Kennisrotonde
De school op digitale ontdekkingsreis 150 ict-vraagstukken uit het basis- en voortgezet onderwijs
De school op digitale ontdekkingsreis 150 ict-vraagstukken uit het basis- en voortgezet onderwijs
Inhoudsopgave
Voorwoord De Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict
5
7
Brug tussen onderwijsvraagstukken
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
19
Categorie Competenties leraren
21
Categorie Het nieuwe leren
27
Categorie Ict in de vakken
37
en ict
7
Categorie Loopbaan leerling in kaart
47
De rotonde als metafoor
7
Categorie Technieken
55
Het doel van de Kennisrotonde
8
Categorie Van papier naar digitaal
67
Het ‘verkeer’ op de Kennisrotonde
8
Categorie Visie
73
Experts, kennisbronnen en aansluiters
9
Het proces van de Kennisrotonde
9
77
Verkeersregels op de rotonde
10
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
De subsidieregeling de Kennisrotonde
10
Categorie Competenties leraren
79
Programmaraad en jury
11
Categorie Het nieuwe leren
83
Categorie Ict in de vakken
87
Overzicht ict-vraagstukken 13
Categorie Loopbaan leerling in kaart
95
Verdeling in categorieën
13
Categorie Technieken
101
Type ict-vraagstukken
13
Categorie Van papier naar digitaal
109
Overzicht van PO-vraagstukken
14
Categorie Visie
115
Overzicht van VO-vraagstukken
16
En nu aan de slag
119
Wat weten we over de Kennisrotonde?
119
Facts & figures
120
Samen leren
120
De opbrengsten van de Kennisrotonde
121
Dankwoord
122
Trefwoordenregister
123
Brochures
127
Voorwoord
Ict is niet meer weg te denken uit ons dagelijks leven. Ook binnen het onderwijs komen we het steeds vaker tegen. Veel scholen in het basis- en het voortgezet onderwijs hebben de ambitie om ict te verweven met het onderwijs en dagelijks in de klas te gebruiken. Om deze ambities te kunnen verwezenlijken is kennis nodig. Ruim 2,5 jaar geleden richtten we een virtuele rotonde op om scholen op hun zoektocht naar kennis bij te staan: de Kennisrotonde. Een vraaggericht kennisplatform voor en door het onderwijs. Op de Kennisrotonde konden scholen uit het basis- en voortgezet onderwijs de afgelopen 2,5 jaar hun vragen indienen. Samen met procesadviseurs gingen ze op ontdekkingsreis naar passende kennis. Via de website van de Kennisrotonde konden andere scholen zich aansluiten bij het vraagstuk en zo delen in de kennis. Want kenniscirculatie staat hoog in het vaandel bij de Kennisrotonde. Kennis brengen, halen, delen en ontwikkelen zijn essentieel voor een goede doorstroming op de rotonde. Zoals gezegd functioneerde de rotonde vooral voor en door het onderwijs. Met de scholen aan het stuur zijn we aan de slag gegaan met ruim 150 ict-vraagstukken. Circa vierhonderd scholen waren hierbij direct betrokken. Sommige dienden actief een vraag in, andere sloten zich aan bij een bestaand vraagstuk. Daarnaast hebben ongeveer duizend scholen indirect via samenwerkingsverbanden of overkoepelende schoolbesturen meegewerkt aan het programma. Veel vraagstukken zijn nog volop in beweging. Wij verwachten hiervan volgend jaar de vruchten in de vorm van bruikbare kennis. Ook deze zal terug te vinden zijn op onze website www.kennisrotonde.nl. Eind 2007 is het programma Kennisrotonde voltooid. Voor u ligt dit boek waarin we terugblikken. Wie zich een beeld wil vormen van de ict-vraagstukken die binnen het basisen voortgezet onderwijs spelen en wie wil weten hoe de Kennisrotonde heeft bijgedragen aan het oplossen ervan, kan niet om dit boek heen. Tijd om de balans op te maken en te kijken hoe de digitale ontdekkingsreis van de scholen op de Kennisrotonde is verlopen en wat het heeft opgeleverd. Veel leesplezier!
Ronald van Rooden Directeur Belangenbehartiging Stichting Kennisnet Ict op school
De Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict
“Er is maar één deugd en dat is kennis, er is maar één ondeugd en dat is onwetendheid.” Socrates (470-399 v. Chr.), Grieks filosoof.
Brug tussen onderwijsvraagstukken en ict
Deze vragen waren voor Kennisnet Ict op school aanleiding de kloof te dichten tussen wetenschappelijke ideeën en de vraagstukken waar scho len mee worstelen. Het resultaat is de Kennisrotonde. Een programma
Voor scholen blijkt het in de praktijk soms moeilijk om ict op een effec
dat scholen in staat stelt zelf aan de slag te gaan met hun eigen inno
tieve manier in het onderwijs in te zetten. Er dreigt in toenemende
vatieve ideeën.
mate een kloof tussen onderwijsvraagstukken, innovaties en de mogelijkheden van ict. Theoretische inzichten blijken moeilijk realiseerbaar in de praktijk. Er is kenniscirculatie nodig. Door kennis te delen, leren mensen van elkaar en ontstaat er nieuwe kennis. Ook praktijkervaringen spelen hierbij een grote rol.
De rotonde als metafoor Voor Kennisnet Ict op school is van meet af aan de rotonde de metafoor voor het functioneren van een kennisplatform. Het beeld van een rotonde
Er is in het onderwijs veel behoefte aan praktische kennis over ict. Wie
blijkt voor het hele concept goed bruikbaar. Het verbeeldt enerzijds
bijvoorbeeld goed geïnformeerd wil zijn over de bagage van de indivi-
kennisdoorstroming van wetenschap naar de praktijk en anderzijds ken-
duele leerling, kan het beste gebruik maken van instrumenten als doorlo-
niscirculatie tussen praktijkmensen door samenwerking en uitwisseling
pende leerlingvolgsystemen en digitale portfolio’s. Maar hoe organiseer
van praktijkkennis.
je die? En wat kom je allemaal tegen op je weg daar naartoe? De scholen komen met hun vraagstukken vanuit de praktijk de rotonde oprijden, op zoek naar kennisbronnen, antwoorden en oplossingen. Deze vragen van de scholen (het verkeer op de rotonde) staan continu centraal. De activiteiten van de Kennisrotonde zijn erop gericht om dit verkeer te stroomlijnen. Enerzijds door scholen op weg te helpen met bestaande kennis, anderzijds door hen te ondersteunen in het ontwikke-
... Er is in het onderwijs veel behoefte aan
len van eigen kennis. Als zij de rotonde afrijden, hebben zij antwoorden
praktische kennis over ict.
anderen met vergelijkbare vragen. We kunnen concluderen dat Kennisnet
op de gestelde vragen en worden deze antwoorden ook beschikbaar voor Ict op school het mogelijk heeft gemaakt dat er een kennisnetwerk is ontstaan rondom onderwijsvernieuwing met ict.
De Kennisrotonde faciliteert scholen bij de innovatieve aanpak van onderwijsvraagstukken. Daarbij verbindt zij de mogelijk beschikbare nationale en internationale kennisbronnen voor vraagstukken van scholen in het basisonderwijs (PO) en voortgezet onderwijs (VO) rond onderwijsvernieuwing en ict. Waar nodig wordt niet beschikbare kennis alsnog ontwikkeld met behulp van een stimuleringsregeling ten behoeve van de scholen.
Het doel van de Kennisrotonde De Kennisrotonde is een programma van, voor en met de scholen. De kennis die hierbij ontstaat, komt alleen tot stand in samenwerking met scholen, staat volledig ten dienste van die scholen en wordt productief gemaakt in de scholen. Het belangrijkste doel van de Kennisrotonde is het proces van kennis delen te stimuleren en ervoor te zorgen dat dit voor docenten en scholen steeds meer vanzelfsprekend wordt. Hierbij is het ook de bedoeling dat de drempel om samenwerking te zoeken met kennisinstellingen verlaagd wordt. Niet het produceren van zoveel mogelijk nieuwe kennis, maar het productiever maken van bestaande kennis en het leren van elkaar is de
De scholen hebben, samen met Kennisnet Ict op school, inmiddels veel
doelstelling. Dit is de kern van de activiteiten en de centrale focus van
antwoorden op vraagstukken gevonden en een groot aantal scholen
de Kennisrotonde. Dit bleek in de praktijk zeer goed mogelijk.
bevindt zich in de afrondende fase van kennisontwikkeling. Daarom richten steeds meer activiteiten zich op uitbreiding en verspreiding van
Het doel van de Kennisrotonde is:
de vergaarde kennis, bijvoorbeeld via de website, brochures en bijeenkomsten van docentennetwerken.
• Innovatievragen van scholen identificeren, bundelen en transparant maken. • De beschikbare antwoorden op deze vragen toegankelijk maken en verspreiden richting andere onderwijsinstellingen.
Het ‘verkeer’ op de Kennisrotonde
• Samenwerking stimuleren bij kennisontwikkeling.
De doelgroep van de Kennisrotonde is in te delen in de volgende twee
• Regisseren en faciliteren bij prioritaire praktijkvraagstukken
groepen:
waarvoor bestaande kennis ontoereikend is. • Scholen (PO en VO) met innovatieve ambities en vraagstukken. Het gaat daarbij concreet om: leerkrachten en docenten, ictcoördinatoren, schoolbesturen, en het ict-management. • Kennisbronnen. Het gaat hierbij om partijen die kennis hebben van onderwijsinno vatie waarbij ict een rol speelt. Zoals expertisecentra, universiteiten, hogescholen, andere scholen in het primair en voortgezet onderwijs, bedrijven, pabo’s, SBD’s, lectoren van hbo- en onderzoeksinstellingen en eventuele samenwerkingsverbanden.
De Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict
Het proces van de Kennisrotonde Op de Kennisrotonde doorlopen de scholen met hun vraagstukken een aantal fasen:
... De scholen hebben, samen met Kennisnet Ict op school, inmiddels veel antwoorden op vraagstukken gevonden...
1. Vraagactivering en -aanscherping: de scholen identificeren samen met Kennisnet Ict op school de vraag en maken hem helder. 2. Makelen: we zoeken in het netwerk van experts, procesadviseurs, collega’s en via de website naar bestaande kennis die relevant is voor het vraagstuk. De indiener beslist of de vraag hiermee beantwoord is. 3. Kennisontwikkeling: wanneer bestaande kennis ontoereikend is, laten we nieuwe kennis ontwikkelen. Wordt de vraag met bestaande kennis beantwoord, dan slaan we deze fase over. 4. Kennisverspreiding: we maken eventuele nieuwe kennis toe gankelijk voor scholen en andere belangstellenden.
Experts, kennisbronnen en aansluiters
Naast het verspreiden van kennis die direct gekoppeld is aan de vraagstukken van scholen, richt het programma Kennisrotonde zich ook op het verspreiden van kennis over specifieke thema’s. Dit zijn thema’s waar-
Een belangrijk onderdeel in het proces op de Kennisrotonde is de inzet
over scholen meerdere vraagstukken indienen of thema’s waarin vragen
van de zogenaamde vaste deskundigen. Nieuwe vraagstukken op de
onbeantwoord blijven. Zo verschijnen er brochures waarin we een link
Kennisrotonde legt Kennisnet Ict op school voor aan de deskundigen om
leggen tussen ict en belangrijke onderwijsthema’s als taal, rekenen,
snel een antwoord te krijgen op vragen als:
klassenmanagement, simulaties, gaming, webwijsheid en samenwerking. Deze brochures blijken voor scholen ook weer inspirerend te werken.
• Is dit een herkenbaar vraagstuk, speelt dit op meer scholen? • Is er al kennis beschikbaar waarmee we dit vraagstuk kunnen oplossen? • En zo niet: Welke partijen kunnen helpen om het vraagstuk op te lossen?
Ook introduceerde Kennisnet Ict op school via de Kennisrotonde de KennisWiki (www.kenniswiki.nl). In de KennisWiki zetten we de ver zamelde kennis op een rij, zodat er direct verwezen kan worden naar beschikbare kennis. Bij een nieuwe vraag rondom hetzelfde thema dagen we scholen en kennisbronnen uit om deze kennisbron aan te vullen met
De groep van vaste deskundigen levert binnen twee weken antwoorden
eigen kennis. Er zijn inmiddels artikelen verschenen over allerlei onder-
op bovenstaande vragen. Deze kennis koppelen we door naar de scholen
werpen. Populaire thema’s zijn digitale schoolborden, web 2.0, klassen-
en publiceren we op www.kennisrotonde.nl. De groep van vaste des
management, webwijsheid, webkwesties, educatieve games, podcasting
kundigen bestaat uit ruim twintig leden. Allen hebben een onderwijs-
en digitaal portfolio.
of ict-achtergrond. Zij zijn onder andere werkzaam bij universiteiten, hogescholen, expertisecentra, het primair en voortgezet onderwijs en in het bedrijfsleven. Ook kan iedereen met kennis rond een specifiek vraagstuk zich melden via de website. De kennis van deze bronnen spelen we door naar de indienende school en plaatsen we eventueel op de website. Daarnaast
... In de KennisWiki zetten we de verzamelde kennis op een rij...
kunnen andere scholen zich via de website aansluiten bij een vraagstuk. Op deze manier zijn sommige vraagstukken uitgegroeid tot grote projecten waar veel scholen bij betrokken zijn.
Verkeersregels op de rotonde Voor de Kennisrotonde is een aantal inhoudelijke en projectmatige ‘verkeersregels’ opgesteld. Inhoudelijke regels: • De activiteit waarvoor men financiering vraagt, draagt aantoonbaar bij aan (proces)innovatie binnen het onderwijs. • Men heeft partners binnen en buiten het onderwijs gevonden om de activiteit gezamenlijk mee vorm te geven, of men is hier actief mee
... Het niet benutte subsidiegeld uit het eerste jaar werd in het tweede jaar van de Kennisrotonde ruimschoots aangewend.
bezig. • Activiteiten of opbrengsten daarvan zijn bruikbaar voor andere partijen. • Kennisverspreiding en evaluatie hebben de nadrukkelijke aandacht. • Men maakt gebruik van bestaande kennis in nieuwe context, of ontwikkelt geheel nieuwe kennis. • Het gaat om een creatief of vernieuwend idee. Projectmatige regels: • Binnen de schoolcontext zijn de verschillende relevante gele-
De subsidieregeling de Kennisrotonde Het Ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap stelde de afgelo-
dingen betrokken: leerlingen, docenten, systeembeheerders, ict-
pen jaren 6,5 miljoen euro beschikbaar voor kennisontwikkeling door
coördinatoren, ouders en het management.
scholen. Het transparante proces van de Kennisrotonde, gekoppeld aan
• Er is een duidelijke en realistische planning wat betreft tijd, mensen en middelen. • Initiatiefnemers dragen zelf substantieel bij aan de inzet van mensen en middelen.
objectieve criteria, is noodzakelijk om deze gelden effectief te kunnen verdelen onder de scholen en hiermee een praktijkgericht kennisnetwerk op te bouwen. Kennisnet Ict op school werkt daarom met formats, strikte afspraken en een vastgestelde procedure.
• De projectleiding heeft aantoonbare ervaring in projectuitvoering. • De kosten staan in redelijke verhouding tot beoogde opbrengst. • De gevraagde financiering is bedoeld voor zaken die niet gefinancierd kunnen worden uit reguliere onderwijsbekostiging. • De subsidie komt als regel alleen de (participanten uit) onderwijs
In het eerste jaar van de Kennisrotonde bleken scholen nog nauwelijks in staat om goede vraagstukken te formuleren. Bovendien bleek de pro cedure voor kennisontwikkeling nog onvoldoende uitgewerkt. Het niet benutte subsidiegeld uit het eerste jaar werd in het tweede jaar van de
instellingen ten goede; financiering van derden kan alleen indien men
Kennisrotonde ruimschoots aangewend. Scholen bleken de weg naar de
aantoont dat de deelnemende onderwijsinstellingen een bepaalde taak
Kennisrotonde goed te kunnen vinden en dienden (ook vaak gezamenlijk)
niet kunnen uitvoeren.
creatieve en uitdagende projectplannen in voor kennisontwikkeling. Door het intensieve voortraject dat de procesadviseurs met de scholen doorliepen, bleken vrijwel alle projectplannen geschikt genoeg voor een stimuleringsbijdrage. Ook in het derde jaar van de Kennisrotonde bleek de behoefte aan gesubsidieerde kennisontwikkeling groot. Een behoefte die naar verwachting de komende jaren zal blijven bestaan. Al met al is Kennisnet Ict op school van mening dat de werkwijze van de Kennisrotonde, inclusief subsidieregeling, zeer geschikt is om scholen actief te betrekken en verantwoordelijk te maken voor hun eigen budget en resultaten.
10
De Kennisrotonde, onderwijsinnovatie met ict
Programmaraad en jury
De jury
Om de deskundigheid en objectiviteit van de Kennisrotonde te ver-
In de jury zitten mensen uit de Programmaraad en vaste experts van de
sterken is een onafhankelijk adviesorgaan in het leven geroepen: de
Kennisrotonde. Periodiek legt Kennisnet Ict op school de nieuwe project
Programmaraad Kennisrotonde. Deze bestaat uit Ferry de Rijcke (voorzit-
plannen van de scholen voor aan de jury. We voorzien de jury hierbij
ter), Hans van Aalst, Annet Kil-Albersen, Gellof Kanselaar, Peter van der
van een advies. Grotere projectvoorstellen worden door de indiener(s)
Meer, Sylvia Roelofs, Rob Stol, Mathieu Weggeman en Jan Zengerink.
zelf aan de jury toegelicht. Het werken met een jury blijkt de doorlooptijd van de behandeling van het voorstel aanmerkelijk te versnellen. De
De taken van de Programmaraad zijn:
betrokken scholen zijn heel tevreden over deze werkwijze.
- het identificeren van relevante kennisvraagstukken voor de toekomst over de onderwijspraktijk, innovatie en de inzet van ict; - het bepalen van de onderwerpen die in aanmerking komen voor verhoging van kennisproductiviteit en kennisontwikkeling; - het inventariseren en monitoren van de meer structurele knelpunten bij kennisverspreiding en kennisontwikkeling en het aandragen van voorstellen voor de oplossing ervan; - het adviseren over projectvoorstellen en projectplannen voor kennisontwikkeling en het productief maken van kennis. De werkwijze waarbij de programmaraad advies geeft over de projectvoorstellen en projectplannen voor kennisontwikkeling, bleek in de
... Periodiek legt Kennisnet Ict op school de nieuwe projectplannen van de scholen voor aan de jury.
praktijk niet werkbaar. Daarom besloten we een jury aan te stellen die de Programmaraad hierbij ondersteunt. De raad kon zich hierdoor meer concentreren op advieswerk, de Kennisrotonde als geheel en de borging na het afronden van een project.
“Wie oude kennis koestert en voortdurend nieuwe vergaart, mag een leraar van anderen zijn.” Confucius (551 v. Chr.-479 v. Chr.), Chinees filosoof. 11
12
Overzicht ict-vraagstukken “Zoek voor grote vraagstukken een oplossing als ze nog klein zijn.” Lao-Tse (+/- 600 v. Chr.), Chinees filosoof.
Verdeling in categorieën
Type ict-vraagstukken
Bij de Kennisrotonde zijn tot eind september 2007 in totaal 147 vraag-
De vraagstukken die ingediend werden bij de Kennisrotonde zijn te
stukken ingediend. Hiervan zijn zestien vraagstukken komen te vervallen,
typeren als:
voornamelijk omdat ze niet voldoen aan alle ‘verkeersregels’ van de Kennisrotonde. Van de overige vraagstukken komen er 81 uit het basison-
• ‘Makelvragen’: vraagstukken waarbij relevante kennis gezocht werd
derwijs (PO) en vijftig vraagstukken uit het voortgezet onderwijs (VO). In
via de website en in het netwerk van experts, procesadviseurs en
oktober 2007 zijn nog eens tien vraagstukken aangemeld die in behande-
collega’s.
ling zijn genomen (maar niet zijn meegenomen in dit boek). Deze zijn te vinden op www.kennisrotonde.nl. Scholen konden tot 1 november 2007
• ‘Kennisontwikkelingsvragen’: vraagstukken waarbij bestaande kennis ontoereikend was en nieuwe kennis is/wordt ontwikkeld.
een vraagstuk indienen. Hieronder een verdeling naar type vraagstukken: De vraagstukken zijn ingedeeld in zeven verschillende categorieën, die ook in dit boek gehanteerd worden. Hieronder leest u bij welke categorie de meeste vraagstukken zijn ingediend en hoe de verdeling tussen basis- en voortgezet onderwijs ligt. CATEGORIE
PO
VO
Competenties leraren
9
5
Het nieuwe leren
16
4
Ict in de vakken
12
12
Loopbaan leerling in kaart
13
6
Technieken
19
10
Van papier naar digitaal
7
8
Visie
5
5
TYPE
PO
VO
Makelvragen
49
20
Kennisontwikkelingsvragen
32
30
13
Overzicht van PO-vraagstukken Competenties leraren
Webkwesties in het SO SBO De Windroos, Oldenzaal
31 32
Leerobjecten op maat Mytylschool De Ruimte, Bergen
21
Meervoudige intelligentie en ict PCSV Leiderdorp, Leiderdorp
Multimediaal portfolio Lambertusschool, Haarsteeg
22
Onderwijsachterstanden verminderen met een edugame
Organisatie ict-innovatie R.-k. Basisschool De Wiekslag, Tubbergen
22
Online handleiding CMS motiveert OBS Rosa Boekdrukker, Amsterdam
23
23
33
Geldermalsen
33
Montessorischool Den Haag, Den Haag
34
Loslaten bij proces van klassikaal naar individueel 24
Ruimte voor de innovatieve leerkracht Platform Samenwerkingsverbanden, Enschede
Begaafde leerlingen gamen samen OBS De Weier, Almelo
Invoering digitaal (leerling)portfolio Christelijke
Implementatie ict in de school Chr. Basisscholen Grootegast, Kornhorn
32
Leerkracht ver weg maar toch te zien Stichting Rijdende School,
Competenties bij digitaal leren met een ELO Daltonschool Elserike, Markelo
Katholiek Basisonderwijs Hengelo Zuid, Hengelo
R.-k. Basisschool De Vlinder, Heemskerk
34
Ict geïntegreerd in het ‘nieuwe leren’ Platform 24
Samenwerkingsverbanden, Amsterdam
35
Effectief samenwerkend leren met ict De Holthuizen, Haaksbergen 25 Klassenmanagement eindelijk duidelijk! Verschillende scholen met als vertegenwoordiger Klassewijzer, Wedde
25
Ict in de vakken Native English in de onderbouw Bestuur Openbaar Onderwijs
Het nieuwe leren
Rotterdam EarlyBird, Rotterdam
37
Inzet ouders bij ict-onderwijs Liduinaschool, Haarlem
39
Leren onderzoeken De Hooiberg, Borne
27
GlasWerk- ict projecten voor wereldoriëntatie
Yo! Opera - ik zing voor mijn buurt Rietendakschool, Utrecht
28
Samenwerkingsverband COEMBO, Coevorden
Online talent ontwikkelen OBS De Touwladder, Wierden
28
HistoryClip - Lokale geschiedenis in beeld OBS Dr. Theun de
Regie in eigen hand OBS De Marnewier, Kimswerd
29
Vriesskoalle, Veenwouden
40
PO Tekenen en knutselen De Vendelier, Helmond
41 41
Een ict-lokaal binnen het ontwikkelingsgericht onderwijs KBS Crescendo, Almere
29
Gamend leren Peter Petersenschool, Haren
Coöperatief leren met behulp van Wiki’s SKOzoK, Valkenswaard
30
Leren tekstverwerken met taalmethode OBS Rosa Boekdrukker,
Onderwijs aan de Homo Zappiens R.-k. Basisschool De Wiekslag,
Amsterdam
Tubbergen
30
Integratie wereldoriëntatie en ict OBS Linnaeusschool,
Leerlingmonitor dynamisch onderwijs Netwerk SOVO, Valthe
31
Amsterdam
14
Overzicht ict-vraagstukken
40
42
42
Taalgericht zaakvakonderwijs met webkwesties OBS De Waarbeekschool, Hengelo
Ergonomische werkplek voor kleuters OBS Bos en Vaart, 43
(Ver)werken met digitale prentenboeken OBS De Waarbeekschool,
Haarlem
57
Centraal beheerde netwerken met webbased software
Hengelo
43
CBS Het Palet, Emmen
Leerlijnplanner Platform Samenwerkingsverbanden, Tilburg
44
‘Terminale’ software? Openbaar Primair Onderwijs Haarlem,
Rekenonderwijs op maat OBS Piet Mondriaan, Abcoude
44
Haarlem
58
Digiborden in groep 1/2 CBS De Vossenburcht, Winschoten
58
Leren lezen met een digitaal schoolbord OBS West,
Loopbaan leerling in kaart Van Time Out naar Try Out, in cluster 4 ZMOK De Opperd, Rijswijk
57
47
Zelfstandiger leren met een handicap Burg. S.J. van Royenschool,
Capelle a/d IJssel
59
Glas in het veen PICTO, Veendam
59
Google Earth in de klas Piusschool, Abcoude
60
Canada in beeld ICT-Delta, Velp
60
Schoonoord
48
Typen voor jonge kinderen CBS Prins Willem-Alexanderschool,
Competenties in kaart Bicta, Haaksbergen
48
Sliedrecht
Doorlopend portfolio Oecumenisch Samenwerkingsverband Almere,
61
Schooloverstijgend samenwerken met ict Stichting Algemeen
Almere
49
Toegankelijk Onderwijs Eindhoven, Eindhoven
Videoportfolio OBS De Schatkamer, Zwolle
49
Adaptief onderwijs met een digibord Oecumenische Basisschool
Volgen atelierwerk SBO De Petraschool, Zaandam
50
De Omnibus, Almere
62
Realistisch rekenen à la carte OBS Het Startpunt, Den Haag
50
Leren leren met PDA R.-k. basisschool De Bras, Den Haag
62
Differentiëren met ict De Rozenbeek, Velserbroek
51
ThinClients in de school ICT Groenlo, Eibergen
63
Intelligentie monitoren Nutsschool M.M. Boldingh, Den Haag
51
Verbetering bovenschoolse samenwerking Openbaar
Digitale zelfevaluatie kinderen KinderCampus, Hilversum
52
Schoolbestuur Stadsdeel Amsterdam Noord, Amsterdam
63
Interactief schoolbord CBS De Rank, Toldijk
64
Het digitaliseren van handelingsplannen en de orthotheek Dom Helder Camaraschool, Groningen
52
De kerndoelen techniek en programmeerbaar Lego
Begeleiding zorgleerlingen SBO ’t Palet, Bovenkarspel
53
Montessorischool Waalsdorp, Den Haag
61
64
De loopbaan van de leerling centraal Platform Samenwerkingsverbanden Limburg
53
Van papier naar digitaal Universeel gebruik ict in de kleuterbouw De Johannesschool,
Technieken
Arnhem
67
Web 2.0 in het onderwijs De Botteloef, Amsterdam
55
Digitaal schoolrapport CBS De Schakel, Utrecht
68
Samenwerken aan een presentatie OBS De Trinoom, Wijchen
56
Digitale klassenmap Koningin Emmaschool, Apeldoorn
68
Woordenschat met een digibord OBS De Waarbeekschool, Hengelo 56 15
Visie
Effect online leeromgeving in het SBO Stichting Speciaal Onderwijs Tilburg, Tilburg
69
Kinderen kritische internetgebruikers OBS het Ruimteschip,
Ict-beleidsplan OBS De Trinoom, Wijchen
73
Leerstijl bij aanleren ict-vaardigheden Federatie Zeeland-West,
Hoogezand
69
Westkapelle
74
Gouden Eeuw virtueel OBS West, Capelle a/d IJssel
70
Operationaliseren en implementeren visie op ict binnen al
Zelfstandig leren met leerobjecten Stichting Tabijn, Heemskerk
70
onze scholen Stichting Openbaar Onderwijs Westland, Naaldwijk
74
Invloed identiteit op internetgebruik VGPO HAAL, Leusden
75
Nieuw leren m.b.v. ict in een nieuwe school CBS De Marsweijde, Hardenberg
75
Overzicht van VO-vraagstukken
Competenties leraren
Leerlingen sociaal vaardiger met ict Van der Reeschool, Smilde
Teamontwikkeling met digitale leerlingscan Twents Carmel
Intelligent planningsinstrument X11 school voor grafimedia,
College, Oldenzaal
79
Utrecht
84
85
Samenwerkend leren op afstand R.-k. Scholengemeenschap St.-Canisius, Almelo
80
Leerlingen scholen leraren VIA Melanchthon, Rotterdam
80
Wiskundeonderwijs op maat Aloysius College, Den Haag
Instrument voor leerlingfeedback Twents Carmel College, Oldenzaal
81
Collegiale videoconsultatie Stedelijk Gymnasium Nijmegen, Nijmegen
Ict in de vakken
81
87
Interactief afstandsonderwijs Scholengroep Spinoza en Dalton Voorburg, Den Haag
88
Spreken en luisteren in MVT Minkema College, Woerden
88
Informatievaardigheden in het onderwijs Barlaeus Gymnasium,
Het nieuwe leren De leerling als leraar Hofstad Mavo, Den Haag
83
LVS VO binnen een vernieuwingsschool VIA Melanchthon, Rotterdam
84
Amsterdam
89
(Europees) burgerschap en ict Visser ’t Hooft Lyceum, Leiden
89
Digitale experimenteeromgeving voor leerlingen Maerlant Lyceum, Den Haag
90
Virtuele praktijklokalen Hofstad Mavo, Den Haag
90
Intelligente feedback bij wiskunde St. MichaĂŤl College, Zaandam 91
16
Overzicht ict-vraagstukken
Slim leren ontleden met ict Visser ’t Hooft Lyceum, Leiden
91
Educatieve portal voor beroepsonderwijs/bedrijven Esloo Onderwijsgroep, Voorburg
Persoonlijke multimediaspeler in het onderwijs VIA Melanchthon, Rotterdam
92
Podcast in het onderwijs Open Schoolgemeenschap Bijlmer,
Aardrijkskunde van down under Chr. College De Populier, Den Haag 92
Amsterdam
Didactisch gebruik van de webcam bij taalonderwijs DIGIDAC,
Didactisch gebruik van een mobiele webcam voor
Rotterdam
93
Loopbaan leerling in kaart Digitale stagefeedback Oostvaarders College, Almere
95
Reuzenstap 2 RSG Goeree Overflakkee, Middelharnis
96
Doorlopende leerlijn PO-VO voor MVT met een digitaal portfolio Visser ’t Hooft Lyceum, Leiden
96
Portfolio voor het praktijkonderwijs Landelijk Werkverband Praktijkonderwijs, Sint-Oedenrode
105
onderzoekend leren Vlaardingse Openbare Scholengemeenschap, Vlaardingen
105
Sms-speurtocht door de Zaanstreek Pascal College, Zaandam
106
Van papier naar digitaal Digitaal toetsen afnemen Northgo College, Noordwijk
109
Werken met digiborden DIGIDAC, Rotterdam
110
Digitaal lesmateriaal R.-k. Scholengemeenschap St.-Canisius, 97
PO-VO samenwerking (Reuzenstap 1) RSG Goeree Overflakkee,
Almelo
110
Digitaal Dyslexie Instrument Samenwerkingsverband WSNS
Middelharnis
97
Katwijk, Rijnsburg en Valkenburg, Katwijk
Koppeling schooladministratiepakketten SOS-scholen, landelijk
98
Thuis leren voor autistische kinderen Lieven de Keyschool /
Technieken Het effect van mobiel onderwijs met multimedia Montessori Scholengemeenschap Amsterdam, Amsterdam
104
111
Prof. Dr. Gunningschool , Haarlem
111
Verbeelding van lastige leerinhouden DIGIDAC, Rotterdam
112
Een elektronisch werkboek? DIGIDAC, Rotterdam
112
Laptops in de klas Zuyderzee College, Emmeloord
113
101
(Locatie)gevoelig onderwijs Open Schoolgemeenschap Bijlmer, Amsterdam
102
Visie
Perfect draaiend netwerk Chr. Lyceum Veenendaal, Veenendaal
102
Zieke kinderen tòch op school (V)SO De Piramide, Den Haag
115
Ziezon Ziezon, Landelijk Netwerk Ziek zijn en Onderwijs, Utrecht
116
Zicht op kosten van ict Scholengemeenschap Winkler Prins, Veendam
103
InnoWEB vmbo Maarten van Rossem School, Arnhem
116
Hoogwaardig onderwijs op afstand CSG Bogerman, Sneek
103
Ict op een justitieschool VSO De Sprong, Zeist
117
Mobiele computer voor scholieren Digitaal Leren, Den Haag
104
Lerend netwerk SOS-scholen, landelijk
117
“Door niets ontdekken wij het gebrekkige in onze kennis beter dan door anderen te onderwijzen.” C. J. Wijnaendts Francken (1863-1944), Nederlands letterkundige. 17
18
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
“De ongeletterde van de 21ste eeuw zal niet diegene zijn die niet kan lezen of schrijven, maar diegene die niet kan leren, afleren en herleren.� Alvin Toffler (1928), Amerikaans futuroloog.
Competenties leraren
Het nieuwe leren
Ict in de vakken
Leerobjecten op maat
Leren onderzoeken
21
27
Native English in de onderbouw
Inzet ouders bij ict-onderwijs
37
39
Loopbaan leerling in kaart
Technieken
Van papier naar digitaal
Visie
Van Time Out naar Try Out, in cluster 4
Web 2.0 in het onderwijs
Universeel gebruik ict in kleuterbouw
Ict-beleidsplan
47
55
67
73
19
“ We zijn
op de goede weg!”
Bob Hofman Projectcoördinator bij het platform Op Maat (i.o.v. de leden: mytylschool De Brug, Emiliusschool, Heliomare onderwijs, Maurice Maeterlinckschool, mytylschool De Ruimte, Werkenrode School en ICT&E)
20
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
Categorie Competenties leraren Leerobjecten op maat www.kennisrotonde.nl/snel/leerobjecten
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 6
Mytylschool De Ruimte, Bergen www.deruimte.nl
“Onze vraag aan de Kennisrotonde leidde ertoe dat scholen
Tegen welke problemen liep u aan?
geïnteresseerd raakten in de projecten van het platform Op
“Op Maat ontwikkelde eduware die is toegespitst op de individuele
Maat. Sterker nog: ze hebben er geld ingestoken, beter kun je het niet krijgen! We hebben enkele projecten afgerond en onze ervaringen en die van alle betrokken partijen zijn beschikbaar voor de Kennisrotonde. Wat automatisch bete-
behoefte van de leerling. Maar er is nog meer nodig. Alle kennis moet ook vindbaar worden voor andere belangstellenden, zodat ook zij er hun voordeel mee kunnen doen.”
Kreeg u reacties op uw vraagstelling? “De zes scholen die onderdeel uitmaken van
“ Interactie
kent dat andere belangstellenden er toegang tot hebben. Zo
het platform Op Maat, waren bereid geld te
is de cirkel weer rond.”
steken in het project Kr8 dat betrekking heeft
tussen primair
op onze vraagstelling. Een betere reactie kun
en speciaal
je je niet wensen. Dat project heeft als doel
onderwijs:
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
erachter te komen hoe je leerobjecten struc-
“We willen ict op dusdanige wijze inzetten dat cognitief laagfunctione-
tureel in het leerproces kunt implementeren.
rende kinderen verder komen in hun ontwikkeling. Dit in vergelijking
We bespreken de voortgang van het project
tot wanneer ze geen gebruik maken van ict. Voor deze doelgroep was
regelmatig met alle betrokkenen. Zo houden
nauwelijks software en kennis beschikbaar. We ontwikkelen daarom
we de vinger aan de pols.”
prima!”
leerobjecten die eenvoudig voor andere scholen te vinden moeten zijn.”
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling? Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
“Het project Kr8 verloopt uitstekend. In december 2007 sloten we het
“Hoe ontwikkel je leerobjecten zodat leerkrachten ze zo optimaal
project af met een landelijke overdrachtsconferentie. Maar we zijn er
mogelijk kunnen benutten? Hoe zorg je ervoor dat ze makkelijk vindbaar
nog niet; met name het zoeken en vinden van de benodigde informatie
zijn en op welke manier kunnen we ze structureel in het klaslokaal
valt niet altijd mee. Wat dat betreft gaat het er in speciaal onderwijs
gebruiken? Het vertrekpunt bij al deze vragen aan de Kennisrotonde is
anders aan toe dan in regulier onderwijs. Het project is geslaagd als de
de individuele behoefte van de leerling en de leerkracht.”
doelstelling gehaald is. We zijn op de goede weg!”
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis? “Opvallend is dat twee reguliere PO-scholen ook belangstelling voor dit project hebben getoond en inmiddels actief participeren. Er is blijkbaar ruimte voor interactie tussen primair onderwijs en speciaal onderwijs. Dat is niet alleen zinvol, het werkt ook enthousiasmerend.” 21
Multimediaal portfolio www.kennisrotonde.nl/snel/multimediaalportfolio
Fase: Kennis! - gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 2
Lambertusschool, Haarsteeg www.lambertusschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen leerlingen leren om door middel van
1. Hoe kunnen we leerlingen leren om door
• Algemene kennis van de experts.
een digitale portfolio hun eigen ontwikkeling in
middel van digitale portfolio’s hun eigen
beeld te brengen. Daarnaast willen we leerkrachten vaardig maken om digitale portfolio’s
ontwikkeling in beeld te brengen? 2. Hoe maken we de leerkrachten vaardig
van leerlingen te beoordelen en hun te bege
zodat zij om kunnen gaan met multimediale
leiden in het proces.”
portfolio’s?
• KennisWiki Digitale portfolio www.kenniswiki.nl. • Onderzoek SURFNET-portfolio. • Diverse links naar onderzoek, informatie en kennisbronnen.
Organisatie ict-innovatie www.kennisrotonde.nl/snel/ictinnovatie
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
R.-k. Basisschool De Wiekslag, Tubbergen www.dewiekslag.nl
Onderwijsambitie “Ons doel is ict in het onderwijs te integreren
1. Is deze werkwijze een juiste?
en het een belangrijke plek in ons onderwijs te
2. Zijn er wellicht andere, betere manieren om
geven.”
ict te integreren in het onderwijs?
• met voor elke school die beleidsmatig werk doet een eigen ict-coördinator; • met een ict-leerkracht; • met ouders die ingezet worden bij computer-
Vraagstuk
Status vraagstuk
De groepsleerkracht maakt vooral gebruik van
De procesadviseurs van de Kennisrotonde vroe-
methodegebonden software, terwijl de ict-
gen bij samenwerkingsverbanden hoe zij ict op
Meer informatie: www.kennisrotonde.nl/snel/
leerkrachten zich vooral richten op het aanleren
de verschillende scholen georganiseerd hadden.
ictinnovatie
van diverse ict-vaardigheden en innovaties.
Er bleken veel verschillen. Dit kon bijvoorbeeld:
Daarnaast kunnen de groepsleerkrachten,
• met een gezamenlijke ict-coördinator die
directies, IB-ers voor ondersteuning bij deze
ervoor zorgt dat alle scholen hun project
‘specialisten’ terecht.
op dezelfde manier uitvoeren, (bijv. zelfde techniek en software);
22
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Competenties leraren
onderwijs.
Online handleiding CMS motiveert www.kennisrotonde.nl/snel/cms
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS Rosa Boekdrukker, Amsterdam www.rosaboekdrukker.net
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen dat leerkrachten en leerlingen
1. Is het mogelijk om een handleiding te maken
Kennisrotonde-expert Dhr. Bruno Emans (on-
meer betrokken worden bij het ‘vullen’ van de
voor een CMS dat zo uitnodigend is dat de
derzoeker bij de Universiteit van Amsterdam)
website van onze school.”
leerkrachten van teams of zelfs leerlingen
heeft zijn visie op het vraagstuk gegeven. De
zelfstandig de website vullen?
school heeft besloten wel met een handleiding
2. Waar moet een dergelijke handleiding dan aan voldoen?
te willen werken, maar dit te integreren met het vraagstuk ‘Leren tekstverwerken met een taalmethode’, zie blz. 42. Meer informatie: www.kennisrotonde.nl/ snel/cms
Competenties bij digitaal leren met een ELO www.kennisrotonde.nl/snel/elo
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: 1
Daltonschool Elserike, Markelo www.elserike.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen optimaal gebruikmaken van de
1. Welke eisen stelt een leerkracht met een
De school is zelf aan de slag gegaan met dit
multimediale leermogelijkheden.”
gemiddelde kennis van en affiniteit met ict,
vraagstuk en heeft in een project antwoorden
aan een nieuw te ontwerpen volledig digi-
gevonden op alle vragen die zij had. Er zijn
tale methode, zodat deze zonder problemen
onderzoeksresultaten en conclusies.
ingezet kan gaan worden? 2. Vraagt een digitale leeromgeving om een andere didactiek?
23
Implementatie ict in de school www.kennisrotonde.nl/snel/implementatie
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 4
Chr. Basisscholen Grootegast, Kornhorn www.vcbg.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen ict implementeren in de school.
Hoe pas je ict in en maak je keuzes om bepaalde
Dit vraagstuk bleek erg te lijken op het vraag-
En bijvoorbeeld op termijn zelfs een deel van
delen van de lesstof te laten vervallen?
stuk ‘Klassenmanagement eindelijk duidelijk!’
de lesstof gedigitaliseerd aanbieden aan de
De scholen hebben zich daarom bij dit vraag-
leerlingen.”
stuk aangesloten. Zie verder blz. 25.
Ruimte voor de innovatieve leerkracht www.kennisrotonde.nl/snel/innovatieveleerkracht
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 3
Platform Samenwerkingsverbanden, Enschede
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Onze onderwijsambitie bestaat uit een aantal
1. Langs welke weg kunnen we de competentie-
Dit project paste zo goed binnen de werkwijze
aspecten. We willen:
ontwikkeling van nieuwe leraren beter laten
van het project ‘Samen Deskundiger’, dat de
• de ict-competenties van nieuwe leerkrachten
aansluiten bij de behoefte van het onder-
procesadviseurs van de Kennisrotonde dit niet
wijs?
als apart project hebben opgepakt.
in opleiding verbeteren; • het curriculum van pabo’s verbeteren om daarmee leerkrachten op te leiden met competenties die beter aansluiten op de behoefte van het onderwijsveld; • vernieuwende ideeën ook daadwerkelijk in
2. Welke succesvolle strategieën zijn inmiddels bekend? 3. Hoe kunnen we nieuwe leerkrachten voor bereiden om binnen de bestaande cultuur de werkwijze te vernieuwen?
het onderwijs laten landen.”
24
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Competenties leraren
Meer informatie: www.samendeskundiger.nl
Effectief samenwerkend leren met ict www.kennisrotonde.nl/snel/samenwerkendleren
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
De Holthuizen, Haaksbergen www.deholthuizen.nl
Onderwijsambitie
Status vraagstuk
“We willen de bestaande websites voor leerlin-
De school is zelf aan de slag gegaan met de
gen binnen het samenwerkingsverband inzetten
implementatie van samenwerkend leren. Zo
om samenwerkend leren met ict te bevorderen.”
konden zij ict daarbinnen een plaats geven. Daarnaast hebben zij zich aangesloten bij het
Vraagstuk
vraagstuk ‘Competenties bij digitaal leren
Hoe kunnen wij verzamelde websites voor
met een ELO’ om ook te bekijken welke tips dit
leerlingen inzetten om samenwerkend leren
oplevert voor de deskundigheidsbevordering
Ga voor podcasts,
te bevorderen?
van de leerkrachten.
een kenniswiki, een brochure en een videoportret van dit vraagstuk naar
Klassenmanagement eindelijk duidelijk!
www.kennisrotonde.nl
www.kennisrotonde.nl/snel/klassenmanagement
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: 28
Verschillende scholen met als vertegenwoordiger Klassewijzer, Wedde www.klassewijzer.nl
Onderwijsambitie
Status vraagstuk
“We willen inzicht krijgen in manieren van
De scholen zijn van elkaar gaan leren. Er zijn
verschillende manieren klassenmanagement
klassenmanagement/organisatie in de klas om
groepen scholen gemaakt die dezelfde vraag
inrichten.
daarmee als leerkracht te bepalen wat voor die
hebben (‘vraagscholen’) en hierbij zijn ‘weet-
leerlingen in die klas de beste inzet van ict is.”
scholen’ gezocht. De ‘vraagscholen’ zijn bij de
pelijke kennis gecombineerd met praktijker-
• Brochure klassenmanagement: wetenschap
‘weetscholen’ op bezoek gegaan en hebben de
varingen in de brochure Wat weten we over…
Vraagstuk
kunst afgekeken. Deze werkwijze bleek in de
klassenmanagement en ict?
1. Hoe krijgen we inzicht in de verschillende
praktijk zeer succesvol. De vorderingen van de
vormen van klassenmanagement met ict? 2. Hoe kunnen we ict in ons klassenmanagement inpassen?
van 2006 stond Klassenmanagement als thema
vinden op www.kennisrotonde.nl/snel/
in de schijnwerper op de Kennisrotonde.
klassenmanagement.
3. Waar ligt het aan als het niet lukt om ict in te passen in het klassenmanagement?
• In de schijnwerper-thema: in het voorjaar
scholen zijn te lezen op de weblog. Deze is te
• Workshopgenerator: kennis over de inzet van de Workshopgenerator. De
Meer informatie over klassenmanagement
Workshopgenerator helpt om een visie op
en ict:
onderwijs en ict om te zetten naar concrete
• Videoportret klassenmanagement: filmpje
acties in de praktijk.
waarin te zien is hoe drie scholen op 25
“ Laat kinderen hun eigen kennis opbouwen met ict.”
“ Eigen initiatief van de leerling is Ron Dikken Ict-coördinator De Hooiberg
26
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
belangrijk!”
Categorie Het nieuwe leren Leren onderzoeken www.kennisrotonde.nl/snel/lerenonderzoeken
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: Piechelmusschool
De Hooiberg, Borne www.de-hooiberg.nl
“Onze vraagstelling was zeer specifiek omdat deze be-
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
trekking had op een speciale manier van lesgeven: het
“Al naar gelang het project vorderde, kwamen er meer nevenactiviteiten
Daltononderwijs. Maar ook op dit gebied bewees de
bij. We bouwden bijvoorbeeld een elektronische leeromgeving. Tijdens de zoektocht naar kennis op het gebied van webgeletterdheid, leidde
Kennisrotonde haar nut! Zo waren we in staat een lesplan
het spoor naar Yvonne van Rijk van het Lectoraat Ontwikkelingsgericht
te ontwikkelen dat rekening houdt met het Daltononderwijs.
Onderwijs. Yvonne heeft ons geweldig geholpen. Ook het proefschrift
Hierbij spelen het eigen initiatief, de keuzevrijheden en
van dr. E. Kuiper, Teaching Web literacy in primary education, heeft ons enorme diensten bewezen. De samenwerking met het lectoraat Dalton en
de verantwoordelijkheid van de leerling, evenals de ict, de
Expertis Onderwijsadviseurs verliep ook goed. We zijn met mensen in
hoofdrollen. Een bijzonder vraagstuk. We benaderden een
aanraking gekomen die we zonder ons vraagstuk nooit ontmoet zouden
andere school die het lesplan inmiddels ook toepast. Ook zij zijn enthousiast!”
hebben: fantastisch!”
Tegen welke problemen liep u aan? “Een tegenvaller was dat de projectkosten hoger uitvielen dan verwacht.
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
Dat kwam doordat we twee cursussen moesten opnemen die we aanvan-
“Ict wordt op onze school al jaren gebruikt als hulpmiddel bij leren en
kelijk niet hadden voorzien. Een cursus over webgeletterdheid en een
de aanpak van leerproblemen. Een aantal klassen heeft de beschikking
cursus over de elektronische leeromgeving Fronter. Verder moesten we
over een digitaal schoolbord. Ook passen we ict toe als communicatie-
enige verantwoordelijkheden uitbesteden. Dat heeft uiteindelijk niet tot
middel. Maar het wordt ook gebruikt als middel om kinderen creatief
problemen geleid, maar aanvankelijk waren we er wat bevreesd voor dat
bezig te laten zijn, bijvoorbeeld aan de hand van het programma Paint
de planning onder druk zou komen te staan.”
Shop Pro. Onze ambitie is op school een breed pakket aan ict-mogelijkheden te bieden. Hierbij staat voorop dat de kwaliteit van het onderwijs
Kreeg u reacties op uw vraagstelling?
verbeterd wordt en dat we onze leerlingen meer gevarieerde werkwij-
“We hebben een school gevonden die wil deelnemen aan ons project. Tot
zen kunnen bieden.”
nu toe is het daarbij gebleven.”
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
“Omdat ik en mijn collega Herman ter Haar op dit moment de
“We ontwikkelden een lesplan van kop tot staart. Dit wordt nu getest op
Daltoncursus volgen, waren we met name geïnteresseerd in de vraag
onze school en later verplaatsen we de test naar een andere school. De
wat ict aan het Daltononderwijs kan bijdragen. Vervolgens focusten we
rode draad van het lesplan is het versterken van het reflecterend vermo-
ons op het ontwerpen van een model Daltontaak: het doen van onderzoek
gen van de leerling. De leerling moet zichzelf steeds afvragen: waarom
door kinderen. We kwamen erachter dat vooral de webgeletterdheid
doe ik het op deze manier? En: zit ik op het goede spoor?”
aangescherpt moest worden. Kinderen moesten daarnaast in staat zijn hun eigen kennis op te bouwen. Om hun doel te bereiken konden kinderen de leerkracht verzoeken ‘just in time’-lessen te verzorgen.” 27
Yo! Opera - ik zing voor mijn buurt www.kennisrotonde.nl/snel/opera
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
Rietendakschool, Utrecht
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen dat kinderen werk kunnen produce-
Is het mogelijk om ict bij zingen te gebruiken
Reeds beschikbare kennis:
ren waar zij trots op zijn en waardoor zij meer
in het onderwijs?
• Pilotproject met Yo! Opera Werkplaats. • Weblinks en kennis uit soortgelijke projecten.
inzicht krijgen in zichzelf en hun leerproces. Het uiten van identiteit en gevoel is daarbij erg belangrijk.”
Online talent ontwikkelen www.kennisrotonde.nl/snel/onlinetalent
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS De Touwladder, Wierden www.detouwladder.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen onze leerkrachten meer ondersteu-
Hoe ontdek je als leerkracht de talenten van
Al beschikbare kennis: Links en kennis van
ning bieden, zodat zij beter kunnen aansluiten
hoogbegaafde kinderen en hoe kun je ict
experts.
bij (hoog)begaafde kinderen.”
gebruiken om deze leerlingen te motiveren en hun perspectief te verbreden?
28
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Het nieuwe leren
Regie in eigen hand www.kennisrotonde.nl/snel/regie
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 1
OBS De Marnewier, Kimswerd www.obsmarnewier.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen leerkrachten motiveren de regie
Hoe motiveer je leerkrachten om de regie over
over de vormgeving van hun onderwijs weer in
de inhoud zelf in handen te nemen en daarbij
eigen hand te nemen. Dit willen we doen met
aan te sluiten bij de belevingswereld van
behulp van ict in omgevings- en ervaringsge
kinderen?
relateerd onderwijs.”
Een ict-lokaal binnen het ontwikkelingsgericht onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/ogo
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
KBS Crescendo, Almere www.kbscrescendo.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“De komende jaren willen we ons gaan richten
Welke werkvormen kunnen we in een ict-lokaal
op ontwikkelingsgericht onderwijs, waarbij we
toepassen zodat er niet klassikaal gewerkt hoeft
ook ict vaker willen gaan gebruiken. Daarnaast
te worden?
willen we beschikken over een ict-lokaal.”
29
Coöperatief leren met behulp van Wiki’s www.kennisrotonde.nl/snel/wikis
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Bekijk op
SKOzoK, Valkenswaard
Aansluiters: geen
www.kenniswiki.nl
www.skozok.nl
ook de Kenniswiki Wiki
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen innovatief onderwijs verwezenlijken
1. Hoe breng je met een experiment de meer-
Het project wordt momenteel afgerond. De ont-
door het gebruik van Wiki’s.”
waarde van het gebruik van Wiki’s in het
wikkelde kennis komt binnenkort beschikbaar.
basisonderwijs in kaart? 2. Aan welke voorwaarden moet worden Bekijk op www.kennisrotonde.nl ook de screencast Coöperatief leren met behulp van Wiki’s
voldaan voordat leerkrachten en leerlingen met Wiki’s coöperatief kunnen leren? 3. Aan welke voorwaarden moet een huidige onderwijssituatie voldoen voordat leerkracht en leerling succesvol gebruik kunnen
Bestaande kennis • Informatiewijzer Wiki’s in het onderwijs: www.ictopschool.net/software/publicaties/ kijkenkies/Infowijzer_wiki/document. • KennisWiki over Wiki’s in het onderwijs: www.kenniswiki.nl/wiki/Wiki.
maken van Wiki’s in het leerproces?
Onderwijs aan de Homo Zappiens www.kennisrotonde.nl/snel/homozappiens
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
R.-k. Basisschool De Wiekslag, Tubbergen www.dewiekslag.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“In onze lessen staat veelal klassikaal onderwijs
1. Hoe geven we goed les aan deze generatie
De school zal deze kennis niet alleen ontwik-
centraal. Terwijl we weten dat de leerlingen momenteel meer dan één activiteit tegelijk kun-
Homo Zappiens? 2. Hoe houden we hierbij rekening met hun
nen doen. We willen daarom flexibel onderwijs
behoefte aan actief leren, de gewenning aan
ontwikkelen voor een nieuwe generatie basis-
‘multitasken’, het snel scannen van teksten
schoolleerlingen.”
en kiezen voor een niet-lineaire aanpak bij het verwerven van kennis?
30
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Het nieuwe leren
kelen, maar in samenwerking met prof. dr. Wim Veen en Frans Jacobs.
Leerlingmonitor dynamisch onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/leerlingmonitor
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 10
Netwerk SOVO, Valthe www.vernieuwingsonderwijs.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Binnen het Netwerk SOVO werken allerlei
het vernieuwingsonderwijs niet of nauwelijks
Hoe kunnen we de ontwikkeling van leerlingen
vernieuwingsscholen samen, zoals Vrije scholen,
getoetst wordt, willen wij een manier vinden
in vernieuwend onderwijs in kaart brengen op
Montessorischolen, Jenaplanscholen, etc. Wij
om kwalitatief goed te rapporteren.”
een dusdanige manier dat het kan concurreren
willen bereiken dat scholen die niet op de
met toetsgegevens?
traditionele manier lesgeven en toetsen, toch een manier vinden om zo meetbaar mogelijk te rapporteren over de voortgang van de kinderen. Het moet kunnen concurreren met de toetsingsmethoden van de reguliere scholen. Omdat er in
Webkwesties in het SO www.kennisrotonde.nl/snel/webkwesties
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
SBO De Windroos, Oldenzaal www.sbodewindroos.nl Bekijk op
Onderwijsambitie
Vraagstuk
www.kenniswiki.nl
“We willen dat onze leerlingen de computer
1. Hoe maak je webkwesties geschikt voor de
ook de Kenniswiki
meer interactief gaan gebruiken en in het bijzonder webkwesties kunnen gebruiken.”
doelgroep MLK en LOM?
Webkwesties
2. De onderwerpen van webkwesties zijn prima, maar waarom zijn ze niet bruikbaar? 3. Komt dit door het taalgebruik? 4. Komt dit door het aanbod van bronnen?
31
Bekijk op
Meervoudige intelligentie en ict
www.kennisrotonde.nl
www.kennisrotonde.nl/snel/intelligentie
ook de screencast
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Meervoudige
Aansluiters: 5
PCSV Leiderdorp, Leiderdorp
intelligentie en ict
www.pcsvleiderdorp.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Werken vanuit meervoudige intelligentie
1. Hoe kunnen we onderwijs met behulp van ict
De scholen hebben een website ontwikkeld
vraagt een andere manier van onderwijs
vormgeven, zodat de intelligenties van de
waarop zij websites hebben verzameld die bij
kinderen gevoed worden?
de verschillende intelligentievormen passen.
verzorgen. We willen dat via een kieskast
2. Hoe kunnen leerkrachten leren de acht intel-
vormgeven.”
ligenties te voeden?
Kinderen kunnen op deze manier zelfstandig aan de slag.
Onderwijsachterstanden verminderen met een edugame www.kennisrotonde.nl/snel/onderwijsachterstanden
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
Katholiek Basisonderwijs Hengelo Zuid, Hengelo www.kbhz.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen de onderwijsachterstanden van
Kan de inzet van een edugame de onderwijsach-
Binnen dit project wordt met een grote groep
onze leerlingen in de wijk verminderen; het
terstanden van kansarme leerlingen verkleinen?
mensen samengewerkt. De school ontwikkelt nu
gaat dan met name om taalachterstanden.”
een game in samenwerking met FC Twente dat gebruikt kan worden voor kennisontwikkeling en de beantwoording van vragen.
Ga naar www.kennisrotonde.nl voor de brochure Wat weten we over … gaming in het PO
Bekijk op
en VO?
www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Educatieve Games
32
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Het nieuwe leren
Begaafde leerlingen gamen samen www.kennisrotonde.nl/snel/samengamen
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS De Weier, Almelo www.deweier.nl Bekijk op www.kenniswiki.nl
Ga naar www.kennisrotonde.nl voor de brochure
Onderwijsambitie
Vraagstuk
ook de Kenniswiki
“Wij willen een aantrekkelijk en uitdagend les-
Kan het samen maken van games (met
Educatieve Games
aanbod op het gebied van ict ontwikkelen voor
GameMaker) bijdragen aan de sociale vorming
Wat weten we over …
meerbegaafde kinderen, zodat zij zich sociaal
van meerbegaafde leerlingen?
gaming in het PO en VO?
kunnen ontwikkelen.”
Leerkracht ver weg maar toch te zien
Bekijk op www.kenniswiki.nl
www.kennisrotonde.nl/snel/afstandsonderwijs
ook de Kenniswiki
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Videoconferencing
Aansluiters: geen
Stichting Rijdende School, Geldermalsen www.rijdendeschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Kinderen van ouders met een ‘trekkend beroep’
Hoe kunnen we vanuit een centrale ruimte
De school heeft veel kennis ontwikkeld en een
zoals circusartiesten en kermisexploitanten,
individuele leerlingen of kleine groepjes met
demo-omgeving gelanceerd waarmee de leer
lopen gemakkelijk een leerachterstand op. Wij
leerlingen via videoconferencing lesgeven?
lingen werken.
willen de school bij de leerlingen brengen om deze achterstand te verkleinen.”
Bekijk op www.kennisrotonde.nl ook het videoportret Leerkracht ver weg maar toch te zien!
33
Invoering digitaal (leerling)portfolio www.kennisrotonde.nl/snel/portfolio
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 19
Christelijke Montessorischool Den Haag, Den Haag www.montessori-cms.nl Bekijk op www.kenniswiki.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
ook de Kenniswiki
“Wij willen onze leerlingen beter kunnen
1. Hoe voer je een digitaal portfolio in?
Digitaal portfolio
volgen. Dit in combinatie met een leerling-
2. Hoe houd je daarbij rekening met de visie
volgsysteem. Daarnaast willen we de betrokkenheid van de kinderen en ouders vergroten. Ook willen we inzicht geven in de ontwikkeling van de kinderen aan de leerkrachten en aan de ouders.”
van de school? 3. Hoe maak je een combinatie met gebruikte leerlingvolgsystemen? 4. Hoe bereik je dit zonder grote technische hobbels te nemen?
Loslaten bij proces van klassikaal naar individueel www.kennisrotonde.nl/snel/loslatenproces
Fase: Kennis!
Indiener:
Aansluiters: 1
R.-k. Basisschool De Vlinder, Heemskerk www.vlinder-tabijn.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen de kinderen stof aanbieden die zij
Hoe komen leerkrachten los van die nood
De school is aan de slag gegaan met ‘Klikstart’.
zelfstandig, op eigen niveau, op eigen wijze, op
zakelijke controle?
Ook zijn zij een van de scholen die hebben
hun tijd en volgorde kunnen maken.”
meegedaan in het project ‘Zelfstandig leren met Ga naar www.kennisrotonde.nl voor de brochure Wat weten we over … klassenmanagement
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Klassenmanagement
34
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Het nieuwe leren
& ict?
leerobjecten’. Door te werken met leerobjecten gingen de leerlingen zelfstandiger aan de slag en hielden de leerkrachten meer tijd over voor zorgleerlingen. Van klassikaal naar individueel!
Ict geïntegreerd in het ‘nieuwe leren’ www.kennisrotonde.nl/snel/nieuweleren
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 1
Platform Samenwerkingsverbanden, Amsterdam www.stampei.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen ict integraal inzetten in het ‘nieuwe
1. Is er een organisatievorm bekend waarbij
Het platform is zelf actief bezig met dit vraag-
onderwijs’. We kiezen voor een maatwerk ict-organisatievorm; een vorm die past bij onze
er een goede balans is tussen de onderwijs-
stuk in het project VISION. Dit project is erop
vorm en ict?
gericht een regionale samenwerkingsstructuur
2. Is er een instrumentarium beschikbaar
school en ons bestuur.”
op te zetten met als thema ‘Het Nieuwe Leren’.
om bestuurlijke effecten van ict te kunnen
Behalve met de samenwerkingsverbanden kan
meten?
met verschillende andere partners worden samengewerkt. Te denken valt aan organisaties Ga naar www.kennisrotonde.nl voor de brochure
die nieuwe onderwijsvormen uitwerken en scholen die nieuwe onderwijsvormen hebben doorgevoerd.
Wat weten we over … Bekijk op
klassenmanagement
www.kenniswiki.nl
& ict?
ook de Kenniswiki Klassenmanagement
35
“ Digitale producten inzetten voor taalverwerving? Karel Philipsen Projectleider EarlyBird (i.o.v.: Bestuur Openbaar Onderwijs Rotterdam)
36
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
Natuurlijk!�
Categorie Ict in de vakken Native English in de onderbouw www.kennisrotonde.nl/snel/nativeenglish
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: De Kleine Reus
Bestuur Openbaar Onderwijs Rotterdam EarlyBird, Rotterdam www.earlybirdie.nl
“Als onderdeel van het project Digitale didactiek en vroeg
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
Engels hebben we een literatuurstudie verricht. Twee on-
“We hebben ons laten informeren door specialisten op gebied van ict
derzoeksvragen stonden centraal: op welke wijze kan vroeg
en onderwijs en door experts op het gebied van taalverwerving. Met de deskundigheid van de Kennisrotonde konden we een aanvraag opstellen.”
Engels een bijdrage leveren aan een betere beheersing van taal (dus van Engels én Nederlands) en hoe kan digitale
Tegen welke problemen liep u aan? “We wisten gewoon niet waar we voor een antwoord op onze vraag moesten zoeken, dat
“ We wisten
komgeving? Het rapport leidde tot de start van een project
was dus wel even lastig. Er is namelijk geen
niet waar te
op dit gebied.”
kant-en-klaarproduct, omdat wij – zover wij
zoeken, de
didactiek een rol spelen bij het creëren van een taalklan-
weten – de eersten zijn met een dergelijke vraagstelling.”
Welke ambitie hebben de betrokken scholen als het gaat om ict?
Kreeg u reacties op uw vraagstelling?
“We willen expertise over het gebruik van ict bij het taalonderwijs
“We kregen diverse reacties van scholen en
op basisscholen verzamelen, uitwisselen en online beschikbaar stellen
besturen. Er is veel belangstelling voor dit
aan leraren in het primair onderwijs, pabo-opleiders en studenten.
project met zijn meervoudige ambities.”
Kennisrotonde bood uitkomst!”
Verder hebben we de wens concrete instrumenten aan te bieden om het onderwijs, verrijkt met ict-middelen, vorm te geven. Samen met pabo’s
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
en scholen streven we er bovendien naar expertise te ontwikkelen en
“We hebben een eerste overleg gevoerd met de stuurgroep van het
beschikbaar te stellen op het gebied van e-learning.”
project. De partners gingen in september 2007 aan de gang met de pilot. Drie leerkrachten van EarlyBird begonnen al snel materialen te inven-
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
tariseren. Er is een driedeling gemaakt naar thema, groep en niveau
“We zochten naar mogelijkheden waarmee we in de onder- en midden-
Engels. Zij kwamen ook met het voorstel voor het format kookboekrecept.
bouw een taalklankomgeving neer kunnen zetten. Concreet gezegd: is het
Ook begonnen we met onderzoek naar de aanschaf van hardware voor
mogelijk ict de rol te laten vervullen van de native speaker? Hierdoor
de English corner. De projectgroep rolde vervolgens uit naar andere
kan een taalklankomgeving worden gerealiseerd die kinderen nodig heb-
scholen. Er zijn nu al meer aanmeldingen dan er plaatsen zijn, dus de
ben om al sprekend en luisterend de eerste beginselen van de Engelse
scholen zijn zeer enthousiast!”
taal goed onder de knie te krijgen. Een deelvraag was: welke kennis is er op dit gebied in het buitenland?”
37
“ Ouders zijn Lisette Neijzen Ict-coördinator Liduinaschool
38
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Ict in de vakken
kritisch; dat is goed!”
Inzet ouders bij ict-onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/ouders
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: Sint Bavoschool
Liduinaschool, Haarlem www.liduinaschool.nl
“Het is ontzettend leuk om te merken dat niet alleen ouders
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
enthousiast zijn over computers in de klas, maar dat ook
“Bijzonder, maar vooral leuk is hoe enthousiast ouders reageren op onze
de leerkrachten heel positief reageren. En de kinderen,
inspanningen om het gebruik van pc’s in de klas te stimuleren. Ze zijn ook kritisch en dat is goed; het gaat tenslotte om hun kinderen. Je kunt
die vinden het geweldig! Met hulp van de Kennisrotonde
als school niet zomaar zeggen: ‘dit doen we’. Ouders willen meedenken.
hebben we al concrete resultaten weten te boeken: de
Goed te merken was ook dat leerkrachten meer enthousiast worden.”
digitalisering van de bibliotheek is hiervan een voorbeeld.
Tegen welke problemen liep u aan?
Boeken uitlenen gaat nu met één druk op de knop. Succesvol
“Er was een tekort aan geld. Hierdoor konden
was ook de organisatie van een workshop met als onder-
we nauwelijks goede voorwaarden scheppen.
werp Schatkist, een softwareprogramma voor de kleuters.
Je moet hierbij denken aan het organiseren van workshops, of tijd voor het werven,
De aanwezige ouders reageerden zoals we verwachtten:
begeleiden en actief houden van ouders. Een
enthousiast, maar ook kritisch.”
ander voorbeeld is dat we maar één beamer voor twee scholen hebben; een onwerkbare
“ Opgedane kennis komt terecht bij Kennisrotonde.”
situatie.”
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict? “Heel simpel gezegd willen we dat de beschikbare pc’s de hele lesdag
Heeft u reacties op uw vraagstelling gekregen?
gebruikt worden. Momenteel maken de meeste kinderen slechts op
“Eén andere school heeft zich aangesloten bij onze vraagstelling. De
gezette tijden gebruik van de computer. En het aantal computeruurtjes
ervaringen die we opdoen briefen we door.”
verschilt sterk per leerkracht. Een andere ambitie is om in 2008 de beschikking te hebben over tien laptops, zodat een groep kinderen met
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
de computer aan de slag kan.”
“We kregen de financiën rond, zodat we zelf het een en ander konden ontwikkelen. Eerst hebben we een ouderwerf-actie opgezet. Daarna heb-
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
ben we voor deze ouders twee workshops georganiseerd. De opkomst van
“De hoofdvraag was: hoe kun je ouders werven om te helpen bij het
de workshops was hoog; zowel ouders als leerkrachten waren in groten
computeronderwijs in de klas en hoe houd je ouders actief en betrokken?
getale aanwezig. Verder digitaliseerden we de bibliotheek. De ken-
Ouders hebben met computers toch vaak zoiets van: ‘dat kan ik helemaal
nis die we opdoen, leggen we bij de Kennisrotonde neer zodat andere
niet.’ We wilden daarom ook weten welke manier de beste is om ouders
scholen hiervan kunnen profiteren.”
goed te instrueren. En hoe ze dit alles het beste kunnen terugkoppelen naar de leerkracht.” 39
GlasWerk- ict projecten voor wereldoriëntatie www.kennisrotonde.nl/snel/glaswerk
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 1
Samenwerkingsverband COEMBO, Coevorden
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We wilden als scholen ict-projecten opzetten
• Welke eisen stel je aan een kwalitatief goed
in samenwerking met professionele organisaties, zoals Natuur- en Milieu Educatie (NME).”
ict-project voor wereldoriëntatie? • Is het mogelijk om dit in een format te omschrijven zodat dit schoolonafhankelijk gebruikt kan worden?
HistoryClip - Lokale geschiedenis in beeld www.kennisrotonde.nl/snel/historyclip
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS Dr. Theun de Vriesskoalle, Veenwouden www.roobol-onderwijs.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Op dit moment is een school in ons bestuur
Hoe kun je de kennis van de mensen uit de om-
een project gestart om de cultuurhistorische
geving van de school door de kinderen op een
waarde van de regio vast te leggen in kleine
multimediale manier laten verwerken, zodat het
multimediaproducties. Ons doel is om op deze
vervolgens in het onderwijs als lesstof ingezet
manier veel meer lessen vorm te geven en
kan worden?
daarbij gebruik te maken van de ‘lekenkennis’ die onder de bevolking aanwezig is. We willen op zoek gaan naar ‘een grijs verleden op de rommelzolder’ van de ouders.”
40
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Ict in de vakken
PO Tekenen en knutselen www.kennisrotonde.nl/snel/knutselen
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
De Vendelier, Helmond www.skpoh.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen kennis betreffende teken- en
Hoe kunnen we leerkrachten van het basison-
knutselopdrachten in één website bundelen.”
derwijs zo mobiliseren dat ze hun teken- en knutselopdrachten digitaal verwerken en op één website bundelen?
Gamend leren www.kennisrotonde.nl/snel/gamendleren
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 4
Peter Petersenschool, Haren www.peterpetersenschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen ontdekken of bestaande games een
Kan gaming als krachtige leerbron in het onder-
meerwaarde hebben in het onderwijs, voor
wijs geïmplementeerd worden?
zowel leerkracht als leerling. Wij zijn op zoek naar voorbeelden van andere scholen en als ze er niet blijken te zijn, willen we zelf ‘good
Ga naar
practices’ gaan ontwikkelen.”
www.kennisrotonde.nl voor de brochure Wat weten we over …
Bekijk op
gaming in het PO
www.kenniswiki.nl
en VO?
ook de Kenniswiki Educatieve Games
41
Leren tekstverwerken met taalmethode www.kennisrotonde.nl/snel/tekstverwerken
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS Rosa Boekdrukker, Amsterdam www.rosaboekdrukker.net
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen graag dat de leerlingen op een
Op welke manier kunnen we binnen het taal-
Deze school wilde niet op basis van bestaand
zelfstandige manier binnen de taalmethode
onderwijs tekstverwerkingsvaardigheden aan
onderzoek of bestaande kennis aan de slag. Ze
tekstverwerkingsvaardigheden oefenen. Onze
leerlingen aanbieden?
gingen zelfstandig voortvarend aan de slag.
teamleden moeten deze vaardigheden dus
Elke week geven zij een nieuwsbrief uit met
integreren in het taalonderwijs.”
daarin alle vorderingen op het gebied van ict. Ga naar
Zie www.rosaboekdrukker.net.
www.kennisrotonde.nl voor de brochure Wat weten we over … taal en ict?
Integratie wereldoriëntatie en ict www.kennisrotonde.nl/snel/wereldorientatie
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS Linnaeusschool, Amsterdam www.linaeusschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen uitdagende wereldoriëntatie
Zijn er concrete opdrachtkaarten op basis van
Er is op internet veel te vinden op het gebied
opdrachten voorleggen aan onze leerlingen.
leerlijnen wereldoriëntatievakken, waarmee
van wereldoriëntatie en ict om mee aan de slag
Opdrachten, waarbij ze verschillende infobron-
leerlingen zelfstandig en in coöperatieve
te gaan.
nen leren hanteren, vragen kunnen stellen,
werkvormen met kennisbronnen en ict aan de
Een belangrijke site voor informatie hierover
kunnen zoeken, ordenen en kennis beoordelen
slag kunnen?
is www.leerkracht.kennisnet.nl. Daarnaast bie-
en bewerken. Dat is onze ambitie!”
den de volgende websites ook voldoende kennis: http://web.teleblik.kennisnet.nl/tb_publiek/ po/abc.jsf, http://beeldbank.schooltv.nl, www.internetwijzer-bao.nl, www.internetvoorsbo.nl, www.webkwestie.nl.
42
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Ict in de vakken
Taalgericht zaakvakonderwijs met webkwesties www.kennisrotonde.nl/snel/webkwesties
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Bekijk op
OBS De Waarbeekschool, Hengelo
www.kenniswiki.nl
www.waarbeekschool.nl
ook de Kenniswiki
Aansluiters: 1
Webkwesties
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen ict en vooral internet, structureel
1. Op welke manier kan de inzet van ict/inter-
De school heeft de bestaande kennis samen-
inzetten bij de zaakvaklessen. Daarnaast willen
net een bijdrage leveren aan de transfer
gevoegd met eigen ervaringen en hierover
we de taal- en leeslessen beter afstemmen
van taal- en leesvaardigheden naar andere
een eindrapport geschreven met conclusies en
op de zaakvaklessen, zodat transfer mogelijk
lessen?
advies. Ze heeft inmiddels zelf webkwesties
2. Is de inzet van ict/internet een effectief
wordt.”
middel om woordenschat en begripsontwik-
gebruikt en geeft via de bovenstaande url tips voor het gebruik ervan.
keling te vergroten? 3. Zo ja, op welke wijze kan dit het beste worden vormgegeven?
(Ver)werken met digitale prentenboeken www.kennisrotonde.nl/snel/prentenboeken
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: 1
OBS De Waarbeekschool, Hengelo www.waarbeekschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen de woordenschatontwikkeling en
1. Welke verwerkingsvormen zijn zinvol en
Op de bovengenoemde website is de volgende
het verhaalbegrip bij leerlingen met behulp
sluiten aan bij het digitale prentenboek
kennis te vinden:
(didactiekontwikkeling)?
• Een observatiemodel voor het gebruik van
van ict verbeteren. Daarbij willen we vanuit de bestaande leerlijnen en tussendoelen de
2. Wat is de beste manier om tijdens het
mondelinge communicatie, de woordenschat en
werken met een digitaal prentenboek de
het verhaalbegrip relateren aan het gebruik van
interactie te stimuleren?
prentenboeken. • Een onderzoek naar de levende boeken door onderzoeksbureau Sardes. • Een eindrapport met antwoord op de onder-
digitale prentenboeken.”
zoeksvragen. Bekijk op www.kennisrotonde.nl ook de screencast
Ga naar
Prentenboeken
www.kennisrotonde.nl voor de brochure Wat weten we over … taal en ict? 43
Leerlijnplanner www.kennisrotonde.nl/snel/leerlijnplanner
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: 6
Platform Samenwerkingsverbanden, Tilburg www.ictopschool.net/samenwerking/platform
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen met behulp van een leerlijnplanner
1. Hoe kunnen we met behulp van een leer-
Gaandeweg het project bleek dat er toch geen
leerkrachten een digitaal instrument bieden waarmee ict stap voor stap een plaats kan krijgen in het onderwijsproces.”
lijnplanner, ict in het primaire onderwijs
behoefte bij scholen was aan een aparte appli-
proces verweven?
catie zoals de leerlijnplanner. De scholen zijn
2. Hoe kan een leerlijnplanner bijdragen aan
nu aan het kijken of het idee van de leerlijn-
nieuwe onderwijsconcepten waarin de leer-
planner in bestaande ELO’s van de scholen in
ling een meer centrale rol in de aansturing
te bouwen is.
van het aanbod krijgt?
Bekijk op
Rekenonderwijs op maat
www.kennisrotonde.nl ook de screencast
www.kennisrotonde.nl/snel/rekenonderwijs
Rekenonderwijs
Indiener:
op maat
OBS Piet Mondriaan, Abcoude
Fase: Kennis ontwikkelen Aansluiters: geen
www.obspietmondriaan.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen graag weten welke digitale
1. Ict levert krachtige nieuwe ontwikkelingen
De resultaten van deze scholen zijn tot nu toe
ondersteuningsmogelijkheden (smartboard en
op (zoals software met leerling-registratie
heel goed, ook blijken de Cito-scores vooruit te
software) er gebruikt kunnen worden in het
en interactieve schoolborden), maar hoe
gaan door de vernieuwde werkwijze. Hoe deze
reken- en wiskundeonderwijs.”
werken deze tools in de praktijk en leveren
scholen het project hebben aangepakt, is te
ze inderdaad de gevraagde kwaliteitsver
lezen op de website.
betering? Ga naar
2. Is het mogelijk om de kwaliteit te verbete-
www.kennisrotonde.nl
ren van de lesvoorbereiding, het instructie
voor de brochure
moment (de klassikale les), de oefeningen
Wat weten we over …
Bekijk op
van de leerlingen (onder andere aan de
rekenen & ict?
www.kenniswiki.nl
computer) en de feedback die de leerkracht
ook de Kenniswiki
krijgt over de oefeningen? Is er aansluiting
Digitaal Schoolbord
mogelijk met de reguliere rekenmethode?
44
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Ict in de vakken
45
“ De leerling
Koos Eichhorn Beleidsadviseur bij AB-ZHW (i.o.v. De Opperd en Dr. Verschoorschool)
46
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
zal een time out minder als straf ervaren.”
Categorie Loopbaan leerling in kaart Van Time Out naar Try Out, in cluster 4 www.kennisrotonde.nl/snel/timeout
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters:
ZMOK De Opperd, Rijswijk
De Blokpoelschool, School verbonden aan
www.nldata.nl/deopperd
het Pedologisch Instituut, J.C. Pleysierschool, Eerste Nederlandse Buitenschool
“De Opperd is een school voor ZMOK. Daar komt gedrags-
eigen verhaal in Kar2ouche vertelt. En tot slot denken we dat Kar2ouche
problematiek veel voor. Als kinderen uit hun dak gaan, wor-
autistische kinderen kan helpen zich voor te bereiden op onverwachte
den ze tijdelijk uit de groep verwijderd voor een time out.
situaties. De Dr. Verschoorschool, waarop veel autistische kinderen zitten, doet daarom ook mee.”
Het probleem is dan dat leerkrachten vaak geen tijd hebben om na de time out even met de leerling te reflecteren. Wij willen dat probleem oplossen door de leerling de situatie met behulp van ict te laten naspelen. Dus via een try out; de leerling probeert verschillende eigen reacties uit om zo een andere situatie te creëren.”
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis? “We gaan een aantal voorgedefinieerde verhaallijnen ontwikkelen. Hoe dat gaat verlopen is moeilijk te zeggen. De voorbereidingen lopen in elk geval heel voorspoedig, en alle partijen zijn bijzonder enthousiast!”
Tegen welke problemen liep u aan? “Tot nu toe verloopt alles heel voorspoedig. We verwachten wel dat het een probleem zal
“ Met animaties
Welke ambitie heeft uw opdrachtgever als het gaat om ict?
zijn dat je bij het uitwerken van de voorge-
kan een leerling
“De Opperd is een tamelijk ambitieuze school. Maar het is ook een kleine
definieerde verhaallijnen sturend bezig bent.
effecten van
school, waardoor er weinig budget is voor ict. Toch kregen ze het voor
In hoeverre mag dat? Daar zullen we wel veel
elkaar om via allerlei acties en subsidieaanvragen digitale schoolborden
mee bezig zijn.”
zijn gedrag
in alle klassen te introduceren. Dat stimuleert de leerlingen enorm! Na dat succes wil De Opperd de kinderen ook aan andere ict-projecten laten deelnemen.”
uitproberen.”
Heeft u reacties op uw vraagstelling gekregen? “Mensen die ervan horen, zeggen allemaal: ‘Wat een goed idee!’. Ook
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
veelzeggend is dat de aansluitende scholen daadwerkelijk actief deelne-
“Heel concreet komt onze vraag aan de Kennisrotonde erop neer dat we
men. Zo gaan zij de verhaallijnen testen. Wij vermoeden trouwens dat
kinderen met het softwareprogramma Kar2ouche willen laten uitprobe-
ons project ook in het reguliere basisonderwijs heel goed ingezet kan
ren wat de effecten zijn van hun gedrag. In Kar2ouche kun je met ani-
worden.”
maties een verhaallijn neerzetten. In die verhaallijn maakt een leerling keuzes. Gaat hij bijvoorbeeld slaan, schoppen, schelden, iets zeggen? Op
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
basis van de keuze verandert de uitkomst van het verhaal. Net als in het
“Eind 2007 zullen er twee voorgedefinieerde verhaallijnen uitgewerkt
echte leven. Een tweede onderzoeksvraag is wat de effecten zijn als een
én getest zijn. Ik ben benieuwd!”
leerling niet een voorgedefinieerde verhaallijn beïnvloedt, maar zijn 47
Zelfstandiger leren met een handicap www.kennisrotonde.nl/snel/zelfstandigleren
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
Burg. S.J. van Royenschool, Schoonoord www.vanroyenschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Onze onderwijsambitie is leerlingen met een
Hoe kan een school met behulp van ict het
handicap beter te helpen en begeleiden en hen
werkplan van leerlingen met een handicap
zelfstandiger te laten leren.”
inzichtelijk maken naar ouders en uitvoerbaar maken binnen een klassensituatie?
Competenties in kaart www.kennisrotonde.nl/snel/competenties
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
Bicta, Haaksbergen www.bicta.net
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen de leerling de mogelijkheid geven
Hoe kan de competentiester in het basisonder-
om met de zogenaamde competentiester aan te
wijs effectief worden ingezet en welke aanpas-
geven welke competenties hij of zij verworven
singen zijn dan noodzakelijk?
heeft.”
48
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Loopbaan leerling in kaart
Doorlopend portfolio www.kennisrotonde.nl/snel/doorlopendportfolio
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 1
Oecumenisch Samenwerkingsverband Almere, Almere www.osa-almere.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Over vier jaar willen we beschikken over een
Hoe zorg je ervoor dat leerlingen in een ELO
volledig ingerichte ELO die voldoet aan de
een eigen portfolio kunnen opslaan en mee
standaarden en die uitwisselbaar is met het
nemen naar vervolgopleidingen?
voortgezet onderwijs, het mbo, hbo en andere opleidingen.”
Videoportfolio www.kennisrotonde.nl/snel/videoportfolio
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS De Schatkamer, Zwolle www.obsdeschatkamer.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij leren kinderen graag datgene opbouwen
Kunnen we werken aan meer zelfsturing bij
De school gaat aan de slag met de volgende
waar ze interesse in hebben, uitbouwen waar
kinderen door ze zelf films met ondertiteling
gevonden kennis:
ze goed in zijn en compenseren waar ze geen
te laten maken die ze op hun digitale portfolio
• Tien tips voor videobewerking.
talent voor hebben.”
kunnen zetten?
• Handleiding Moviemaker (Kennisnet). • Handleiding iMovie.
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Digitaal portfolio
49
Bekijk op
Volgen atelierwerk
www.kenniswiki.nl
www.kennisrotonde.nl/snel/atelierwerk
ook de Kenniswiki
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Digitaal portfolio
Aansluiters: geen
SBO De Petraschool, Zaandam www.sbo-agora.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Onze leerlingen gaan, naast de ’gewone’ les
Hoe kunnen atelierbeheerders en leerkrachten
in de stamgroep, aan de slag in een atelier.
op school de resultaten, de inhoud van het
Wij willen het werken in ateliers beter kunnen
werken van de kinderen, volgen met hulp van
volgen en stroomlijnen.”
een programma/portfolio?
Realistisch rekenen à la carte www.kennisrotonde.nl/snel/rekenen
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 2
OBS Het Startpunt, Den Haag www.startpuntsr.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij vinden het lastig om binnen de beschik-
Is het mogelijk om binnen het rekenonderwijs
bare methode passende leertrajecten te ont-
de eigen methode los te laten (of meer als hulp-
werpen voor individuele of groepen leerlingen.
middel te gebruiken) door het rekenonderwijs
Ga naar
Wij willen daarom de methode loslaten en het
te plannen vanuit leerlijnen en leerdoelen en
www.kennisrotonde.nl
rekenonderwijs meer plannen vanuit leerlijnen
daarin onder andere gebruik te maken van via
voor de brochure
en leerdoelen.”
ict beschikbare lesmaterialen?
Wat weten we over … rekenen & ict?
50
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Loopbaan leerling in kaart
Differentiëren met ict www.kennisrotonde.nl/snel/differentieren
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 1
De Rozenbeek, Velserbroek www.derozenbeek.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen een meer gedifferentieerd onder-
Hoe kun je ict het beste inzetten om tegemoet
wijspakket aanbieden, onder andere met ict,
te komen aan de verschillen tussen leerlingen?
aan de leerlingen die dat nodig hebben.”
Intelligentie monitoren www.kennisrotonde.nl/snel/monitoren
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 1
Nutsschool M.M. Boldingh, Den Haag www.nutsschoolboldingh.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen onderwijs bieden dat is afgestemd
1. Hoe kunnen we begaafdheden beter moni
op de verschillende begaafdheden, zoals beschreven in de theorie van de meervoudige intelligentie. We willen betere arrangementen ontwikkelen die gebaseerd zijn op de bijzon-
toren? 2. Hoe vergroten we de diagnostische vaardigheden van leerkrachten? 3. Hoe zorgen we voor uitdagende projecten
dere kwaliteiten van kinderen. Van integrale
voor kinderen, die optimaal afgestemd zijn
projecten in de klas tot plusklassen voor
op hun specifieke intelligenties?
hoogbegaafden.”
51
Digitale zelfevaluatie kinderen www.kennisrotonde.nl/snel/zelfevaluatie
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 2
KinderCampus, Hilversum www.kindercampus.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen dat de kinderen zichzelf leren eva
Hoe bepaalt een kind zijn leerweg?
lueren. Hierbij willen we ze optimaal ondersteunen.”
Het digitaliseren van handelingsplannen en de orthotheek www.kennisrotonde.nl/snel/orthotheek
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 1
Dom Helder Camaraschool, Groningen www.domheldercamaraschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen een efficiënte manier van omgaan
Op welke wijze kun je handelingsplannen en
Er zijn verschillende oplossingen uit de praktijk
met handelingsplannen en materiaal uit de
materialen uit de orthotheek zodanig ordenen,
aangedragen. Lees meer op de website.
orthotheek om zo de zorg voor leerlingen te
opslaan, verwerken en delen, dat IB-ers, RT-ers
kunnen verbeteren.”
en leerkrachten optimaal van het materiaal gebruik kunnen maken en kunnen samenwerken aan de verbetering van de zorg?
52
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Loopbaan leerling in kaart
Begeleiding zorgleerlingen www.kennisrotonde.nl/snel/zorgleerlingen
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 1
SBO ’t Palet, Bovenkarspel www.sbopalet.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“In onze SBO-school (speciaal onderwijs) willen
Is het mogelijk voor het SBO om op een
wij kinderen met een speciale onderwijs-
gestandaardiseerde manier, op basis van de
behoefte begeleiden. De onderwijsbehoefte
leerpotentie van leerlingen, de te verwachten
relateren we aan het geformuleerde ontwik-
leerwinst te bepalen, met andere woorden:
kelingsperspectief. Hierbij willen we graag ict
wat kunnen we van leerlingen die instromen
inzetten.”
verwachten?
De loopbaan van de leerling centraal www.kennisrotonde.nl/snel/loopbaan
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
Platform Samenwerkingsverbanden Limburg
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“In verschillende regio’s richten scholen zich
Is er een competentiemodel van 0 t/m 23 jaar
op een doorlopend ontwikkelproces van primair
(te ontwikkelen) om het rolpatroon van de
onderwijs tot en met het mbo. De scholen willen
leerkracht te doorbreken?
daarbij de leerling zoveel mogelijk verantwoordelijk maken voor de aansturing van het leerproces. We zijn op zoek naar competentieprofielen en bijbehorende sectoroverstijgende digitale beoordelingsmethodieken.”
53
Ga voor een brochure en een kenniswiki van dit vraagstuk naar www.kennisrotonde.nl
“ Web 2.0 Nathan van Bakel Ict-coördinator De Botteloef
54
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
werkt inspirerend.”
Categorie Technieken
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Web 2.0
Bekijk op
Web 2.0 in het onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/web2.0 Indiener: De Botteloef, Amsterdam
www.kennisrotonde.nl ook de videopodcast
Fase: Kennis ontwikkelen
# 45 Web 2.0 in het
Aansluiters: De Waarbeekschool
onderwijs
www.botteloef.nl
“Wat zo mooi is aan het gebruik van ict in de klas is dat je
Tegen welke problemen liep u aan?
merkt dat leerlingen enthousiast worden. Ict verlevendigt
“Chatten is een manier van live communiceren: je moet dus op een
de boel en dat is iets wat leerkrachten vaak niet ver
afgesproken tijdstip achter de pc zitten, er daadwerkelijk zíjn. Dat bleek in de praktijk niet altijd te lukken. Als een groepje van een school tien
wachten. Zo worden werkstukken bij ons op school nu echt
minuten later achter de pc zat dan was afgesproken, zat de groep van
sámen gemaakt: met klasgenootjes en met kinderen van een
de andere school in het ongewisse te wachten. Dat organiseren we dit
andere school.”
schooljaar anders; we moeten elkaar beter op de hoogte stellen.”
Kreeg u reacties op uw vraagstelling? Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
“Ha, we kregen heel veel positieve reacties!
“Onze school wil het onderwijs verbeteren en verdiepen door middel
Niet helemaal op de natuurlijke manier, want
van ict. Dat pakken we in stappen aan. Een doelstelling voor volgend
we hebben publiciteit in bladen gehad en een
jaar is dat internet veelvuldig gebruikt wordt. Over een paar jaar willen
workshop gegeven op de ict- en didactiek-
we met zoveel mogelijk digitale leermiddelen werken, waaronder een
beurs in Ede. De meeste mensen vinden het
digitaal schoolbord in elke klas.”
echt fantástisch als ze zien hoe enthousiast kinderen worden van het nieuwe werkstuk
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
“ Anderen waren echt onder de indruk.”
onderwijs.”
“We wilden ons werkstukonderwijs op een nieuwe manier vormgeven. Onze vraag aan de Kennisrotonde was hoe we dat konden doen met
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
behulp van Web 2.0. Dat zijn allerlei interactieve webapplicaties die het
“Het maken van werkstukken met behulp van Web 2.0 werkt het beste
internet biedt. Het gaat bijvoorbeeld om weblogs, chatrooms, wiki’s en
in groep 7, zo ontdekten we vorig jaar. Groep 6 moet nog leren hoe
podcasts.”
werkstukken te maken, en dan is het toepassen van ict nog een te grote belasting. In groep 8 is het bij ons te druk, onder andere door de
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
jaarlijkse musical. Maar bij groep 7 gebruiken we weblogs, chatmogelijk-
“Vorig jaar maakten groepjes van vier leerlingen uit groep 6, 7 en 8
heden en andere Web 2.0 toepassingen alweer in de klas!”
werkstukken met behulp van weblogs en chatten. In de logs en chats verdeelden zij taken en gaven ze aanwijzingen aan elkaar. Twee leerlingen uit elk groepje zaten op een andere school, de Linnaeusschool. Ondanks de fysieke afstand konden zij samen een werkstuk maken. Geweldig!”
55
Samenwerken aan een presentatie www.kennisrotonde.nl/snel/presentatie
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS De Trinoom, Wijchen www.trinoom.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen kinderen binnen de methode
1. Hoe kunnen we een groepje leerlingen
Nieuwe online applicaties, ook wel Web 2.0
wereldoriëntatie vaker en beter laten samenwerken aan een presentatie.”
tegelijkertijd en gezamenlijk aan een presen
genoemd, maken het mogelijk om tegelijkertijd
tatie laten werken?
te werken aan een presentatie. Voorbeelden
2. Hoe zorgen we ervoor dat het voor andere
hiervan zijn:
leerlingen wel zichtbaar maar niet bewerk-
• Thumbstacks.com
baar is?
• Zoho.com
3. Hoe geven we leerlingen de mogelijkheid er eventueel ook thuis aan te werken?
Woordenschat met een digibord www.kennisrotonde.nl/snel/digibord
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 1
OBS De Waarbeekschool, Hengelo www.waarbeekschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen het digitaal schoolbord op een
Hoe kunnen we het digitaal schoolbord inzetten
De kennis die de experts aanleverden, was zeer
functionele manier gebruiken tijdens het
binnen het woordenschatonderwijs?
waardevol. Zij gaven de school met name de tip
woordenschatonderwijs (in de zaakvakken),
om met mindmapsoftware aan de slag te gaan
zodat de mogelijkheden die het biedt, goed
op het digibord. De school besloot dit te gaan
benut worden.”
doen. Ga naar www.kennisrotonde.nl voor de brochure Wat weten we over …
Bekijk op
taal en ict?
www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Digitaal Schoolbord
56
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
Ergonomische werkplek voor kleuters
Bekijk op www.kenniswiki.nl
www.kennisrotonde.nl/snel/ergonomischewerkplek
ook de Kenniswiki
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Ergonomie
Aansluiters: 1
OBS Bos en Vaart, Haarlem www.bosenvaart.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Leerlingen een ergonomisch verantwoorde
Welke materialen en meubilair zijn er om een
De volgende kennis is terug te vinden op boven-
computerwerkplek garanderen. In het bijzon-
ergonomisch verantwoorde werkplek te reali-
genoemde website:
der voor kleuters, maar ook voor de andere
seren voor kleuters. Hoe kan een werkplek goed
• Themapagina gezond computeren.
leerlingen.”
ingericht worden?
• Brochure gezond computeren. • Informatie Muisje Max wil geen Muisarm. • Informatie computer optimaliseren voor peuters en kleuters.
Centraal beheerde netwerken met webbased software www.kennisrotonde.nl/snel/webbasedsoftware
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
CBS Het Palet, Emmen www.viviani.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen een centraal beheerd servernetwerk
1. Is er techniek beschikbaar voor een centraal
De volgende kennis is terug te vinden op boven-
opzetten voor onze scholen, met daaraan gekoppeld een portalomgeving per school.”
beheerd netwerk (op één locatie, met
genoemde website:
toegang voor alle leerlingen/medewerkers)?
• Overzicht van leveranciers die netwerken met
2. Kan hierbij gebruikgemaakt worden van
beheer-op-afstand leveren:
alle gewenste educatieve software, werkend
www.ictopschool.net/Files/
vanuit de browser (dus webbased)?
beheer-op-afstand.xls/file/. • Artikel Beheer op afstand, ins en outs & voors en tegens (Kennisnet Ict op school): www.ictopschool.net/infrastructuur/ publicaties/uitgaven/ Artikel.2006-01-23.5144/document.
57
‘Terminale’ software? www.kennisrotonde.nl/snel/software
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 12
Openbaar Primair Onderwijs Haarlem, Haarlem www.opohaarlem.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen educatieve software toegankelijk(er)
Hoe zorgen we ervoor dat leerlingen zelfstandig
Deze vraag zal in deze fase blijven. De scholen
maken voor de leerlingen via een terminal
werkplekonafhankelijk kunnen werken?
proberen een groot aantal medestanders te
server. Op dit moment werken de openbare
verzamelen met dezelfde vraag en om vervol-
scholen in Haarlem met een terminalserver.
gens een lobby richting uitgeverijen te starten
Helaas lukt het niet om de software hierop
om de software geschikter te maken voor
te draaien. Deze technische vraag zorgt voor
zelfstandig werken binnen deze technische
problemen in de klas.”
omgeving.
Digiborden in groep 1/2 www.kennisrotonde.nl/snel/digiborden
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 13
CBS De Vossenburcht, Winschoten www.cbs-vossenburcht.picto.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij streven naar een juiste inzet en een juist
Hoe kun je kennis, ervaring en ideeën rond
Momenteel schrijft de organisatie een pro-
gebruik van toepassingen van digitale school-
de inzet van het digitaal schoolbord op een
jectplan waarin bovenstaande vragen worden
borden in de onderbouw (groepen 1 en 2).”
zinvolle, interactieve manier in groep 1 en 2
beantwoord.
verzamelen, bundelen en verspreiden binnen de deelnemende scholen?
Bestaande kennis • Informatiewijzer Digitale schoolborden: www.ictopschool.net/infrastructuur/ publicaties/kijkenkies/digitaal-schoolbord/ document.
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Digitaal Schoolbord
58
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
• KennisWiki over digitaal schoolbord: www.kenniswiki.nl/wiki/ Digitaal_schoolbord.
Leren lezen met een digitaal schoolbord www.kennisrotonde.nl/snel/lerenlezen
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 1
OBS West, Capelle a/d IJssel www.obswest.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Onze ambitie is om het bewijs te gaan leveren
Hoe kunnen we het methodisch leesonderwijs
Uitgeverij Zwijsen is momenteel bezig met het
dat het digitaal schoolbordonderwijs een
digitaal en interactief maken met behulp van
ontwikkelen van digiboardsoftware bij Veilig
belangrijke rol kan spelen in het aanvankelijk
een digitaal schoolbord?
Leren Lezen. Dit in nauw overleg met de school.
lees- en leerproces in groep drie.”
De vraag van de school wordt hiermee beantBekijk op Ga naar
www.kenniswiki.nl
www.kennisrotonde.nl
ook de Kenniswiki
voor de brochure
Digitaal Schoolbord
woord.
Wat weten we over … taal en ict?
Glas in het veen www.kennisrotonde.nl/snel/glasinveen
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 67
PICTO, Veendam www.picto.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Er zijn twee ontwikkelingen waar de PICTO-
Hoe verankeren we het Veenlab succesvol in
scholen mee te maken hebben. Enerzijds is er
onze dagelijkse onderwijspraktijk? Hierbij
het nieuwe glasvezelnetwerk, anderzijds is er
staan vier thema’s centraal: didactiek, imple-
de digitale leeromgeving, het Veenlab, waar
mentatie, organisatie en professionalisering.
scholen hun voordeel mee kunnen doen. Dit Veenlab willen we verankeren in onze dagelijkse lespraktijk. Dit, in combinatie met de nieuwe breedbandcommunicatie-middelen, maakt het mogelijk om nauw samen te werken met andere scholen en instellingen.”
59
Bekijk op
Google Earth in de klas
www.kenniswiki.nl
www.kennisrotonde.nl/snel/googleearth
ook de Kenniswiki
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Google Earth
Aansluiters: 6
Piusschool, Abcoude www.piusschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen Google Earth graag inbedden in ons
1. Wat zijn de mogelijkheden van Google
De volgende kennis kunt u via bovenstaande
aardrijkskunde- en geschiedenisonderwijs.”
Earth? 2. Hoe kun je Google Earth integreren in het aardrijkskunde- en geschiedenisonderwijs? 3. Welke zaken kunnen uit de methoden weg-
website terugvinden: • KennisWiki Google Earth. • Wiki gevuld met opdrachten in Google Earth. • Earthquests.
vallen? 4. En hoe leer je leerkrachten met een nieuwe manier van aardrijkskunde- en geschiedenis onderwijs te werken (klassenmanagement)?
Canada in beeld www.kennisrotonde.nl/snel/canada
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 16
ICT-Delta, Velp www.ictdelta.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen kinderen in contact brengen met
1. Wat is de meest efficiënte manier van video
De scholen zijn aan de slag gegaan met Skype
leeftijdgenootjes in het buitenland, in dit geval Canada. Het oefenen van de Engelse taal is hierbij een belangrijke factor. Het gaat om een vakoverstijgende activiteit.”
conferencing met een buitenlandse klas? 2. Wat is de meest eenvoudige technische
en hebben hun ervaringen beschreven op: www.delta-internationalplaza.eu.
oplossing? 3. Welke apparatuur is goed te gebruiken in
Bekijk op
de klas?
www.kennisrotonde.nl
4. Wat is de meerwaarde van beeld en wat kun
ook de videopodcast
je daarmee in de klas? 5. Wat is het effect van direct communiceren met elkaar? 6. Welke opdrachten geef je mee om video conferencing optimaal te gebruiken?
60
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
# 41 Schoolbezoek Bekijk op
American International
www.kenniswiki.nl
School of Rotterdam
ook de Kenniswiki Videoconferencing
Typen voor jonge kinderen www.kennisrotonde.nl/snel/typen
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
CBS Prins Willem-Alexanderschool, Sliedrecht www.pwa95.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen de typevaardigheden van en
Is een normaal toetsenbord geschikt voor jonge
Reeds beschikbare kennis:
houding bij kinderen ergonomisch verantwoord
kinderen om er met tien vingers op te leren
• Reacties van de experts
verbeteren. Dit zodat kinderen, middels het
werken, of is een ergonomisch kindertoetsen-
• Infowijzer Gezond computeren
tienvingersysteem, vlot en foutlozer kunnen
bord (kleiner model) noodzakelijk in verband
werken met het toetsenbord.”
met de grootte van de handen?
Schooloverstijgend samenwerken met ict www.kennisrotonde.nl/snel/samenwerken
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
Stichting Algemeen Toegankelijk Onderwijs Eindhoven, Eindhoven
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen de segregatie in het primair onder-
Hoe kunnen we ict inzetten om de segregatie in
wijs doorbreken met een schooloverstijgend
ons onderwijs te doorbreken?
project waarin kinderen kunnen samenwerken.”
61
Bekijk op
Adaptief onderwijs met een digibord
www.kenniswiki.nl
www.kennisrotonde.nl/snel/adaptief
ook de Kenniswiki
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Digitaal Schoolbord
Aansluiters: 9
Oecumenische Basisschool De Omnibus, Almere www.de-omnibus.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen met een digitaal schoolbord
Hoe zet je het digibord in zonder terug te
De scholen zijn op bezoek gegaan bij andere
werken aan adaptief onderwijs. Onder adaptief
vallen op klassikaal onderwijs?
scholen die adaptief werken met een digi-
onderwijs verstaan wij: onderwijs op maat, dat aansluit bij de leerbehoeften van de kinderen en uitgaat van hun mogelijkheden. Hierbij is het belangrijk om de individuele leerstrategie en capaciteiten van de leerlingen te onderscheiden.”
bord en hebben hier filmpjes van gemaakt. Vervolgens zijn zij zelf aan de slag gegaan met
Bekijk op www.kennisrotonde.nl ook het videoportret
het inzetten van het digibord op een adaptieve manier.
Adaptief onderwijs met een digibord
Leren leren met PDA www.kennisrotonde.nl/snel/pda
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Bekijk op
R.-k. basisschool De Bras, Den Haag
Aansluiters: 3
www.kenniswiki.nl
www.nldata.nl/rkbsdebras
ook de Kenniswiki Mobiel leren
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Op De Bras staat het kind met zijn ontwik-
1. Wat is de meerwaarde is van zogenaamde
Inmiddels lopen op vier scholen kinderen met
kelingsvragen centraal. De kinderen leren en
handheld technologie (PDA’s) om onze
PDA’s rond zodat de school antwoorden vindt
onderwijsambitie vorm te geven?
op de vragen.
werken op eigen tempo en niveau. Het leermateriaal dat wij aanschaffen, de indeling van de
2. Kan een PDA de kinderen de mogelijkheden
werkruimtes en het onderwijzende personeel
geven om optimaal te leren binnen onze
dat op onze school komt werken, wordt geheel
school?
afgestemd op onze onderwijskundige ideeën. Daarbij vinden we het belangrijk dat de leer-
Meer informatie: www.lopendleren.nl
Beluister op
3. Zo ja, waar heeft dit technische middel een
www.kennisrotonde.nl
didactische meerwaarde?
ook de podcast
ling een grote mate van mobiliteit heeft. Zo
# 38 Kick-off project
kunnen zij allerlei bronnen van allerlei plaatsen gebruiken om informatie samen te voegen tot
Bekijk op
nieuwe kennis. Wij willen graag onderzoeken of
www.kennisrotonde.nl
PDA’s passen in onze rijke leeromgeving.”
ook de screencast Leren leren met PDA
62
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
Leren leren met PDA
ThinClients in de school www.kennisrotonde.nl/snel/thinclients
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
ICT Groenlo, Eibergen www.regenboog-eibergen.nl/ict
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Op een aantal scholen in de omgeving Groenlo-
1. Zijn ThinClients geschikt voor onze scholen?
De Kennisrotonde heeft voor deze school
Eibergen was het tijd voor een nieuwe digitale
2. Wat zijn ervaringen met ThinClients?
informatie op een rij gezet. Zij hebben daarop
infrastructuur. We hebben behoefte aan een
besloten toch nog niet voor ThinClients te
duidelijk overzicht van ervaringen op het
kiezen.
gebied van netwerkinrichting.”
Verbetering bovenschoolse samenwerking www.kennisrotonde.nl/snel/bovenschoolsesamenwerking
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 22
Openbaar Schoolbestuur Stadsdeel Amsterdam Noord, Amsterdam
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“De komende tijd zijn er belangrijke veran-
Hoe kunnen we een schaalbare website reali
Het schoolbestuur is zelf aan de slag gegaan en
deringen op komst. Met name het proces van
seren, waaraan een groeipad is gekoppeld van
bleek zeer goed zelf in staat een CMS te kiezen
verzelfstandiging en de invoering van lumpsum.
een puur informerende functie naar een plat-
dat aan de eisen en wensen voldeed. Zij hebben
Wij willen daarom de scholen onderling goed
form waarin scholen en schoolbestuur kunnen
hun kennis gedeeld op de website.
laten samenwerken. Ict is hiervoor een belang-
samenwerken?
rijk middel.”
63
Interactief schoolbord www.kennisrotonde.nl/snel/schoolbord
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 7
CBS De Rank, Toldijk www.derank-toldijk.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen een digitaal schoolbord op onze
• Waar moet je aan denken bij de aanschaf
Aan de hand van deze vraag heeft Kennisnet Ict
school invoeren.”
en implementatie van een interactief school-
op school de brochure digitale schoolborden
bord?
ontwikkeld. Inmiddels is er ook een KennisWiki
• Wie heeft ervaring?
en een themapagina over dit onderwerp.
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Digitaal Schoolbord
De kerndoelen techniek en programmeerbaar Lego www.kennisrotonde.nl/snel/lego
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
Montessorischool Waalsdorp, Den Haag www.waalsdorp.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Onze ambitie is een koppeling te maken tussen
• Kunnen we modules ontwikkelen waarmee we
Het project is nog in de kennisontwikkelings-
de kerndoelen techniek en programmeerbaar
Lego koppelen aan de kerndoelen van het vak
fase, maar er is al ondersteunende kennis op de
materiaal van Lego.”
Techniek en kunnen we deze modules inzet-
vraagstukpagina te vinden. De school rondt het
ten bij de voorbereiding voor de First Lego
project medio 2008 af.
League? • Kunnen we Lego meer en vaker inzetten in het primaire proces van het techniekonderwijs?
64
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
65
“ Educatieve cd’s zijn leuk, maar niet didactisch verantwoord.”
“ Hoe krijgen we kinderen Annelies Veurman Adviseur educatieve software bij ICT-Delta (i.o.v. De Johannesschool)
66
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
extra gemotiveerd?”
Categorie Van papier naar digitaal Universeel gebruik ict in de kleuterbouw www.kennisrotonde.nl/snel/kleuters
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters:
De Johannesschool, Arnhem
Leonardo da Vincischool, Op de Zandtange,
www.de-johannesschool.nl
Holendrechtschool, De Jonge Wereld, Lucas Basisschool ’t Palet
“Wij wilden een didactisch verantwoord model ontwik-
die ict biedt. Dat leverde een ingewikkeld, maar bovenal bijzonder
kelen voor kinderen die worden onderwezen volgens
vraagstuk op omdat de meeste onderwijsmethoden prima met ict door
Kaleidoscoop. Dit didactische model voor peuter- en
één deur kunnen.”
kleutergroepen richt zich op de brede ontwikkeling, met
Tegen welke problemen liep u aan?
speciale aandacht voor de taalontwikkeling. Onze vraag
“Het formuleren van het antwoord op de brede vraag ‘hoe kunnen we ict
aan de Kennisrotonde resulteerde in een interactief spel
inzetten ten behoeve van goede taalstimulering?’ was het grootste probleem. Deze vraag was al vaker boven komen drijven bij scholen die wer-
waarbij kinderen spelenderwijs taalkennis opdoen en
ken met Kaleidoscoop, maar vooralsnog had niemand er een doeltreffend
gestimuleerd worden taal te gebruiken.”
antwoord op. We zochten meer dan het in gebruik nemen van educatieve cd’s zoals je ze bij het eerste het beste warenhuis kunt kopen; deze zijn leuk, maar didactisch minder verantwoord. Uiteindelijk kwamen we in
Welke ambitie heeft uw opdrachtgever als het gaat om ict?
contact met de makers van de game Mijn naam is haas (www.mijnnaamis-
“We willen een leersituatie bereiken, waarin we door middel van ict
haas.nl). Bij dat spel ligt de nadruk op taalontwikkeling.”
een extra impuls kunnen geven aan de ontwikkeling van kinderen. Een ambitie hierbij is om ict structureel en universeel te kunnen toepassen.”
Kreeg u reacties op uw vraagstelling? “Op de vraagstelling zelf kregen we weinig reacties. Die kwamen wel na
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
het testen van Mijn naam is haas. Zo vonden docenten het lastig dat de
“Onze vraag aan de Kennisrotonde was op welke manier we in de
geluidssterkte niet te regelen was. Maar ook kinderen reageerden: zij
kleuterbouw een meer gestructureerde en universele toepassing van ict
bleken uitstekend uit de voeten te kunnen met het spel.”
kunnen realiseren. Vooral de leervoorwaarden waren daarbij een aandachtspunt. De Johannesschool werkt met Kaleidoscoop. Een extra eis met
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
betrekking tot de vraagstelling was kinderen met een taalachterstand te
“We begonnen met een inventarisatie van de wensen en behoeftes van
kunnen stimuleren.”
de scholen. Duidelijk werd dat er een grote behoefte bestond aan een goede applicatie waarin clusters van woorden op een juiste manier
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
worden aangeboden. Inmiddels hebben we in kaart gebracht waaraan
“De beginselen van de onderwijsmethode Kaleidoscoop ‘botsen’ met ict.
de software met betrekking tot de woordenschat qua inhoud en lay-out
Dit omdat Kaleidoscoop niet specifiek aangeeft waar gebruik gemaakt
moet voldoen. Het resultaat van dit alles is het eerder genoemde inter
kan worden van ict. We hadden dus te maken met een dilemma: we wil-
actieve spel Mijn naam is haas. Hierbij gaan kinderen met Haas op pad
den werken met Kaleidoscoop, maar in combinatie met de mogelijkheden
en doen ze al spelenderwijs taalkennis op.” 67
Digitaal schoolrapport www.kennisrotonde.nl/snel/schoolrapport
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
CBS De Schakel, Utrecht www.cbs-de-schakel.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen graag een digitaal schoolrapport
Hoe kunnen we een digitaal schoolrapport
Overzicht Digitale schoolrapporten:
invoeren.”
invoeren?
www.kennisrotonde.nl/snel/schoolrapport
Digitale klassenmap www.kennisrotonde.nl/snel/klassenmap
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
Koningin Emmaschool, Apeldoorn www.emma.cms.sintact.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen de leerkrachten een digitale klas-
Bestaan er van dit soort digitale klassen
senmap laten gebruiken waarin alle informatie
mappen?
over de desbetreffende groep is opgenomen.”
68
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Van papier naar digitaal
Effect online leeromgeving in het SBO www.kennisrotonde.nl/snel/effect
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 11
Stichting Speciaal Onderwijs Tilburg, Tilburg www.ssot.nu
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen het onderwijs in onze scholen voor
Welke opbrengsten zijn er te behalen door ict
speciaal onderwijs optimaal blijven aanpassen
(m.n. internet & digitale leermanagementsys
aan de mogelijkheden die ict onze leerlingen
temen) integraal op te nemen in de dagelijkse
kan bieden. Wij willen ons daarbij met name
leeractiviteiten van leerlingen in het SBO?
richten op het effect en rendement van een webbased leeromgeving. Uitgangspunt hierbij is dat de leerkrachten optimale omstandigheden hebben om het rendement zo hoog mogelijk te maken.”
Kinderen kritische internetgebruikers www.kennisrotonde.nl/snel/internetgebruikers
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS het Ruimteschip, Hoogezand www.hetruimteschip.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Leerlingen maken steeds meer gebruik van het
• Hoe kunnen we het onderwijs zo inrichten
Expert Els Kuipers heeft veel informatie aange-
internet. In schoolse situaties en thuis. Wij willen ons onderwijs zo inrichten dat onze leerlingen kritische internetgebruikers worden.”
dat onze leerlingen kritische internetgebrui-
leverd over webwijsheid. Ook is er veel kennis
kers worden?
beschikbaar in de brochure webwijsheid en de
• Welke kennis en vaardigheden hebben de leer
KennisWiki.
krachten en de leerlingen nodig om hier op een verantwoorde manier mee om te gaan?
Ga voor een brochure en een kenniswiki van dit vraagstuk naar www.kennisrotonde.nl
69
Gouden Eeuw virtueel www.kennisrotonde.nl/snel/goudeneeuw
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
OBS West, Capelle a/d IJssel www.obswest.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen het geschiedenisonderwijs met
Is het mogelijk om een periode uit de ge-
• PDF-verkenning naar het antwoord op het
behulp van gedigitaliseerde, interactieve
schiedenis (bijvoorbeeld de Gouden Eeuw in
content op totaal andere wijze binnen het
Amsterdam) voor de leerlingen (groep 7) tot
huidige onderwijs inzetten en daarmee de
leven te laten komen door een virtuele om-
ontplooiingsmogelijkheden van de individuele
geving te creëren waar ze ‘doorheen kunnen
leerling vergroten.”
lopen’ en waar ze digitale opdrachten kunnen
vraagstuk. • Presentatie expertmeeting.
doen binnen die virtuele werkelijkheid?
Bekijk op
Zelfstandig leren met leerobjecten
www.kennisrotonde.nl ook de screencast
www.kennisrotonde.nl/snel/leerobjecten
Zelfstandig leren met
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
leerobjecten
Aansluiters: 28
Stichting Tabijn, Heemskerk www.tabijn.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen dat leerlingen in een interactieve
Op welke interactieve manier kun je een leerlijn
De scholen zijn aan de slag gegaan en hebben
leeromgeving onderwijs op maat aangeboden
van leerobjecten aanbieden aan leerlingen
met eigen ontwikkelde leerobjecten ontdekt dat
krijgen. Het is de bedoeling dat ze geheel
zodat zij zelfstandig kunnen leren?
het mogelijk is dat leerlingen zelfstandig leren.
zelfstandig een vakonderdeel kunnen doorlopen
Alle conclusies en leerobjecten zijn online te
en dat de instructie dus onderdeel uitmaakt van
vinden.
het digitaal aangeboden leerobject.”
70
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Van papier naar digitaal
71
“ KennisWiki: Harry Stokhof Ict-coördinator (ambulant) i.o.v. Stichting Kans & Kleur
72
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht
een database vol handige info!”
Categorie Visie Ict-beleidsplan www.kennisrotonde.nl/snel/beleidsplan
Fase: Kennis!
Indiener:
Aansluiters:
OBS De Trinoom, Wijchen
St. Jan Baptist, Roncalli, Smalle Weegbree,
www.trinoom.nl
De Buizerd Jenaplan, Samsam, De Paulusschool, De Viersprong, De Antoniusschool, De Paschalisschool, St. Jozef, Klim-Op, Heilig Hart, De Bolster
“De Kennisrotonde is een grote bron van kennis, dát
schoolborden zijn, is wel bekend. Maar hoe zetten we deze zo goed
is zeker. Vooral de Workshop Generator is een handig
mogelijk in? We zochten handvatten en concrete handelingen om zo goed
instrument om ict-mogelijkheden zo concreet mogelijk in
mogelijk te kunnen profiteren van ict op scholen. Dit alles moest een onderdeel worden van ons nieuwe schoolplan 2007-2012.”
het onderwijs toe te passen. De Workshop Generator is toegepast en we hopen andere scholen snel te overtuigen van het nut ervan.”
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis? “In eerste instantie viel ons op dat veel kennis moeilijk te vinden is. Vragen van andere
Welke ambitie heeft uw opdrachtgever als het gaat om ict?
scholen waren duidelijk en interessant, maar
“Alle scholen in de stichting hebben samengewerkt met als doel een
de antwoorden waren niet zomaar te vinden.
goede ict-infrastructuur op te bouwen. De volgende stap die we willen
Met de komst van de database KennisWiki is
maken is dat ict bewust didactisch wordt ingezet. Wij willen onze scho-
deze situatie verbeterd. Hier staat doeltref-
len uitdagen om concreet beleid te maken. Zodat ict wordt geïntegreerd
fende informatie over ict in het onderwijs.”
“ Een bron van kennis, dát is de Kennisrotonde!”
in het onderwijs dat ze bieden. De basis van dit beleid is de eigen visie van de school op het onderwijs. De leerkrachten bepalen of het een suc-
Kreeg u reacties op uw vraagstelling?
ces wordt. Wij willen daarom onze docenten betrekken bij het maken van
“De reacties kwamen vooral van de Kennisrotonde zelf. Zij kwamen met
geïnspireerd en realistisch ict-beleid. Maar hoe doe je dat?”
een handzaam document waarin concrete plannen staan over hoe je samen ict-beleid kunt maken op school: de Workshop Generator. Dat is een
Tegen welke problemen liep u aan?
zinvol instrument met tastbare stappen die je als school op ict-gebied
“Je merkte dat de ict-ontwikkelingen in het onderwijs nog summier
kunt zetten. De Workshop Generator is beschikbaar voor iedere school,
waren. Met als logisch gevolg dat er nog niet veel kennis voorhanden
een aanrader!”
was. Onduidelijk was ook op welke manier ict doeltreffend in het onderwijs toegepast kon worden. Vandaar dat we ons richtten tot de
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
Kennisrotonde.”
“De scholen zitten nog volop in het proces van hoe ict zo goed mogelijk in de praktijk toe te passen. Maar ze zijn heel concreet bezig en daar
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
was het allemaal om te doen!”
“Het ging ons er met name om hoe ict-mogelijkheden concreet toe te passen in het onderwijs. Kijk, dat er educatieve software en digitale 73
Leerstijl bij aanleren ict-vaardigheden www.kennisrotonde.nl/snel/leerstijl
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 1
Federatie Zeeland-West, Westkapelle www.federatie-zeeland-west.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen leerlingen efficiënt gebruik laten
1. Hoe kunnen leerlingen efficiënt gebruik
Momenteel schrijft de federatie een project-
maken van ict-toepassingen in uitdagende open opdrachten.”
leren maken van ict-toepassingen? 2. Is er één leerstijl die bij het aanleren van
plan waarin bovenstaande vragen worden beantwoord.
computervaardigheden aantoonbaar de beste resultaten boekt?
Operationaliseren en implementeren visie op ict binnen al onze scholen www.kennisrotonde.nl/snel/visie
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Stichting Openbaar Onderwijs Westland, Naaldwijk www.openbaaronderwijswestland.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen als schoolbestuur onze scholen on-
Hoe kunnen wij scholen actief betrekken bij het
De scholen hebben gebruik gemaakt van de
dersteunen bij het maken van een strategische
ontwikkelen van een strategische planning met
Workshopgenerator.
planning voor ict-projecten die past binnen de
betrekking tot de implementatie van ict?
overkoepelende visie.”
74
Alle PO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Visie
Invloed identiteit op internetgebruik www.kennisrotonde.nl/snel/identiteit
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 7
VGPO HAAL, Leusden www.haal.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Als christelijk bestuur hebben wij een duide
Hoe verhouden zich identiteit en internetge-
lijke missie en visie die gebaseerd is op onze
drag van kinderen?
identiteit. Ook voor wat internetgebruik door kinderen betreft hebben wij duidelijke regels en afspraken die hiermee in lijn zijn. Tegelijk
Ga voor een brochure
willen we kinderen zo min mogelijk remmen
en een kenniswiki van
hierin. We willen uitzoeken hoe andere scholen
dit vraagstuk naar
met een uitgesproken identiteit met dit vraag-
www.kennisrotonde.nl
stuk omgaan.”
Nieuw leren m.b.v. ict in een nieuwe school www.kennisrotonde.nl/snel/nieuweschool
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
CBS De Marsweijde, Hardenberg www.cbsdemarsweijde.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen in onze nieuwe school optimaal
• Wat is het onderwijs van de toekomst en wat
De school heeft zelf stap voor stap het proces
gebruik maken van ict, denk bijvoorbeeld aan effectieve inzet van digitale schoolborden.”
is de rol van ict daarin?
doorlopen en ervaringen op de website gezet.
• Zijn er speciale eisen voor de bouw van de school? • Hoe bereiden we een team voor op deze taak?
“Wat geeft het, of iemand knap is, als hij anderen zijn kennis niet kan bijbrengen?” Plato (427 v. Chr.-347 v. Chr.), Grieks filosoof. 75
76
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
“Wanneer gij een ding kent, te doen als een die het kent, en wanneer gij een ding niet kent, te erkennen dat gij het niet kent – dat is Kennis.” Confucius (551 v. Chr.-479 v. Chr.), Chinees filosoof.
Competenties leraren
Het nieuwe leren
Ict in de vakken
Loopbaan leerling in kaart
Teamontwikkeling met digitale leerlingscan 79
Leerling als leraar
Wiskundeonderwijs op maat
Digitale stagefeedback
87
95
Technieken
Van papier naar digitaal
Visie
Het effect van mobiel onderwijs met multimedia 101
Digitaal toetsen afnemen
Zieke kinderen tòch op school
109
115
83
77
“ De Kennis rotonde doet meer dan alleen een zak geld Bekijk op
overhandigen.”
www.kennisrotonde.nl ook de screencast Leerlingscan
“ Van belang Corné Luijkx Beleidsmedewerker kwaliteitszorg Twents Carmel College
78
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
is de dialoog aan te gaan.”
Categorie Competenties leraren Teamontwikkeling met digitale leerlingscan www.kennisrotonde.nl/snel/leerlingscan
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters:
Twents Carmel College, Oldenzaal
Meerdere, landelijk verspreid
www.twentscarmelcollege.nl
“Zonder de Kennisrotonde was de ontwikkeling van de
enorme schat aan informatie structureel op te slaan in een database. Dat
zogeheten feedbackscan niet mogelijk geweest, dát is wel
viel pas op toen het project vorderde. De vraag was dus: wat mag wel
duidelijk. Dit ict-instrument is bedoeld om erachter te komen hoe leerlingen denken over de manier van lesgeven door de docent in kwestie. De bedoeling is dat de docent zich hiervan bewuster wordt, zich wellicht verwondert en
en wat niet? Want je hebt onder meer te maken met de Wet bescherming persoonsgegevens. En je wilt de anonimiteit van de gebruikers natuurlijk absoluut garanderen.”
Tegen welke problemen liep u aan? “We hebben vooralsnog geen echte problemen mogen ervaren, gelukkig
daarover de dialoog aangaat. Niet alleen met zijn of haar
maar. De samenwerking met de Kennisrotonde is buitengewoon pret-
leerlingen, maar ook met de collega’s. De docent moet
tig. Het is geen kwestie van alleen het overhandigen van een zak geld;
zichzelf dus blootgeven! De scan wordt al gebruikt en zowel
ze blijven betrokken en geïnteresseerd. En ze staan met raad en daad terzijde mochten er vragen opdoemen.”
docenten als leerlingen zijn erg enthousiast.” Kreeg u reacties op uw vraagstelling? “De ontwikkelde feedbackscan is door andere scholen positief ontvan-
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
gen. Meerdere scholen maken er al gebruik van. Het grote voordeel van
“Wij beschouwen de realisatie van ict op de school niet als een doel op
het instrument is dat hij ontwikkeld is voor docenten. Het management
zich; het is voor ons een middel om leerprocessen zo effectief, efficiënt,
hoeft er niet aan te pas te komen. De scan is bijzonder bruikbaar en
boeiend en actueel te laten verlopen. Dat is dan ook meteen onze
makkelijk door de docent zelf te gebruiken in de klassen waar hij of zij
ambitie.”
de lessen verzorgt.”
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
“Bij de Kennisrotonde legden we het verzoek neer om bij te dragen aan
“De feedbackscan is ontwikkeld dankzij een bijdrage die we verkregen
de ontwikkeling van een zogenaamde feedbackscan. Deze is bedoeld
door de Kennisrotonde. Technisch werkt het allemaal, maar we streven er-
voor leerlingen, zodat zij hun mening kunnen geven over de wijze van
naar de scan meer teamgericht in te zetten. Dat wil zeggen dat de docent
lesgeven door de docent in kwestie. Het moest een nuttig en bruikbaar
de resultaten aan zijn of haar collega’s kenbaar kan maken zodat ze met
instrument worden waar andere scholen ook mee uit de voeten kunnen.”
elkaar de dialoog kunnen aangaan. Dat valt niet altijd mee, want je moet je als docent echt laten zien. Hetzelfde gaat op voor de dialoog met de klas;
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
de resultaten van de scan met je leerlingen communiceren, dat is wat we
“Je verzamelt met de feedbackscan allerlei data. Vergis je niet: we heb-
uiteindelijk willen bereiken. Want niet het instrument zelf is belangrijk,
ben het over duizenden leerlingen die hun mening uiten over de manier
maar wat de docent er in de schoolpraktijk effectief mee kan doen. Zodat
van lesgeven! Waar nog niet heel goed over nagedacht was, is hoe deze
de docent bewuster wordt van hoe hij of zij overkomt op de leerlingen.” 79
Samenwerkend leren op afstand www.kennisrotonde.nl/snel/afstand
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 1
R.-k. Scholengemeenschap St.-Canisius, Almelo www.canisius.nl Bekijk op
Onderwijsambitie
Vraagstuk
www.kenniswiki.nl
“We willen in allerlei situaties structureel
Hoe zorg je er met behulp van ict voor, dat
ook de Kenniswiki
samenwerken met scholen in binnen- en buiten-
docenten en de docenten van scholen in het
Videoconferencing
land. Nu werken we vooral samen op leerling
buitenland deskundig zijn op het vlak van
niveau. We merken dat nog niet alle docenten
structureel internationaal samenwerken op
de competenties bezitten om de projecten goed
verschillende gebieden?
te laten slagen. Doel is dat er een aantoonbare en zichtbare meerwaarde ontstaat door internationaal samen te werken.”
Leerlingen scholen leraren www.kennisrotonde.nl/snel/rolleerlingen
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
VIA Melanchthon, Rotterdam www.melanchthon.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij brengen leerlingen, medeleerlingen maar
Welke rol kunnen leerlingen spelen bij het
In de praktijk bleek de kennis voor dit vraag-
ook tutoren graag ict-expertise bij!”
verspreiden van ict-expertise onder de andere
stuk als vanzelf te ontstaan in de school.
leerlingen en de tutoren?
Kennis = gewoon doen.
80
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Competenties leraren
Instrument voor leerlingfeedback www.kennisrotonde.nl/snel/leerlingfeedback
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Twents Carmel College, Oldenzaal www.twentscarmelcollege.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“De leerling zelf is een van de belangrijkste
Op dit moment is in het publieke domein
In samenwerking met de Stichting
bronnen van informatie over de kwaliteit van
nauwelijks een bruikbaar instrument voor
Beroepskwaliteit Leraren is een feedback-
het primaire proces waarover school en leraar
leerlingenfeedback beschikbaar. Is het mogelijk
scan ontwikkeld die beschikbaar is voor het
beschikken. Wij verwachten dat feedback
zo’n tool (verder) te ontwikkelen?
Nederlandse onderwijsveld. Lees meer op de
waardevolle aanknopingspunten biedt voor het
bovengenoemde website.
functioneren van het team, de locatie en/of de totale instelling.”
Collegiale videoconsultatie www.kennisrotonde.nl/snel/videoconsultatie
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Stedelijk Gymnasium Nijmegen, Nijmegen www.stedelijkgymnijmegen.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen een lerende organisatie zijn waar
• Hoe kun je méér doen met filmfragmenten
Met de reacties van de experts en de door
docenten met elkaar werken aan hun profes sionele ontwikkeling.”
als evaluatiemiddel van bijvoorbeeld een
hun aangeleverde kennis, hebben de scholen
actieonderzoek naar de eigen praktijk?
het vraagstuk beantwoord. Ga naar de boven-
• Wat kun je doen met een Plan-Do-Check-Act
staande website om in de kennis te delen.
Cyclus als evaluatiemiddel om de kwaliteit van het onderwijs – niet alleen van het individu maar ook van het team – te verbeteren met behulp van ict? • Hoe kun je de filmfragmenten categoriseren?
81
“ Leerlingen en docenten Martin van Zanten Adjunct-directeur Hofstad Mavo
82
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
als gelijkwaarde partners.�
Categorie Het nieuwe leren De leerling als leraar www.kennisrotonde.nl/snel/leerling
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: Nog geen
Hofstad Mavo, Den Haag www.hofstadcollege.nl
“In samenwerking met de Kennisrotonde realiseerden we
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
een projectplan waarin we onderzoeken of de leerling deels
“De introductie van een nieuw vak bood een mooie gelegenheid om een
de rol van de docent kan overnemen. Bijvoorbeeld door de
werkgroep van leerlingen en docenten te realiseren. Met elkaar brainstormden we een jaar lang over hoe we dit nieuwe vak het beste konden
leerling nieuwe lesstof te laten presenteren of oefenstof
aanbieden. Bijzonder leuk was het samenwerkingsproces tussen leerlin-
te laten selecteren. Zo wordt de leerling actief ingezet in
gen en docenten. Echt een aanrader!”
plaats van passief. De reacties die we ontvingen, zowel
Tegen welke problemen liep u aan?
intern als extern, zijn bemoedigend. Momenteel kijken we
“Door het enthousiasme van alle betrokkenen
ernaar hoe we bepaalde zaken wetenschappelijk kunnen
ontstond de situatie dat je té veel wilt binnen
onderbouwen.”
een té beperkte tijdspanne. Doordat je op
“ Modern,
een gegeven moment zoveel ideeën opdoet
afwisselend
en hierdoor breed uitwaaiert, bestaat het
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
en uitdagend
gevaar dat je het een en ander niet meer
“Hofstad Mavo wil modern, afwisselend én uitdagend onderwijs aan-
in kaart kunt brengen. Belangrijk is dan om
onderwijs,
bieden, met ict als doeltreffend hulpmiddel. Een voorwaarde hierbij is
met elkaar even terug te schakelen om het
dat ict niet alleen dient als gemak voor de docent. De toepassing van ict
geheel weer praktisch te maken. Het product
dát willen we!”
moet met name aansluiten op de wensen van de leerling; hij of zij moet
(opbouw van het nieuwe vak) moest namelijk
erdoor gemotiveerd worden. Dát is wat we vooral willen bereiken.”
begin september 2007 uitvoerbaar zijn.”
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
Heeft u reacties op uw vraagstelling gekregen?
“De vraag die we aan de Kennisrotonde stelden, was: hoe betrekken
“Binnen de school heerste aanvankelijk een sfeer van ‘eerst zien, dan
we leerlingen actief bij het onderwijs zodat het leerrendement van
geloven’, maar inmiddels wordt de samenwerking tussen leerling en
de leerling vergroot wordt? De ict-mogelijkheden spelen hierbij een
docent op Hofstad Mavo serieus genomen. Van andere scholen zijn de
belangrijke rol. We willen met onze vraagstelling voorbij gaan aan de
reacties ook bemoedigend. Natuurlijk vindt er intern en extern uitwis
traditionele manier van lesgeven waarbij de docent zijn of haar verhaal
seling plaats van opgedane kennis en ervaring.”
vertelt en hoopt dat de leerling dat tot zich neemt. Wat ons betreft zijn de leerling en de docent gelijkwaardig en kunnen ze van elkaar leren.
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
Full partners noemen we dit.”
“Het projectplan ligt nu bij de beoordelingscommissie die besluit of er financieel ruimte voor gemaakt wordt. We hebben gesprekken gevoerd met het Kohnstamm Instituut over hoe alles wetenschappelijk te onderbouwen. Dáár ligt de tweede uitdaging de komende tijd!” 83
LVS VO binnen een vernieuwingsschool www.kennisrotonde.nl/snel/lvs
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
VIA Melanchthon, Rotterdam www.melanchthon.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen het Digitaal LVS VO zo snel mogelijk
• Is het mogelijk om binnen een vernieuwings-
in gebruik nemen en laten ingroeien in de hele school. Verder willen wij onze ervaringen gebruiken binnen de ander Melanchthon vestigingen en deze delen met andere vernieuwings-
school zoals Melanchthon VIA het Digitaal LVS VO te gebruiken? • Zo ja, hoe kunnen we dit systeem implementeren?
scholen die een digitaal leerlingvolgsysteem willen gebruiken.”
Leerlingen sociaal vaardiger met ict www.kennisrotonde.nl/snel/sociaalvaardiger
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 8
Van der Reeschool, Smilde www.renn4.nl/-vanderreedeschool.htm Bekijk op
Onderwijsambitie
Vraagstuk
www.kenniswiki.nl
“We willen leerlingen lesgeven aan de hand
Hoe kan ict bijdragen aan het sociaal vaardiger
ook de Kenniswiki
van de theorie van het ‘dialogical self’, die er
maken van leerlingen die taalarm zijn en een
Virtuele
vanuit gaat dat je meerdere sociale rollen kunt
sociaal-emotionele achterstand hebben?
Leeromgevingen
aannemen en die verschillend kunt inzetten. Ict kan helpen om de leerlingen eerst te laten trainen in een ‘eigen’ wereld en niet meteen in een groep (omdat ze daar soms problemen mee
Bekijk op
hebben).”
www.kennisrotonde.nl ook het videoportret Leerlingen sociaal vaardiger met behulp van ict
84
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Het nieuwe leren
Intelligent planningsinstrument www.kennisrotonde.nl/snel/planningsinstrument
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
X11 school voor grafimedia, Utrecht www.x11.nu
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Om succesvol te zijn in deze maatschappij, zijn
Is er een intelligent planningsinstrument dat
Met de reacties van de experts is het vraagstuk
onder andere zelfstandigheid, zelfverantwoor-
feedback geeft op de planning van leerlingen?
voldoende beantwoord. Deze zijn te vinden op
delijkheid, creativiteit en probleemoplossend
de hierboven genoemde website.
vermogen van groot belang. Het is onze taak als onderwijsorganisatie om leerlingen daarin te begeleiden. Wij willen dat met eigentijdse middelen en mogelijkheden doen.”
85
“ Deelnemers worden als Rola Hulsbergen Rector Aloysius College
86
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
vanzelf enthousiast.�
Categorie Ict in de vakken Wiskundeonderwijs op maat www.kennisrotonde.nl/snel/wiskundeonderwijs
Fase: Kennis!
Indiener:
Aansluiters: Nog geen
Aloysius College, Den Haag www.aloysius.nl
“Mede door de Kennisrotonde zijn andere partijen die
Tegen welke problemen liep u aan?
dezelfde interesse op ict-gebied hebben als wij, bij elkaar
“Het bleek een hele opgave om zowel op beleidsmatig als op uitvoerend
gebracht. Zonder de Kennisrotonde hadden we dat nooit
niveau de juiste mensen te bereiken. We moesten niet alleen de bevoegde personen binnen het management van de school benaderen om
zo snel bereikt. Het resultaat zijn modules die als onder-
draagvlak te creëren, ook moesten we in contact treden met de docenten
steuning toegepast kunnen worden bij de meest gebruikte
over de uitvoering van het project. Dit was niet altijd even makkelijk.”
lesmethoden in het wiskundelokaal. Concreter kan niet!”
Kreeg u reacties op uw vraagstelling? “De Kennisrotonde zorgde ervoor dat het
“ De motivatie
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
project in de nieuwsbrief VO-Flits van de
“Wat wij willen bereiken, is juist dáár ict toe te passen waar het aan-
belangenvereniging VO-Raad werd gepubli-
van de leerling
toonbaar gunstig is voor het leerrendement van de individuele leerling.
ceerd. Als gevolg hiervan meldden andere
ging
Dat wil zeggen dat ict een positief effect moet hebben op de tijd die een
scholen zich aan. Ook kwamen er reacties van
leerling aan een activiteit besteedt en op het niveau van de leerling.
uitgevers waarvan enkele hebben aangegeven
aantoonbaar
Overigens moet ict ook de motivatie van de leerling stimuleren en ten
graag te willen deelnemen aan een vervolg-
goede komen.”
project. Maar alleen als er door de overheid
omhoog!”
geld in wordt gestoken.”
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde? “De vraagstelling aan de Kennisrotonde was hoe we zoveel mogelijk
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
partijen bij elkaar konden krijgen die, door toepassing van ict, een
“De eerste resultaten van het project zijn succesvol te noemen; de moti-
hoger rendement in het wiskundeonderwijs nastreven. We deden zelf het
vatie van de leerlingen is aantoonbaar omhoog gegaan. De verwachting
voorstel om het Freudenthal Instituut uit Utrecht erbij te betrekken. In
is dat het leerrendement volgt. We hebben een systeem ontwikkeld om
navolging van dit instituut meldden zich, naast Digitaal Leren Den Haag
de voortgang van elke individuele leerling te meten. Zowel wat betreft
en enkele belangstellenden uit het bedrijfsleven, nog een aantal andere
zijn of haar niveau als zijn of haar individuele leertempo, afgezet tegen
belangstellende scholen aan. Vervolgens hebben we een conferentie
dat van zijn medeleerlingen. Hierbij hebben we veel profijt gehad van
georganiseerd en werd het startsein voor het project gegeven.”
ervaringen uit het bedrijfsleven.”
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis? “Opvallend was dat, hoe graag je het project ook wilt uitvoeren, je als deelnemende school wel aan veel technische randvoorwaarden moet voldoen. Niet elke school beschikt over de juiste technische infrastructuur.” 87
Interactief afstandsonderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/interactief
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Scholengroep Spinoza en Dalton Voorburg, Den Haag www.scholengroepspinoza.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij streven ernaar gelijktijdig les te kunnen
Hoe kunnen we met behulp van breedbandige
De experts hebben veel kennis opgeleverd en
geven aan leerlingen op meerdere locaties met
toepassingen zoals videoconferencing en web-
het vraagstuk wordt als gemakeld beschouwd.
inzet van slechts één docent en breedbandige
conferencing en met inzet van een elektronische
Ga voor de kennis naar de bovenstaande
ict-toepassingen op scholen die met een glas-
leeromgeving gelijktijdig lessen Wiskunde D
website.
vezelnetwerk verbonden zijn. Het gaat daarbij
geven op meerdere locaties?
vooral om vakken waarvoor te weinig leerlingen per school zijn om dat vak aan te kunnen bieden, zoals Spaans en Wiskunde D.”
Spreken en luisteren in MVT www.kennisrotonde.nl/snel/mvt
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 1
Minkema College, Woerden www.minkema.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen de moderne vreemde taallessen
• Hoe kunnen we de oefenmogelijkheden
vernieuwen en verbeteren; hierbij zien we ict als een middel dat meerwaarde kan bieden, voor differentiatie, voor het uitbreiden van de
voor spreek- en luistervaardigheid met ict uitbreiden tot een krachtige leeromgeving? • Hoe kunnen we de (zoveel mogelijk geïndi-
oefenmogelijkheden voor leerlingen en voor
vidualiseerde) feedbackmogelijkheden van
het creëren van situaties die communicatief
de docent vergroten, zodat leerlingen hun
gebruik van de vreemde taal bevorderen.”
spreek- en luistervaardigheid in de vreemde taal verbeteren?
88
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Ict in de vakken
Informatievaardigheden in het onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/informatievaardigheden
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: 1
Barlaeus Gymnasium, Amsterdam www.barlaeus.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen informatievaardigheden zodanig
Welke methodes zijn er om informatievaardig-
De school heeft een expertmeeting georgani-
integreren in het curriculum, dat onze leerlin-
heden (of Media Educatie of Mediawijsheid)
seerd. De bevindingen van deze ontmoeting
gen later de kennis, vaardigheden en menta
zodanig te integreren in het curriculum dat er
zijn als kennis terug te vinden op de bovenge-
liteit hebben om zich gemakkelijk en betekenis-
een schoolbrede leerlijn ontstaat?
noemde website.
vol te bewegen in een van media doordrenkte samenleving.*” Ga voor een brochure
* Uit een advies van de Raad voor Cultuur,
en een kenniswiki van
mei 2005.
dit vraagstuk naar www.kennisrotonde.nl
(Europees) burgerschap en ict www.kennisrotonde.nl/snel/burgerschap
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
Visser ’t Hooft Lyceum, Leiden www.vhl.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen graag Soft Skills en het Burgerschap
Hoe zijn de Soft Skills (onder andere communi
integreren in ons onderwijs.”
catie) en het (Europees) Burgerschap in ons onderwijs van de onderbouw te integreren, optimaal gebruik makend van ict in een digitale methode?
Bekijk op www.kennisrotonde.nl ook de videopodcast # 41 Schoolbezoek American International School of Rotterdam
89
Digitale experimenteeromgeving voor leerlingen www.kennisrotonde.nl/snel/experimenteren
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Maerlant Lyceum, Den Haag www.maerlant-lyceum.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Computers spelen bij modern experimenteren
Hoe breng je leerlingen in contact met adequate
Er is door de indienende school een expert
een belangrijke rol. Data-acquisitie, verwerking
(ict-)methoden om het examen natuurkunde te
meeting georganiseerd. De bevindingen hiervan
en rapportage. De beschikbare middelen lopen
halen in het licht van de huidige ontwikkelingen
zijn opgenomen in een verslag dat terug te
ver achter op de huidige technologie. De techno
(nieuwe natuurkunde)?
vinden is via de bovenstaande website.
logische ontwikkelingen gaan snel. Wij willen deze middelen voor de leerlingen ontsluiten en
Ga naar
wel op hun niveau. De beoogde doelgroep omvat
www.kennisrotonde.nl
leerlingen van 12 tot 18 jaar. De uitstraling van
voor de brochure
het project is landelijk.”
Wat weten we over … computersimulaties in het VO?
Virtuele praktijklokalen www.kennisrotonde.nl/snel/praktijklokalen
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Hofstad Mavo, Den Haag www.hofstadcollege.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen in de bovenbouw van het vmbo in-
Hoe kan onze school invulling geven aan de
Experts hebben kennis aangeleverd. Kijk hier-
vulling geven aan de Gemengde Leerweg sector
Gemengde Leerweg in beide sectoren (beroeps-
voor op de bovenstaande website.
Economie (Handel en administratie) en Zorg &
gerichte vakken) zonder dat we praktijklokalen
Welzijn.”
hebben, door slim gebruik te maken van ict? Beluister op www.kennisrotonde.nl ook de podcast # 28 Computersimulaties in het VO
90
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Ict in de vakken
Intelligente feedback bij wiskunde www.kennisrotonde.nl/snel/feedback
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
St. Michaël College, Zaandam www.stmichaelcollege.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen een Elektronische Leer Omgeving
Hoe combineer je een Elektronische Leer
Dit vraagstuk was al een lopend (Senter)project
(ELO) combineren met een Computer Algebra
Omgeving (ELO) met een Computer Algebra
waarbij onder andere het Freudenthal
Systeem (CAS) om intelligente feedback mogelijk
Systeem (CAS) om intelligente feedback mogelijk
Instituut betrokken is. Het heeft daarom bij de
te maken op basis van open source en open
te maken op basis van open source en open
Kennisrotonde geen kennisontwikkelingstraject
standaarden.”
standaarden?
doorlopen. De school kon gebruik maken van de gevonden kennis bij de experts.
Slim leren ontleden met ict www.kennisrotonde.nl/snel/ontleden
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Visser ’t Hooft Lyceum, Leiden www.vhl.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen binnen de vernieuwde basisvor-
Bestaan er ontleedprogramma’s die slim
De door de experts aangeleverde kennis bleek
ming bepaalde delen van het curriculum binnen
gebruikmaken van leerpaden die op individuele
voldoende te zijn om dit vraagstuk op te lossen.
vakoverstijgende, samenhangende leer- of
basis kunnen worden doorlopen?
Zij hebben links naar programmatuur of work-
aandachtsgebieden aanbieden. Hierbij willen
shops genoemd in hun reacties. Kijk hiervoor
we onder andere gebruikmaken van expert-uren
op de bovenstaande website.
en keuze-werkuren. De andere kerndoelen (50 procent) zullen als basisvaardigheid moeten worden aangeleerd en geoefend, bijvoorbeeld ontleden.”
91
Educatieve portal voor beroepsonderwijs/ bedrijven www.kennisrotonde.nl/snel/portal
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Esloo Onderwijsgroep, Voorburg www.esloo.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen een portal inrichten zodat het
Hoe breng je een betere relatie tot stand tussen
Experts leverden kennis aan. Zie hiervoor
beroepsonderwijs en het bedrijfsleven kunnen
het beroepsonderwijs en het bedrijfsleven, met
de bovenstaande website.
communiceren en kennismaken.”
name op het gebied van competenties die de markt vraagt?
Aardrijkskunde van down under www.kennisrotonde.nl/snel/downunder
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Chr. College De Populier, Den Haag www.depopulier.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij kunnen onze ambitie in vier doelstellingen
Hoe kunnen we het gebruik van ict (digitale
Na de reis down under van de leerkracht
formuleren. We willen:
lesmodules op een website en GPS) het zelfstan-
Aardrijkskunde heeft de school een website
• leerlingen duidelijk maken dat de wereld
dig leren van leerlingen stimuleren?
gevuld met foto’s en verhalen, heeft zij in een
groter is dan hun eigen leefomgeving;
document conclusies getrokken als antwoord
• leerlingen informeren over vreemde culturen;
op het vraagstuk en zijn in de eindevaluatie
• het gebruik van ict in het onderwijs stimu
de antwoorden op de vragen uit het project
leren; • zorgen voor promotie van het vak aardrijkskunde.”
92
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Ict in de vakken
vastgelegd.
Didactisch gebruik van de webcam bij taalonderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/webcam
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: 2
DIGIDAC, Rotterdam www.digidac.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“De webcam wordt op scholen soms al gebruikt,
Op welke wijze kun je de webcam didactisch
Het document Using the webcam in foreign
met name bij internationaliseringsprojecten
gebruiken voor taalverwerving, met name bij de
language education in secondary education,
maar de kwaliteit van de opdrachten en de be-
moderne vreemde talen?
beschrijft hoe de webcam wordt gebruikt in het
oordeling van proces en product zijn niet altijd
vreemdetalenonderwijs en beantwoordt vragen
goed mogelijk. We willen het mogelijk maken om
omtrent dit onderwerp. Ga voor de kennis naar
de webcam te gebruiken als een uniek hulpmid-
de bovenstaande website.
del bij de verwerving van vreemde talen en de docent daarvoor een duidelijk handvat bieden.”
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Videoconferencing
93
“ Onderwijs Marielle Blijboom Directeur vmbo Oostvaarders College
94
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
moet aansluiten bij de echte wereld!”
Categorie Loopbaan leerling in kaart Digitale stagefeedback www.kennisrotonde.nl/snel/stagefeedback
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters:
Oostvaarders College, Almere
Het Baken, Buitenhout College
www.ovc.nl
“De subsidieaanvraag is net rond en we zijn begonnen
Tegen welke problemen liep u aan?
met het benaderen van stagebedrijven. We krijgen echt
“Overal hoor je dat er een goede aansluiting moet zijn tussen vmbo
veel positieve respons op onze plannen om het geven van
en mbo. Onze eerste vraag aan de Kennisrotonde was zodoende gebaseerd op samenwerking tussen vmbo-scholen en een aantal ROC’s. De
stagefeedback door begeleiders in bedrijven en onderwijs
Kennisrotonde bleek zich helaas alleen te richten op primair en voort
op digitale wijze te laten plaatsvinden.”
gezet onderwijs, dus onze eerste aanvraag werd afgekeurd. We hebben nu een nieuwe subsidieaanvraag ingediend. Het is goed gekomen, maar het was toch even een teleurstelling.”
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict? “Onze school heeft een aantal doelen op het gebied van ict. Of het nu
Kreeg u reacties op uw vraagstelling?
gaat om het digitale portfolio van leerlingen en de digitalisering van
“Typerend voor de reactie van andere scholen
eindexamens of het werken met laptops, camera’s, Hyves en Youtube: het
is dat ze het bijvoorbeeld erg futuristisch
spreekt de leerling allemaal ontzettend aan. Wij willen meegaan in hun
vinden om via een webcam te communiceren.
zijn veel
belevingswereld om zo het onderwijs eigentijds en boeiend te houden.”
Ik hoor vaak: “Leuk idee, maar wel heel
enthousiaster
innovatief.” Ik denk dan dat er tussen de
dan je zou
Met welke vraag klopte u aan bij Kennisrotonde?
onderwijswereld en ‘echte’ wereld nog een
“Bedrijven en onderwijsinstellingen zijn momenteel veel tijd kwijt met
kloof te dichten is!”
“ Bedrijven
denken.”
het geven van feedback op de prestaties van stagiairs. Bedrijven krijgen veel tijd. Wij willen dat anders organiseren, met behulp van gestandaar-
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
diseerde digitale vragen die stagebegeleiders online kunnen invullen.
“Ondanks het feit dat de subsidieaanvraag nog maar net rond is, is
Dat kost niet alleen minder tijd, maar levert bovendien onderzoeks-
onze klankbordgroep bijzonder actief. Al voordat de subsidie rond was,
resultaten op over de prestaties van leerlingen. Daarnaast kun je ook
benaderden we nieuwe bedrijven. We wachtten niet af! Nu kunnen we
middelen zoals webcams inzetten voor persoonlijk contact.”
goed voorbereid aan de slag. Alle partijen, inclusief de bedrijven die
soms meerdere begeleiders over de vloer en gesprekken kosten sowieso
in de klankbordgroep zitten, staan te popelen om van start te gaan.”
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis? “In tegenstelling tot wat in onderwijsland vaak gedacht wordt, reageren bedrijven heel positief. Hun enthousiasme is hartverwarmend! In de branches zorg en welzijn en het MKB willen de mensen graag samenwerken, evenals grote automatiseerders en ketens zoals Albert Heijn. Zij zien, net als wij, de vele voordelen van het geven van digitale stagefeedback.” 95
Reuzenstap 2 www.kennisrotonde.nl/snel/reuzenstap
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
RSG Goeree Overflakkee, Middelharnis www.rgomiddelharnis.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen een breder aanbod bewerkstelligen
Hoe krijgen we meer interactie tussen PO en VO
De school ging na een positief oordeel van de
van vakspecifieke content en overleg over door-
en op welke manier kunnen we een portfolio
jury in oktober 2007 van start met het project.
lopende leerlijnen en schoolkeuze met het PO.”
integreren in de website?
In het najaar van 2008 zal het kennis opleveren over de mogelijkheden waarmee de overstap van PO naar VO beter vorm kan krijgen.
Doorlopende leerlijn PO-VO voor MVT met een digitaal portfolio www.kennisrotonde.nl/snel/leerlijn
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Visser ’t Hooft Lyceum, Leiden www.vhl.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen weten of de samenwerking op
• Wat voor soort content over moderne
Het vraagstuk vertoonde grote overeenkomsten
het gebied van ict en doorlopende leerlijnen Moderne Vreemde Talen kan worden uitgebreid
vreemde talen kan het VO aanbieden aan PO? • Hoe pakken wij dit aan?
met een andere vraag op de Kennisrotonde. Daarom is in overleg afgesproken om dit vraag-
in de vorm van digitale Samenwerking PO-VO
stuk samen te voegen met het vraagstuk ‘PO-VO
MVT.”
samenwerking’. Zie ook blz. 97.
96
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Loopbaan leerling in kaart
Portfolio voor het praktijkonderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/portfoliopraktijkonderwijs
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 3
Landelijk Werkverband Praktijkonderwijs, Sint-Oedenrode www.praktijkonderwijs.nl Bekijk op www.kenniswiki.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
ook de Kenniswiki
“We willen een digitaal portfolio beschikbaar
Kunnen we vanuit het praktijkonderwijs het
Digitaal portfolio
maken voor praktijkonderwijs via de site
digitaal portfolio anders vormgeven, zodanig
www.praktijkonderwijs.nl. Persoonlijke ont-
dat deze past bij de ontwikkelingen van de
wikkelpannen (IOP’s) kunnen hiermee gereali-
specifieke doelgroep?
seerd worden.”
PO-VO samenwerking (Reuzenstap 1) www.kennisrotonde.nl/snel/povo
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: 3
RSG Goeree Overflakkee, Middelharnis www.rgomiddelharnis.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij streven naar Digitale Samenwerking PV-VO
1. Hoe kunnen we de belangstelling voor de
Het project is inmiddels afgerond. De website
op het eiland Goeree Overflakkee.”
overstap PO-VO stimuleren? 2. Hoe kunnen we een doorlopende leerlijn PO-VO realiseren?
Bekijk op www.kennisrotonde.nl ook de screencast
3. Hoe maken we een gefundeerde keuze voor het niveau op het VO mogelijk?
www.reuzenstap.nl is hiervan het resultaat. Via deze site wordt inmiddels veel informatie aangeboden voor leerlingen van het primair onderwijs. Het concept wordt in Reuzenstap 2 beschreven, uitgebreid, èn beschikbaar gesteld aan heel Nederland.
PO-VO samenwerking Reuzenstap
97
Koppeling schooladministratiepakketten www.kennisrotonde.nl/snel/schooladministratie
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 3
SOS-scholen, landelijk
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij zijn benieuwd hoe anderen het LVS hebben
• Welke informatie verzamelen andere scholen
Kennisnet Ict op school en het LVS Rotterdam
gekozen, opgezet en ingevoerd.”
met betrekking tot het LVS?
stelden kennis beschikbaar waarmee de vraag
• Hoe ordenen zij de gegevens?
beantwoord werd. Ervaringen delen met LVS
• Hoe benut de school het LVS zo goed
en de koppelingen bleek zeer waardevol. Er
mogelijk?
zijn diverse initiatieven om de koppeling makkelijker te maken. Conclusie is dat er grote behoefte is aan standaarden, waardoor uitwisseling van gegevens binnen de school (tussen diverse pakketten) en tussen scholen onderling (bij overstap/doorstroming) eenvoudig mogelijk wordt. Ga naar de bovenstaande website voor meer informatie.
98
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Loopbaan leerling in kaart
99
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Mobiel leren
“ Meer Henk van Zeijts Programmamanager Creative Learning Lab Waag Society, en projectpartner en woordvoerder namens de Montessori Scholengemeenschap
100
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
dan alleen kennis tot je nemen.�
Categorie Technieken Het effect van mobiel onderwijs met multimedia www.kennisrotonde.nl/snel/mobielonderwijs
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters:
Montessori Scholengemeenschap Amsterdam, Amsterdam
Open Scholengemeenschap Bijlmer
www.msa.nl
“Wij wilden het effect meten van een leersituatie waarbij
Tegen welke problemen liep u aan?
mobiele telefoons gebruikt worden. Dat project is met
“We liepen tegen twee obstakels aan, die overigens uiteindelijk geen
succes afgerond. De resultaten zijn bekend. En wetenschappelijk onderbouwd!”
echte problemen opleverden. Ten eerste moest de technische omgeving met het oog op het project volledig stabiel zijn. Je kunt nóg zoveel willen bereiken, maar als de techniek niet in orde is, kom je nergens. Ten tweede was het soms lastig het onderzoek zo in te passen zodat het reguliere lesgeven er geen hinder van ondervond. Betrokken partijen moesten
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
behoorlijk flexibel zijn!”
“Op ict-gebied willen we bereiken dat leerlingen samenwerken. Ze moeten actief bezig zijn. Vaak zie je dat leerlingen passief achter de pc zitten en
Kreeg u reacties op uw vraagstelling?
alleen kennis tot zich nemen. Dat willen we niet. Ze moeten creatief aan
“We kregen veel reacties op het onderzoek,
de gang met ict, bijvoorbeeld door films te maken of te fotograferen.”
mede omdat het zo ontzettend tot de verbeelding spreekt en heel eigentijds is. Er worden
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
met regelmaat presentaties over het project
“Onze vraag aan de Kennisrotonde was hoe we het effect konden meten
gegeven en ook dan tonen toehoorders veel
van het gebruik van ict en mobiele telefoontechniek in de les. Dit in
belangstelling.”
het kader van het project Frequentie 1550. Hierbij communiceerde een
“ Een ingewikkelde klus die tot een goed einde is gebracht!”
mobiele telefoons in de Amsterdamse binnenstad liepen. Hun doel was
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
kennis te vergaren over de geschiedenis van Amsterdam. Een stadsspel
“Het onderzoek is inmiddels afgerond. We hebben tien groepen in het
dat voor de leerlingen motiverend werkte en waarbij we het effect op het
klaslokaal en tien groepen buiten op straat met elkaar vergeleken. De
leerrendement van de leerling wilden aantonen.”
wetenschappelijk onderbouwde publicaties worden binnenkort gepre
groepje leerlingen in het klaslokaal achter de pc met leerlingen die met
senteerd.”
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis? “De uitdaging was om het effect te meten tussen twee verschillende vormen van lesgeven. Namelijk: de klassikale vorm van lesgeven en de spelvorm die zich buiten de school afspeelt. Hierbij spelen veel factoren een rol. Gelukkig werkten we met zeer ervaren onderzoekers van de universiteiten van Amsterdam en Utrecht.”
101
(Locatie)gevoelig onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/locatiegevoelig
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
Open Schoolgemeenschap Bijlmer, Amsterdam www.openschoolgemeenschapbijlmer.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Locatiegevoelige technologie is sterk in
is om eigentijds, aantrekkelijk en motiverend
Hoe geef je goed onderwijs vorm met behulp
opmars. Vanuit de markt worden Location
onderwijs te realiseren waarbij de directe,
van dit nieuwe instrumentarium vanuit ver-
Based Sevices ontwikkeld. Denk bijvoorbeeld
fysieke omgeving dient als vertrekpunt voor het
schillende leerinhouden?
aan TomTom en Google Maps/Earth. Daarnaast
leren.”
wordt veel nagedacht over de mogelijkheden van gaming en mobieltjes in het onderwijs. Hiermee komt een geheel nieuw instrumen tarium voor onderwijs beschikbaar, waarmee de directe, fysieke omgeving van de leerling als inspiratiebron kan worden gebruikt. De ambitie
Perfect draaiend netwerk www.kennisrotonde.nl/snel/netwerk
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Chr. Lyceum Veenendaal, Veenendaal www.clv.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Het Chr. Lyceum Veenendaal werkt met
• Wat zijn ervaringen van andere scholen met
Op het Marianum (www.marianum.nl) is een
betrekking tot bovenstaande problemen?
groot deel van de problemen die op het CLV
Windows Terminal Service (WTS) i.c.m. Powerfuse. We willen de beperkingen van WTS
• Hoe zijn deze problemen op te lossen?
spelen al eerder opgelost. Binnenkort gaat een
die wij ervaren opheffen en werkende COMPEX-
• Is er nog wel toekomst voor de combinatie
consultant aan de slag met de problemen die op
examens, multimedia maar ook videoconferen-
WTS (samen met Powerfuse) en een educatief
cing mogelijk te maken.”
netwerk?
102
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
het Marianum al zijn opgelost.
Zicht op kosten van ict www.kennisrotonde.nl/snel/tco
Bekijk op
Indiener:
www.kennisrotonde.nl
Scholengemeenschap Winkler Prins, Veendam
Fase: Kennis ontwikkelen Aansluiters: 5
ook de screencast
www.winklerprins.nl
Zicht op kosten ict
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Om goed onderwijs te kunnen geven met ict is
• Op welke wijze is de Total Cost of Ownership
Naast de geleverde kennis door de experts laat
het belangrijk dat het netwerk en de hardware
van ict uit te rekenen voor een VO-school?
de school een professioneel TCO-onderzoek
• Kunnen we een betrouwbaar, schoolspecifiek
uitvoeren, dat eind 2007 wordt afgerond. Ga
belang om duidelijk te krijgen wat de totale
rekenmodel maken om het aantal beheerders
voor meer informatie naar de bovenstaande
kosten zijn (Total Cost of Ownership, TCO). Ook
en de extra kosten te bepalen bij uitbreiding
website.
in verband met mogelijke toekomstige uitbrei-
van het aantal computers?
goed beheerd kunnen worden. Ook is het van
ding van het aantal computers. Tenslotte willen
• Kunnen we dit koppelen aan mogelijke verbe-
we waar mogelijk verbeterpunten doorvoeren
terpunten?
om tot een optimaal beheer te kunnen komen van de ict op onze scholen.”
Hoogwaardig onderwijs op afstand www.kennisrotonde.nl/snel/hoogwaardigonderwijs
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
CSG Bogerman, Sneek www.bogerman.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We werken al met een ELO en willen komend
Welke vorm van computer mediated commu-
Met de geleverde kennis door de experts is de
jaar met visuele technieken het onderwijs op
nication is het meest effectief bij, nader te
vraag beantwoord en zijn er vele namen en
afstand kunnen ondersteunen. De docenten
bepalen, leeractiviteiten op afstand?
instituten genoemd die op de hoogte zijn van
van de ‘kleine’ vakken (Fries, Frans, Duits,
de ontwikkelingen en het gebruik van videocon-
Latijn/Grieks, Kcv en Filosofie) nemen komend
ferencing en webconferencing. Kijk hiervoor op
schooljaar deel aan een leertraject waarin we
de website.
onderzoeken welke didactische aanpassingen nodig zijn om optimaal van de mogelijke technieken gebruik te maken. De uitersten zijn dure videoconferencing enerzijds en werken met goedkope webcams anderzijds.”
103
Mobiele computer voor scholieren www.kennisrotonde.nl/snel/mobielecomputer
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: 1
Digitaal Leren, Den Haag www.digitaal-leren.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen het gebruik van ict in het onderwijs
vraag een laptop samen te stellen of te produ-
veel meer toegankelijk maken, zodat de organi-
ceren die voldoet aan de eisen die wij er aan
satie van het onderwijs zich daadwerkelijk kan
stellen.”
• Wat zijn de eisen waaraan een laptop/mobiele computer moet voldoen om hem optimaal bruikbaar te maken voor het onderwijs? • Is het mogelijk om een breed gedragen
gaan aanpassen. Zijn er voldoende scholen die de komende jaren willen dat alle leerlingen de
Bekijk op
beschikking hebben over een laptop? Indien er
www.kenniswiki.nl
voldoende vraag is, kunnen we als combinatie
eisenpakket te formuleren om daarmee naar producenten te gaan?
ook de Kenniswiki
van scholen de markt gaan benaderen met de
Mobiel leren
Persoonlijke multimediaspeler in het onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/multimediaspeler
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
VIA Melanchthon, Rotterdam www.melanchthon.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Wij willen onderzoek verrichten naar een
• Is het mogelijk om geïndividualiseerd, meer
verantwoorde inzet van iPods (of vergelijkbare
zelfstandig onderwijs te krijgen door het ge-
apparaten) voor educatieve doeleinden.”
bruik van een persoonlijke multimediaspeler?
Bekijk op www.kenniswiki.nl
• Welke didactische werkvormen en toepassin-
ook de Kenniswiki
gen lenen zich hiervoor?
Podcast Bekijk op www.kennisrotonde.nl ook het videoportret Persoonlijke multimediaspeler in het onderwijs
104
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
Podcast in het onderwijs www.kennisrotonde.nl/snel/podcast
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
Open Schoolgemeenschap Bijlmer, Amsterdam www.openschoolgemeenschapbijlmer.nl Bekijk op
Onderwijsambitie
Vraagstuk
www.kenniswiki.nl
“Wij zien graag dat leerlingen eigen materiaal
• Hoe beoordeel je een podcast, wat komt erbij
ook de Kenniswiki
produceren en daarmee op hetzelfde moment kennis construeren. Dus de leerling is procesmatig bezig, ontwikkelt daarbij competenties en heeft een inhoudelijke opdracht waarbij
Podcast
kijken om een podcast te produceren en te publiceren? • Motiveert podcasting de leerling tot betere leerresultaten?
er kennis over het onderwerp van de podcast ontwikkeld wordt.”
Didactisch gebruik van een mobiele webcam voor onderzoekend leren www.kennisrotonde.nl/snel/mobielewebcam
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Bekijk op
Vlaardingse Openbare Scholengemeenschap, Vlaardingen
www.kenniswiki.nl
www.vosvlaardingen.nl
ook de Kenniswiki
Aansluiters: geen
Mobiel leren
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Stel je voor: enkele teams van leerlingen on-
Hoe kan de webcam mobiel gebruikt worden
Met de gevonden kennis door de experts is de
derzoeken gelijktijdig op verschillende plaatsen
voor onderzoekend onderwijs?
vraag beantwoord. De techniek is inmiddels
een verschijnsel (maatschappelijk, historisch,
voorhanden via beeldbellen.
biologisch, (sociaal)geografisch, sociologisch, kunstzinnig of kunsthistorisch, etc.) en het ‘thuisteam’ kan het onderzoek sturen en conclusies trekken. Misschien is het wel mogelijk om de teams in andere landen dat onderzoek te laten doen zodat je een grootschalig onderzoek kan verrichten.”
105
Sms-speurtocht door de Zaanstreek www.kennisrotonde.nl/snel/sms
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
Pascal College, Zaandam www.pascalcollege.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Omdat kennis over hoe mensen (vroeger en nu)
Kan het middel sms werken om leerlingen te
• Er is een handleiding gemaakt om zelf een
leven in de eigen omgeving, bijdraagt aan het
motiveren om een culturele speurtocht te doen
sms-speurtocht te kunnen organiseren.
aanleren van sociale competenties, willen we
door de Zaanstreek en om leerlingen kennis te
• Ook is in de evaluatie van het project naar
voorafgaand en tijdens de Wereldreis 2006 een
laten verwerven over de eigen omgeving?
sms-speurtocht in De Zaanstreek uitzetten.”
voren gekomen of de speurtocht met sms’en heeft gewerkt. Positief was dat lastige klassen met plezier hebben deelgenomen aan de
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Mobiel leren
106
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Technieken
speurtocht. Maar deze moet wel in de jaarplanning van de school worden opgenomen.
107
“ Ict voor iedereen: van conciërge Lieneke Jongeling Rector Northgo College en voorzitter stuurgroep Elektronisch Leerdossier (ELD)
108
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
tot rector.”
Categorie Van papier naar digitaal Digitaal toetsen afnemen www.kennisrotonde.nl/snel/examineren
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters:
Northgo College, Noordwijk
Wartburg College, Krimpenerwaardcollege,
Zwijsen College Veghel, Christelijk Lyceum
www.northgo-college.nl
Stedelijk Dalton Lyceum, Ommelander College,
Veenendaal, Montessori Lyceum Amsterdam,
Stedelijk College Eindhoven, VMBO
Jac.P.Thijsse College, Martinus College,
De Krijtenburg, Jac. P. Thijsse College,
Zuyderzee College.
“De bijdrage die we van de Kennisrotonde toegekend
Tegen welke problemen liep u aan?
kregen, is heel goed besteed. Met het geld is het project
“Voordat we ons tot de Kennisrotonde wendden, kwamen we tijdens onze
Digitaal toetsen en examineren vormgegeven en zijn
zoektocht naar informatie vooral gegevens tegen die niet waren toegespitst op onze ambitie op ict-gebied. Met andere woorden: informatie
we hard aan de slag om de projectdoelstellingen te ver
die niet per definitie uitwisselbaar was. Hier konden we niets mee. Onze
wezenlijken.”
vraagstelling vereiste een hoge mate van deskundigheid. De Kennisrotonde heeft ons verder geholpen.”
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict? “Onze ambitie op het gebied van integratie van ict in de bedrijfsproces-
Heeft u reacties op uw vraagstelling gekregen?
sen en de onderwijsprocessen is gerealiseerd: de integratie van ict in de
“Onze school is vrij ver met het toepassen
leerprocessen is op onze school een feit. Dat betekent niet dat we op onze
van ict-ontwikkelingen in de praktijk. Er zijn
beschikbaar
lauweren kunnen rusten; de voortgang van de ontwikkeling moet constant
voldoende scholen die belangstelling tonen,
stellen aan
in de gaten worden gehouden en zo nodig bijgestuurd. Je bent er in feite
maar omdat de vraagstelling verstrekkende ge
altijd mee bezig, dat is dan ook de ambitie van onze school.”
volgen kan hebben voor de schoolorganisatie,
anderen is
stoppen ze er vooralsnog niet te veel energie
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde?
in. Ze volgen vanuit de buitenkring wel het
“We nemen toetsen en testen al digitaal af. Onze vraagstelling had vooral
proces van de opbrengsten en uitkomsten van
betrekking op de eisen die dit op organisatorisch en technisch gebied met
het project.”
“ Kennis
belangrijk.”
zich meebrengt. Bijvoorbeeld: welke mogelijkheden zijn er om toetsen beschikbaar te stellen, te gebruiken en te beoordelen? Maar ook: welke
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
eisen bestaan er op het gebied van wet- en regelgeving? De vraagstelling
“We bevinden ons middenin het proces om ict een structureel onderdeel
betreft dus de gehele procesvorming rondom het digitaal toetsen.”
van onze school te laten zijn, ook bij het toetsen. We kijken naar wat er mogelijk is en wat niet. De vraagstelling leverde een aantal projecten
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis?
op, zoals een stappenplan waarmee docenten aan de slag kunnen. En nu
“Niet zozeer bijzonder, maar wel heel belangrijk vinden we dat er kennis
belanden we bij de vraag om een tool te laten ontwikkelen waarbinnen
gedeeld wordt. Het is niet alleen een kwestie van informatie halen, je moet
processen, bijvoorbeeld beveiliging, toekenning en vrijgeven van toet-
ook informatie brengen. Het is van belang collega-scholen goed te informe-
sen die met verschillende toetsmakers gemaakt zijn, geserveerd kunnen
ren, om kennis te delen. Dat is immers in het voordeel van de leerling.”
worden aan de leerling.” 109
Werken met digiborden www.kennisrotonde.nl/snel/werkendigiborden
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
DIGIDAC, Rotterdam www.digidac.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen het rendement op het leren van de
• Zijn er werkwijzen om dit hulpmiddel in
• Op welke wijze kan het hulpmiddel ook
leerling vergroten en weten of deze middelen
het voortgezet onderwijs in te zetten en de
direct in dienst van het lerende zelf worden
de beweging van ‘onderwijzen’ naar ‘leren’
leerlingen te stimuleren tot leren of zijn er
gesteld?
ondersteunen of eerder de nadruk leggen op
methodes waarbij de leerlingen dit hulpmid-
‘onderwijzen’.”
del gebruiken om te leren? • Zijn er specifieke situaties in het voortgezet onderwijs waar dit nieuwe hulpmiddel nieuwe, onvermoede kansen biedt?
Digitaal lesmateriaal www.kennisrotonde.nl/snel/lesmateriaal
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: 26
R.-k. Scholengemeenschap St.-Canisius, Almelo www.canisius.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“Met drie scholen willen we digitaal lesmate
• Op welke manier kunnen we samenwerking
riaal ontwikkelen. Vervolgens wordt het materiaal met behulp van een tool voorzien van metadata, zodat het vindbaar is en herbruik-
tussen de scholen bij het maken van digitale lessen organiseren? • Hoe zorgen we voor een goed ingerichte
baar voor de andere scholen in het samenwer-
database om alle lessen in op te slaan zodat
kingsverband.”
ze goed vindbaar zijn?
110
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Van papier naar digitaal
Digitaal Dyslexie Instrument www.kennisrotonde.nl/snel/dyslexie
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
Samenwerkingsverband WSNS Katwijk, Rijnsburg en Valkenburg, Katwijk www.onderwijs-duinenbollenstreek.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen dat het voor de scholen mogelijk
• Is het mogelijk een instrument te ontwik-
wordt om lees- en spellingproblemen of
kelen waarmee scholen de ontwikkeling van
dyslexie vroegtijdig te signaleren. Daarnaast
leerlingen op het gebied van lezen en spellen
vinden wij het belangrijk dat de voortgang
goed in kaart kunnen brengen?
van de begeleiding en de resultaten op de
• Kunnen we zo de afstemming tussen onder-
verschillende meetmomenten uit de Protocollen
wijs en zorg bevorderen en zorgen dat een
Leesproblemen en Dyslexie vastgelegd kunnen
doorgaande lijn gewaarborgd wordt bij de
worden. Zo bevorderen we de afstemming tus-
overgang van PO naar VO?
sen onderwijs en zorg.”
Thuis leren voor autistische kinderen www.kennisrotonde.nl/snel/autistischeleerling
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 1
Lieven de Keyschool / Prof. Dr. Gunningschool, Haarlem www.lievendekeyschool.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen leerlingen die moeite hebben met
• Is het mogelijk om e-learning in te zetten
Het vraagstuk is gemakeld door de school
werken in een klas/groep graag de mogelijkheid bieden om thuis onderwijs te volgen.”
voor autistische leerlingen die niet of nau-
te koppelen aan een andere school (de J.C.
welijks naar school gaan?
Pleysierschool te Den Haag). Deze school stelt
• Waar moet dat aan voldoen?
zich ten doel onderwijs en begeleiding te
• Hoe organiseren we dat?
bieden aan leerlingen met gedragsstoornissen en/of psychiatrische stoornissen in de leeftijd van 12 tot 20 jaar. Twee jaar geleden is de school gestart met het ontwikkelen van een digi tale leeromgeving speciaal voor (autistische) kinderen die niet naar school kunnen.
111
Verbeelding van lastige leerinhouden www.kennisrotonde.nl/snel/leerinhouden
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: geen
DIGIDAC, Rotterdam www.digidac.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen lastige stukken stof inzichtelijker
• Hoe maak je lastige leerinhouden duidelijker
Het vraagstuk is gemakeld door de school in
presenteren door het gebruik van animaties, applets, videobeelden, etc.”
met behulp van beelden (animaties, applets,
contact te brengen met de mensen van Edurep
videobeelden)?
(de educatieve contentketen). Zie ook
• Wat is er al beschikbaar en wat is de didac
http://edurep.kennisnet.nl.
tische kwaliteit daarvan?
Een elektronisch werkboek? www.kennisrotonde.nl/snel/werkboek
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
DIGIDAC, Rotterdam www.digidac.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“We willen de stapels dikke en dure werkboeken
• Hoe maak je een elektronische versie van een
Bij dit vraagstuk is er met een expertmeeting
die je na één jaar – soms halfleeg – weggooit,
werkboek?
kennis georganiseerd. De experts inventari-
verminderen. Deze willen we vervangen door
• Aan welke eisen moet dat voldoen?
seerden welke (on)mogelijkheden er zijn om een
beter en interactiever oefenmateriaal.”
• Wat vraagt dat van de scholen?
elektronisch werkboek vorm te geven.
• Hoe doorbreken we de cirkel van wachtende uitgevers en wachtende scholen?
112
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Van papier naar digitaal
Laptops in de klas www.kennisrotonde.nl/snel/laptops
Fase: Kennis! – gemakeld
Indiener:
Aansluiters: 1
Zuyderzee College, Emmeloord www.zuyderzeecollege.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Onze leerlingen hebben niet langer een
• Hoe zorg je voor een voldoende lange
Inmiddels is er kennis verzameld over dit
boekentas, maar een laptop. Bijna de gehele on-
werking van de laptops gedurende de dag,
vraagstuk. Er zijn grofweg drie oplossingen:
derwijscontent wordt elektronisch aangeleverd.
zonder een grote investering (vele tonnen)
nieuw type batterijen, andere stroomvoor
Wij willen dat de leerlingen de laptop de hele
te doen in het aanpassen van het elektrici
zieningen, of een alternatief type computer
teitsnetwerk op school?
(geen normale laptop). Op de vraagstukpagina
dag kunnen gebruiken.”
• Zijn er andere batterijen, of alternatieve oplaadsystemen beschikbaar?
is een document te downloaden waarin meer gedetailleerde informatie te vinden is.
Bekijk op www.kenniswiki.nl ook de Kenniswiki Mobiel leren
113
“ De kennis Peter van der Bor Directeur De Piramide
114
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht
vloog ons om de oren!�
Categorie Visie Zieke kinderen tòch op school www.kennisrotonde.nl/snel/ziek
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: Nog geen
(V)SO De Piramide, Den Haag www.reczhm.nl
“Dankzij de Kennisrotonde zijn we er bewust van gewor-
ziekte of lichamelijke beperking. Ict biedt mogelijkheden deze kinde-
den hoeveel kennis er op ict-gebied voor het onderwijs
ren kwalitatief goed onderwijs te bieden, maar welke zijn het meest
voorhanden is. Dat heeft geleid tot een concrete oplossing
doeltreffend? Een ander vraagstuk betrof de nieuwe lessituatie die ontstaat wanneer je bij leerlingen thuis ict toepast. Het vraagt iets van
met betrekking tot onze vraagstelling: het breed toepassen
de klasgenoten, en ook van leerkrachten wordt een hele andere manier
van laptops voorzien van een webcam. Momenteel werken
van lesgeven verwacht. Hoe kun je ze daarop optimaal voorbereiden?”
we aan een stappenplan dat een hulpmiddel kan zijn voor andere belangstellende scholen.”
Wat was bijzonder in de zoektocht naar kennis? “We waren vooral verbaasd over het feit dat er zoveel praktische kennis voorhanden was.
Welke ambitie heeft uw school als het gaat om ict?
In eerste instantie bleek deze moeilijk te
“De Piramide ambieert een onderwijsmethode met behulp van ict waar-
vinden, maar toen de vraag eenmaal bij de
bij langdurig zieke leerlingen thuis kwalitatief goed onderwijs kunnen
Kennisrotonde lag, vloog de kennis ons om
krijgen. Een methode die relatief goedkoop, technisch laagdrempelig,
de oren!”
“ Goede ondersteuning van de Kennisrotonde.”
mobiel én breed toepasbaar moet zijn. Sommige leerlingen hebben bovendien een lichamelijke beperking, dus ook hier moet rekening mee
Kreeg u reacties op uw vraagstelling?
worden gehouden.”
“Vanuit de Kennisrotonde wel, de ondersteuning hiervan is goed. Er kwamen geen reacties van andere scholen, maar het betrof dan ook een
Tegen welke problemen liep u aan?
specifiek probleem dat op onze school speelde.”
“De situatie was dat langdurig zieke kinderen thuis les kregen van een freelance leerkracht. Dat is kostbaar en uit sociaal-emotioneel oogpunt
Wat is de situatie nu met betrekking tot de vraagstelling?
is dat voor kinderen niet de meest ideale oplossing. We luidden de
“Er loopt een pilot waarbij steeds zes langdurig zieke leerlingen thuis
alarmklok omdat het aantal leerlingen met hele complexe ziekten en
gebruikmaken van een laptop met webcam. Dit zijn niet altijd dezelfde
handicaps toenam. Om ervoor te zorgen dat deze kinderen niet tussen
leerlingen, vandaar onze eis dat de technologie mobiel en technisch
wal en schip vielen, moesten er nieuwe wegen ingeslagen worden op het
laagdrempelig moest zijn. Ook ontwikkelen we met het oog op onze er-
gebied van lesgeven.”
varingen een stappenplan waarmee andere scholen aan de gang kunnen. Hier ontvangen we een bijdrage voor.”
Met welke vraag klopte u aan bij de Kennisrotonde? “Het was eigenlijk meer een kreet: help ons! Onze school heeft te maken met een groeiend aantal leerlingen dat langdurig thuiszit vanwege een 115
Ziezon www.kennisrotonde.nl/snel/ziezon
Fase: Kennis zoeken
Indiener:
Aansluiters: geen
Ziezon, Landelijk Netwerk Ziek zijn en Onderwijs, Utrecht www.ziezon.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
“We willen het onderwijsleerproces van de
Waarom worden reeds ontwikkelde en technisch
langdurig of chronisch zieke leerling die niet
beproefde ict-middelen niet structureel ingezet
in staat is het onderwijs op school te volgen
door de scholen bij het onderwijs aan lang
interactief continueren. Het is onze ambitie
durig en chronisch zieke leerlingen?
om door structurele inzet van ict hieraan een bijdrage te realiseren, zoniet het probleem op te lossen.”
InnoWEB vmbo www.kennisrotonde.nl/snel/innoweb
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
Maarten van Rossem School, Arnhem www.maartenvanrossem.nl Bekijk op
Onderwijsambitie
Vraagstuk
www.kennisrotonde.nl
“Met behulp van ict willen we een scala van
Is de kennis die op school X wordt opgedaan
ook de screencast
leermiddelen inzetten bij verschillende
succesvol over te dragen naar school Y?
InnoWEB vmbo
methodes en/of vakken en hierover kennis delen. Doelstelling is om een landelijk web van kennis te genereren waardoor de scholen van elkaar kunnen leren: InnoWEB vmbo.”
116
Alle VO-vraagstukken in vogelvlucht / Categorie Visie
Ict op een justitieschool www.kennisrotonde.nl/snel/justitieschool
Fase: Kennis ontwikkelen
Indiener:
Aansluiters: geen
VSO De Sprong, Zeist www.desprong.nl
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Wij willen ict in de school, het onderwijs en
Hoe kan ik ict op een voor de school zo voor
Gezien de complexiteit en de hoeveelheid
de lessen implementeren.”
delig mogelijke wijze inpassen in het onderwijs
vragen achter dit vraagstuk, pakt de school dit
op een justitieschool?
vraagstuk op in samenwerking met de sector VO van Kennisnet Ict op school.
Lerend netwerk www.kennisrotonde.nl/snel/lerendnetwerk
Fase: Kennis! – ontwikkeld
Indiener:
Aansluiters: geen
SOS-scholen, landelijk
Onderwijsambitie
Vraagstuk
Status vraagstuk
“Naar aanleiding van de conferentie ‘Slimme
Op welke manier kunnen we een lerend netwerk
Rapportage inventarisatie onder SOS-scholen.
software voor Ondernemende Scholen (SOS)’,
opzetten van innovatieve scholen die zich in
ontstond de wens bij een zestal scholen om
eerste instantie bezighouden met het slim
de eigen visie ten aanzien van processen
gebruik van software.
binnen de schoolorganisatie te verbinden met de mogelijkheden van ict.”
“Verbeeldingskracht zonder voldoende kennis, heeft vleugels maar geen voeten.” Joseph Joubert (1754-1824), Frans schrijver. 117
118
En nu aan de slag
“Eén ding zal de computer nooit kunnen: van de apen afstammen.” Hugo Brandt Corstius (Piet Grijs 1935), Nederlands auteur.
Wat heeft ruim 2,5 jaar Kennisrotonde nu eigenlijk opge-
Enkele conclusies uit de monitor:
leverd? Aan kennis? Aan ervaring? Wat zijn de leerpunten? Vragen waar we aan het eind van het project voor staan. Kennisnet Ict op school wil doorgaan met het model van de Kennisrotonde: kennisvragers en aanbieders van kennis bij elkaar brengen. Niet meer als apart programma, maar
• Complexe vernieuwingen, zoals het bevorderen van het gebruik van ict in het onderwijs, vragen allereerst om een schooleigen aanpak. Daarom zijn de resultaten per school verschillend. • Deelnemende scholen zijn overwegend positief over de Kennisrotonde. De ontwikkelde kennis is voor de indieners van vraagstukken praktisch bruikbaar en draagt bij aan de verbetering en vernieuwing van
als basis voor de gehele organisatie. Ook daarom is het
het onderwijs. De indieners waarvan het vraagstuk is afgerond (met
belangrijk om te weten: wat werkt wel en wat niet? Wat
bestaande of ontwikkelde kennis), zijn tevreden over het resultaat.
moeten we behouden? En wat kan anders?
Vooral de deskundigheid en persoonlijke aanpak van de procesad viseurs spreekt scholen aan. • De aanpak en producten van de Kennisrotonde voorzien in de behoeften van het veld. Weinig scholen kunnen complexe vernieuwingen
Wat weten we over de Kennisrotonde? Vele malen ontwikkelde de Kennisrotonde brochures rondom centrale thema’s met titels als: Wat weten we over … taal? … rekenen? … klassenmanagement? … gaming? Maar wat weten we eigenlijk over de Kennisrotonde zelf?
zelfstandig, zonder ondersteuning van buiten realiseren omdat er een tekort is aan professionaliteit op verschillende deelgebieden, zowel inhoudelijk als procesmatig. De aanpak van de Kennisrotonde voorziet voor een deel in deze behoefte. • De Kennisrotonde bevordert de kennisuitwisseling tussen scholen, zowel met behulp van ict als door het organiseren van bijeenkomsten. • De Kennisrotonde wordt breed gewaardeerd, bijna alle ondervraagden vinden het een goede plek om bestaande kennis te delen en nieuwe kennis te ontwikkelen.
In opdracht van Kennisnet Ict op school heeft het bureau Oberon tweemaal een meting uitgevoerd onder de scholen, kennisaanbieders en andere gebruikers van de Kennisrotonde. Vaak bleken deze onderzoeken naast de vele positieve resultaten ook ideeën voor de verbetering
• De Kennisrotonde heeft een stimulerende rol, tegelijk betekent dit dat succes afhankelijk is van de inzet van verschillende betrokkenen. • Veel indieners denken dat de Kennisrotonde bijdraagt aan de verbetering en vernieuwing van het onderwijs.
van de werkwijze van de Kennisrotonde op te leveren. Iets waarmee
• Bijna alle ondervraagde indieners van en aansluiters bij vraagstukken
het team Kennisrotonde vervolgens aan de slag ging om het proces te
zouden in de toekomst van de Kennisrotonde gebruik maken, of zijn
optimaliseren.
daar al mee bezig. 119
Uiteraard kwamen er ook aandachtspunten naar voren uit de Oberon monitor, zoals de bekendheid bij de onderwijsgevenden, meer aandacht voor ‘kennis verspreiden’ en de praktijkgerichtheid van gemakelde kennis.
Facts & figures
... Via de Kennisrotonde is een bron ontstaan waaruit scholen nog jaren kunnen putten.
Enkele andere tastbare resultaten van de Kennisrotonde: • Dankzij de Kennisrotonde is veel kennis ontwikkeld en verspreid. Vaak deden de scholen dit zelf, door bijeenkomsten te organiseren of een weblog bij te houden. Maar ook de procesadviseurs van de Kennisrotonde organiseerden workshops rondom vraagstukken,
Samen leren
kenniskroegen, kennisdeelbijeenkomsten en publiceerden brochures,
Een van de belangrijkste uitgangspunten van de Kennisrotonde was dat
audio- en videopodcasts en artikelen.
beschikbare kennis over onderwijsvernieuwing en ict beter gebruikt
• Op www.KennisWiki.nl staan artikelen met gebundelde informatie
kan worden in de praktijk. De Kennisrotonde wilde ervoor waken het
vanuit de vraagstukken. Zo zijn er artikelen met als thema: Digitaal
zoveelste projectenbureau te worden, dat scholen aanzet tot het ontwik-
schoolbord, Web 2.0, Podcasting, Webkwesties, Portfolio, Webwijsheid
kelen van steeds meer nieuwe kennis. Wij wilden vooral beschikbare
en Klassenmanagement. Dit kennisnetwerk blijft beschikbaar en staat
kennis ontsluiten. Kennis in de hoofden van docenten die dagelijks met
open voor anderen om kennis aan te vullen of toe te voegen.
ict werken, kennis van onderzoekers op hogescholen en universiteiten.
• Vanaf 2006 werd elk seizoen een bepaald thema ‘in de schijnwerper’
En kennis bij allerlei organisaties in en rond het onderwijs, zoals
gezet. Dit waren vaak thema’s waarover veel vraagstukken waren
ict-samenwerkingsverbanden, schoolbegeleidingsdiensten en landelijke
ingediend, of waar veel aansluiters bij waren. De thema’s waren:
pedagogische centra. Dat is gelukt: van alle ingediende vraagstukken op
- Klassenmanagement
de rotonde kon ongeveer de helft worden opgelost met bestaande kennis.
- Loopbaan van de leerling - Leerlingen verschillen
Voor een school is het woud aan informatie over onderwijsvernieuwing
- Internationalisering
en ict bijna ondoordringbaar. Belangrijk leerpunt na deze drie jaar
- Ontdekkingsreis door de school
Kennisrotonde is dat het zeer goed mogelijk blijkt om scholen van elkaar
• Er zijn circa vijftig kennisontwikkelingsprojecten gestart of al afgerond. • Er zijn circa 450 scholen direct actief op de Kennisrotonde via het
te laten leren en hen zelf de vertaling te laten maken van de theorie naar de eigen praktijk, als zij hierin goed ondersteund worden. Binnen projecten van de Kennisrotonde bleken scholen van elkaar te leren. Iets
indienen van een vraagstuk of via aansluiting bij een vraagstuk.
dat hoop geeft voor de toekomst: hiermee is een onuitputtelijke ken-
Daarnaast participeren circa 1500 scholen indirect bij vraagstukken
nisbron aangeboord!
en projecten via samenwerkingsverbanden of overkoepelende schoolbesturen. • Er zijn op het ogenblik circa 160 vraagstukken op de rotonde (in behandeling, of al afgehandeld). • Ruim 50 procent van de vraagstukken wordt opgelost door bestaande kennis (makelen).
Ook bleken netwerken van experts zeer goed in staat de scholen een stap verder te helpen. Deze experts vertaalden beschikbare wetenschappelijke studies en hielpen scholen inzicht te krijgen in het toepassen van theoretische kennis in de praktijk. Voor, door en vooral ook met de scholen werd praktische kennis beschikbaar gemaakt. Inmiddels is veel kennis beschikbaar, maar er wordt door scholen ook nog steeds kennis ontwikkeld binnen lopende projecten. Via de Kennisrotonde is een bron ontstaan waaruit scholen nog jaren kunnen
120
En nu aan de slag
putten. Naast beschikbare kennis uit vraagstukken, brochures en de
ook bruikbare ingrediënten voor professionalisering en kwaliteitsver-
KennisWiki, is ook de werkwijze succesvol gebleken. Deze werkwijze is
betering van het onderwijs in het algemeen. Dat is voor ons allen een
ook in te zetten voor andere manieren van kennisontwikkeling en ken-
uitdaging voor de toekomst.
nisverspreiding, breder dan alleen het onderwerp innovatie met ict. De mythe van ict Dat de kennis die door experts en scholen werd ontwikkeld breder
De Kennisrotonde draagt bij aan inzichten over ict-toepassingen
bruikbaar is, bleek al tijdens het project van de Kennisrotonde. In vele
die in de praktijk meer of minder goed werken. De projecten van de
situaties werden projecten als voorbeeld gebruikt voor andere groe-
Kennisrotonde hebben met elkaar gemeen dat ze gebruik maken van
pen scholen. Zo bleek het vraagstuk Klassenmanagement een inspiratie
ict als oplossing voor een onderwijsvraagstuk. De resultaten van die
voor andere groepen scholen om de werkwijze (vraagscholen leren van
projecten laten zien dat ict de kwaliteit van onderwijs kan verbeteren.
weetscholen door bij elkaar te kijken) ook in te voeren. Dit maakt het
Maar er zijn naast kansen ook bedreigingen. Het is belangrijk scholen te
bereik van de kennis van de Kennisrotonde nog vele malen groter: een
ondersteunen bij het optimaliseren van die kansen en het minimaliseren
haast oneindig netwerk.
van bedreigingen. Die kennis en expertise kunnen en mogen wij niet verwachten van elke individuele school.
Met het einde van de Kennisrotonde komt er geen einde aan de aanpak van de Kennisrotonde. Het geleerde blijft behouden. De stichting
In het bundelen en verspreiden van deze kennis ligt de meerwaarde en
Kennisnet Ict op school zal zich blijvend richten op de vragen van de
legitimatie van een organisatie als Kennisnet Ict op school.
scholen en op het creëren van netwerken om een goede kenniscirculatie te bevorderen. Enkele voorbeelden zijn de ambassadeursnetwerken, de communities van leraren en het project Samen deskundiger.
De opbrengsten van de Kennisrotonde Met de Kennisrotonde heeft Kennisnet Ict op school geprobeerd een bijdrage te leveren aan het oplossen van twee weerbarstige (onder wijs)vraagstukken: de kennisparadox en de mythe van ict.
... De Kennisrotonde is een krachtige werkwijze voor
De kennisparadox Deze paradox heeft betrekking op het dichten van de kloof tussen het produceren van kennis en het productief maken van kennis. De aanpak van de Kennisrotonde laat zien dat de leraar geen passieve consument is van kennis, maar een ondernemende professional die graag de ruimte krijgt om – in samenwerking met collega’s – zijn of haar eigen werk te
professionalisering en kwaliteitsverbetering van het onderwijs.
verbeteren. De Kennisrotonde is een krachtige werkwijze voor professionalisering en kwaliteitsverbetering van het onderwijs. De werkwijze van de Kennisrotonde is niet alleen betekenisvol voor ict, maar bevat
“I am still learning.” Michelangelo (1475 -1564), Italiaans kunstschilder, beeldhouwer, architect en dichter. 121
Dankwoord
Kennisnet Ict op school spreekt graag haar dank uit aan allen die hebben bijgedragen aan het succes van de Kennisrotonde:
Betrokken scholen Onze dank gaat uit naar alle scholen, samenwerkingsverbanden en personen die vraagstukken hebben ingediend, zich hebben aangesloten bij de vraagstukken en kennis hebben gebracht, gehaald en gedeeld op de Kennisrotonde. Daarnaast speciale dank aan alle scholen en personen die hebben meegewerkt aan de (video)portretten, screencasts en de podcasts.
Programmaraad & jury Experts Auteurs van de brochures Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Team Kennisrotonde, Kennisnet Ict op school
122
Trefwoordenregister
A
G
aardrijkskunde
92
digitale prentenboeken
achterstanden
32
digitale
62
schoolborden
adaptief onderwijs afstandsonderwijs
88, 103
atelierwerk
50
autistische kinderen
111
B
43
58, 59, 62, 110
digitaliseren
K
gamend leren
41
kerndoelen
64
gaming
33
klassenmanagement
25
GlasWerk
40
klassenmap
68
Google Earth
60
klassikaal
34
Gouden Eeuw
70
kleuterbouw
67
handelingsplannen
52
doorlopend portfolio
49
knutselen
41
doorlopende leerlijn
96
kosten ict
103
down under
92
dyslexie
111
H
kritische internetgebruikers
handicap
48
begaafde leerlingen
33
HistoryClip
40
begeleiding
53
30
beleidsplan
73
E, f
Homo Zappiens
burgerschap
89
educatieve portal
92
edugame
32
C
I, J
69
L laptop
113
lastige leerinhouden
112
leerling = leraar
83
effectief samenwerkend leren 25
ict-beleidsplan
73
leerlingen
elektronisch werkboek
ict-vaardigheden
74
leerlingmonitor
31
112
33, 80, 84, 90
Canada
60
ELO
23
identiteit
75
leerlingscan
79
CMS
23
ergonomisch
57
implementatie ict
24
leerlingvolgsysteem
31
81
examens
implementeren
74
leerlijn
96
individueel
34
leerlijnplanner
44
informatievaardigheden
89
leerobjecten
innovatieve leerkracht
24
leeromgeving
collegiale videoconsultantie competenties
23, 48
feedback
D differentiĂŤren
109
experimenteeromgeving
90
81, 91, 95
InnoWEB 51
116
instrument voor leerling
64
leraren
80
feedback
81
leren onderzoeken
digitaal lesmateriaal
intelligentie
51
locatiegevoelig onderwijs
digitaal schoolrapport digitaal toetsen
68
interactief
69
Lego
digitaal dyslexie instrument 111 110
21, 70
27 102
64, 88
loopbaan
53
luisteren
88
109
internationalisering
60
digitale klassenmap
68
invoering portfolio
34
digitale leerlingscan
79
justitieschool
117
123
R
M meervoudige intelligentie
32
V
regie
29
Veenlab
59
mobiel onderwijs
101
rekenen
50
vernieuwingsschool
84
mobiele computer
104
rekenonderwijs
44
videoconsultatie
81
videoportfolio
49
moderne vreemde talen
93
multimediaal portfolio multimediaspeler
Reuzenstap
22
virtuele aanwezigheid
115
104
virtuele praktijklokalen
90
S samenwerkend leren
N
samenwerking
native English
37
netwerk
57, 102, 117
‘nieuwe leren’
35, 75
O onderzoeken
32 27, 105
80 56, 63
visie
74
vmbo
116
vreemde talen
93
schooladministratiepakketten 98 schoolborden
59, 64
schooloverstijgend
W
samenwerken
61
Web 2.0
55
schoolrapport
68
webcam
93, 105
sms
onderwijsachterstanden
96, 97
sociaal vaardig software
online leeromgeving
69
spreken
online talent ontwikkelen
28
speurtocht
ontleden
91
stagefeedback
106
webkwesties
75
webwijsheid
57, 58 88 106 95
ontwikkelingsgericht
wereldoriëntatie werkboek Wiki’s wiskunde woordenschat
31, 43 69 40, 42 112 30 87, 91 56
onderwijs
29
opera
28
T, u
operationaliseren
74
taalonderwijs, moderne
organisatie ict-innovatie
22
vreemde talen
93
zaakvakonderwijs
53
ouders
39
talent
28
zelfevaluatie
52
overgang PO-VO
96, 97
P, Q
X, Y, Z
TCO, Total Cost of Ownership 103
zelfstandig leren
teamontwikkeling
79
zieke kinderen
115
tekenen
41
Ziezon
116
tekstverwerken
42
zorgleerlingen
PDA
62
ThinClients
63
planningsinstrument
85
thuisleren
111
podcast
105
portal portfolio
92 22, 34, 49, 96, 97
PO-VO
96, 97
praktijklokalen
90
praktijkonderwijs
97
prentenboeken
43
124
Trefwoordenregister
time out, try out toetsen typen
47 109 61
48, 70
53
125
126
Brochures
Een belangrijke doelstelling van de Kennisrotonde is het verspreiden van kennis over ict in het POen VO-onderwijs. Dit doen we onder andere door het uitbrengen van een reeks brochures over specifieke onderwerpen. In deze brochures pro足beren we wetenschappelijke kennis te vertalen naar praktische handreikingen. U kunt deze brochures downloaden of bestellen via www.kennisrotonde.nl.
Webwijsheid
Gaming
Is het belangrijk dat leerlingen
World of Warcraft, Age of Empires
kritische internetgebruikers
en GTA San Andreas. Wat hebben
worden? Wat betekent dat voor de
games het onderwijs te bieden?
vaardigheden waarover ze moeten beschikken?
Rekenen en ict
Taal en ict
Computersimulaties
Klassenmanagement
In deze uitgave zijn wetenschap-
De brochure geeft u een kort en
Hoe kun je van onderzoekend leren
Hoe zet je ict in de lessen in.
pelijke inzichten op het gebied
bondig overzicht over onderzoeks-
met computersimulaties een ef-
Welke onderzoeken zijn er over
van rekenen en ict samengevat en
resultaten op het gebied van taal
fectief leerproces maken? In deze
ict en klassenmanagement?
vertaalt naar handreikingen voor
en ict. Ook leest u meer over de
brochure ook een aantal handige
Zijn er praktische tips?
leerkrachten in het PO.
communicatiemiddelen die in de
websites over simulaties op een
les ingezet kunnen worden.
rijtje gezet.
127
Š Een uitgave van: Kennisnet Ict op school, december 2007 Redactie: Kennisnet Ict op school, interviews door Point to Point Communicatie Eindredactie: Point to Point Communicatie, Jozua Douglas Fotografie (portretten en cover): Chimedia, Nils Schoonhoven (coverfoto gemaakt bij r.-k. basisschool Kinderland in Leusden, groep 3) Ontwerp: Point to Point Communicatie, Joost Kuijpers Druk: Thieme GrafiMedia Groep, Koninklijke De Swart
Stichting Kennisnet Ict op school POSTADRES Postbus 778 2700 AT Zoetermeer BEZOEKADRES Paletsingel 32 2718 NT Zoetermeer T (079) 323 09 96 F (079) 321 23 22 kennisrotonde@ictopschool.net
www.kennisrotonde.nl