EL BİRUNİ
EBÛ REYHAN BİN MUHAMMED Bîrûnî, 11.yy’da (973-1051 veya 1048) Merkezî Asya'da tarihi bir bölge olan Harezm'de doğdu. Esas adı Ebû Reyhan b. Muhammed'dir. Ebû Reyhan bin Muhammed’in şahsî hayatı ve ailesi hakkında çok az bilgi olmasına rağmen, ilmî kariyeri ve çalışmaları hakkında çok fazla bilgi bulunmaktadır. Erken yaşta babasını kaybetmiş ardından tanınmış ve seçkin bir aileden gelen Harezm'li matematikçi ve gökbilimci birisi tarafından evlat edinmiş olan El Biruni, ilk çalışmalarını bu alimin yanında yaptı. İlk eseri, Asar-ül-Bakiye'dir.Bu eser kronoloji, takvim, tarih, kültür ve astronomi konularını içermektedir. Eserlerinin sayısı yüz elliden fazladır. Yetmiş tane astronomi ve yirmi tane de matematik kitabı vardır. Tıp, biyoloji, bitkiler, madenler, hayvanlar ve yararlı otlar üzerinde bir dizin oluşturmuştur. Ancak bu eserlerden sadece yirmi yedisi günümüze kadar gelebilmiştir. Özellikle Bîrûnî'nin eserlerinin Ortaçağ'da Latince'ye çevrilmemiş olması, kitaplarının ağır Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Gerçek bir bilim anlayışına sahipti. Irk kavramına önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi.
1
Kendisinden yedi yaş küçük olan İbn-i Sina ile fizik, astronomi ve metodoloji hususunda gerek mektupla, gerekse baş başa fikir alışverişinde bulunarak bilgisine yeni bilgiler katmıştır. bir dille yazılmış olmasının bir sonucudur. Ancak Bîrûnî kendisinin de dediği gibi, yapıtlarını sıradan insanlar için değil bilginler için yazmaktaydı. Hindistan'a birçok kez gitti. Bu nedenle Hindistan'ı konu alan bir kitap yazdı. Onun bu kitabı birkaç dile çevrildi. Gerçek bir bilim anlayışına sahipti. Irk kavramına önem vermezdi. Başka bir halkın ileri kültüründen derin bir saygıyla söz ederdi. Kendisinden yedi yaş küçük olan İbn-i Sina ile fizik, astronomi ve metodoloji hususunda gerek mektupla, gerekse baş başa fikir alışverişinde bulunarak bilgisine yeni bilgiler katmıştır.
İLMÎ ÇALIŞMALARINDAKİ GAYESİ İlmî hayatında, kendinden öncekilerin çalışmalarını minnettarlıkla karşıladığını, onların yanlışlarını ürkmeden doğruladığını, kendine ‘gerçek’ olarak görüneni gelecek nesillere emanet ettiğini belirten Bîrûnî’nin eserleri incelendiğinde, Arapça, Farsça, İbranice, Rumca, Latince ve Çinceyi çok iyi bildiği ve dinî ilimlere vâkıf olduğu görülmektedir. İslâm’a aykırı olduğuna inandığı her fikre şiddetle karşı çıkan Bîrûnî, farklı din ve felsefeler ile uğraşmasına ve çeşitli pozitif ilim dallarında çağının standartlarının çok üstünde bir bilgi seviyesine ulaşmış bulunmasına rağmen, İslâm’a olan bağlılığı sayesinde daima samimi bir Müslüman olarak kalmıştır. Bîrûnî, gözlem ve deneye büyük önem verir; ancak onun bütün ilmî metodu deneycilikten ibaret değildir. Ona göre tabiatı anlamak için, tek yol yoktur; gözlem ve deney kadar, tefekkür ve akıl yürütme, bunun da ötesinde ilâhî vahyin işaretleri de bilgi kaynağıdır. Hattâ o, gözlem ve deneyle bulunan gerçeklerin, İslâm’ın bakış açısının genel çerçevesi içinde bir mânâ taşıdığını söyler. O, hakikatin araştırılmasını insan hayatının en büyük gayesi olarak görür. ; Kur’ân âyetlerinin çeşitli ilimler açısından yorumlanmasını gaye edinmiştir. Bîrûnî, ilimle meşgul olacakların ahlâklı ve karakterli olması gerektiğini, makam ve mevki peşinde olma gibi zaafların ilim adamına yakışmadığını açıkça ifade etmiştir. Bundan dolayı herkesin gerçek ilim adamı olamayacağını, ilim yolunun çetin bir yol olduğunu fakat ele geçmesinin de imkânsız olmadığını anlatmıştır. İlmî araştırma yaparken, otorite ve uzmanların eserlerine başvurulması gerektiğini belirtmiş, yani herkesin sözüne ve eserine değil de, alanlarında uzman olan âlimlerin söz ve eserlerine müracaat edilmesi gerektiğinin üzerinde durmuştur.
2
EL-BİRÛNİ'NİN AY'IN FARKLI DURUMLARINI GÖSTEREN MODELLEMESİ
(TÜRKİYE'DE 1973 YILINDA BASILAN EL-BÎRÛNÎ POSTA PULU)
Bîrûnî, günümüzde en bilinen İslâm bilginlerinden biridir. Tüm Dünya'da çeşitli ülkelerde Bîrûnî'yi anmak için sempozyumlar, kongreler düzenlendi, pullar bastırıldı. Türk Tarih Kurumu 68. sayısını "Bîrûnî'ye Armağan" adıyla Bîrûnî‘ye tahsis etti. 1973 yılında Türkiye'de basılan pullar arasında Bîrûnî'ye de yer verildi. UNESCO'nun 25 dilde çıkardığı Conrier Dergisi 1974 Haziran sayısını 3
Bîrûnî'ye ayırdı. Kapak fotoğrafının altına, "1000 yıl önce Orta Asya'da yaşayan evrensel dâhî Bîrûnî; Astronom, Tarihçi, Botanikçi, Eczacılık uzmanı Jeolog, Şair, Mütefekkir, Matematikçi, Coğrafyacı ve Hümanist" diye yazılarak tanıtıldı. Bîrûnî’ye ait bir minyatür, İstanbul’daki Topkapı Müzesi’nde bulunmaktadır. Vefat edinceye kadar Gazne’de çalışmalarına devam etti. Vefat ettiğinde, yaşadığı dönemi eserleri sayesinde “Bîrûnî Asrı” olarak kendisinden sonra gelen ilim adamlarına miras bıraktı. Âdeta İslâm dünyası ile Ortaçağ Avrupa bilim dünyası arasında köprü oluşturdu.
YAPTIĞI ÇALIŞMALAR Matematikçi olarak yetişen Bîrûnî, trigonometrik fonksiyonlarda yarıçapın bir birim olarak kabul edilmesini teklif eden ilk matematikçidir. Hidrostatiğin (sıvıların denge basınçlarını inceleyen fizik dalı) bazı yasalarını bulmuştur. Gözlem yoluyla güneşin bazı hareketlerini incelemiştir.Coğrafyaya ilişkin çalışmalar yapmıştır.
Bitki biyolojisi alanında da çalışmaları vardır. Deniz suyunun tuzluluğunu incelemiştir. İlaç kavramı ve eczacılık hakkında çalışmaları ve önerileri vardır. Bîrûnî, metot olarak hem teoriyi, hem de pratiği araştırmalarında uygulayan ilk ilim adamıdır. Bir kadranı yarımşar derecelik açılara bölerek Güneş’in meridyen yüksekliğini ölçmeyi başardı.
KAYNAKLAR
Fuat Sezgin, İslâm’da Bilim ve Teknik, Cilt I- II- IV, Türkiye Bilimler Akademisi ve T.C Kültür ve Turizm Bakanlığı Ortak Yayınları, Ankara, 2007. Safvet Senih, Dünyayı Aydınlatanlar, Sızıntı, cilt 3, sayı 26. Süleyman Feyyaz. Eczacılığın Babası el-Bîrûnî. Salim Aydüz, İslâm İlim Tarihinde İlkler, Sızıntı, Cilt 18, Sayfa 564. Şaban Döğen, Müslüman İlim Öncüleri Ansiklopedisi, Sayfa 44-60.
4
Colin A.Ronan, İlim Tarihi, Tübitak Yayınları/Akademik Dizi-1, İstanbul, 2003. Günay Tümer, Türkiye Diyanet Vakfı, İslâm Ansiklopedisi, Cilt 6, İstanbul, 1992, s. 206-215. Bîrûnî.. – 3. Cilt / s. 223 Ana Britannica – 4. Cilt / s. 269-271 Coğrafya Ansiklopesi 2.Cilt / s. 212
5