωροφυλακής, πήρε τους τραυματίες και τους πήγε στο νοσοκομείο. Τους θεράπευσε και πήρε στα χέρια του τις φωτογραφίες και τα υπόλοιπα πράγματα τους. Αυτό το ανέφερε ένας από όσους παρευρίσκονταν και πήρε τη θέση του προηγούμενου διοικητή χωροφυλακής. Στη συνέχεια το είδα κι εγώ με τα μάτια μου. Ανάμεσα στο σπίτι που μέναμε και την Οθωμανική Τράπεζα, μέρα μεσημέρι, σαν να το έκαναν από πρόθεση, ξεχώριζαν τους γέρους, τις γυναίκες και τα παιδιά ηλικίας δεκαπέντε έως δέκα ή ακόμη έξι κι επτά ετών, και στη συνέχεια τους άφηναν να περιμένουν επί ένα τέταρτο ή μισή ώρα μέσα στον πιο άσχημο καιρό, το χιόνι και τον αέρα (ο αδελφός μας Αμπντουλκαντίρ Κεμαλί Μπέης είναι εδώ) και τους υπέβαλαν σε διάφορα βασανιστήρια, ενώ παράλληλα τους φωτογράφιζαν από την Τράπεζα... Αυτό το ανέφερα τηλεφωνικώς στον έπαρχο, το ανέφερα στον διευθυντή της αστυνομίας. Παρόλο που τους είπα ότι αυτοί δουλεύουν για λογαριασμό των Άγγλων, και τους ρώτησα τι θα γινόταν αν θα έχαναν μισή ώρα από την ησυχία τους και τους τακτοποιούσαν πριν ξημερώσει, δυστυχώς, η κατάσταση εξακολούθησε. Κύριοι, αν θέλετε, πηγαίνετε εκεί είτε ως Μεγάλη Επιτροπή είτε ως Γενικό Συμβούλιο ως σύνολο. Θα πάτε μαζί τους; Φυσικά και δεν θα μπορέσετε να πάτε. Να είστε σίγουροι ότι εκείνους θα τους ληστέψουν, θα τους χτυπήσουν, θα τους βιάσουν, θα τους σκοτώσουν, θα τους υποβάλλουν σε κάθε βασανιστήριο, και μάλιστα θα τους πετάξουν μπροστά στους εχθρούς μας.
Καταδίωξη ελληνικών συμμοριών. Εξορία ελληνικού πληθυσμού. Θάνατοι από την πείνα. Πληροφορίες για τους διωγμούς στην περιοχή της Σαμψούντας από τον πρόξενο Kwiatkowski. Εντολή στον αυτοκρατορικό πρέσβη στην Κωνσταντινούπολη να παρέμβει στα αρμόδια όργανα για να πάψουν οι ενοχλήσεις του ελληνικού πληθυσμού· Bonn Ρ AAA, Turkei Nr. 168, Bd. 15, f. Bd. 16 9.2.1917 No 61pol, A. 4699 Βερολίνο, 9 Φεβρουαρίου 1917 Σημείωμα Σύμφωνα με τις ειδήσεις που φτάνουν από την Τουρκία προς το αυτοκρατορικό Υπουργείο Εξωτερικών, καθίσταται όλο και πιο πιθανό το γεγονός ότι εκείνα τα φαινόμενα - τα οποία προκάλεσαν κατά τόπους την εγκατάσταση και τη δημιουργία συμμοριών των Ρώσων στις τουρκικές ακτές της Μαύρης Θάλασσας ανάμεσα στο χριστιανικό ελληνικό στοιχείο του πληθυσμού της περιοχής - θα χρησιμοποιηθούν ως πρόσχημα από τους Τούρκους για μια συστηματική και εκτεταμένη καταδίωξη των Ελλήνων, καθώς γίνεται εμφανής η πρόθεση να εξοντωθούν οι Έλληνες ως εντελώς εχθρικό στοιχείο όπως ακριβώς συνέβη και με τους Αρμενίους. Αυτό συμβαίνει ως εξής: πέρα από την καταδίωξη των ελληνικών συμμοριών, ο πληθυσμός εξορίζεται, χωρίς να λαμβάνονται υπόψη οι δυνατότητες επιβίωσης του, από τις ακτές προς το εσωτερικό, όπου βέβαια εξαιτίας της έλλειψης των απαραίτητων προετοιμασιών από την πλευρά της τουρκικής διοίκησης, είναι εκτεθειμένος σε οικτρές συνθήκες διαβίωσης, σε τέτοιο βαθμό που να πεθαίνει από την πείνα. Οι εγκαταλελειμμένες κατοικίες των εξορισθέντων λεηλατούνται, τις περισσότερες φορές από τα τουρκικά σωφρονιστικά αποσπάσματα, σε πολλές δε περιπτώσεις πυρπολούνται ή καταστρέφονται με άλλους τρόπους. Επίσης, όλες οι άλλες βιαιοπραγίες, που κατά τους διωγμούς των Αρμενίων επαναλαμβάνονταν καθημερινά, επαναλαμβάνονται και έναντιον των Ελλήνων. Αυτά τα γεγονότα θα έχουν, φυσικά, ως αποτέλεσμα τη δημιουργία ενός νέου κύματος αγανάκτησης όλου του πολιτισμένου κόσμου εναντίον του τουρκικού καθεστώτος. Εκτός αυτού, υπάρχει ο κίνδυνος η ελληνική κυβέρνηση - της οποίας η στάση προς την Τουρκία δεν καθορίζεται καθόλου από το ενδιαφέρον της για το ελληνικό στοιχείο στην Οσμανική Αυτοκρατορία - σε περίπτωση που αντιληφθεί ότι δεν υπάρχει τρόπος να αποτρέψει τη μοίρα των συμπατριωτών της, να πάψει να έχει οποιοδήποτε ενδιαφέρον για την υπόθεση. Το κέντρο διεξαγωγής των διωγμών εναντίον των Ελλήνων είναι την εποχή αυτή η περιοχή της Σαμψούντας. Ο πρόξενος von Kwiatkowski, ο οποίος μετά την κατάληψη της Τραπεζούντας από τους Ρώσους μετέφερε την έδρα του στη Σαμψούντα, μας αναφέρει σχετικά τα ακόλουθα: • Σαμψούντα 11.12.1916 Πέντε ελληνικά χωριά, που παραδόθηκαν, κάηκαν. Οι κάτοικοι εκτοπίστηκαν. • Σαμψούντα 12.12.1916 Στην περιοχή υπάρχουν καμένα χωριά. • Σαμψούντα 14.12.1916 Ολόκληρα χωριά κάηκαν καθώς και σχολεία και εκκλησίες. Ο πληθυσμός βρίσκεται σε άθλια κατάσταση. • Σαμψούντα 16.12.1916 Χθες κάηκε το μεγαλύτερο χωριό παραγωγής καπνού. • Σαμψούντα 17.12.1916 Στην περιοχή Σαμψούντας έντεκα ελληνικά χωριά κάηκαν ολοσχερώς, ενώ άλλα εν μέρει. Λεηλασίες και κακοποίηση των χωρικών. • Σαμψούντα 19.12.1916 Κάηκαν και άλλα ελληνικά χωριά. • Σαμψούντα 24.12.1916 Συνεχής δράση κατά συμμοριών και ελληνικών χωριών. Κάποιες βιαιοπραγίες. • Σαμψούντα 28.12.1916 Στη Φάτσα και την Οινόη συλλήψεις Ελλήνων. Στη γύρω περιοχή κάηκαν πολλά χωριά ύστερα από λεηλασία. • Σαμψούντα 31.12.1916 Κάηκαν 18 ελληνικά χωριά ολοσχερώς και 15 εν μέρει. Περίπου 60 γυναίκες βιάσθηκαν. Λεηλατήθηκαν ακόμα και εκκλησίες. • Σαμψούντα 13.1.1917 Στις 9 αυτού του μήνα εκτελέσθηκε το χτύπημα εναντίον των ντόπιων Ελλήνων, που είχε σχεδιασθεί από καιρό. Συνελήφθησαν περισσότεροι από 100 άνδρες διαφόρων κοινωνικών τάξεων, μεταξύ των οποίων και Έλληνες. 84 από αυτούς στάλθηκαν στο εσωτερικό της χώρας την ίδια ημέρα ή την επομένη. Για μερικούς από αυτούς εκκρεμεί δίκη από στρατοδικείο για εσχάτη προδοσία (επαφές με τη Ρωσία και τις συμμορίες). Ο μουτεσαρίφης διαβεβαίωσε εμένα και τον Γερμανό συνάδελφο μου Δρ. Bergfeld ότι πρόκειται για μέτρα εκφοβισμού και ότι πρόκειται να γίνουν και άλλες συλλήψεις. Επίσης, ότι οι γυναίκες και τα παιδιά θα προστατευτούν και ότι δεν υπάρχει πρόθεση ίδιας μεταχείρισης Ελλήνων και Αρμενίων (1915). Γνωρίζοντας το τουρκικό κοινό αίσθημα, που απαιτεί την εξολόθρευση του ελληνικού στοιχείου, δεν μπορώ να εμπιστευθώ τις διαβεβαιώσεις αυτές. Την ίδια μέρα καταλήφθηκαν από στρατιώτες τα χωριά που ανήκουν στην περιφέρεια της Σαμψούντας Αϊλάσκιοϊ και Κατίκιοϊ. Οι κάτοικοι (3-4.000) συγκεντρώθηκαν με το πρόσχημα ότι επιθυμεί ο μουτεσαρίφης να τους μιλήσει και χωρίς να τους επιτραπεί να πάρουν μαζί τους τρόφιμα και ρούχα εκδιώχθηκαν μέσα στη νύχτα προς το εσωτερικό της χώρας. Εξαιτίας των σκληρών καιρικών συνθηκών της εποχής, της έλλειψης τόπου διαμονής και διατροφής, πολλούς από αυτούς τους άτυχους τους περιμένει γρήγορος θάνατος. Έγιναν περαιτέρω αναφορές από τη Σαμψούντα σχετικά με τις συλλήψεις Ελλήνων, την απελπιστική κατάσταση του πληθυσμού που εκδιώχθηκε από τις κατοικίες του, την ανησυχία που προκαλεί η εχθρική στάση του Τούρκου στρατηγού Ρεφέτ πασά απέναντι στους χριστιανούς, την παντελώς ελλιπή πρόνοια για τους Έλληνες που εξορίστηκαν από τις ακτές προς το εσωτερικό της χώρας, τη Σεβάστεια, οι οποίοι αντιμετωπίζουν το θάνατο από πείνα. Οι αναφορές αυτές τον Ιανουάριο του προηγούμενου έτους υπέδειξαν στον κόμη Pallavicini να στρέψει την προσοχή του μεγάλου βεζίρη στα γεγονότα αυτά καινά τονίσει ότι θα ήταν ιδιαίτερα λυπηρό, εάν τα μέτρα που λαμβάνονταν εναντίον του ελληνικού πληθυσμού κατέληγαν σε διώξεις παρόμοιες με εκείνες των Αρμενίων. Ο μεγάλος βεζίρης υποσχέθηκε στον βασιλικό και αυτοκρατορικό πρέσβη να μεσολαβήσει ανάλογα προς τους Ταλαάτ μπέη και Εμβέρ πασά. Και ο Αμερικανός πρέσβης στην Κωνσταντινούπολη συζήτησε τον προηγούμενο μήνα με τον κόμη Pallavicini για τους διωγμούς των Ελλήνων και του ανακοίνωσε ότι ο Εμβέρ και ο Ταλαάτ του υποσχέθηκαν πριν λίγο καιρό ότι δεν πρόκειται να εκτοπισθούν γυναίκες και παιδιά. Σύμφωνα με εμπιστευτική αναφορά από την Κωνσταντινούπολη από τις 31.1.1917, λέγεται ότι ο Ταλαάτ μπέης (από τότε πασάς και μεγάλος βεζίρης) υποστήριξε σε έμπιστο του ότι θεωρεί απαραίτητο για την Τουρκία να αποδεκατίσει τους Έλληνες, όπως έκανε άλλοτε και με τους Αρμένιους.
Δηλώσεις του διευθυντή της αστυνομίας Μπεχάρ Εντίν μπέη που αναφέρονται στη συνεχή και προσχεδιασμένη δράση κατά των Ελλήνων.
1.500 εκτοπισμένοι Έλληνες από την Πάφρα, οι περισσότεροι γυναίκες και παιδιά, ταλαιπωρημένοι. Σημειώθηκαν πολλά περιστατικά θανάτου από το κρύο. Λόγω της χιονοθύελλας, αναγκάστηκαν να επιστρέψουν τα ταχυδρομικά οχήματα και τα γερμανικά μεταφορικά μέσα, που κατευθύνονταν προς την ενδοχώρα».
Wien, HHStA, ΡΑ, XXXVIII, Karton 370, Konsulate 1917, Trapezunt. 9.6.1917 Σαμψούντα, 9 Ιουνίου 1917 Zl. 26/pol. Ελληνικό κίνημα. Προς την Α. Ε. τον Υπουργό των Εξωτερικών κόμη Ο. Czernin von Chudenitz Βιέννη
Γεγονότα, τεκμήρια και μαρτυρίες αγγλικές και αμερικανικές.
Ύστερα από παράκληση του Έλληνα μητροπολίτη, παρακάλεσα τον διευθυντή της αστυνομίας Μπεχάρ Εντίν μπέη, να επιτρέψει να παραμείνουν εδώ προσωρινά 20 Έλληνες, γυναικόπαιδα, που εκτοπίσθηκαν τον Ιανουάριο από το Κατίκιοϊ και επέστρεψαν εδώ από την ενδοχώρα. Στον Μπεχάρ Εντίν μπέη είχαν ανατεθεί πολλές φορές πολιτικές αποστολές, όπως στο Μαρόκο, το 1912 στο πλευρό του Εμβέρ πασά στην Κυρηναϊκή κατά τη διάρκεια αυτού του πολέμου στη Λιβύη, όπου στάλθηκε τρεις φορές από λιμάνι της μοναρχίας με γερμανικό υποβρύχιο. Αν λάβουμε υπόψη την έμπιστη θέση του, τις σχέσεις του με ηγετικούς κύκλους της Κωνσταντινούπολης, καθώς και τη δράση του κατά των Ελλήνων, ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι δηλώσεις του Μπεχάρ Εντίν μπέη κατά τη διάρκεια της συνομιλίας, οι οποίες αναφέρονται στη συνεχή και προσχεδιασμένη δράση κατά των Ελλήνων: «Είναι προς το συμφέρον μας ν1 απομακρύνουμε από τα παράλια τους Έλληνες που είναι εχθροί μας και πλούτισαν σε βάρος της φυλής μας. Σήμερα κιόλας θα έπρεπε να τους απομακρύνουμε. Κάθε ελληνικό χωριό είναι ένα άσυλο ληστών». Σχετικά με το θέμα ο Μπεχάρ Εντίν μπέης δήλωσε ότι επιτρέπεται στους πρόσφυγες να μείνουν στη Σαμψούντα, αν δεν έχουν παλιότερα εκτοπισθεί. Διαφορετικά θα πρέπει να εγκαταλείψουν την πόλη. Οι Έλληνες της Σαμψούντας δεν καταπιέζονται τις τελευταίες εβδομάδες, αν εξαιρέσουμε ορισμένες υποχρεωτικές αγγαρείες που τους έχουν επιβάλει. Για πολλούς έχει εγκριθεί η επιστροφή τους εδώ ή η παραμονή τους στην Κωνσταντινούπολη. Η προσπάθεια του Ιζέτ πασά, διοικητή της Πης και ΙΠης στρατιάς, να εγκριθεί γενική επιστροφή δεν έχει ακόμα καρποφορήσει. Η κατάσταση, όμως, δεν άλλαξε μετά την εκτέλεση από τους Τούρκους 49 Ελλήνων, δήθεν λιποτακτών ή ανταρτών, τη Δευτέρα της ελληνικής Πεντηκοστής. Τον τελευταίο καιρό δίνουν νέα προσχήματα στην ανθελληνική μερίδα οι αυξανόμενες δραστηριότητες των ανταρτών, οι τελευταίοι πυροβολισμοί στη Σαμψούντα, καθώς και η, συχνά, απερίσκεπτη συμπεριφορά Ελλήνων εδώ. (σύγκρινε Zl. 23/ρο1). Ομοίως ενημερώνω την Κωνσταντινούπολη. Ο πρόξενος Kwiatkowski
Εκτοπίσεις-θανατική καταδίκη των Ελλήνων στην Πάφρα που δεν υπαγορεύονται από στρατιωτικούς λόγους αλλά στοχεύουν μόνο σε κακώς εννοούμενες πολιτικές σκοπιμότητες. Φόβοι για την αντίδραση της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης. Wien, HHStA, ΡΑ, Turkei XII, Liasse 467 LIV, Griechenverfolgungen in der Turkei 1916-1918. 12.1.1918 Κωνσταντινούπολη, 12 Ιανουαρίου 1918 No 4/E/p Εμπιστευτικό! Διωγμοί Ελλήνων στην Πάφρα 2 συνημμένα. Προς την Α. Ε. τον Υπουργό των Εξωτερικών κόμη Ο. Czernin von Chudenitz Βιέννη Σύμφωνα με τα συνημμένα τηλεγραφήματα του προξενείου Σαμψούντας, οι τουρκικές αρχές αποφάσισαν να εκτοπίσουν τους Έλληνες των περιχώρων της Πάφρας. Επειδή οι καιρικές συνθήκες είναι κακές, αυτή η ενέργεια θα στοιχίσει την ζωή χιλιάδων ανδρών, γυναικών και παιδιών. Με την ευκαιρία της τελευταίας επίσκεψης μου στον Χαλίλ μπέη, βρήκα την ευκαιρία, χωρίς να κατονομάσω τις πηγές, να του τονίσω φιλικά κι εμπιστευτικά ότι η εντύπωση που θα δημιουργούνταν στην ευρωπαϊκή κοινή γνώμη με την εφαρμογή αυτών των μέτρων θα ήταν δυσμενής. Ο προσωρινός υπουργός των εξωτερικών μου είπε ότι είχα δίκιο και σημείωσε το ζήτημα, για το οποίο υποστήριζε ότι δεν γνωρίζει τίποτα. Ο Γερμανός πρέσβης μίλησε με τον ίδιο τρόπο στο υπουργείο Εξωτερικών. Είναι βέβαιο ότι αυτές οι εκτοπίσεις τη συγκεκριμένη στιγμή δεν υπαγορεύονται από κανένα στρατιωτικό λόγο και στοχεύουν μόνο σε κακώς εννοούμενες πολιτικές σκοπιμότητες. Ο πρέσβης Pallavicini. 2.1.1918 Συνημμένο στην αναφορά της 12ης Ιανουαρίου 1918 No 4/Ε/Ρ Τηλεγράφημα από τη Σαμψούντα, 2 Ιανουαρίου 1918. ΑΠΟΡΡΗΤΟ! Χθες έφτασε τηλεγράφημα του Γερμανού πρέσβη προς τον Γερμανό υποπρόξενο με το οποίο εκδηλώνεται μεγάλο ενδιαφέρον για τις εκτοπίσεις των Ελλήνων των προαστίων της Πάφρας. Μετά από συζήτηση με τον Εμβέρ πασά, οι διώξεις οφείλονται στις επιθέσεις συμμοριών στα τουρκικά χωριά της Πάφρας τον Οκτώβριο. Ο Βεχίπ πασάς εξουσιοδοτήθηκε για τα απαραίτητα μέτρα, τα οποία μέχρι σήμερα φαίνεται να έχουν μόνο τοπικό χαρακτήρα. Το τηλεγράφημα καταλήγει: «Μέχρι σήμερα μπορέσαμε να αποτρέψουμε μεμονωμένες ενέργειες κατά των Ελλήνων». Όπως αναγγέλθηκε ήδη, η εκτόπιση αυτή αφορά μερικές χιλιάδες Ελλήνων. Δύο αναφορές των τελευταίων ημερών του υπολοχαγού Schipper περιγράφουν την κακή κατάσταση των δρόμων από το πολύ χιόνι και τον μεγάλο παγετό. Η πραγματοποίηση των εκτοπίσεων ισοδυναμεί με θανατική καταδίκη για πολλές χιλιάδες γυναίκες και παιδιά. Αν δεν υπάρξει βελτίωση, τότε θα έχουμε επανάληψη των παλαιότερων φαινομένων, που στοίχισαν την ζωή χιλιάδων. Όπως τονίζω συχνά, θεωρώ την ολοκληρωτική εκτόπιση των Ελλήνων των παραλίων - στα πλαίσια εφαρμογής του νεοτουρκικού προγράμματος που αποβλέπει στην εξασθένιση του χριστιανικού στοιχείου - ως καταστροφή με σοβαρά επακόλουθα, τα οποία θα βρουν στην Ευρώπη μεγαλύτερη ανταπόκριση από τις αγριότητες κατά των Αρμενίων. Kwiatkowski. Συνημμένο στην αναφορά της 12ης Ιανουαρίου 1918 από την Κωνσταντινούπολη. No 4Ε/Ρ Τηλεγράφημα από τη Σαμψούντα, 6.1.1918. Από καλά πληροφορημένες συνήθως πηγές, έμαθα ότι οι Έλληνες της περιοχής της Πάφρας, με εξαίρεση τους κατοίκους της περιοχής του Αλα-τζάμ, συγκεντρώθηκαν στην Πάφρα για τη μεταφορά τους στο εσωτερικό. Ένα στρατιωτικό απόσπασμα έφτασε στα προάστια της Σαμψούντας. Ακόμα κι εδώ οι χιονοπτώσεις είναι μεγάλες. Kwiatkowski.
1.500 Έλληνες από την Πάφρα εκτοπισμένοι, μέσα στο πολικό ψύχος των Χριστουγέννων του 1918 Wien, HHStA, ΡΑ, Turkei XII, Liasse 467 LIV, Griechenverfolgungen in der Turkei 1916-1918. 16.1.1918 Τηλεγράφημα μαρκήσιου Pallavicini Πέραν, 16 Ιανουαρίου 1918 No 940. No 33. To τηλεγράφημα No 5 από 2.1.1918 του προξένου Σαμψούντας αναφέρει: «Κατά την πολική νύχτα των Χριστουγέννων, γύρω από τη Σαμψούντα βρίσκονταν
Παρίσι 1922 «Αναφορά που παραλήφθηκε πρόσφατα από το Βρετανό Γενικό Πρόξενο στη Βηρυτό αναφέρεται στο πέρασμα 20.000 εξόριστων από το Χαρπούτ, κυρίως γυναικών και παιδιών που τους οδηγούσαν μισόγυμνους προς τα ανατολικά πάνω σε παχύ στρώμα χιονιού. Η Κυβέρνηση της Αυτού Μεγαλειότητος εξετάζει το θέμα της δημοσίευσης πολλών αναφορών προς αυτήν, για το ίδιο θέμα..» Mark Η. Ward «... Αλλά ύστερα από τις πρώτες εκτοπίσεις, οι αποστολές δεν περιλάμβαναν παρά γυναίκες, παιδιά και κάποιους γέρους. Τους επέτρεπαν κάποτε να ταξιδέψουν με το κάρο τους που το έσερναν βόδια ή καβάλα σε γαϊδουράκι. Τις πιο πολλές φορές όμως τους ανάγκαζαν να βαδίζουν και οι αποσκευές τους αποτελούνταν μόνο από όσα μπορούσαν να κουβαλήσουν στην πλάτη τους. Αυτό το μέτρο ήταν ιδιαίτερα σκληρό για τις γυναίκες που είχαν παιδιά. Τα τελευταία ήταν υποχρεωμένα να περπατούν, ενώ η μητέρα τους μετέφερε τα ρούχα και τα εφόδια. Τα παιδιά έπεφταν πρώτα, σέρνονταν ως την άκρη του δρόμου και πέθαιναν. Τα βρέφη γεννιόταν στο δρόμο και πέθαιναν αμέσως, η μητέρα τους όφειλε να συνεχίσει την πορεία. Και στο αμερικανικό νοσοκομείο ακόμη, όπου ήρθαν στον κόσμο τριάντα τρία μωρά, μόνον δεκατρία επέζησαν. Τα μισά ανάμεσα τους δεν έδιναν καθόλου ελπίδες ανάπτυξης. Δέκα παιδιά γεννήθηκαν πρόωρα και πέθαναν». Β. Bannerman - Murdoch - I. Μ. Knapp «Και μόνον το θέαμα αυτών των ηλικιωμένων ανδρών και γυναικών ήταν κάτι που δεν μπορούμε να ξεχάσουμε, για να μην πούμε τίποτα για τις πιο νέες γυναίκες και τα παιδιά που κουβαλούσαν στην πλάτη τους ένα μεγάλο δέμα με στρωσίδια, τρόφιμα και ξυλαράκια, μ’ ένα παιδί συχνά στους ώμους τους και με τα χέρια γεμάτα βάζα και καλάθια. Ανάμεσα τους πολλοί δεν επρόκειτο να φτάσουν ποτέ στον προορισμό τους, γιατί η καταιγίδα που απειλούσε την αυγή πάνω στα βουνά, έγινε θύελλα όταν έφτασαν και την επομένη οι δρόμοι ήταν στρωμένοι με τα πτώματα τους. Το είδαμε προσωπικά αυτό όταν επισκεφτήκαμε ένα από τα αρμενικά σπίτια, όπου είχαν αφεθεί πίσω όσοι ήταν ανήμποροι να περπατήσουν ανακαλύψαμε πολλά πτώματα ξαπλωμένα στο πάτωμα και μισοπεθαμένους με βρέφη γαντζωμένα πάνω στα σώματα τους. Πολλές από τις γυναίκες αδυνατούσαν να μεταφέρουν τα παιδιά τους κι αναγκάζονταν να τα εγκαταλείπουν στις άκρες του δρόμου. Υποδεχτήκαμε στο ορφανοτροφείο μας καμιά εικοσαριά από αυτά τα μικρά, πολλά δεν μπόρεσαν να επιζήσουν εξαιτίας της πείνας και του κρύου που είχαν περάσει. Είμαστε πεπεισμένοι ότι σκοπός της κυβερνήσεως είναι να τους εξολοθρεύσει. Οι δύο μερίδες ψωμί την ημέρα, που δίνουν στους εξόριστους που εργάζονται στους δρόμους, είναι ανεπαρκείς για τη διατροφή τους και το γεγονός μάλιστα ότι κόβουν αυτές τις μερίδες στη μέση, όταν αυτοί δείχνουν σημεία αδυναμίας, αυτό αποδεικνύει ότι η αργή λιμοκτονία είναι μια ηθελημένη μέθοδος για να πετύχουν την εξόντωση τους». Ethel Thompson «Πήγα στην Ανατολία για να ασχοληθώ με τα ορφανά για λογαριασμό της Επιτροπής Βοηθείας της Εγγύς Ανατολής, χωρίς προκατάληψη φυλής ή θρησκείας. Εγκατέλειψα την Ανατολία με συναίσθημα φρίκης μπροστά στο γεγονός ότι στα 1922 μπορούν να συμβαίνουν τέτοια γεγονότα σ’ οποιαδήποτε κυβέρνηση ή σ’ οποιονδήποτε λαό. Βοηθούσαμε τα τουρκικά ορφανοτροφεία, κι ακόμη προμηθεύαμε με ρούχα και με τρόφιμα, όταν αυτό μας ήταν επιτρεπτό, τα αξιοθρήνητα καραβάνια των Ελλήνων, γυναικών και παιδιών, που πέθαιναν από την πείνα. Περιπλανιόταν μέσα στην Ανατολή, διασχίζοντας την πόλη του Χαρπούτ, και τα μάτια τους που γυάλιζαν έβγαιναν από τα κεφάλια τους, τα κοκάλα τρυπούσαν σχεδόν το δέρμα τους, με μωρά σκελετωμένα δεμένα στην πλάτη τους, σπρωγμένοι σαν κοπάδι χωρίς τροφή και ρούχα, μέχρι να πέσουν νεκροί. Κι οι Τούρκοι χωροφύλακες τους εξανάγκαζαν, με χτυπήματα ραβδιών, να περπατούν. Τα μάτια μου δεν μπορούν να ξεχάσουν αυτά που είδα κι ελπίζω πως το μυαλό μου θα ξεχάσει μια μέρα αυτό το ανοιχτό κοιμητήριο ολόγυρα από το Χαρπούτ, όπως το είδα πέρσι το χειμώνα. Ορισμένοι ρωτούν εάν αυτές οι αναφορές είναι αληθινές. Ύστερα από μια χρονιά τέτοιων εμπειριών, αυτή η ερώτηση με καταπλήσσει. Η εργασία μου για τα ορφανοτροφεία με οδήγησε πολλές φορές στα περίχωρα και μπορώ να ορκιστώ ότι λέω την αλήθεια για όσα έβλεπα καθημερινά». [...] «Οι Τούρκοι διάλεγαν κατά προτίμηση τις πιο ψυχρές μέρες του χειμώνα, όταν η χιονοθύελλα λυσσομανούσε, για να οδηγήσουν τους Έλληνες σε πορεία. Χιλιάδες διώχθηκαν μέσα στο χιόνι. Ο δρόμος από το Χαρπούτ στο Μπιτλίς ήταν σπαρμένος με πτώματα. Είδα γυναίκες με διάφανα χείλη που δεν είχαν πια ανθρώπινη μορφή. Οι δρόμοι στους οποίους προχωρούσαν οι γυναίκες και τα παιδιά δεν ήταν βατοί παρά για τα μουλάρια μεταφορών.» «Στις 5 Φεβρουαρίου 1922, ένας άλλος Αμερικανός και εγώ φύγαμε έφιπποι για να επισκεφτούμε ένα αρκετά απομακρυσμένο ορφανοτροφείο, όταν φτάσαμε σε μια παλιά δεξαμενή πέντε λεπτά έξω από την πόλη του Mezereh. Ακούγοντας κραυγές διαφορετικές από αυτές που είχαμε συνηθίσει ν’ ακούμε από πρόσφυγες, πλησιάσαμε και βρήκαμε τριακόσια μικρά παιδιά συγκεντρωμένα σε κύκλο. Είκοσι χωροφύλακες, που είχαν αφιππεύσει, χτυπούσαν αλύπητα αυτά τα μικρά με το πλατύ μέρος του ξίφους. Κάθε φορά που μια μητέρα ριχνόταν για να σώσει το παιδί της τη χτυπούσαν και την απομάκρυναν. Τα παιδιά γονάτιζαν ή σήκωναν τα χέρια τους για να προφυλαχθούν από τα χτυπήματα.» [...] «Έστειλαν 15.000 άτομα στο Ντιαρμπεκίρ μέσα στις χιονοθύελλες του χειμώνα, τα τρία τέταρτα ήταν γυναίκες και παιδιά που βάδιζαν, φεύγοντας απ’ το Χαρπούτ, χωρίς τροφή και σκέπασμα, διασχίζοντας τα βουνά εκεί όπου δεν υπήρχε κανένα καταφύγιο. Οι Τούρκοι έπαιρναν τις ωραιότερες γυναίκες στα μουσουλμανικά χαρέμια κι αστειεύονταν ανοιχτά για τον αριθμό των γυναικών που είχαν κατακτήσει κατ’ αυτόν τον τρόπο. Ύστερα μας τις έστελναν για να ζητήσουν ψωμί, δηλώνοντας πως ήταν προσφυγοπούλες. Κάποιες από τις κοπέλες που είχα γνωρίσει στη Σαμψούντα είχαν παραμορφώσει το πρόσωπο τους με την ελπίδα να μην τις πάρουν..».
Κτηνωδίες, βιαιοπραγίες, απελάσεις, δημεύσεις περιουσιών του χριστιανικού πληθυσμού, από τους Τούρκους. Απέλαση και κακοποίηση Αμερικανών υπαλλήλων της Επιτροπής Βοήθειας από το Χαρπούτ.
εκτοπίσεις. Οι Αρμένιοι δεν έχουν κανένα δικαίωμα στα δικαστήρια. Ένας πρόσφατος τουρκικός νόμος απαγορεύει στους χριστιανούς να κληρονομούν περιουσία, εκτός κι αν προέρχεται από πατέρα ή αδερφό· κάθε περιουσιακό στοιχείο διαφορετικής προέλευσης περνά στην κυβέρνηση. Σε περίπτωση που οι νόμιμοι κληρονόμοι έχουν εκτοπισθεί σε άλλη περιοχή δεν τους επιτρέπεται η κατοχή περιουσίας λόγω του νόμου περί εκτοπίσεων. Φυλακίζουν χριστιανούς άνδρες χωρίς κανένα λόγο, παρά μόνο για ν’ αποσπάσουν διά της βίας λύτρα από τους συγγενείς. Εξαναγκάζουν τις γυναίκες να γίνουν υπηρέτριες σε μουσουλμανικά σπίτια χωρίς το δικαίωμα έφεσης σε κάποιο δικαστήριο. Οι Τούρκοι αξιωματούχοι δηλώνουν απροκάλυπτα ότι ο μόνος τρόπος που μπορούν να πάρουν χρήματα είναι εκβιάζοντας τους χριστιανούς». Ο ταγματάρχης Yowell δηλώνει ότι οι συνθήκες ζωής των εκτοπισμένων Ελλήνων είναι ακόμα πιο φοβερές. Από τους 30.000 εκτοπισθέντες που έφυγαν από τη Σεβάστεια, 5.000 πέθαναν πριν φτάσουν στο Χαρπούτ και άλλοι 5.000 πέθαναν στο Χαρπούτ ή δυτικότερα. Δεν επιτράπηκε σε κανέναν από τους υπαλλήλους της Επιτροπής Βοήθειας ν’ αναλάβει την ευθύνη για τα παιδιά των εκτοπισμένων που πέθαιναν. Σε όλη τη διαδρομή οι Τούρκοι είχαν το δικαίωμα να επισκέπτονται τις ομάδες προσφύγων και να διαλέγουν τις γυναίκες και τα κορίτσια που επιθυμούσαν, με κάθε σκοπό. «Οι τουρκικές αρχές ευθέως δηλώνουν πως είναι εσκεμμένη η πρόθεση τους ν’ αφήσουν όλους τους Έλληνες να πεθάνουν και οι πράξεις τους τεκμηριώνουν αυτές τις δηλώσεις τους». Ο Τούρκος με δυσκολία δείχνει κατάλληλος υποψήφιος για να ενταχθεί στην Κοινωνία των Εθνών και δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι η παράλογη κτηνωδία των εθνικιστικών αρχών έχει προκαλέσει, τόσο στους Ασιάτες Έλληνες, όσο και στους Ελλαδίτες, έντονο το συναίσθημα να μην παραδοθούν. Αυτό το συναίσθημα οι Δυνάμεις της Entente μπορούν να το αντιμετωπίσουν μόνον επιμένοντας υπέρ της πραγματικής προστασίας των δικαιωμάτων των μειονοτήτων στην Τουρκία.
ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ ΜΕΣΑ ΑΠΟ ΕΠΙΣΗΜΕΣ ΚΑΤΑΓΡΑΦΕΣ Αποσπάσματα από τις Τουρκικές Εθνοσυνελεύσεις με επίσημες καταγραμμένες θέσεις Τούρκων βουλευτών.
Από τον τόμο του κ. Κωνσταντίνου Φωτιάδη, καθηγητή Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, «Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ», Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων, Αθήνα 2004. Στις 9 Νοεμβρίου 1920, ο διοικητής της περιφέρειας Δζανήκ, Εδχέμ, έστειλε σε μέλη του κεμαλικού κινήματος, στην Αμισό, κρυπτογραφικό τηλεγράφημα του Υπουργείου Εσωτερικών, το οποίο διέταζε την απέλαση των ελληνοϋπηκόων, συμπεριλαμβανομένων και των γυναικόπαιδων, εκτός των συνόρων του κράτους και την κατάσχεση ολόκληρης της περιουσίας τους: «Επειδή συνεπεία κρυπτογραφικού τηλεγραφήματος του πληρεξουσίου του Υπουργείου των Εσωτερικών διατάσσεται η απέλασις των Ελληνο-υπηκόων μετά των οικογενειών και γυναικοπαίδων αυτών εκτός των συνόρων του (Κράτους) διά του πλησιεστέρου σταθμού και λιμένος, αφού κατασχεθή πάσα η λοιπή αυτών περιουσία. Ανήσυχοι και αντίθετοι με τα σκληρά μέτρα της κεμαλικής κυβέρνησης απέναντι στους Έλληνες ήταν ακόμη και κάποιοι Κεμαλικοί Βουλευτές, ιδιαίτερα της περιοχής του Πόντου, οι οποίοι κατηγορήθηκαν από το συνάδελφό τους βουλευτή της Προύσας Εμίν μπέη, στη συνεδρίαση της 21 Αυγούστου 1922, ως «οπαδοί του Ποντιακού ιδεώδους» και παραπέμφηκαν σε εξεταστική επιτροπή για τις μετριοπαθείς θέσεις τους και την παθητική τους στάση. Στην Τουρκική Εθνοσυνέλευση της Άγκυρας ιδιαίτερα ξεχώρισε ο βουλευτής της Σινώπης Χακκί Χαμί μπέης, ο οποίος δυναμικά διαφοροποιήθηκε με τα μέτρα των εκτοπίσεων της κυβέρνησής τους. Στην αγόρευσή του τόνιζε: «Αν οι εκτοπίσεις γίνονται με σκοπό τη δολοφονία ανθρωπίνων ζώων, αυτό είναι κάτι πάρα πολύ άσχημο. Μας κηλιδώνει στα μάτια όλου του κόσμου. Η κυβέρνηση δεν θα μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της. Τι κρίμα που σήμερα για μία ακόμη φορά αναρωτιόμαστε, αν θα έρθει αυτή η επιτροπή έρευνας και αν θα πρέπει να τη δεχτούμε. Κατά τη γνώμη μου αυτό δεν είναι καθόλου σωστό. Αν δεχτούμε την επιτροπή έρευνας, θα έχουμε μεγάλη ζημιά. Γιατί είδα με τα μάτια μου ότι οι υπάλληλοί μας διέπραξαν τέτοια εγκλήματα, που να είστε σίγουροι, δεν τα διαπράττουν στην εποχή μας ούτε οι Άγγλοι. Τότε η κυβέρνηση δεν θα μπορεί να υπερασπιστεί τον εαυτό της…». Στο σημείο αυτό, διακόπτοντας τον αγορητή ο βουλευτής Καισάρειας Οσμάν μπέης συμπλήρωσε: «Είναι πολιτική λεηλασίας, καταστροφής». Ο Σαλαχαττίν μπέης συμφωνώντας θα προσθέσει: «…Ποίος αμαυρούται; Το δυστυχισμένο το έθνος» …και θα διερωτηθεί: «…Σε ποιόν άραγε έθνους την ιστορία μπορούν να τιμώνται και να απαινούνται οι φόνοι;» Σε παρατήρηση συναδέλφου του ότι «τα ίδια έκαμαν και οι Έλληνες», θα παρατηρήσει ότι «εκείνοι τα έκαμαν πολιτισμένα και όχι με λαδομπογιά».
(Απο το αρχείου του καθηγητή Κ. Φωτιάδη)
ΤΟ ΕΓΚΛΗΜΑ ΤΗΣ ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑΣ Υπάρχει μία ευρεία συμφωνία για την χρήση της διατύπωσης Συνθηκών Γενοκτονίας στο καταστατικό (του Ο.Η.Ε.) για το Δικαστήριο Ο.Η.Ε. Το Άρθρο 5 του καταστατικού έχει παρθεί απευθείας από την Συνθήκη: «… Γενοκτονία σημαίνει εκτέλεση οποιασδήποτε από τις παρακάτω ενέργειες με σκοπό την καταστροφή, εξολοκλήρου ή εν μέρει, μιας εθνικής, φυλετικής ή θρησκευτικής ομάδας, όπως : • Θανάτωση μελών της ομάδας • Πρόκληση σοβαρών σωματικών ή διανοητικών βλαβών σε μέλη της ομάδας • Σκόπιμη επιβολή συνθηκών διαβίωσης στην ομάδα, υπολογισμένων να επιφέρουν την φυσική της καταστροφή, εξολοκλήρου ή εν μέρει • Επιβολή μέτρων με σκοπό την παρεμπόδιση των γεννήσεων μέσα στην ομάδα • Η μετά βίας μεταφορά παιδιών της ομάδας σε άλλη ομάδα. Οι παρακάτω πράξεις πρέπει να είναι τιμωρητέες: • Γενοκτονία • Συνωμοσία με σκοπό τη διάπραξη γενοκτονίας • Απευθείας και δημόσια ενθάρρυνση για διάπραξη γενοκτονίας • Απόπειρα για πράξη γενοκτονίας • Συνενοχή στην γενοκτονία ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΣ ΗΝΩΜΕΝΩΝ ΕΘΝΩΝ
Affari Politici, Turchia 1919-1930, Pacco 1666 6.5.1922 6 Μαΐου 1922 THE TIMES Η ΠΑΡΑΛΟΓΗ ΚΤΗΝΩΔΙΑ ΤΩΝ ΤΟΥΡΚΩΝ 10.000 Έλληνες νεκροί. (Του ανταποκριτού μας) Κωνσταντινούπολη, 4 Μαΐου. Τέσσερις Αμερικανοί υπάλληλοι της Επιτροπής Βοήθειας έφτασαν από το Χαρπούτ, όπου ήταν υπεύθυνοι της Επιτροπής Βοήθειας της Εγγύς Ανατολής, έχοντας απελαθεί από τους Τούρκους. Αυτοί είναι ο ταγματάρχης Yowell, διευθυντής της μονάδας του Χαρπούτ, ο δρ. Ward, αρχίατρος, χειρουργός, δρ. Ruth Parmalee, γιατρός, διευθύντρια και η δ. Isabel Harley, διευθύντρια ορφανοτροφείου. Ο ταγματάρχης Yowell με τον Αμερικανό πρόξενο στο Αλέππο και τον Αμερικανό ύπατο αρμοστή έχει υποβάλλει πλήρεις αναφορές για την αποτρόπαιη μεταχείριση των χριστιανών, κάνοντας χρήση του ιδιαίτερου πλεονεκτήματος του ως Αμερικανός πολίτης. «Αυτές οι απελάσεις είναι η αποκορύφωση μιας μακράς σειράς εχθρικών ενεργειών και το προοίμιο νέων βιαιοπραγιών των Τούρκων εναντίον του χριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας,» είπε ο ταγματάρχης Yowell. «Είμαι», πρόσθεσε, «διευθυντής της Αμερικανικής Επιτροπής Βοήθειας στο Χαρπούτ από τον Οκτώβριο. Με συνέλαβαν στις 5 Μαρτίου για λόγους που οι Τούρκοι αρνήθηκαν να αποκαλύψουν και εκτοπίσθηκα βίαια... Συμπεριφέρθηκαν με τον χειρότερο και τον πιο άδικο τρόπο σε όλους τους Αμερικανούς υπαλλήλους της Επιτροπής Βοήθειας της περιοχής του Χαρπούτ, παρά το γεγονός ότι αυτοί πρόσφεραν αξιόλογο έργο πρόνοιας τόσο για τους μουσουλμάνους ορφανούς πρόσφυγες όσο και για τους χριστιανούς... Οι Αρμένιοι σ’ αυτή την περιοχή είναι σε κατάσταση ουσιαστικής σκλαβιάς και δεν τους επιτρέπεται να ταξιδέψουν ούτε καν στο εσωτερικό της χώρας. Οι Τούρκοι έχουν δημεύσει όλη την περιουσία των Αρμενίων που πέθαναν στις πρόσφατες
«ΜΑΥΡΗ ΒΙΒΛΟΣ»
Έκδοση ΠΑΤΡΙΑΡΧΕΙΟΥ 1919 Από την πρώτη περίοδο Γενοκτονίας 1914 - 1919 Δον) Τμήμα Επεσίου 20 Ιν-ονού, 21 Παζάρ-πελέν, 22 Κηζήκ, 23 Τσαμλή-καλέ. Τα χωρία ταύτα εκδιωχθέντα κατέφυγαν προς την Φάτσαν ή διεσκορπίσθησαν πολλαχού. Σφαγαί και φόνοι και απαγχονισμοί εσημειώθησαν πλείστοι όσοι κατά τον διωγμόν αυτών. Ο Βασίλειος Γεωργίου κατεσφάγη θηριωδώς εν Ζάρα ληστευθείς πρότερον. Απηγχονίσθησαν πολλοί φιλήσυχοι χωρικοί ως φυγόστρατοι δήθεν και ως επαναστάται και δη: εν Ιν-ονού 14, μεταξύ δ’αυτών ο Ιωακείμ Σάββα, ο Κωνσταντίνος και Σάββα Τσερκέζ, ο Γεώργιος Πισία, ο Παύλος Μιχαήλ και ο Λάζαρος μετά της συζύγου αυτού, εν Κηζήκ 8, εν Τσαλή-καλέ 4 και ικανοί εν Παζάρ-πελέν. Μερικός διωγμός εγένετο και εις τα λοιπά χωρία του τμήματος τούτου (Δερέ-κιοϊ, Κιόβ-τεπέ, Αρμούτ-τσαϊρ, Καγιαλή-καγιά, Τζέτουρα, Κούλ-αλή, Τζελέπ, Καγιά-δεπε, Μουρασή, Οβατζούκ, Κούρ-μπαγή. Το χωρίον Παναγία δεν εξεκενώθη) κατόπιν πολλών πιέσεων και απαγχονισμών. Οι παραμείναντες δεν είδον βελτιουμένην την θέσιν αυτών. Τουναντίον απαγορευθείσης πάσης μεταβάσεως αυτών εις τους αγρούς προς καλλιέργειαν υφίσταντο τον εκ λιμού θάνατον, το φάσμα του οποίου συχνάκις επισείοντες οι Τούρκοι παρεπλάνουν πολλάς των χριστιανών εκλέγοντες συνήθως τας εκκλησίας ως τόπον κορεσμού των ασελγειών αυτών. Την αυτήν τύχην υπέστησαν και τα χωρία των τμημάτων: Σούσεχρι, Κιρικίου, Γιαγλή-γιουζού, Μεσουδιέ και Σήσορτας.
ΞΕΡΙΖΩΜΟΣ
ΕΛΛΗΝΩΝ ΤΟΥ ΠΟΝΤΟΥ ΑΡΜΕΝΙΩΝ
ΚΑΙ
ΑΣΣΥΡΙΩΝ
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
ΠΑΡΟΥΣΊΑΣΗ ΛΊΓΩΝ ΕΠΏΝΥΜΩΝ ΜΑΡΤΎΡΩΝ ΤΟΥ ΠΌΝΤΟΥ, ΣΑΝ ΧΡΈΟΣ ΤΙΜΉΣ ΠΡΟΣ ΤΗ ΣΤΡΑΤΙΆ ΤΩΝ ΕΠΩΝΎΜΩΝ ΚΑΙ ΑΝΩΝΎΜΩΝ ΜΑΡΤΎΡΩΝ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΉΣ ΘΗΡΙΩΔΊΑΣ.
1 -2.
3 -4 .
5- 6.
7.
8.
9.
1 0.
11.
12.
1 3.
14.
15.
1-2. Καπετανίδης Νίκος: Γεννήθηκε το 1889 στην Ριζούντα. Τον Οκτώβριο του 1918 εξέδωσε την εφημερίδα «Εποχή». Όταν του απάγγειλε ο δικαστής την κατηγορία ότι αγωνίζεται για την ανεξαρτησία του Πόντου, σηκώθηκε και με απαράμιλλο θάρρος και γενναιότητα είπε: “Όχι μόνο για την ανεξαρτησία του Πόντου αλλά και για την ένωσή του με την Ελλάδα”. Καταδικάστηκε και απαγχονίστηκε με άλλους 69 συγκρατούμενούς του στις 21 Σεπτεμβρίου 1921. Ήταν 32 χρονών. 3-4. Κωφίδης Ματθαίος: βουλευτής Τραπεζούντας στην Τουρκική Βουλή. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 5-6. Ακριτίδης Αλέξανδρος: έμπορος Τραπεζούντας. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. Επιστολή του προς την σύζυγό του.
7-8. Ανανιάδης Συμεών & Αντώνιος: Φοιτητής στο Κολλέγιο Ανατόλια της Μερζιφούντας & ο πατέρας του. Απαγχονίστηκαν μαζί στην Αμάσεια για τις ιδέες τους για έναν ελεύθερο Πόντο. 9. Κιουπτσίδης Γεώργιος: πρόκριτος του Ακ Δαγ Ματέν. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 10. Ερμείδης Παναγιώτης: δικηγόρος από την Κερασούντα,νομικός σύμβουλος της Οθωμανικής Τράπεζας. Δολοφονήθηκε από τον Τοπάλ Οσμάν το 1919. 11. Μαυρίδης Μιχάλης: έμπορος από την Τρίπολη. Δολοφονήθηκε από τον Τοπάλ Οσμάν το 1921. 12. Αγριτέλλης Ζήλων Ευθύμιος: βοηθός Επίσκοπος του μητροπολίτη Αμασείας Γερμανού. Καταδικάστηκε από τα Δικαστήρια Ανεξαρτησίας του Κεμάλ και πέθανε στις φυλακές.
13. Αϊβαζίδης Πλάτων: Πρωτοσύγκελλος μητρόπολης Αμασείας και Αμισού. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 14. Αρζουμανίδης Αδείμαντος: γιατρός στην Αμάσεια. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 15. Χριστοφορίδης Χρήστος: φαρμακοποιός Αμισού. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 16. Χριστοφορίδης Ηρακλής: από την Αμισό. Τον σκότωσαν οι Τούρκοι. 17. Χαμλατζής Χ. Πάρις: γιατρός Αμισού. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 18. Επιφανίδης Πελοπίδας: γιατρός Αμισού. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
1 6.
17.
18.
1 9.
20.
21.
2 2.
23.
24.
2 5.
26.
27.
2 8.
29.
30.
3 1.
32.
33.
3 4.
35.
36.
19. Τζίνογλου Αντώνιος: γραμματέας της μητροπόλεως της Σινώπης. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 20. Συμεωνίδης Αναστάσιος: παντοπώλης Οινόης. Τον τουφέκισαν στην Αμάσεια το 1921. 21. Ξυγαλάς Σταύρος: παντοπώλης Φάτσας. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 22. Τοκατλίδης Αβραάμ: έμπορος Κοτυώρων. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 23. Αντώνογλου Μιχαήλ: καπνέμπορος Πάφρας. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921. 24. Ορδουλόγλου Αλέξανδρος: φαρμακοποιός Πάφρας. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
25. Αναστασιάδης Παναγιώτης: ταμίας της μητρόπολης Αμάσειας. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
31. Ατματζίδης Ιωάννης: έμπορος Κερασούντος. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
26. Ανταβαλόγλου Ι. Σοφοκλής: μεγαλέμπορος Αμισού. Απαγχονίστηκε μαζί με τον πατέρα του στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
32. Ατματζίδης Σάββας: έμπορος Κερασούντος. Σκοτώθηκε από τον Τοπάλ Οσμάν το 1921.
27. Ανταβαλόγλου Ι. Σωκράτης: τραπεζίτης Αμισού. Κατακρεουργήθηκε στην «Κοιλάδα του διαβόλου» τον Ιούνιο του 1921 από τους Τούρκους.
33. Παπαμάρκου Γεώργιος: καθηγητής μαθηματικών στο Ελληνικό Γυμνάσιο Αμισού. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
28. Χατζηαντώνογλου Ι. Αντώνιος: καπνέμπορος από την Πάφρα. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
34. Παυλίδης Ι. Παύλος: καθηγητής Θεολογίας στο Κολλέγιο «Ανατόλια» Μερζιφούντας. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
29. Αρζόγλου Ι. Λάζαρος: καπνέμπορος από την Πάφρα. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
35. Χρυσαφίδης Αβραάμ: γιατρός Αμισού. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
30. Χατζηγιάννης Γιελκεντζόγλου Γεώργιος: καπνέμπορος από την Πάφρα. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
36. Πιρλής Γεώργιος: υφασματέμπορος Αμισού. Απαγχονίστηκε στην Αμάσεια Σεπτέμβριο του 1921.
ΑΓΩΝΙΣΤΕΣ ΠΟΝΤΟΥ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
1. Ανθόπουλος Βασίλειος (Βασίλ Αγάς ή Βασίλ Ουστά ή Καραβασίλ) & οικογένεια 1889 Κιζίκ Απές -1922 Κωνσταντινούπολη. Ο γενικός αρχηγός των αντάρτικων ομάδων του Δυτικού Πόντου. Έδρασε στις περιοχές Σεβάστειας, Τοκάτης, Νεοκαισάρειας, Έρπαα & Σαμψούντας. (Μάχη του Ταφλάν, μάχη της Τάβλας). 2. Ιωαννίδης Ουσταμπασίδης Βαγγέλης (Ελβάν) 1891 Κιουμούς Ματέν -1978 Αθήνα. Οπλαρχηγός Δυτικού Πόντου. 3. Καπετάν Ευκλείδης Κουρτίδης 1887-1937. Οπλαρχηγός Σάντας.
4. Κοσμίδης Στυλιανός (Ιστύλ Αγάς) 1886 Κοβτσάπογαρ Σαμψούντας-1940 Δράμα. Οπλαρχηγός Σαμψούντας.
ΆΛΛΟΙ ΚΑΠΕΤΆΝΙΟΙ
• Αιμίλιος Καδήογλου (περιοχή Σαμψούντας, πρώτη περίοδος). 5. Παπαδόπουλος Αναστάσιος (Κοτσά Αναστάς) • Καπετάν Παπούλας: ο πρώτος αντάρτης από τον Βαλκανικό 1896 Εντίκ πουνάρ Έρπας. πόλεμο. Οπλαρχηγός του Δυτικού Πόντου σκοτώθηκε στο χωριό Εζενούς • Καπετάν Χατζή, σκοτώθηκε στο Χουζουρλί. • Καπετάν Ανέστης Πατμάν 6. Χατζηελευθερίου Αντώνιος • Καπετάν Τσαγκαλής (Αντών πασάς ή Αντών Καραμπέγ) • Καπετάν Τσογκάλης 1888 Κουρούκοκτσε Πάφρας -1918 Εγριπέλ. • Καπετάν Ονούφρης Αρχηγός της περιοχής Πάφρας. • Καπετάν Αμπατζής • Καπετάν Καμανλής • Καπετάν Λευτέρης • Τσάμ Νικολής • Μπαρμπαζαχαρίας • Δεληλάζαρος • Μάζαλη Αβραάμ • Κώστα Αγάς • Καραγιάννες (Ιωάννης Καιγχίδης) Γαλίαινα • Χατζηελευθερίου Πελαγία συζ.Αντώνιου • Δεληγιαννίδης Φάνης • Καπετάν Ιακώβ • Καραγιάννης Θεόδωρος
ΠΡΟΣΩΠΙΚΟΤΗΤΕΣ
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
15.
16.
17.
18.
19.
20.
21.
22.
23.
1. Διογένης ο κυνικός 400π.Χ. Σινώπη–323π.Χ. Κόρινθος. Φιλόσοφος. Ιδρυτής της κυνικής φιλοσοφίας. 2. Μιθριδάτης ΣΤ’ Ευπάτωρ 132π.Χ. Αμάσεια - 63π.Χ., Παντικάποιον. Βασιλιάς του Πόντου από 120-63 π.Χ. Με την εξέγερση εναντίον των Ρωμαίων κατάφερε να απελευθερώσει τις Ελληνικές πόλεις. 3. Στράβων 63π.Χ. Αμάσεια–23μ.Χ. Αμάσεια. Ο σημαντικότερος γεωγράφος της αρχαιότητας. Κύριο έργο του τα 17 βιβλία «Γεωγραφικά» (τα μόνα που σώζονται από την αρχαιότητα) που αναφέρονται στην περιγραφή των λαών, στα ήθη και έθιμά τους και στα φυσικά και γεωλογικά φαινόμενα. 4. Βησσαρίων ο Τραπεζούντιος 02/01/1408 Τραπεζούντα – 18/11/1472 Ραβέννα Ιταλίας. Ο μεγάλος διανοητής της Ευρώπης. Το 1439 γίνεται Καρδινάλιος. Επηρέασε καθοριστικά το Διαφωτισμό και την Αναγέννηση. Δημιούργησε την Μαρκιανή Βιβλιοθήκη. 5. Σεβαστός Κυμινήτης 1630 Χοτς Τραπεζούντας–1702 Βουκουρέστι. Από τους μεγαλύτερους Έλληνες λόγιους του 17ου αι. Ιδρυτής του Φροντιστηρίου Τραπεζούντας. Διεύθυνε πολλά πνευματικά κέντρα (Κωνσταντινούπολη, Τραπεζούντα, Βουκουρέστι). 6. Αλέξανδρος Υψηλάντης 1/12/1792 Κωνσταντινούπολη – 1828 Βιέννη. Αρχηγός της φιλικής εταιρείας εμπνεύστρια της επανάστασης του 1821. Γόνος ευγενών από την Τραπεζούντα. 7. Δημήτριος Υψηλάντης 1793 Κωνσταντινούπολη – 5/8/1832 Ναύπλιο. Στρατηγός της τελευταίας μάχης της Πέτρας, που οκοκλήρωσε την επανάσταση του
1821. Γόνος ευγενών από την Τραπεζούντα. 8. Παπαδόπουλος Γεώργιος (Κυριακίδης), 1828 Αργυρούπολη-1892 Πειραιάς. Από τις σημαντικότερες προσωπικότητες της εκπαίδευσης του Πόντου. Διευθυντής Φροντιστηρίου Αργυρούπολης 1854-1862. Διευθυντής Φροντιστηρίου Τραπεζούντας 1862-1872, όταν αναγνωρίστηκε από το Πανεπιστήμιο Αθηνών ως ισότιμο με το γυμνάσιο στην Ελλάδα. Ο αποκαλούμενος «φωστήρας» του Πόντου. 9. Ιωαννίδης Βασίλειος 1865 Τραπεζούντα-1936 Αθήνα. Εκλέχτηκε πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου Πόντου από την Εθνοσυνέλευση Πόντου στο Βατούμ το 1919. 10. Γερμανός Καραβαγγέλης Γεννήθηκε 16/6/1866 στη Λέσβο. Ο τελευταίος μητροπολίτης Αμισού & Αμάσειας. Καταδικάστηκε ερήμην σε θάνατο από τα δικαστήρια της Αμάσειας. Πέθανε 11/02/1935 στην Αμάσεια. 11. Αγριτέλης Ευθύμιος 1876 Λέσβος. Επίσκοπος Ζήλων – Αμάσειας. Πέθανε 29/05/1921 μετά από βασανιστήρια στις φυλακές της Αμάσειας. 12. Καλαντίδης Χρήστος 1876 Ρίζαι -1946 Αθήνα. Ο 1ος ιδρυτής Ακτινολογικού Ιατρείου στην Ελλάδα. 13. Άνθιμος Παπαδόπουλος 15/1/1878 Αργυρούπολη – 1962 Αθήνα. Ιδρυτικό μέλος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών. Έγραψε πλήθος μελετών και άρθρων στο «Αρχείον Πόντου». Κορυφαία συγγράμματά του «Το Ιστορικό Λεξικό της Ποντιακής Διαλέκτου» και η «Ιστορική Γραμματική της Ποντιακής Διαλέκτου».
14. Χρύσανθος Φιλιππίδης Μητροπολίτης Τραπεζούντος 1881 Κομοτηνή -1949 Αθήνα. Με δική του ιδέα και πρωτοβουλία ιδρύθηκε το 1927 η Επιτροπή Ποντιακών Μελετών. Το 1938 γίνεται Αρχιεπίσκοπος Αθηνών & πάσης Ελλάδος. Λόγια του: «Ο αρχηγός της εκκλησίας δεν παραδίδει την πρωτεύουσα της πατρίδος του εις ουδένα ξένον. Ο αρχηγός της εκκλησίας ένα καθήκον έχει: Να φροντίσει δια την απελευθέρωσίν της». 15. Κανδηλάπτης Γεώργιος «Κάνις» 1881, Αργυρούπολη -1971 Αλεξανδρούπολη. Εκπαιδευτικός,συγγραφέας με πάνω από 1200 έργα. Το 1966 του απονέμεται το Παράσημο του Χρυσού Σταυρού του Τάγματος του Φοίνικος. 16. Ιασωνίδης Λεωνίδας 1884 Ορντού -1959 Θεσ/νίκη. Το 1917 ίδρυσε την «Ευξεινοπόντειον Ένωσιν» και το 1918 την «Κεντρική Ένωση των Ποντίων». Το 1919 συμμετέχει στην «Εθνοσυνέλευση των Ποντίων» στο Βατούμ, με σκοπό την απελευθέρωση του Πόντου και τη δημιουργία ανεξάρτητης-αυτόνομης Δημοκρατίας. Από το 1923 εκλεγόταν επί δεκαετίες βουλευτής Θεσσαλονίκης. «Ξηρανθήτω ημίν ο λάρυγξ, εάν επηλαθόμεθά σου, ω Πάτριος Ποντία γη» «Να στεγνώσει το λαρύγγι μου, εάν σε ξεχάσω, Ποντιακή γη των Πατέρων μου». 17. Πασαλίδης Ιωάννης 1885 Πόντος-1968 Θεσσαλονίκη. Σπούδασε Ιατρική στην Οδησσό και στην Μόσχα. Το 1918 εκλέχτηκε στο Κοινοβούλιο της Γεωργίας και ορίζεται υπουργός εξωτερικών. Βουλευτής Θεσσαλονίκης το 1923. Ιδρυτής του Ελληνικού Σοσιαλιστικού Κόμματος το 1945. 18. Κτενίδης Φίλων 1889 Τραπεζούντα - 1963 Θεσσαλονίκη. Θεατρικός συγγραφέας,δημοσιογράφος,για-
τρός,ιδρυτής του Σωματείου Παναγία Σουμελά και εμπνευστής της ιδέας για την ανιστόριση της μονής της Παναγίας Σουμελά στην Καστανιά Βερμίου. 19. Άκογλους Ξενοφών (Ξένος Ξενίτας), 1895 Αμισός-1961 Αθήνα. Λαογράφος, λογοτέχνης, ιστορικός. Ανάμεσα στα έργα του έγραψε και το μνημειώδες έργο «Λαογραφικά Κοτυώρων Α’ Τόμος» το 1939, βραβευμένο από την Ακαδημία Αθηνών. Γνώστης βυζαντινής μουσικής συγκέντρωσε πολλές μελωδίες δημωδών ασμάτων και χορών των Ποντίων των Κοτυώρων. 20. Αγ. Γεώργιος Καρσλίδης, 1901 Αργυρούπολη-1959 Δράμα. Το 1917 εκάρη μοναχός στην Ι.Μ. Ζωοδόχου Πηγής (Γεωργία). Ίδρυσε το μοναστήρι της αναλήψεως του Σωτήρος στο χωριό Ταξιάρχες Δράμας. Νέος άγιος που εντάχθηκε επίσημα στο ορθόδοξο αγιολόγιο το 2008 και η μνήμη του τιμάται στις 4 Νοεμβρίου. 21. Λαυρεντίδης Ισαάκ 1911 Καρς -1997 Αθήνα. Τιμήθηκε με το Χρυσούν Αριστείον Ανδρείας και με το παράσημο Εθνικής Αντίστασης 1941-44. Εξελέγη 10 φορές βουλευτής & διετέλεσε κοσμήτωρ & αντιπρόεδρος της Βουλής των Ελλήνων. 22. Τσιρκινίδης Ηλίας 1915 Νοβοροσίσκ - 1999 Αθήνα. Συγγραφέας πολλών ποιημάτων & θεατρικών έργων. Ο «Παλαμάς των Ποντίων». 23. Λαμψίδης Οδυσσέας 1917 Τραπεζούντα - 2006 Αθήνα. Διδάκτορας φιλοσοφίας, ιστορικός, βυζαντινολόγος. Επί σειρά ετών πρόεδρος της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών (επιστημονικό περιοδικό «Αρχείον του Πόντου»). Συντέλεσε όσο κανένας άλλος στην καταγραφή, διάσωση και ανάδειξη του Ποντιακού Ελληνισμού.