TÜRK EDEBİYATI TARİHİ
TÜRK EDEBİYATININ DÖNEMLERİ
1.İslamiyet’in Kabulünden Önceki Türk Edebiyatı a)Sözlü Dönem (… - 8.yy) b)Yazılı Dönem (8.yy – 11.yy)
2.İslamiyet Etkisindeki Türk Edebiyatı a)Halk Edebiyatı - Anonim Halk Edebiyatı - Aşık Edebiyatı - Tekke-Tasavvuf Edebiyatı b) Divan Edebiyatı
3.Batı Etkisindeki Türk Edebiyatı a) Tanzimat Edebiyatı(1860-1896) b) Servet-i Fünun Edebiyatı(1896-1901) c) Fecr-i Ati Edebiyatı(1909-1911) d) Milli Edebiyat(1911-1923) e) Cumhuriyet Dönemi Edebiyatı(1923-…
İSLAMİYETİN KABULÜNDEN Ö N C E K İ
TÜRK DESTANLARI
Başlangıcı bilinmeyen bir dönemden 11.yy. kadar süren bir edebiyat dönemidir. Bu dönemde Türkler akın ve yağmaya dayalı göçebe bir yaşam biçimi sürdürmüşlerdir. Bu dönemde Ortaasya’da yaşayan Türk boyları çeşitli devletler kurmuşlardır. Hun, Göktürk, Kutluk, Uygur, Saka İslamiyet’in kabulünden önce Türklerin inandığı dinler: Şamanizm, Budizm, Maniheizm, Zerdüştlük, Musevilik, Hristiyanlık,İslamiyet,Hıristiyanlık Olağanüstü olayları anlatan destanlar bu dönemin en önemli ürünlerdir.
İslamiyet’i kabul etmeden önce Türkler yazılı edebiyat ürünlerini iki alfabeyle vermişlerdir. Göktürk ve Uygur alfabeleri Yazı olmadığı için bu dönemde sadece şiirle ilgili ürünler vardır. Bu döneme ait edebiyat ürünlerinin günümüze kadar ulaşamamasının sebepleri: * Türklerin göçebe yaşamaları * Sık sık din değiştirmeleri Bu dönemde edebiyatımız etkilerden uzak kalmıştır.
yabancı
Biçim, ölçü, dil ve ruh bakımından tümüyle ulusal bir özellik taşımıştır.
Türkler İslamiyet etkisindeki ilk eserlerini (Kutadgu Bilig, Atabet-ül Hakayık, Divan-ı Hikmet) Doğu Türkçesiyle vermiştir. İslamiyet öncesi Türk edebiyatına ait bilgileri Çin kaynaklarından, Göktürk Yazıtlarından, Uygurca metinlerden ve Divan-ı Lügat-it Türk’ ten almaktayız. İslamiyet öncesi Türk edebiyatında dönüm noktası yazının kullanılmaya başlanmasıdır. Bu nedenle ilk dönem ürünleri sözlü ve yazılı olmak üzere iki grupta toplanır.
Aşağıdakilerden destanlardan hangisi birlikte verildiği ulusa ait değildir? A) B) C) D) E)
Manas – İran Ramayana – Hint Nibelungen – Alman Kalevela – Fin Ergenekon – Türk (ÖYS – 1996)
SÖZLÜ EDEBİYAT
SÖZLÜ EDEBİYAT Eski Türk toplumları;sürek avlarına “sığır” kurban törenlerine “şölen” yas törenlerine “yuğ” adı verilir. Oğuzlarda törenler, büyücülük, müzisyenlik, hekimlik, şairlik gibi nitelikleri olan ve Şaman, Kam,Baksı,Ozan adlarını alan kişiler tarafından yönetilirdi. Törenler sırasında kopuz denilen bir sazla bazı destan parçaları, koşuklar, sagular söylenirdi. Sözlü edebiyat altında değerlendirilen bu ürünler eski Türk yaşayışlarını yansıtan, yiğitliklerini dile getiren, kulaktan kulağa dolaşan ürünlerdi.
SÖZLÜ EDEBİYAT DÖNEMİNİN NAZIM ÖZELLİKLERİ İlk Türk manzumeleri dinsel törenlerden doğmuş, daha sonra din dışı törenlerde gelişmesini sürdürmüştür. Dinsel törenlerde söylenen şiirlere “yır” denir Koşuklarda aşk ve doğa, sagularda ölüm, destanlarda ise kahramanlık konuları işlenmiştir. Bunlarda nazım birimi dörtlük, ölçü ise hece ölçüsüdür. Çoğunlukla yarım uyak kullanılmış ve her dörtlüğün ilk üç dizesi kendi aralarında, dördüncü dizelerse birbirleriyle uyaklı söylenmiştir. (aaab/cccb/dddb)
Yazı olmadığı için bu dönemde sadece şiirle ilgili ürünler vardır. Şiirlerin ölçülü uyaklı oluşu bunları akılda tutmayı kolaylaştırmıştır. Sözlü dönemin başlıca edebiyat ürünleri koşuklar, sagular, savlar ve destanlardır. Bu dönemin ürünlerinde yabancı dillerin etkisi görülmez.
Alper Tunga öldi mi Issız acun kaldı mu Ödlek öçin aldı mu Emdi yürek yırtılır Bu dörtlük aşağıdakilerin hangisinden alınmış olabilir? A) Koşuk B) Sav C) Varsağı D) Sagu E) Semai
TÜRK DESTANLARI
Alp Er Tunga Destanı Saka Destanları
Hun Destanı Göktürk Destanları
Şu Destanı Oğuz Kağan Destanı Bozkurt Destanı Ergenekon Destanı
Uygur Destanları
Türeyiş Destanı Göç Destanı
Destanlar toplumun düş gücüyle beslenir.Böylelikle destanlarımız eski Türk yaşantısıyla ilgili bizlere bilgi verir.
Çoğunlukla manzumdur. Sonraki dönemlerde şiir ve düzyazının bir arada bulunduğu görülür. Uzun anlatılardır.Örneğin Manas destanı 90.000 dolayında dizeden oluşur.
Anonimdir.Toplumun ortak yaşamının, hayal gücünün ürünüdürler. Oluştukları dönemde dans, ve şiirin iç içe oluştukları sanılmaktadır. Destan kahramanları olağanüstü niteliklere sahip olan kişilerdir. Türk gelişmiştir.
edebiyatında
destan
türü
çok
Ne var ki Türk destanları son şeklini alamamıştır, yani bir ozan tarafından yazıya geçirilememiştir. Türk destanları yazıya geçirilemediği için zamanla değişikliğe uğramıştır.Dede Korkut hikayelerinin zamanla İslami özellikler kazanması gibi
Bizler Türk destanlarının sadece konularını biliyoruz.Bunları da Çin, İran ve Arap kaynaklarından öğreniyoruz. Destan geleneği biçim ve nitelik değiştirerek sonraki dönemlerde de sürer. Yazılı edebiyatımızın ilk ürünlerinden olan Göktürk yazıtlarının dilinde de destan özellikleri görülür. Destan, toplum hayatını derinden etkileyen savaşlar, kıtlıklar göçler sonucunda ortaya çıkar. Halk arasında oluşmuş bir olay, sonradan bir şair veya yazar tarafından yazıya geçirilmişse buna doğal destan denir. Şair veya yazar bu olayı kendisi destanlaştırmışsa buna yapma destan denir.
TÜRK VE DÜNYA EDEBİYATINDAKİ DOĞAL DESTANLAR
TÜRK EDEBİYATINDAKİ DOĞAL DESTANLAR Saka Türklerinin
( Şu – Alp Er Tunga )
Hun Türklerinin
( Oğuz Kağan )
Göktürklerin
( Bozkurt – Ergenekon)
Uygur Türklerinin ( Türeyiş – Göç )
DÜNYA EDEBİYATINDAKİ DOĞAL DESTANLAR Kalavela: Finlilerin Şehname: İranlıların (Firdevsi) Rusların: İgor
Yunanlıların:İlyada ve Odisya(Homeros) Japonların: Şinto
Ramayana ve Mahabarata: Hintlilerin Nibelungen : Almanların Le Cid : İspanyolların
Robin Hood : İngilizlerin
Chanson de Roland :Fransızların Gılgamış : Sümerlerin
DÜNYANIN TANINMIŞ YAPMA DESTANLARI Kaybolmuş Cennet – Milton – İng. Kurtarılmış Kudüs – Tasso – İtl. Çılgın Orlando – Ariosto – İtl. Selçukname – Yazıcıoğlu - Türk Üç Şehitler Destanı – F.H.Dağlarca Aeneis – Vergilius - Latin
TÜRK EDEBİYATINDAKİ DOĞAL DESTANLAR
SAKA TÜRKLERİNİN DESTANLARI:
ALP ER TUNGA DESTANI: Bu destanda tarih sahnesindeki ilk Türkler olarak bilinen Sakaların yiğit komutanı Alp Er Tunga’nın ( ? - MÖ 624) İranlılarla yaptığı savaşlar anlatılır. Destanda Alp Er Tunga’nın kahramanlıkları, başarıları ve ölümünden duyulan acı dile getirilir. Alp Er Tunga destanındaki konular İranlıların ulusal destanı olan Şehname’de de ele alınmıştır. Farklı bir bakış açısıyla Firdevsi tarafından yazıya geçirilen Şehname’de Alp Er Tunga’nın adı Afrasyab’dır.
ŞU DESTANI: Bu destanda Saka Türklerinin hükümdarı olan Şu’nun
Büyük İskender
Makedonya hükümdarı İskender’in ordularıyla yaptığı mücadelelerde gösterdiği kahramanlıklara yer verilir.
HUN TÜRKLERİNİN DESTANI
OĞUZ KAĞAN DESTANI: Bu destanda Hun hükümdarı Oğuz (Mete,MÖ. 209-174) un Orta Asya’da Türk birliğini kurması anlatılır. Oğuz Kağan Destanı’nın Uygur yazısıyla yazılmış bir kopyası Paris’tedir.
GÖKTÜRK DESTANLARI
BOZKURT DESTANI: Yok olan Göktürklerin dişi bir kurt tarafından yeniden türeyişlerini anlatır.
ERGENEKON DESTANI: Bir yenilgi sonunda Ergenekon’a kaçan Türklerin orada dört yüz yıl oturup çoğalmaları, sonra demir bir dağı delerek oradan çıkmaları ve büyük bir devlet kurmaları (MS.552) anlatılır.
UYGUR DESTANLARI
TÜREYİŞ DESTANI: Uygurların bir kurttan nasıl türeyerek çoğaldıkları anlatılır.
GÖÇ DESTANI: Bu destanda Uygurların Kırgız baskısına dayanamayarak Doğu Türkistan’a göç edişleri anlatılır.
Türk destanlarının oluşum sırasına uygun olarak verilen dizi aşağıdakilerden hangisidir? A) B) C) D) E)
Saka,Göktürk,Hun,Uygur Uygur,Hun,Göktürk,Saka Göktürk,Uygur,Saka,Hun Hun,Saka,Uygur,Göktürk Saka,Hun,Göktürk,Uygur
Aşağıdaki dizelerden hangisi destanlarını kapsamaktadır? A) B) C) D) E)
sedece
Türk
Alp Er Tunga – Oğuz – Türeyiş – Şehname Şu – Türeyiş – Gılgamış – Oğuz Türeyiş – Alp Er Tunga – Oğuz – Şu Oğuz – Alp Er Tunga – Ramayana – Şu Şehname – Oğuz – Şu – İlyada
(1975)
YAZILI TÜRK EDEBİYATI
Yazılı Türk edebiyatı 8.yy.da başlar. Türklerin en eski eserleri 6.yy daki Kırgızlara ait olduğu bilinen Yenisey yazıtlarıdır. Ancak bunlar okunamadığı için belge niteliği taşımazlar. Bundan Türk tarihinin ve edebiyatının ilk yazılı ürünleri Göktürk yazısıyla ortaya konan Orhun yazıtlarıdır. Orhun Irmağı yöresinde bulunduğu için bu adla anılmaktadır. Türkler tarih kullanmışlardır.
boyunca
beş
alfabe
1.Göktürk 2.Uygur 3.Arap 4.Latin 5.Kiril
YAZILI TÜRK EDEBİYATININ ÖZELLİKLERİ Bu dönemin ürünleri Göktürkçe ve Uygurca verilmiştir. Hem din dışı hem de dini konularda eserler verilmiştir. Hem halkın kullandığı dile dayalı bir anlatım hem de sanatlı bir söylev diliyle yapılan bir anlatım kullanılmıştır. Şiirdeki nazım birimi dörtlük, ölçü ulusal ölçümüz olan hece ölçüsüdür. Bazı atasözü ve destanlarımız bu dönemde yazıya geçirilmiştir.
Göktürkçeyle yazılan eserlerde dil yabancı etkilerden uzak, Uygurca eserlerde ise yabancı etkiler görülür. Bu dönemin ilk ürünü Orhun Yazıtları’dır.
ORHUN ABİDELERİ
ORHUN YAZITLARININ ÖZELLİKLERİ Milattan sonra 8.yy.da ortaya konulmuştur. Türk edebiyatının ilk yazılı örneğidir. Yazıtlarda dağılan Göktürklerin, Bilge Kağan ve Kültigin tarafından bir araya getirilişi ve Göktürk devletinin yeniden kuruluşu anlatılmaktadır.
Göktürk yazıtlarında destansı özellikler görülüp söylev niteliği de taşımaktadır. Orhun Yazıtları dikili üç büyük taştan ibarettir.
Dil yabancı etkilerden uzak yalın bir dildir. Yazıtlar Türklerin ilk ulusal alfabesi olan Göktürk alfabesi ile yazılmıştır. Göktürk alfabesi 38 harfli olup dördü sesli 34 sessiz harften oluşur. Yazıda harfler birbirine birleştirilmez.
Kelimeler de birbirinden iki nokta üst üste konularak ayrılır. Sağdan sola ve yukarıdan aşağıya yazılır.
Vezir Tonyukuk Anıtı(720) Vezir Tonyukuk, Çinlilerle yapılan savaşları anı şeklinde yazmıştır.
Kültigin Anıtı(732) Bu anıtı Bilge Kağan savaşta ölen kardeşi Kültigin adına diktirmiştir.
Bilge Kağan Anıtı(735) Bu anıt, Bilge Kağan’ın ölümünden sonra oğlu tarafından dikilmiştir.
Orhun Anıtları’nın yazarı Yoluğ Tigin’dir. Yazıtların aliterasyonlu söyleyişi vardır. Yazıtlarda Türk ulusunun birlik olup benliğini unutmaması, düşmanlarının tatlı sözlerine, hediyelerine aldanmaması gerektiği vurgulanmıştır.
Türk ve Türkçe adı ilk bu yazıtlarda geçmekte. Orhun yazıtlarının varlığından ilk kez 13.yy.da İlhanlı tarihçisi Cüveyni “Tarih-i Cihanguşa” adlı eserinde söz etmiştir. Yazıtlar söylev niteliğindedir.
Orhun Yazıtları 1890’da Rus bilgini Radloff tarafından ilim alemine tanıtılmıştır. Yazıtları Avrupa alemine ilk tanıtan Strahlenberg isimli bir İsveç subayı olmuştur. Wilhelm Radloff
1893’te Danimarkalı bilgin Thomsen tarafından tamamı okunmuştur. Yazıtlar Türk dili, tarihi, edebiyatı, adetleri, sanatı hakkında bilgiler vermektedir. Yazıtlar Türkçenin ilk düzyazı örnekleridir. Türklerin İslamiyet’ten önce kullandıkları diğer alfabe Uygur Alfabesidir.
UYGURCA YAZILAN ESERLER
Göktürk devletinin yıkılmasında sonra kurulan Uygurlardan kalma eserlerdir. 14 harfli Uygur alfabesiyle yazılmıştır.
ALTUN YARUK (Altın Işık) Altın Işık anlamında olan eser Budist Uygur metinlerinden en önemlisidir. Budizm’in kutsal kitabı olan bu yapıt Çince’den Türkçeye çevrilmiştir.
SEKİZ YÜKMEK (Sekiz Yığın)
Bu eserde Budist, Maniheist hikayeler vardır. Dini- ahlaki öğretiler ve pratik bilgiler vardır. ** İlk Türk şairi Aprınçur Tigin Uygurların ilk döneminde ve Maniheizm’in etkili olduğu yerlerde yetişmiştir.
KALYANAMKARA ve PAPAMKARA
Aşağıdakilerden hangisi İslamiyet öncesi dönemine ait değildir? A) Destan B) Tuyuğ C) Sagu D) Koşuk E) Sav