DE HISTORISCHE WAARBORGING VAN ESDORP WEDDE
kwalitatief groeien ten tijde van krimp in Oost-Groningen
Afstudeerscriptie Erwin Uringa Student Urban Design Juni 2018
COLOFON Auteur Erwin Uringa Student Urban Design 132207 06 830 98 660 erwinuringa@hotmail.com
Datum 6-juni-2018
Periode 5-februari t/m 6 juni 2018
Ruiterakker 79 9407 BG Assen
Afstudeercoรถrdinatoren
Hogeschool begeleider
Bedrijfsbegeleider
Imke Mulders Ivo Dieleman
Rocco Reukema
Tim Willems-Kruize
Claudius Prinsenlaan 12 4811 DK Breda (076) 533 26 00
Claudius Prinsenlaan 12 4811 DK Breda (076) 533 26 00
Hoge der A 5 9712 AC Groningen (050) 312 65 45
Mulders.I@nhtv.nl Dielemand.I@nhtv.nl www.nhtv.nl
Reukema.R@nhtv.nl www.nhtv.nl
willemskruize@libau.nl www.libau.nl
2
VOORWOORD Voor u ligt mijn scriptie de “Historische waarborging van esdrop Wedde” waar ik in de afgelopen 17 weken met veel plezier, motivatie en energie aan heb mogen werken. Dit ontwerponderzoek heb ik gedaan bij het Team Ruimtelijk Kwaliteit van Libau te Groningen. Libau is dé onafhankelijke adviesorganisatie van ruimtelijke kwaliteit en cultureel erfgoed in Groningen en Drenthe. De combinatie tussen historie en ruimtelijke kwaliteiten en stedenbouw hebben mij sinds dag één van de studie al aangesproken. Hoe kun je de historische laag zo benutten dat deze bij kan dragen aan de hedendaagse ruimtelijke kwaliteit. Bij Libau kon ik deze twee interrese gebieden combineren in een afstudeeropdracht waar beide elementen in terug komen. Mijn afstudeeronderzoek gaat in op hoe je bestaande kernkarakteristieken en kwaliteiten van een dorp kunt gebruiken en deze op een hoogwaardig niveau kunt houden ten tijden van krimp. Deze scriptie die ik bij Libau heb mogen maken, heb ik geschreven in het kader van mijn afstuderen aan de hogere beroeps opleiding Urban Design aan de NHTV te Breda. Met deze scriptie wil ik aantonen dat ik genoeg kennis heb opgedaan in de afgelopen jaren om mijzelf stedenbouwkundig ontwerper te mogen noemen. Het onderzoeksdeel is gebaseerd op feiten en eigen waarnemingen tijdens veldonderzoek. Waar het ontwerp juist als een fictieve voorbeelduitwerking dienst doet om de opgedane kennis en conclusies ruimtelijk te laten landen in het dorp. Gelijk moet hierbij gezegd worden; krimp valt niet te plannen, hooguit kun je met goede waarnemingen potentiele krimp locaties aanwijzen in de dorpen. Hierbij wil ik graag mijn dank betuigen aan de mensen die deze scriptie mogelijk hebben gemaakt. Als eerste wil ik alle collega’s van Libau bedanken voor de kennis en ondersteuning waar ik gebruik van heb mogen maken in de afgelopen weken. Graag wil ik mijn stagebegeleider Tim Willems-Kruize en Arnoud Garrelts bedanken voor de persoonlijke begeleiding die ze mij hebben gegeven vanuit Libau en Rocco Reukema die mij persoonlijk heeft begeleidt vanuit NHTV. Door de feedback en kennis van Tim, Arnoud en Rocco heb ik mijn scriptie en afstuderen met veel plezier mogen doen bij Libau. Erwin Uringa Groningen, 6 juni 2018
3
SAMENVATTING Dorpen in de provincie Groningen staan aan de vooravond van een ingrijpende transitie. De goed bewaard gebleven structuren en kwaliteiten van deze dorpen staan onder druk van krimp. Wedde is een van de vele kleinschalige dorpen die hier meer en meer mee te maken gaan krijgen. Bij veel van deze dorpen speelt dan ook de grote vraag van, hoe de kwaliteiten van het dorp verbeterd en beschermt kunnen worden, waardoor de huidige inwoners in een leefbaar dorp kunnen en willen blijven wonen, in één van de grootste krimpregio’s van Nederland; Oost-Groningen. In de provincie Groningen zijn zes verschillende dorpstypen te vinden. Deze dorpen hebben hun ontstaan te danken aan de manier waarop het landschap tot stand gekomen is. In 1987 is in opdracht van de provincie Groningen uitgebreid onderzoek gedaan naar de kernkarakteristieken van deze dorpen. Dit heeft geresulteerd in een zeer gedetailleerd boekwerk waarin de kenmerken van deze dorpen staan beschreven. In “Dorpen in Groningen” is ook het esdorp Wedde opgenomen. Esdorp Wedde, gelegen in het beekdallandschap van Westerwolde, kenmerkt zich als een typisch esdorp. Ontstaan op de es aan het beekdal met een spinnenwebachtig wegenpatroon. Waarbij onregelmatig gestrooide vrijstaande arbeiders- en burgerwoningen samen met de aanwezige rijksmonumenten, karaktervolle panden, rotte kiezen en braakliggende kavels het dorpsbeeld vormen in een groene omgeving van brinkachtige ruimtes, laanbeplanting en groene inprikkers vanuit het landschap. Dit allemaal omringt met een nagenoeg gesloten groene dorpsrand in het beekdal van de Westerwoldsche Aa. Deze kwaliteiten vormen samen met de knelpunten het hedendaagse Wedde zoals wij dat nu kennen. Dat Wedde aan het krimpen is, is geen verrassing te noemen. Krimp is een natuurlijk proces wat niet te sturen of te vermijden is zodra het begonnen is. Het Centraal Bureau voor de Statistiek heeft ingeschat dat Wedde van 2000 – 2040 met bijna 18% krimp te maken gaat
4
krijgen. Dit kenmerkt zich voornamelijk door wegtrekkende jongeren richting de stad en zorgbehoevende ouderen die langer thuis blijven wonen waardoor vergrijzing en ontgroening een enorme impact gaat krijgen op het bestaande woning- en voorzieningen aanbod. Zo ook voor Wedde. De provincie Groningen wil in haar beleid sturen dat Wedde een basisdorp blijft. Dit betekent dat voorzieningen en sociale verbinders gekoesterd en versterkt moeten worden om verloedering tegen te gaan in het dorp, dat het huidige woningaanbod nieuwe maar ook betere marktgevraagde woningen nodig heeft en dat Wedde haar positie in de opkomende toerismesector van Westerwolde gaat gebruiken om de leefbaarheid van het dorp te verhogen De visie voor Wedde gaat dan ook in op het verbeteren van de toeristische relatie tussen het dorp in het beekdal en de dorpsrand. Door op de huidige locatie van het haventje en het voormalige gemeentehuis ruimte te bieden aan recreatieve en toeristische initiatieven, bestaande bebouwing up te graden voor zorgbehoevende ouderen en in te zetten op levensloopbestendige woningen in een groen decor waar nu gedateerde coöperatie woningen staan. In de historisch kern van Wedde zal ingezet worden op het luchtig maken van de kern en het vergroenen hiervan. Uit modellenonderzoek is gebleken dat krimp in de bebouwingsstructuur van een esdorp juist bijdraagt aan dit dorpse luchtige karakter zodra kavels leeg komen te staan en daardoor de algehele kwaliteit van het dorp doet verhogen. Vanuit de opgestelde visie zijn drie ontwerpgebieden naar voren gekomen. Het beekdal met de opgave om de toeristische sector te bedienen zodat het dorp voor toeristen aantrekkelijker wordt en om ruimte te bieden aan dorpse initiatieven. De historische kern met de opgave om te verluchten, vergroenen en woningen up te graden en als laatste het gebied naast de dorpsweide waarin nieuwe levensloopbestendige woningen mogen worden gebouwd in een groen decor, waarbij een verbinding wordt gemaakt tussen de groene drassige dorpsweide en de historische kern.
In deze gebieden is de implementatie van het ontwerp niet de belangrijkste opgave. Krimp valt niet te ontwerpen omdat het niet mogelijk is om specifiek aan te wijzen waar dit gebeurt en wanneer dit gaat gebeuren. De gemaakte voorbeelduitwerkingen voor deze gebieden hebben de basis gevormd voor de gemaakte beeldkwaliteitsplan principes. Deze principes geven handvaten hoe je om kan gaan met het gebied en geven sturing voor wat wenselijk en toepasselijk is in de context van de aanwezige kwaliteiten en knelpunten. Deze principes zetten in op de verhoging van de kwaliteiten in een bepaald gebied en waarborgen dat het dorpsbeeld niet wordt verstoord door elementen die niet in het dorp thuis horen waardoor de karakteristieken van een esdorp niet onderbelicht raken maar juist belicht worden. Alle drie de ontwerp gebieden hebben er voor gezorgt dat de algehele kwaliteit van het dorp verhoogd is. Nieuwe verbindingen zijn gemaakt vanuit het beekdal naar de historische kern, natuurontwikkeling heeft plaatsgevonden nabij de beek en de dorpsweide en brinkachtige ruimtes zijn vergroot en versterkt. De historische kern van Wedde is groener en luchtiger geworden. Het woningaanbod is geĂźpdatet. Toeristen en inwoners hebben er nieuwe plekken bij gekregen waar mogelijkheden zijn om te recreĂŤren, verblijven en evenementen te organiseren. Zichtlijnen, monumenten en voorzieningen zijn beter belicht waardoor inwoners nieuwe kwaliteiten zijn gaan krijgen in het dorp en toeristen weer zullen worden gezien in Wedde. Uiteindelijk hebben de onderzoeksresultaten, conclusies, voorbeelduitwerkingen en beeldkwaliteitsplan principes bevestigd dat krimpen in esdorpen niet ten koste hoeft te gaan van de kernkarakteristieken en kwaliteiten van het dorp. Het heeft juist aangetoond dat deze zelfs met minimale ingrepen op kavelniveau versterkt kunnen worden. Waardoor inwoners, toeristen, woningzoekenden en passanten een leefbaar dorp behouden in tijden van krimp. Het is dus wel degelijk mogelijk om kwalitatief te groeien tijdens krimp.
5
INHOUDSOPGAVE 1.
Inleiding
9
4.
Visie
39
4.1 Historische kern verluchten 40 1.1 Aanleiding 10 4.2 Aaanpad rotte kiezen en groene inprikkers 42 1.2 Opgave 11 4.3 Visiekaart 43 1.3 Doelstelling 11 4.4 Visietekst 44 1.4 Hoofdvraag 11 1.5 Ligging Wedde 12 1.6 Het esdorp 13 1.7 Ontwerp proces 14 1.8 Leeswijzer 15 2.
Inventarisatie en analyse
17
2.1 Ontstaansgeschiedenis 18 2.2 Patroon van wegen 20 2.3 Bebouwingsstructuur 21 2.4 Bebouwingselementen 22 Karaktervolle panden Rotte kiezen en braakliggende kavels 2.5 Inrichting 24 2.6 Relatie tot het landschap 25 2.7 Kwaliteiten- en knelpuntenkaart 26 3. Ontwikkelingen 29 3.1 Krimp 30 3.2 Voorzieningen 32 3.3 Wonen 34 3.4 Toerisme en recreatie 36
6
5.
Ontwerp
47
5.1 Methodiek 48 5.2 Beekdal 50 5.3 Historische kern 58 5.4 Dorpsweide 68 5.5 Huidige en nieuwe situatie 76 6.
Bijlage
79
6.1 Dorpen in Groningen 80 Landschap als drager Landschapstypen DorpstypologieĂŤn 6.2 Literatuurlijst 88 6.3 Fotoverantwoording 88
7
1.
INLEIDING
1.1
Aanleiding
1.2
Opgave
1.3
Doelstelling
1.4
Hoofdvraag
1.5
Ligging Wedde
1.6
Het esdorp
1.7
Ontwerp proces
1.8
Leeswijzer
Foto: Beekdal Westerwoldsche Aa
1.1
Aanleiding
De druk op Groningse dorpen is nog nooit zo groot geweest als nu. Krimp, klimaatveranderingen, aardbevingen en de aankomende energie transitie zijn hedendaagse thema’s met een grote druk vanuit de maatschappij. Elk dorp in Groningen heeft wel met minimaal één van deze thema’s te maken. Veel van deze dorpen en landschappen hebben nog de historische vorm en identiteit behouden van vroeger. De historische karakteristieken zijn nog goed afleesbaar en geven een goede inkijk in de ontstaansgeschiedenis. In de provincie Groningen zijn deze bovengemiddeld goed bewaard gebleven als het vergeleken wordt met andere provincies en gebieden in het land. In 1987 heeft de provincie Groningen een tweedelige studie gedaan naar de karakteristieke dorpsstructuren van zes dorpstypes. Dit is gedaan om basisinformatie te verkrijgen voor algemene gebruik en ten tweede om kennis te verschaffen voor het nieuw te vormen stedenbouwkundig beleid van die tijd. De studie heeft zich gericht op de historisch gegroeide kenmerken, de kernkarakteristieken, en hoe deze versterkt, behouden of zelfs toegevoegd kunnen worden. Dertig jaar geleden ging men er vanuit dat de dorpen door zouden groeien, zoals deze zijn beschreven en geschetst in “Dorpen in Groningen”. (Informatie over de andere dorpstypen en het ontstaan hiervan is te vinden in de bijlagen.)
10
Ruim dertig jaar later blijkt dit heel anders zijn uitgepakt. De dorpen zijn uitgegroeid en krimp maakt van de dorpen desolate plekken in het Groninger landschap. Je hoeft maar een krant open te slaan en de berichten over krimp en de gevolgen hiervan zijn haast dagelijks terugkomende items. De groei opgave die dertig jaar geleden beschreven is in “Dorpen in Groningen” is niet het spiegelbeeld meer van de hedendaagse maatschappij. Dorpen breiden niet meer uit maar zijn juist aan het krimpen. Deze urgente thema’s zetten de Groninger dorpen onder extreme druk om zich aan te passen. Dit vergt fysieke ingrepen in de dorpen om dit op te kunnen vangen. De uniekheid en historische gaafheid maakt dit tot een extra uitdaging. De historische karakteristieke dorpsstructuren komen hiermee onder druk. Er moet dan ook met een hedendaagse stedenbouwkundige blik gekeken worden naar deze kernkarakteristieken om deze thema’s op de juiste manier in te kunnen passen. Met de grote vraag die in de afgelopen jaren natuurlijk ontstaan is; hoe kan krimp zo worden ingepast dat deze historische de historisch kernkarakteristieken doet beschermen en waar nodig is versterken. Zodat er geen afbreuk ontstaat aan de deze historische karakteristieken in een tijd van grote maatschappelijke veranderingen. In overleg met Libau is uiteindelijk de krimpopgave als meest urgente opgave benoemt voor deze dorpen.
1.2
Opgave
Een studie naar de historische kernkarakteristieken van esdorp Wedde. Hoe kan krimp in een Gronings esdorp ingepast worden met versterking van deze historische kernkarakteristieken. 1.3
Doelstelling
De historische kernkarakteristieken waarborgen in esdorp Wedde voor de toekomst. Doormiddel van ontwerpend onderzoek nagaan welke ruimtelijke veranderingen optreden bij de inpassing van dit krimp vraagstuk. Aan de hand van modellen studies, waarbij uitgegaan wordt van 15-20% krimp. Om te kijken hoe het krimp vraagstuk uitpakt in dit dorpstype. Waardoor dit dorp leefbaar blijft en haar uniekheid blijft behouden ten opzichte van andere Nederlandse dorpen. Door het ontwerpend onderzoek kan dit dienen als voorbeeld uitwerking voor andere dorpen in Groningen waar tevens deze krimpopgave ligt. 1.4
Hoofdvraag
Op welke manier is de krimp opgave zo in te passen, met een krimp van 15-20%, dat de historische kernkarakteristieken gewaarborgd en waar nodig versterkt worden in het Groningse esdorp Wedde
Krimpregio’s in Nederland
Krimp in de provincie Groningen
11
1.5
Ligging Wedde
Het oude esdorp Wedde is gelegen in het oosten van de provincie Groningen. In een gebied wat gedomineerd wordt door het grootschalige veenkoloniale landschap. Middenin dit landschap van grote open agrarische gronden ligt het beekdalstelstel van de Westerwoldsche Aa. Dit langgerekte beekstelsel ontspringt nabij het oude klooster van Ter Apel en stroomt via een aantal es dorpen richting de Waddenzee om uiteindelijk in de Dollard uit te monden.
Wedde
Wedde was hierbij het laatste dorp stroomafwaarts waar men nog veilig de beek kon doorkruizen. Om deze reden heeft de familie Addinga omstreeks 1365 hier een burcht gebouwd om het achterliggende gebied veilig te kunnen stellen. Tijdens de middeleeuwen lag Wedde aan de belangrijkste verbinding van Groningen stad naar Duitsland via vesting Bourtange. In de afgelopen 150 jaar is het landschap drastisch veranderd rondom Westerwolde. Door grootschalige veenontginning aan weerzijden van het beekdalstelsel kwam Westerwolde opeens uit het isolement en werd de regio beter bereikbaarder. Vanuit Wedde ben je tegenwoordig binnen 45 minuten over de A7 in Groningen. En van daaruit in een paar uur overal in Nederland.
Onstwedde Vlagtwedde
Sellingen
Ter Apel
Provincie Groningen met aanduiding Westerwolde 12
Beekdalstelsel Westerwoldsche Aa
1.6
Het esdorp
Elk dorp in Nederland is terug te voeren op een aantal basis elementen. Dit kunnen structuren zijn in het padenbeloop of hoe gebouwen ten opzichte van elkaar geordend zijn. In het boekwerk “Dorpen in Groningen� hebben ze een aanpak ontwikkelt waar ze elk type dorp mee uit lichten. Deze methode maakt dat de dorpen met elkaar te vergelijken zijn. Deze methode is ook toegepast voor het Esdorp. In dit naslagwerk worden de volgende koppen behandeld:
Onstaansgeschiedenis: gelegen aan het beekdal
Patroon van wegen en waterlopen: spinnenwebachtige structuur
Bebouwingselementen: boerderijen met riet en/of dakpannen
Bebouwingsstructuur: onregelmatige gevormde openbare ruimte
Inrichting: groene brinkachtige ruimtes, openheid in profiel
Relatie tot het landschap: groene dorpsrand
- Ontstaansgeschiedenis - Patroon van wegen en waterlopen - Bebouwingselementen - Bebouwingsstructuur - Inrichting - Relatie tot het landschap De karakteristieken die hiernaast zijn beschreven zijn algemene kenmerken die nagenoeg in elk esdorp terug te vinden zijn. Per gebied waar esdorpen voorkomen zijn gebiedsspecifieke kenmerken te vinden. Dit kunnen andere inrichtingen zijn van de openbare ruimte, verschillen in bebouwingselementen, hoe de openbare ruimte is ingedeeld. Elk gebied heeft namelijk wel specifieke kenmerken voor haar esdorpen die in andere gebieden niet voorkomen.
13
1.7
Ontwerp proces
Het proces van ontwerpen in elk vakgebied gaat nooit op een vaste lineaire manier. Het ontwerpen van een element kan niet aan de hand van een vast stramien. Dit heeft er mee te maken dat het proces zich op een natuurlijke persoon eigen manier ontwikkelt. Gedurende dit proces worden bevindingen gedaan die later onverwacht op een andere plek meer aansluiting geven in het verhaal. Dit kunnen schetsen zijn, bevindingen in een literatuuronderzoek zijn, conclusies. De opdracht en uitgangspunten van een ontwerp zijn hierdoor op natuurlijke wijze vatbaar voor wijzigingen. Van te voren is nauwelijks in te kaderen hoe een ontwerp zich zal laten zien. Het creatieve proces, wat ontwerpen is, staat dan ook vol met evalueren, testen, kiezen en herformuleren. De toegepaste methodiek voor dit onderzoek is dan ook deels in grove lijnen te schetsen. Welke stappen zijn er gemaakt en welke processen zijn doorlopen om uiteindelijk tot dit uitgangspunt te komen. Ook dit onderzoek is op deze manier op een natuurlijke wijze beĂŻnvloed en herschreven
Karakteristieken Kwaliteiten Analyse Ontwikkelingen Visie vorming Ontwerp
14
1.8
Leeswijzer
Deze scriptie is opgedeeld in een aantal hoofdstukken die terug te leiden zijn vanuit het cyclisch ontwerpproces op de bladzijde hiernaast. In dit verslag wordt vanaf de aanleiding en hoofdvraag een opbouwend en logisch verhaal verbeeld en beschreven in verhaal en bullit vorm met als uiteindelijk doel de gemaakte ontwerp stappen te begrijpen en te kunnen doorgronden
De visie zal worden behandeld in hoofdstuk 4. In de aanloop naar de visie voor Wedde zullen eerst twee krimpmodellen behandeld worden die ingaan op twee veschillende krimp methoden waarbij een vast krimp percentage is aangehouden. Deze modellen ondersteunen met de uitkomst van de andere onderzoeken de visie voor Wedde die in beeld en tekst is beschreven.
In hoofdstuk 1 de Inleiding is zojuist ingegaan op de aanleiding en de opzet van dit afstudeerverslag. Waar ligt Wedde en wat zijn typerende structuren die je kan terug vinden in een esdorp maar ook wat de intenties, bedoelingen en aanpak is van een ontwerpproces doorlopen. Hoe dit zicht vormt en wat er nodig is om bepaalde stappen te kunnen maken.
Hoofdstuk 5 zal ingaan op het ontwerp voor Wedde. Eerst zal kort behandeld worden hoe de ontwerpen tot stand zijn gekomen door het beschrijven van de insteek en methodiek. Na deze korte inleidende paragraaf wordt per deelgebied het ontwerp en de principes met sfeerbeelden, foto’s en schetsen benaderd. Om uiteindelijk met een pagina vullende vergelijking van de huidige en nieuwe situatie te eindigen.
In hoofdstuk 2 wordt de inventarisatie en analyse toegelicht die gedaan is voor Wedde. Dit wordt met dezelfde insteek en methodiek gedaan die ook toegepast is in “Dorpen in Groningen” structuren, bebouwingselementen en wegenpatronen worden onder andere in dit hoofdstuk behandel. Ook zal er kort stil gestaan worden bij karaktervolle panden en rotte kiezen. Al deze onderzochte kwaliteiten en knelpunten worden aan het einde samengevat in een overzichtskaart waarin duidelijk wordt waar de kwaliteiten en knelpunten zich bevinden in Wedde.
Aan het einde van deze scriptie is ruimte voor de bijlagen in hoofdstuk 6. Hierin wordt beschreven hoe de provincie Groningen is ontstaan, welke landschappen er zijn en welke dorpstypologieën er zijn. Ook zijn hier de gebruikte bronnen en de fotoverantwoording te vinden. Waardoor de rechtmatige eigenaren credits krijgen voor het verrichte werk.
Hoofdstuk 3 van deze scriptie gaat in op de hedendaagse ontwikkelingen waar Wedde mee te maken heeft. Cijfers en conclusies over krimp, voorzieningen en wonen zullen hier in dit hoofdstuk aanbod komen. Welke voorzieningen zijn er nu, welke zijn de moeite waard om te behouden. Deze insteek geldt ook voor het woonaanbod. Wat zijn goede en slechte woningen. Ook zal er gekeken worden naar de huidige toeristische bewegingen in en rondom Wedde en wat dit te betekenen heeft voor het dorp.
15
2. INVENTARISATIE EN ANALYSE 2.1
Ontstaansgeschiedenis
2.2
Patroon van wegen
2.3
Bebouwingsstructuur
2.4 Bebouwingselementen Karaktervolle panden Rotte kiezen en braak liggende kavels 2.5
Inrichting
2.6
Relatie tot het landschap
2.7
Kwaliteiten- en knelpuntenkaart
Foto: Bebouwingslint met oud tramcracĂŠ
2.1
Ontstaansgeschiedenis
Esdorp Wedde, gelegen in het oosten van de provincie Groningen, is als eerste vernoemd in begin van de elfde eeuw. Als een van de vijf kerkdorpen van Westerwolde. Het beekdalsysteem in het grootschalig moerasveengebied van het Bourtangemoeras. Op deze zandrug is het beekdal van de Westerwoldsche Aa te vinden. Deze slingert door het gebied heen met hooi- en weidevelden tussen de hoger gelegen essen door. Op de flanken van een van deze essen is Wedde ontstaan naast een doorwaadbare plek langs de Westerwoldsche Aa. De Westerwoldsche Aa heeft twee lopen gehad door het dorp, hiervan is nu nog één van aanwezig. Wedde is net als de andere vijf dorpen, behorende tot de kerkdorpen, een verzorgingsdorp voor de omliggende dorpen en gehuchten. Vanuit het oude klooster van Ter Apel liep er één belangrijke route richting de stad Groningen via Winschoten. Wedde met haar marktfunctie en de aanwezige kerk maakte het een belangrijke plek aan deze route. Dit had de familie Addinga ook door en bouwde een borg om dit gebied te ‘regeren’ in 1365. Hiermee kregen ze de overhand en de handel van dit gebied in handen, in de borg werd later ook recht gesproken. Na vele oproerbewegingen van de lokale burgerij tegen de adelen is de borg meervoudig afgebroken en bezet. Tijdens de middeleeuwen had Wedde de luxepositie om op de enige veilige verbinding richting Duitsland te liggen. Vanuit Groningen was dit de enige veilige route richting het oosten via Winschoten, Wedde en van daaruit over de veilige zandrug door het moeras richting vesting Bourtange. De ‘poort’ naar Duitsland toe. Nadat in 1860 de veengebieden vrijgegeven waren voor het ontginnen nam de belangrijkheid van de route af. Nieuwe soorten en routes kwamen er bij. Begin 20ste eeuw had wedde een halte aan de stoomtram richting Winschoten, Waardoor het gebied Westerwolde uit haar eeuwenlange isolement is gehaald. Deze stoomtram bleek helaas later niet rendabel genoeg en werd al gauw ingehaald door de auto. Na de tweede wereldoorlog krijgt het kleinschalige esdorp met grote ontwikkelingen te maken. Het dorp breidt uit richting het oosten en het noorden. Met de hierbij typerende bebouwing typologieën van rijwoningen, tweekappers en grootschalige korrels waarin de openbare basisschool, huisartsenpost en menig sportverenigingen zich vestigen. Samen met de uitbreiding kwam ook het toerisme opzetten in Westerwolde en met de komst van de N-weg in 1980 was de aansluiting definitief met de rest van het land. 18
Esdorp Wedde, gelegen naast het stroomdal van de Westerwoldsche Aa
Westerwolde
1000 - 1250
1250 - 1500
1500 - 1750
1750 - 2000
- Essenlandschap - Westerwoldsche Aa - Moerassig veengebied
- Doorwaadbare plek - Romanogotische kerk - Kerkdorp, 1 van de 5 - Bescherming bisschop Munster
- Route naar klooster Ter Apel - Marktfunctie - Addingaborg
- Route Duitsland via Bourtange - Defensive functie veen
- Dorp breidt uit - N-weg - Opkomst toerisme - Betere ontsluiting
19
2.2
1750
- - - - - - - - 20
Patroon van wegen
1850
1950
Doorgaande weg over de Westerwoldsche Aa belangrijkste route van het dorp Spinnenweb patroon van wegen krijgt vorm rond 1850 Natuurlijke groei van wegen langs de essen en kerkpaden tot aan 1950 De eerste uitbreidingen volgen het tracĂŠ van de achterwegen en paden naar de akkers Geplande uitbreidingen komen tot stand na de wederopbouwperiode. In 1975 duidelijk herkenbaar de noordelijke uitbreiding over deels het voormalige tracĂŠ van een oud kerkpad Nieuwe uitbreidingen volgen elkaar op in gestandardiseerde opzetten Wegen worden strakker en functioneler in gebruik genomen. Spinnenwebachtige patroon is in nieuwe uitbreidingen niet meer terug te zien
1975
2018
2.3
Bebouwingsstructuur
Es bebouwing
- - - - - - - -
Lintbebouwing
Uitbreidingswijk
Vrijstaande panden gericht op de weg domineren beeld Wedde Op de es voorkanten en achterkanten van bebouwing aan de wegen Verspringingen, veranderende rooilijnen en diversiteit aan korrels op de es Gebouwen aan het lint gericht op de weg. Smalle en diepe panden Rijwoningen en tweekappers aan het lint Geplande kavels, wegen en bebouwing met sociale huur in de uitbreidingswijk OriĂŤntatie op de weg voor het eerst verdwenen Ruimte voor relatief grootschalige korrels zoals de basisschool en sporthal in de uitbreidingswijk 21
2.4
Bebouwingselementen: Karaktervolle panden
2
1. Burcht**
2.
Romanogotische kerk**
3. Rentenierswoning**
4. Krimpboerderij**
** = Rijksmonument * = Genomineerd rijksmonument (monumenten inventarisatie project 1993)
5. Rentenierswoning*
6.
Eetcafe Bazar de Leeuw*
7. Renternierswoning*
9. Villa*
10.
Voormalige chocoladefabiek
7 8
4
5 3
9
6 10
1
22
8. Krimpboerderij*
2.4
Bebouwingselementen: Rotte kiezen en braakliggende kavels
2.
Lang leegstaande kavel
3. Slachterij
4.
Lang leegstaande supermarkt
5.
Autosloop bedrijf
6.
Verloederd achtererf
7.
Grote te koop staande kavel
8.
Verloederde parkeerplek
1.
6. 5.
8.
Vervallen boerderij
7.
1. 4.
3.
2.
23
2.5
Inrichting
1. Stenige openbare ruimte in het ‘centrum’
2. Brinkachtige ruimte met bomen en gras waarbij doorzicht mogelijk is
3. Doorgaande weg met ruim trottoir en een enkele voortuin
4. Zijweg ingericht op autoverkeer. Brede weg smal trottoir
5. Voormalig weiland, nu natte ontoegankelijke groene dorpsweide
6. Laanbeplanting richting het dorp
2 3 6
24
5
1 4
2.6
Relatie tot het landschap
1. Groene inprikker volgend oude sloot richting dorpsweide
2. Knellend beekdal
3. Dorpsrand gezien vanaf noordzijde met gemeentehuis Bellingwedde
4. Groene dorpsrand, bebouwing secundair. Burcht ligt verstopt
5. ‘Open’ dorpsrand met achtertuinen gericht op landerijen
6. Grootschalige bebouwing van ver af te zien in de dorpsrand
5 3
1
2
4
6
25
2.7
26
Kwaliteiten en knelpuntenkaart
Kwaliteiten en knelpunten Wedde
Algemene kwaliteiten esdorp
Specifieke kwaliteiten Wedde
Knelpunten Wedde
Op de geĂŻllustreerde kaart hiernaast staan de kwaliteiten en knelpunten van Wedde. In het dorp zijn algemene kwaliteiten te vinden die ook in meerdere esdorpen te zien zijn. Al deze algemene kwaliteiten zijn wel specifiek alleen voor een esdorp. In Wedde heb je behalve algemene kwaliteiten ook specifieke kwaliteiten die alleen in Wedde te vinden zijn. Dit is de burcht, karaktervolle panden, groene dorpsweide en sociale verbinders als het dorpshuis, basisschool en de sportverenigingen.
Beekdal
Burcht
Rotte kiezen
Essen
Karaktervolle panden
Verstopte burcht
Brinkachtige ruimtes
Groene dorpsweide
Harde dorpsrand
Tegenover deze kwaliteiten behoren knelpunten die door krimp extra aan worden gedikt in het dorp. Rotte kiezen en braakliggende kavels zijn hier de grootste boosdoeners in en haast rechtstreeks te koppelen aan de krimp. Daarnaast zijn er knelpunten die het algemene beeld van een esdorp tegen gaan zoals de harde dorpsrand in het noorden, terwijl juist een dichte groene dorpswand een kwaliteit vormt voor een esdorp. De kaart hiernaast laat de kwaliteiten en knelpunten zien die in Weddde te vinden zijnt
Lanen
Sociale verbinders
Bekneld beekdal
Spinnenwebachtige routes
Vista
Braakliggende kavels
Groene dorpsrand
27
3.
ONTWIKKELINGEN
3.1
Krimp
3.2 Voorzieningen 3.3 Wonen 3.4
Toerisme en recreatie
Foto: Groene dorpsweide
3.1
Krimp
Bevolkingsopbouw en prognose 2000 ‐ 2040 tov. 2000 Bellingwedde aantal Percentage
Feit prognose
2000 2005 2010 2015 2020 2025 2030 2035 2040
9.748 9.740 9.402 8.971 8.800 8.600 8.300 8.200 8.100
‐0,1% ‐3,5% ‐8,0% ‐9,7% ‐11,8% ‐14,9% ‐15,9% ‐17,6%
Groningen (gemeente) aantal Percentage 174.250 180.729 189.991 200.952 203.900 210.700 213.200 214.400 214.200
3,7% 9,0% 15,3% 17,0% 20,9% 22,4% 23,0% 22,9%
Groningen (provincie) aantal Percentage 566.489 574.042 579.036 583.721 588.400 593.000 592.600 590.500 585.300
1,3% 2,2% 3,0% 3,9% 4,7% 4,6% 4,2% 3,3%
Oost‐Groningen (COROP) aantal Percentage 154.089 154.302 151.530 148.583 147.800 146.000 143.600 140.800 137.400
Regionaal woon- en leefbaarheidsbasisplan Oost-Groningen
Van krimp naar kwaliteit 0,1% ‐1,7% ‐3,6% ‐4,1% ‐5,2% ‐6,8% ‐8,6% ‐10,8%
K AW architecten en adviseurs
1
Werven en verbinden Krimp en erfgoed in Europa Met praktijkvoorbeelden uit Duitsland, Engeland, Frankrijk en Nederland
Werven en verbinden Krimp en erfgoed in Europa
- - - - - - - - - - - - 30
Centraal Bureau voor de statistiek geeft prognose af voor 17,6% krimp in de gemeente Bellingwedde De krimp in Oost-Groningen is al sinds de eeuwwisseling aan de gang en is dus geen nieuw fenomeen Krimp is niet te voorspellen of aan te wijzen Jongeren trekken weg richting de stad, zorgbehoevenden en ouderen blijven langer zelfstandig wonen Vraag zorggeschikte/levensloopbestendige woningen zal stijgen Sturen en in kaart brengen van wat je wil behouden als beleidsmaatregel Behouden van de goede kwaliteiten en deze koesteren en versterken Vele studies zijn er al gedaan voor krimp in Oost-Groningen, blijft vooral bij beleid maken Dit laat ook gelijk zien wat voor beladen opgave de krimp opgave is voor kleine dorpen Gedaan onderzoek wijst vooral uit dat je de krimp moet begeleiden in plaats dit te willen forceren Bebouwd erfgoed kan als trigger werken in een dorp waar krimp heerst. Brengt gevoel van trots bij de inwoners Coöperatiebezit leent zich het makkelijkste voor nieuwe ontwikkeling Bovengenoemde conclusies en aanbeveling zijn uitgevloeid uit de bronnen hiernaast
eindversie 1
Oldambt, Menter wolde, Pekela, Veendam, Stadskanaal, Bellingwedde en Vlag twedde
Krimp en erfgoed in Noordwest-Europa
Stedenbouwkundig ontwerpen in gebieden met bevolkingskrimp
Verkenning van een uitdagend probleem
Een handreiking aan de hand van cases in regio Twente Marlieke Janssen, 1 juni 2015
Regio Oost-Groningen
Minder mensen, Meer ruimte
voor groen en dorpse
in de dorpen van de Krimpenerwaard.
identiteit
Woningmarktonderzoek 6 juni 2017
Afstudeerscriptie Annemarie Buijs Mentoren: F.F.Colombo, E.A.J. Luiten, W. W. L.M. Wilms Floet, H. Mihl
31
3.2
Voorzieningen Winschoten
Oudeschans Bellingwolde Blijham
Oude Pekela
Nieuwe Pekela
Rhederbrug Vriescheloo
Wedde
Veelerveen
Alteveer
Onstwedde
Vlagtwedde
Stedelijke kernen
Centrumdorp
- Alle voorzieningen Supermarkten Drogisterijen Bedrijventerreinen Hoogwaardig winkelgebied ‘Dagje shoppen’ - Subregionale functie OV hub - Volwaardig zorgaanbod Ziekenhuis Verzorgingstehuis EHBO post Specifieke zorg/ggz - Groot schoolaanbod Basisscholen Middelbaar onderwijs MBO en kleinschalige HBO - Groot en uitgebreid werk aanbod
- Voorzieningen Supermarkten Dorgisterijen Kleinschalige supermarkten Basisbehoeften - Zorg Verzorgingstehuizen EHBO posten - School Basischolen Middelbaar onderwijs
Bourtange Stadskanaal
Basisdorp - Kleinschalige horeca - Basisscholen - ‘Buurtsuper’ - Huisartsenpost - Busverbindingen
Woondorp en landelijk gebied - Rust en ruimte - Auto afhankelijk - Wonen
- - - - - - 32
Nederzettingen in oost - Groningen onderverdeeld in stedelijke kern, centrum dorp, basisdorp en woondorp/ landelijk gebied Wedde ligt als basisdorp in het middelpunt van centrumdorpen, basisdorpen en woondorpen/landelijk gebied Ouderenzorg en zorg woningen zijn in de centrumdorpen Oude Pekela, Bellingwolde, Vlagtwedde en Onstwedde te vinden Basisschool Wedde en de al gefuseerde basisschool Vriescheloo met Veelerveen, zitten in de geveren zone (2* +/- 60 leerlingen) Middelbaar onderwijs, zowel boven- en onderbouw, rondom Wedde genoeg aanwezig Middelbaar beroepsonderwijs is te vinden in de stedelijke kernen van Winschoten en Stadskanaal
bron: Van krimp naar kwaliteit Regionaal woon- en leefbaarheidsbasisplan OostGroningen.
20
Winschoten 10,8/34
19 17 Blijham 4,9/15
Oude Pekela 7,5/22
3
Wedde
4
Vriescheloo
1. Gemeentehuis 2. Restaurant 3. Fietswinkel 4. Burcht / kinderhotel 5. Atelier en vm. theewinkel 6. Notariskantoor 7. Eetcafé 8. Fysiotherapie 9. vm. Buurtsupermarkt 10. Eetcafé/dorpskroeg 11. Rijschool
Veelerveen
Höfte Veele
Alteveer
Onstwedde 4,9/15
Vlagtwedde 5,7/17 Bourtange 12,2/40
10
8
5
2 Nieuwe Pekela 10,7/32
21
16
1
Bellingwolde 7,4/22
22
18
6
7
9
11
12
14 13
12. Slachterij 13. Klusbedrijf 14. Bed & Breakfast 15. Kapsalon 16. Dorpshuis 17. Hervormde kerk 18. Sporthal 19. Basisschool 20. Huisarts 21. Tennisvereniging 22. Voetbalvereniging
15
Voorzieningen Wedde Stadskanaal 14,8/44
*Km/tijd
Fietsafstanden omliggende kernen - - - -
Centrumdorpen, basisdorpen en woonkernen op fietsafstand Scholen en aanwezige voorzieningen via vrijliggende paden te bereiken Stedelijke kern Winschoten en Stadskanaal op 35 en 45 minuten fietsen Fietsnetwerk naar omliggende kernen is op orde
- Basisschool, sportverenigingen, dorpshuis, horeca, gemeentehuis en huisartsen post zijn belangrijkste functies voor Wedde - Burcht, restaurant, eetcafees, bed & breakfast, fietswinkel en hervormde kerk zijn de belangrijkste toeristische trekkers - Voorzieningen bevinden zich voornamelijk langs doorgaande weg - Voormalige chocolade fabriek is nu creatieve hotspot van het dorp - Buurtsuper is verdwenen door gebrek aan draagvlak - Dorpshuis, basisschool, sportverenigingen en horeca belangrijkste sociale verbinders - Gemeente Bellingwedde en Vlagtwedde zijn per 2018 gefuseerd. Wedde komt waarschijnlijk vrij 33
3.3
Wonen
Eigendomssituatie
- - - - - 34
Bouwperiode
Gemeentelijke vastgoed
1850 - 1940
Gemeente grond
1945 - 1975
Coรถperatiebezit
1975 - heden
Gemeente Bellingwedde heeft grote stukken grond in en rondom Wedde in bezit Coรถperatiebezit voornamelijk in de latere uitbreidingswijken vanaf 1945 Vrijwel alle woningen van 2 lagen met kap zijn van coรถperatie Oudste sociale huurwoningen hebben slechtste energielabel 71% van de woningen is vrijstaand
Coรถrporatie bezit (soc. huur)
Energielabel
2 lagen met kap
A, B en C
1 laag met kap
D en E
F en G
35
3.4
Toerisme en recreatie Belangrijke recreatieve routes & verblijfsmogelijkheden
Recreatief netwerk Westerwolde
Westerwoldsche Aa Wedde
Wedderbergen
Veelerdiep Zonneweelde
Onstwedde
Wedde
Vlagtwedde
Mooi Westerwolde
Bourtange
Pagediep
Ruiten Aa
De Drie Aa’s
Mussel Aa
Ter Apel
36
Boerenbont
30 min wandelen cĂĄ 2,5 km
Sellingen
Beekdal
Esdorpen en esgehuchten
Camping
Landelijke fietsroute 9, 455 km
Kerkdorpen
Kanaal
N-weg 368
Naoberpad LAW 10, 415km
Historische route
Overige dorpen en kernen
Fiets knooppunten netwerk
Groot Frieslandpad LAW 14, 362 km
Lokale wandelroutes
Wandelpaden en toeristische trekkers 1. Beekdal 2. Burcht 3. Hervormde kerk 4. Fietsenwinkel 5. Bed & Breakfast 6. VVV 7. Horeca 8. Atelier voormalige chocolade fabriek
Kerkepad 5,7 km
3.
1. De Hoorndermeden 3,9 km
7.
7. 4. 6. 2.
Driestromenland 6,5 km
5.
8.
Toeristische routes
Wedde
Onverharde dorpspaden De Krabbenborg 7,6 km
Griezelbaarg 13,5 km
- - - - - - - - -
Wedde is een van de grotere dorpen aan het beekdal Laatste esdorp stroomafwaarts richting de Dollard Beekdal knelt bij Wedde Recreatief fietsnetwerk aanwezig maar mist aansluiting richting Wedde vanuit het zuiden, op hoge schaal in orde Overnachtingsmogelijkheden zijn voldoende rondom Wedde maar veel van het zelfde Wedderbergen is ĂŠĂŠn na grootste camping van de provincie Groningen Toeristische bewegingen en routes hoofdzakelijk parallel lopend aan Westerwoldsche Aa stroomgebied Nationaal netwerk van lange fiets- en wandelpaden aanwezig Dorpsommetje mist door ontbrekende koppelingen in dorpsnetwerk 37
4.
VISIE
4.1
Historische kern verluchten
4.2
Aanpak rotte kiezen en
groene vingers
4.3
Visiekaart
4.4
Visietekst
Foto: Aanloopstraat historische kern
4.1
Historische kern verluchten
Wedde
Loon
Anloo
Grolloo
Vergelijkingsstudie esdorpen - - - - 40
Historische kernen van Drentse esdorpen in 1900 Wedde ligt op smalle essen en langs een breed beekdal Bebouwing Wedde is dichter en compacter door de smalle es en daardoor ‘voller Andere esdorpen hebben een luchtigere opzet
Historische kern
Krimpmodel: - - - - - - - -
Lucht in de historische kern
18% krimp staat gelijk aan 53 van de 291 woningen Lucht en ruimte introduceren in historische kern Karaktervolle panden behouden en koesteren Brinkvormige ruimtes inbrengen Oudste bebouwing en slechte energielabel er uit Boerderijen (arbeiderswoningen) lucht geven Kavels leeg laten vallen Voornamelijk particuliere sector 41
4.2
Laag krimp potentieel
Aanpak rotte kiezen en groene vingers
Rijksmonumenten en karakteristieke panden
Voorzieningen
Woningen die gebouwd zijn vanaf 1975 met een A, B of C energielabel Coรถperatie bezit vanaf 1975
Hoog krimp potentieel Rotte kiezen, verouderde woningen, slecht energielabel en gedateerde sociale huur Braakliggende kavels
Verouderde sociale huur
42
Grootschalige oude panden
Rotte kiezen
Woningen met hoge energie opgave
Krimpmodel: - - - - - -
Verbinding landschap herstellen
Groene inprikkers versterken en introduceren op gebieden met een hoog krimp potentieel Rotte kiezen en gedateerde sociale huurwoning slopen Groene akker in natuurontwikkeling betrekken Basisschool vrijspelen in groen decor Zicht op het landschap versterken vanuit lint en de historische kern Historisch aangezicht op landschap terugbrengen 43
4.3
44
Visiekaart
4.4
Visietekst
Wedde gaat de aanwezige kwaliteiten in het dorp vergroten en versterken om de krimp opgave zo te begeleiden dat deze positef uitpakt voor het dorp. Het dorp zal moeten gaan inzetten op de verborgen en onderbelichte karakteristieken die nu al grotendeels aanwezig zijn. Zodat het dorp leefbaar blijft voor de huidige inwoners en dat toeristen zich thuis voelen in het dorp. Krimp in oost-Groningen heeft haar intrede al jaren geleden gedaan. De komende tientallen jaren zal dit meer en meer zichtbaarder gaan worden in de dorpen van het Groningerland. Jongeren trekken richting de stad, ouderen en zorgbehoevenden blijven langer thuiswonen. Dit betekent niet dat het dorp opeens minder interessant wordt voor woningzoekende en toeristen. De kwaliteiten laten groeien en het dorp bewust laten inkrimpen gaat dan ook goed samen. Voor Wedde gaat dit betekenen dat er ingezet moet gaan worden op het behouden van de al aanwezige voorzieningen. Dat het woningaanbod zal gaan moeten inkrimpen en nieuwe marktconforme woningen voor terug moeten komen en dat de opkomende toeristensector van Westerwolde een zichtbare plek krijgt in het dorp. Waarbij het uitgangspunt zal zijn dat de verbinding tussen het beekdal en de historsiche kern wordt verstekt om dit te stimuleren. De historische kern van Wedde is dé aangewezen plek om kwalitatief te krimpen waardoor de kern luchtiger en groener kan worden. Dit gaat het gebied worden voor de inwoners en de toeristen. In het hart van Wedde worden de voorzieningen gebundeld waardoor de dorpse reuring behouden blijft. Het dorpshuis krijgt hier een verbindende sociale functie in. Dit wordt het informatie centrum van Wedde. Ouderen kunnen hier terecht met zorgvragen en toeristen krijgen hier uitgebreide informatie over de toeristische mogelijkheden in het dorp. Door de krimp zal de druk op de basisschool van Vriescheloo en Wedde hoger worden. Om het onderwijs kwalitatief hoogwaardig aan te kunnen bieden worden ze samengevoegd met de basisschool van Wedde. De huidige basisschool zal gaan uitbreiden om dit op te kunnen vangen en gaat overdag gebruik maken van de lege sportvelden. Ook het gemeentehuis zal gaan veranderen. Door de fusie met de gemeente Vlagtwedde is het huidige gemeentehuis
overbodig geworden. Hierdoor ontstaat de mogelijkheid om het knellende beekdal bij de brug te verbreden en aan te sluiten via een nieuwe route richting de historsiche kern. De passantenhaven kan hierdoor uitbreiden en er komt ruimte vrij voor watergebonden recreatieve bedrijvigheid. In de historische kern wordt op kavels die vrijkomen ingezet op vergroening van het dorp. Groene brinkachtige ruimtes en karakteristieke panden krijgen de boventoon in de kern. Op grote vrijkomende gebieden is er ruimte om zorgwoningen en levensloopbestendige woningen terug te bouwen. De sociale woningvoorraad op de oostersingel wordt ingekrompen. De gezinswoningen en tweekappers zijn niet meer van deze tijd. Zijn verouderd en hebben en te hoge energieopgave. Op deze grond en de groene akker kan de woningcoöperatie marktgevraagde levensloopbestendige woningen bouwen in een groene omgeving. Zodat ouderen en starters een hoogwaardig leefklimaat hebben op een steenworp afstand van de historische kern. Het beekdal met het haventje, het gebouwde erfgoed, de burcht en de historische kern worden de speerpunten om toeristen te trekken naar Wedde. En gaat als visitekaart werken voor het dorp. De burcht komt weer vrij in het landschap te liggen en is van veraf al te zien. Recreatieve- en dorpsroutes worden beter zichtbaar gemaakt en karakteristieken elementen worden beter belicht. Waar de dorpsrand nu nog wordt ontsiert door gebouwen, moet hier ingezet worden op aanheling van de dorpsrand of vergroening van de erven. Groene gebieden in het dorp worden weer verbonden met het omliggende landschap en de verhoogde biodiversiteit in het beekdal en op de essen maken van het gebied weer één geheel. Met deze ingrepen zal het dorp zichzelf weer op de kaart kunnen zetten en zo zich weer herkenbaar maakt voor haar eigen inwoners, woningzoekenden en de toeristen in Westerwolde. Waardoor Wedde zich weer als een uniek esdorp kan profileren in één van de grootste krimpregio’s van Nederland.
45
5.
ONTWERP
5.1
Methodiek
5.2
Beekdal
5.3
Historische kern
5.4
Dorpsweide
Foto: Brinkachtige ruimte nabij gemeentehuis
5.1
Methodiek
In de afgelopen hoofdstukken van deze scriptie is in gegaan op het onderzoek van de aanwezige kwaliteiten en knelpunten. Dit is stapsgewijs opgebouwd naar conclusies per onderdeel die samen de kwaliteiten- en knelpuntenkaart hebben gevormd en die input hebben gegeven voor de visie voor het dorp. In deze visie zijn speerpunten benoemd waar Wedde mee aan de gang zal moeten gaan om de kernkaratkeristieken, kwaliteiten en de potenties te benutten die het in zich heeft maar nog niet optimaal benut. Vanuit de visie zijn drie grote kansen voor Wedde naar voren gekomen. Deze kansen, die hiernaast zijn beschreven, maken het mogelijk dat Wedde zich weer kan profileren in OostGroningen. In deze scriptie is al meerdere malen aangegeven dat met krimp nauwelijks valt te ontwerpen. Dat is ook hierbij het geval. Het is nu eenmaal niet mogelijk om consequent in te schatten waar krimp gaat komen en laat staan hier op een goede ethische manier tegen over te kunnen staan. Krimp gaat niet alleen over de bebouwde leefomgeving maar om de inwoners die in deze dorpen wonen. Het is niet reĂŤel dat gemeenten en ontwikkelaars in krimp gebieden particuliere woningen opkoopt om hier vervolgens niks op terug te bouwen. Het initiatief zal veel meer bij de burger en de overheid moeten komen te liggen in deze krimpdorpen. Zodat de leefbaarheid voor de inwoners op peil blijft en niet verloedert. Deze onverschilligheid van de krimpopgave maakt van de ontwerpopgave een opgave die niet draait om het ontwerp, zolang niet duidelijk is waar krimp komt zijn ontwerpplannen haast gedoemd om te mislukken. In de komende hoofdstukken dient het gemaakte ontwerp dan ook als voorbeeld en inspiratie om te laten zien wat mogelijk is. De opgedane kennis heeft utieindelijk de input gevormd voor kwaliteitsprincieps voor de drie gebieden. Deze principes geven houvast en sturing bij invulling van leegkomende kavels en gebouden. Betrokkenen kunnen met deze principes aan de slag om gebieden kwalitatief te laten groeien als deze vrijkomen te staan door krimp. Het gemaakte ontwerp dient dan ook alleen als gespreks opener en trigger voor betrokken die te maken hebben met krimp. Per deelgebied zal eerst de bestaande situatie kort beschreven worden met de al aanwezige kwaliteiten. Vanuit hier wordt de sprong gemaakt naar het ontwerp en bijbehorende sfeerbeelden. Aan het einde van elk deelgebied zullen de kwaliteitsprincipes staan. Met deze opzet is het mogelijk om met betrokken inhoudelijk in gepsrek te gaan over de krimpopgave. 48
1. Verbeteren toeristische relatie tussen het beekdal en historische kern
2. Inzetten op luchtigheid, openheid en vergroening in de historische kern
2. Levensloopbestendige woningen realiseren in een groen decor op coĂśperatie grond
Deelgebied 1: Beekdal
2. 1.
3.
Deelgebied 2: Historische kern
Deelgebied 3: Dorpsweide
49
5.2
Beekdal
De huidige kwaliteiten van het beekdal zitten nu voornamlijk in de brinkachtige ruimte die gelegen is tussen de doorgaande weg en het huidige gemeentehuis. Deze brinkachtige ruimte loopt richting het westen richting de beek en aan de oostkant is een parkeerterrein gesitueerd. Achter het gemeentehuis is tevens ruimte om te parkeren. Door het wegvallen van het gemeentehuis ontstaat er een overschot aan parkeergelegenheden Op de brug is nu het beekdal maar minimaal te aanschouwen doordat het gemeentehuis het zicht naar zich toe trekt. Voor toeristen en passanten is dit geen uitnodigend beeld om een ommetje te maken in het beekdal, als eenmaal blijkt dat men eerst achter het gemeentehuis langs moet lopen om de wandeling te kunnen starten. Als er gekeken wordt vanuit zuidwestelijk richting naar het dorp toe dan valt op dat er helemaal geen burcht te zien is. Deze is bedekt door een groene wand die het zicht op de burcht blokkeert.
50
51
Ontwerp Het voormalige gemeentehuis wordt gesloopt. De bestaande fundering zal behouden blijven welke als ‘podium’ kan gaan dienen in de omgeving. Het beekdal kan door de sloop van het gemeentehuis gaan uitbreiden en door toepassen van natuurvriendelijke oevers kan er natuurontwikkeling komen ten behoeve van de beek. Om toeristen en inwoners weer een klik te geven met het beekdal zal er via braakliggende kavels en één krimp kavel een pad worden gemaakt richting de historische kern. Om het gebied meer op de kaart te zetten wordt het parkeren achter het gemeentehuis opgeheven en het parkeren onder de brinkachtige ruimte wordt tegelijkertijd vergroend door bomen op parkeervlakken te zetten. Vanuit de doorgaande weg komt er een nieuw pad richting het podium, beekdal en historische kern en is de burcht weer te zien door het weghalen van onderbegroeiing. Op de vrijgekomen grond van het gemeentehuis is ruimte ontstaan om recreatieve initiatieven te huisvestigen. Voor dit model is een natuurvriendelijke camping ingepast waarbij toeristen de mogelijkheid hebben om te overnachten. Op het ‘podium’ is een nieuw transparant gebouw gekomen waarin horeca en facilitaire voorzieningen zijn gehuisvestigd voor bezoekers en inwoners.
52
53
54
55
Kwaliteit principes
Verbreed het beekdal met natuurviendelijke oevers, hoogteverschillen in het water, gebiedseigen vegetatie en meer oppervlakte water
56
Maak zichtlijnen op de burcht mogelijk vanaf de doorgaande weg en vanaf de wandelpaden in het beekdal door onder beplanting te verwijderen
Gebruik minimale paden op droge delen en vlonderpanden op natte delen
Vergroot de aanwezige brinkachtige ruimte met gras en soliatire bomen en behoud daarbij bestaande bomen
Hou het parkeren compact op de bestaande locatie en zet in op vergroening van deze verkeersruimte
CreĂŤer een natuurvriendelijke ruimte
Ontwerp een zachte overgang tussen
Maak een herkenbare route voor
Streef naar een transparant object
waar toeristen en inwoners kunnen
de beek en de brinkachtige ruimte.
wandelaars op de overgang en zet
waarin functies voor toerisme, horeca
recreĂŤren, verblijven en evenementen
Gebruik boomgroepen en solitaire
deze door richting het beekdal.
en bewoners een plek krijgen.
kunnen organiseren
bomen met wilde grassen vanuit het beekdal.
57
5.3
Historische kern
De huidige kwaliteiten van de historische kern zitten in de kleinschalige brinkachtige ruimte. De ruimte op de plek voelt immers niet aan als een brink. Dit komt doordat de boomgroep en het gras hierbij weggedrukt is aan één kant van de doorgaande weg richting de kerk. Deze weg splitst de ruimte op in tweeën. Aan de linkerkant de brinkachtige ruimte met een langwerpige kavel die gericht is op de doorgaande weg en aan de rechter kant karaktervolle panden die door het haaksparkeren weg zijn gestopt achter een hoge heg, waardoor de potentiele kwaliteit niet benut wordt in de ruimte. Vanuit de brinkachtige ruimte is de kerk te zien. Deze zichtas maakt dat de kerk bij de ruimte betrokken wordt. De ruimte zelf voelt niet uitnodigend aan, zo staat er een bank die de brinkachtige ruimte doet afsnijden en hierdoor niet uitgenodigd voelt om hier doorheen te lopen. Eén van de belangrijkste gebouwen van het dorp valt onder dit gebied. Dit is het dorpshuis, hier kunnen inwoners met vragen naar toe of juist gezellig een kop koffie drinken met andere dorpsgenoten. De situering van dit gebied is in de afgelopen decennia vele malen veranderd. Hoge prominente gebouwen hebben de ruimte gedomineerd en het blikveld klein gehouden deze zijn verdwenen. Dit gebied vroeg dan ook bij deze constatering om extra onderzoek, welke op het volgende spread behandelt wordt.
58
59
Wedde
Zeijen
Havelte
Sellingen
Ruinen
Brinkstudie - Bebouwing is gericht op de brink - Volle volwaardige ruimte met bomen en gras - Paden lopen om groen gebied Wedde - Brink en parkeerterrein ervaart als één ruimte - Gericht op auto verkeer in plaats van de voetganger - Parkeren dominant in beeld - Bomen en groen in minimale vorm aanwezig harde overgang bestrating - groen - Tweedeling op ‘brink’ groene ruimte en parkeren Twee tegenstrijdige gebieden (eenheid mist) 60
1832
1965
2018
Historische groei ‘brink’ ruimte - - - - -
Profiel van ‘brink’ is verbreedt (van besloten naar open) ‘dichte’ wand aan noordoost kant School en hotel Westerwolde waren prominente gebouwen (2 laag + kap) Door sloop school is brink open getrokken aan noordkant Kerk zichtbaar geworden vanaf doorgaande route 61
Ontwerp De brinkachtige ruimte wordt op een aantal plekken verlucht en geopend waar dit de kwaliteit doet verhogen. De langwerpige kavel word als krimp kavel bestempeld waardoor de nieuwe route vanuit het beekdal naar de brink gemaakt kant worden en dat de doorgaande weg verlegd kan worden, waardoor ĂŠĂŠn ruimte ontstaat waarbij uitbreidingsmogelijkheden ontstaan voor de brink. Zodat deze een volwassen aangezicht krijgt. Met het wegvallen van deze kavel wordt het rijksmonument bij de ruimte betrokken. Het huidige parkeren zal worden verplaatst deels achter het dorpshuis en op de kavel van de fysio. Door het verminderen van parkeren in de historisch kern gaat dit gebied weer aanvoelen als voetgangersgebied. Waarbij de kwaliteiten juist beter naar voren kunnen komen. Door het verleggen van de weg betrek je de ruimte voor het dorpshuis ook bij de historische kern. Hierdoor en met het wegvallen van krimp bebouwing wordt de kern ruimer, meer open en kan er vergroend gaan worden. Door het verplaatsen van het haaksparkeren krijgen de karakteristieke panden aan de oost kant een nieuwe manier om zich te profileren aan de brink. Waardoor deze objecten deel uit gaan maken van de ruimte. Waardoor de brinkachtige ruimte meer als een brink gaat aanvoelen. 62
63
64
65
Kwaliteit principes
Creëer openheid en groene ruimtes in de historische kern door rotte kiezen en lang leegstaande panden te slopen
66
Zet in op één gebied waarin het rijksmonument en de kerk prominent aanwezig zijn en betrek karakteristieke panden bij de openbare ruimte
Voorkom ‘krimp’ kavels die geen functies hebben in het ‘stedelijk’ weefsel
Behoud en versterk voorzieningen
Zet bij leegkomende karakteristieke panden in op hergebruik voor zorgbehoevenden en levensloopbestendigheid
Maak van de brinkachtige ruimte een volwaardige brink met eens strakke overgang
CreĂŤer uitnodigende schaduwen zonrijke ‘gebieden’ met opvallende zitelementen
Gebruik strakke beplanting, bosschages en groenschermen om langwerpige erfafscheidingen op te breken als deze in het blikveld staan
Gebruik verschillen in bestrating om aan te duiden van wie de openbare ruimte is
67
5.4
Dorpsweide
In het ontwerp gebied van de dorpsweide zitten drie kwaliteiten die deze plek interresant maken. De zichtlijn op de hervormde kerk, het zicht op de groene dorpsweide en de langwerpige brinkachtige ruimte die de dorpweide met de doorgaande weg doet verdelen. Het huidige aanzicht op de Oostersingel, de langgerekte straat, is somber te noemen. Voorheen stond in deze straat laanbeplanting van volwassen allure. Dit is vanwege de verwilderde wortel groei en daarmee het open gaan van de stoep, gekapt. Met deze bomenkap heeft het gebied hiermee haar meest waardevolle kwaliteit verloren die het had. Door het wegvallen van deze laanpartij is het zicht in de straat opeens geheel veranderd. De gedateerde coöperatie woningen en voortuinen zijn nu opeens pontificaal in beeld gekomen. Doordat deze woningen op coöperatie grond staan en waarschijnlijk binnen twintig jaar gesloopt zullen gaan worden, is dit een interresante plek om nieuwe levensloopbestendige woningen terug te realiseren. Doormiddel van eigendom ruil van kavels en gemeentegrond is het mogelijk om tot één grote kavel te komen waarin nieuwe dorpsgestuurde ontwikelingen terug kunnen komen.
68
69
Ontwerp Door de sloop van de coöperatiewoningen is het mogelijk om het profiel te verbreden en hierdoor een stevige groene verbinding te realiseren tussen de dorpsweide en de historische kern. In deze nieuwe ruimte komt de hervormde kerk als nieuw oriëntatiepunt naar voren. Om de kwaliteiten beter te ervaren is ervoor gekozen dat nieuwe bebouwing tegen de achtererven aan worden geplaatst van bestaande kavels. De bebouwing is op een moderne esdorp manier uitgestrooid aan de zijkanten van deze groene corridor. Verspringende rooien kavellijnen maken het een speelse ruimte. Waardoor de overgang tussen de bebouwingsstrcutuur van het esdorp en die van de bebouwingslinten niet abrupt wordt. Midden in de groene ruimte loopt op het huidige wegtracé een nieuwe langzaam verkeersroute met een zichtlijn op de kerk en de dorpweide & brinkachtige ruimte. Waardoor inwoners de ruimte beter doen ervaren en de nieuwe kwaliteiten kunnen doen beleven. De nieuwe woningen in dit gebied krijgen relatief gezien minder tuin oppervlak. Dit heeft er mee te maken dat he hier om woningen gaan voor alle doelgroepen. Die niet altijd de tijd en/of energie hebben om een grote tuin te kunnen onderhouden. Vanuit de woning hebben ze wel zicht op de nieuwe kwaliteiten van groene verbinding. 70
71
72
73
Kwaliteit principes Ontwikkel één groene ruimte die de kwalitieten van de dorpsweide doet verbinden met de historische kern
Behoud de zichtlijn op de kerk en voorkom dat bestaande bebouwing hier afbreuk aan doen
Maak de kwaliteiten voelbaar van de groene ruimte door in te zetten op een gescheiden langzaam verkeersroute met zicht op de kerk en
de dorpsweide
74
Streef naar energie neutrale levensloopbestendige woningen voor verschillende doelgroepen met één laag + kap uitgevoerd met natuurlijke materialen om geen afbreuk te doen
aan de groene ruimte
Zet kavels tegen elkaar aan waardoor geen loze ruimtes kunnen ontstaan en laat bebouwing verspringen van elkaar
75
5.5
Huidige en nieuwe situatie
1:1000
76
1:1000
77
6.
BIJLAGEN
6.1
Dorpen in Groningen
Landschap als drager Landschapstypen
DorpstypologieĂŤn
6.2
Literatuurlijst
6.3
Fotoverantwoording
Foto: Aanlegsteiger in Westerwoldsche Aa
DORPEN IN GRONINGEN Landschap als drager De provincie Groningen wordt gekenmerkt door een veelzijdigheid aan landschappen. De eeuwige strijd met het wassende water van de Noordzee heeft in grote delen van de provincie littekens achtergelaten. In het landschap van Groningen zijn deze littekens nog goed bewaard gebleven en vertellen het verhaal van de plek. Veel van de dorpen hebben een specifieke band met het onderliggende landschap of met de manier waarop het land gecultiveerd is Op de kaart van Guillaume Sanson uit 1674 zijn deze verschillende landschappen nog goed herkenbaar. In het noordelijk deel het grootschalige openlandschap langs de waddenkust met het Reitdiep als de belangrijkste open zeeverbinding naar de stad Groningen toe en de Dollard in het oosten. De stad Groningen, ontstaan rond 1040, heeft zijn strategische nederzetting op het hoger gelegen gebied van de Hondsrug. Vanuit deze ligging strekt zich een groot geheel aan zandruggen en stroomdalen richting de woeste gronden van Drenthe. Aan weerzijden van het Hondsrugsysteem bevinden zich de ontoegankelijke heide, veen- en moerasgebieden van Ny en orter Veen, Smilder Veen, Mufsel Brouck en het Bourtanger moeras.
Het Groninger landschap in 1674. De verschillen in het landschap zijn groot.
80
In de afgelopen 350 jaar heeft het Groninger landschap een enorme transitie gehad. Dit niet zonder slag of stoot. Grootschalige overstromingen als de Sint-Maartensvloed in 1686 en de Kerstvloed van 1717 hebben het land onderwater gezet, waarbij het water tot aan de stad Groningen rijkte. Dijken zijn doorbroken en gebieden en dorpen zijn weggespoeld. Na elke storm of tegenslag werden de dijken in sterkere vorm weer opgebouwd en herstelt waar nodig was. Van oudsher hebben de mensen zich aangepast aan de natuurkrachten. Wierden en dijken zijn opgeworpen om het land en de gebouwen tegen deze krachten te beschermen. Veen- en moerasgebieden zijn ontgonnen om het grootschalige
brandstofgebrek van de stad Groningen te voorzien. En heide- en bosgebieden zijn gecultiveerd tot landbouwgronden. Het landschap is dan ook op een zeer pragmatische en mathematische manier in cultuur gebracht. De gebruikte methodieken hebben het hedendaagse landschap van Groningen gevormd. Als er met een vergelijkend oog wordt gekeken naar de situatie in 1674 en die van nu valt veel op. De woeste gronden, moerassen, veen- en heidegebieden en delen van het waddengebied hebben zich getransformeerd op ingenieuze wijze door middel van ontginning en landaanwinning tot het hedendaagse landschap zoals die nu zichtbaar is in de provincie.
Meer dan driekwart van de provincie staat tijdens de Kerstvloed van 1717 onder water.
De schaal van de ontginning- en landaanwinningsprojecten in vergelijking met 1674 is immens.
81
Landschapstypen De uniekheid en verscheidenheid van het landschap kent haar oorsprong in vier landschappelijke vormers. Deze natuurlijke basis is op te delen in stuwwallen (voorlaatste ijstijd), dekzandkoppen (laatste ijstijd), kwelderwallen (afzetting door zee) en oeverwallen (afzetting door rivieren). Met deze kenmerken zijn zeven landschapstyperingen te distilleren in het Groninger landschap. Zoals geillustreerd is in de door Provincie Groningen gemaakte weergave hiernaast De grootschalige openheid en rationele wiskundige verkaveling, maken van de veenkoloniĂŤn en overzichtelijk landschap. Ontstaan uit de vervening van het moerasgebied Bourtanger Moor in de 17de en 18de eeuw. En vanuit een planmatige opzet ontgonnen met kanalen en wijken (haakse zijtak). Langs de kanalen zijn op kruispunten kleinschalige langgerekte nederzettingen ontstaan, kanaaldorpen en wegdorpen. Deze kanalen maakte deel uit van een complex vervoer- en ontwateringssysteem om de gebieden toegankelijk en bereikbaar te maken vanuit de stad Groningen. Het centrale Woldgebied en Duurswold zijn voormalige kweldervlaktes die met veen bedekt zijn geweest. Langs de randen van het gebied en op kwelderwallen, oeverwallen en kreekresten ontstonden nederzettingen in de vorm van wierdedorpen. Het veen werd afgegraven om als brandstof (turf) te dienen in de stad Groningen en voor de handel. De opstrekkende verkaveling met langgerekte smalle percelen is hier nog een overblijfsel van. Op de hoger gelegen gebieden zijn reeksen van boerderijen te vinden en verspreide buurtschappen. Komdorpen, dijkdorpen en wierdedorpen maken in het centrale Woldgebied de verdeling uit. In Duurswold zijn dit de bebouwingslinten van de wegdorpen. Zandruggen en grootse openheid van het landschap wisselen zich hier af. Met duidelijk dorpssilhouetten tot gevolg. Het landschap van Oldambt kent een roerige geschiedenis. Van overstromingen door de Dollard en de verhoudingen tussen de herenboeren en de arbeiders heeft zijn stempel gedrukt op dit landschap. Grootschalige open Dollardpolders in de voormalige zeeboezemvlakte en hoger gelegen zandruggen maken de basis voor dit landschap. Oldambt kent een reeks van inpolderingen om de verwoestende kracht op het land in de perken. Wat resulteerde in grootschalige polders tussen de dijken. Waarop wegdorpen en dijkdorpen terug te vinden zijn. Grote open groene landschappen met wierden en dijken zijn typerend voor het wierdenland en waddenkust type. De hoger gelegen kwelderruggen en oeverwallen in 82
het landschap zijn van nature een hogere plek. Regelmatige overstromingen van het land maakten hiervan veilige plekken voor een nederzetting . Door het stijgende water werden deze kwelderruggen opgehoogd tot wierden. Door de aanleg van dijken in de 11de eeuw verloren de wierden hun functie. Door de hoger geleden wierden zijn de dorpssilhouetten in de wijde omtrek goed zichtbaar. De kronkelende maren (voormalige kweldergeulen) en de gegraven waterlopen vormen de basis voor de onregelmatige blokverkaveling van het landschap. Landaanwinning aan de waddenkust legde de basis voor de dijkdorpen. Wanneer een nieuw stuk land was ingewonnen en de oude dijk geen functie meer had, werd de grond afgegraven en hergebruikt. Op het oude tracĂŠ ontstonden nieuwe dijkdorpen voor de arbeiders. Het Zuidelijk Westerkwartier kenmerkt zich door de aanwezige hogere zandruggen en de lagere laagveengebieden. Het gebied voelt besloten aan door het aanwezige coulissen karakter gecreĂŤerd door een veelheid aan houtsingels. Dit wordt in groot contrast afgewisseld met de natte veengebieden tussen de hoge zandruggen. Op de langgerekte zandruggen zijn dorpen ontstaan. Deze langgerektheid van de zandruggen is nog duidelijk terug te zien in de vorm van wegdorpen. De hooggelegen Hondsrug (keileemrug) en de aan weerzijden laaggelegen beekdalen en veengebieden maken het Gorecht. De Hondsrug typeert zich als een esdorpenlandschappen met essen, bossen, graslanden en bebouwing. Ook hier is de beslotenheid door de aanwezige houtsingelstructuur groot. De Hondsrug wordt ingeklemd door het beekdal van de Drentsche A en die van de Hunze, gecombineerd met de aanwezige natte hooilanden maakt dit een heel open landschap. Door het hoogte verschil zijn deze gebieden verschillend in gebruik genomen. Op de randen van de keileemrug zijn Esdorpen ontstaan. Westerwolde is een kleinschalig en besloten esdorpenlandschap. Waar het Gorecht ingesloten ligt tussen beekdalen is het esdorpenlandschap van Westerwolde omringd door een heideontginningslandschap en deels gekanaliseerde beekdalen van de Mussel en Ruiten Aa. De Onstwedder Holte stuwwal vormt hier de basis voor het esdorpenlandschap. Esdorpen en esgehuchten wissel zich af op de Onstwedder Holte. Ook hier is een kleinschalig besloten groen karakter met meanderende wegen en paden. Het heideontginningslandschap is minder rechtlijnig omdat de basis van de vorm in de oude landwegen ligt. Langs beide beekdalen zijn op natuurlijke vorm nederzettingen ontstaan, de esdorpen van Westerwolde.
Harkstede
Niehove Drieborg
Sebaldeburen Onstwedde
Onnen
1e ExloĂŤrmond
83
DorpstypologieĂŤn In het Groningse landschap zijn zes verschillende dorpstypen te onderscheiden van elkaar. Deze typen zijn grotendeels nog duidelijk te koppelen aan het landschap waar ze in ontstaan zijn. Het merendeel van de dorpen zijn in zes typen te onderscheiden; esdorpen, wierdedorpen, dijkdorpen, wegdorpen, ontginningsdorpen en komdorpen. Deze zullen kort beschreven en toegelicht worden in de komende paragrafen op volgorde van oudheid.
Schouwerzijl
Niehove Drieborg
Nieuw-Beerta Noordlaren Kiel-Windeweer
Esdorpen Wierdedorpen Komdorpen Wegdorpen Dijkdorpen
84
Esdorp
Wierdedorp
De esdorpen zijn verbonden met beekdalen en hooi- en weidevelden. Op de overgang van de hogere zandgronden naar de natte delen van het beekdal. Waar de wegen elkaar kruizen ontstond een plek waar markten gehouden konden worden. De ‘brink’ is dan ook het middelpunt van het dorp. Door de aanwezigheid van de markt kreeg het dorp een verzorgende functie voor de ommelanden. Langs het spinnenweb achtige patroon van straten, richting de agrarische gronden zijn onregelmatig geordonneerde boerderijen te vinden. De esdorpen kenmerken zich door groepjes boerderijen verscholen achter bomen in een groenrijke omgeving. Waar de scheiding tussen de straat en de erven in elkaar over lopen en openheid in het dorp creëren
De wierdedorpen hebben van oudsher een beschermende functie tegen het water. Het hoger gelegen deel van de wierde is dan ook op een zeer doeltreffende manier ingericht. Op het hoogste punt is een kerk en waterdobbe te vinden. Vanuit dit punt lopen kerkepaden naar de rondweg rondom de wierde, de “ossegang”. Waar een bescheiden haven te vinden is. Aan de kerkepaden staan vrijstaande compacte bebouwing waardoor een gesloten gevoel langs deze paden ontstaan is. Deze sterk ruimtelijke samenhang en de harde grens van landschap naar bebouwing op de wierde maken het “eilanden” in het landschap waarbij de kerk en de bomen boven de bebouwing uit stijgt.
Noordlaren
Niehove
85
Komdorp
Wegdorp
De komdorpen hebben samen met de dijkdorpen geen agrarische aanleiding. Vanuit de oorsprong van het dorp zijn deze nederzettingen ontstaan uit een kruising van land- en waterwegen. Waarbij vroeger de waterweg als belangrijkste gold. Langs het water was dan ook altijd een jaagpad te vinden. Kleigronden zijn vanuit agrarisch gebruik waardevolle gronden, de bebouwing heeft dan ook een zo klein mogelijke functionele footprint. Dit heeft geresulteerd in een zeer compacte kern. Hier vormt de dicht op elkaar vrijstaande bebouwing een dichte wand. Waarbij een duidelijke zandloper structuur is te herkennen in de structuur. Het jaagpad en de achtertuinen aan het water maken het een zeer uitgesproken profiel
De wegdorpen hebben een sterk agrarisch karakter. Te midden in het landschap vormen ze met langgerekte linten nederzettingen op de zandruggen tussen de veen- en kleigebieden. De linten met grootschalige bebouwing zijn ruim opgezet met verspringende rooilijnen, zichtlijnen op het land en een afwisselend kavelgebruik aan het lint. Grote Herenboerderijen vormen het straatbeeld met verstopte arbeiderswoningen uit het zicht. De grootsheid van het landschap is duidelijk herkenbaar in het lint. De kleinschalige bebouwingslinten typeren zich juist als bescheiden met een eenvoudig smal profiel met een rijke groene aankleding, waarbij geen harde erfafscheiding is met het openbaar domein.
Schouwerzijl 86
Nieuw-Beerta
Dijkdorp
Ontginningsdorp
Dijken in Groningen hebben de functie van landbescherming en landaanwinst. Waarbij oude zeearmen en kweldergebieden ingedijkt werden om het land en de bewoners te beschermen. Zodra er een nieuw stuk ingepolderd was werd de oude functieloze dijk gerecycled en bouwde men er huizen op. Veelal arbeiders trokken hierheen. Om makkelijk bij de agrarische gronden te komen. Voormalige lopen van dijken zijn nog goed terug te zien in het veranderende verkavelingspatroon. Veel van arbeiderswoningen met de brede kant naar de weg gekeerd, wat typerend is voor noord-Groningen. De ondiepe achtertuinen en de bijgebouwen maken het een harde overgang richting het landschap. Bij dijken in Oldambt is het hoogte verschil nog aanwezig
De ontginningsdorpen in Groningen zijn ontstaan vanuit een praktische en pragmatische opzet. Het systematisch ontginnen van heide- en veen gebieden hebben de opzet gemaakt voor de nederzettingen. De bebouwing is dan ook in een strikt ordenend principe te plaatsen. Boerderijen, woningen en bedrijven zijn met de voorkant naar het kanaal gevestigd op de wijken. De doorgaande weg heeft het de verkeersfunctie van het kanaal overgenomen. Ook hier is een jaagpad waarbij de bebouwing vlak tegenaan gebouwd is. Het profiel voelt gesloten aan door de dichte wand. Waarbij de grootheid van het landschap niet vanuit het lint te ervaren is. Het profiel is functioneel ingericht. Groen is aanwezig maar op de privĂŠ erven.
Drieborg
Kiel-Windeweer
87
6.2
Literatuurlijst
Boekbronnen Dorpen in Groningen Planologische dienst Groningen 1987 Op zoek naar de horizon: Het landschap van Oost-Groningen H.A. Groenendijk 1997 Bellingwolde, Gemeentebeschrijving Monumenten Inventarisatie Project 1986 Westerwolders en hun woningbezit, van 1568-1829, Deel 1 CJ. En R.M.A. Wegman 2004 Golden Raand: Landschappen van Groningen M. Schroor en J. Meijering 2007 323* Groningen, van Adorp tot Zuurdijk Peter en Klaske Karstkarel 2009 Documenten Van krimp naar kwaliteit, Regionaal woon- en leefbaarheidsplan Oost-Groningen KAW architecten en adviseurs 2011 Toerisme-visie provincie Groningen, kaderstellende notitie 2016-2020 Provincie Groningen 2016 Woningmarkt onderzoek regio Oost-Groningen Companen 2017 Woningmarkt onderzoek Bellingwedde Companen 2014 Woonvisie Bellingwedde Gemeente Bellingwedde 2014 Werven en verbinden krimp en erfgoed in Europa Rijksdienst voor het cultureel erfgoed 2014 Krimp en erfgoed in Noord-West Europa, verkenning van een uitdagend probleem Rijksdienst voor het cultureel erfgoed 2014 Noorderbreedte krimp dossier Noorderbreedte 2015 6.3
Fotoverantwoording
Foto’s en illustraties van derden via internet afkomstige bron: blz: 12, 13, 56, 57,61, 66, 67, 74 en 83 Topografische kaarten en oude landkaarten zijn voortgekomen vanuit Libau en haar bibliotheken en google maps Alle andere gemaakte illustraties, schetsen, tekeningen en foto’s zijn van mijn eigen hand
88
89