Η αφαλάτωση δεν είναι πανάκεια αλλά μέρος της λύσης

Η Κύπρος βρίσκεται σε μια από τις πιο άνυδρες περιοχές της Μεσογείου. Η μέση ετήσια βροχόπτωση έχει μειωθεί δραματικά τις τελευταίες δεκαετίες, ενώ οι αυξημένες θερμοκρασίες και η παρατεταμένη ξηρασία επηρεάζουν δυσμενώς τα υπόγεια και τα επιφανειακά αποθέματα νερού. Οι παραδοσιακές λύσεις, όπως τα φράγματα, παρόλο που είναι αποτελεσματικά στην αποθήκευση νερού, εντούτοις έχουν εξαντλήσει τις δυνατότητές τους, καθώς εξαρτώνται από τη βροχόπτωση, η οποία παρουσιάζει μεγάλες και απότομες διακυμάνσεις από έτος σε έτος. Έτσι, η ανάγκη για εναλλακτικές, μη συμβατικές πηγές νερού, όπως ‒μεταξύ άλλων‒ η αφαλάτωση έγινε επιτακτική.

Από την πρώτη μονάδα αφαλάτωσης που εγκαταστάθηκε στη Δεκέλεια το 1997, η Κύπρος έχει επενδύσει σημαντικά στην ανάπτυξη αυτής της τεχνολογίας. Σήμερα, λειτουργούν 5 μεγάλες μονάδες στις περιοχές Δεκέλειας, Λάρνακας, Βασιλικού Επισκοπής και Πάφου, με συνολική ημερήσια δυναμικότητα 235 εκατομμύρια κυβικά μέτρα νερού, διασφαλίζοντας τις ανάγκες πόσιμου νερού στα μεγάλα αστικά και τουριστικά κέντρα της Κύπρου, τα οποία υδρεύονται μέσω των Κυβερνητικών Υδατικών Έργων (ΚΥΕ). Σήμερα το 75% του πόσιμου νερού στα ΚΥΕ προέρχεται από μονάδες αφαλάτωσης, προσφέροντας μια σταθερή πηγή νερού, ανεξάρτητη από τις βροχοπτώσεις, και συμβάλλοντας στη βελτίωση της ποιότητας ζωής και στην απρόσκοπτη λειτουργία της τουριστικής βιομηχανίας. Αυτό, όμως, συνοδεύεται και από σημαντικές προκλήσεις και περιορισμούς που δεν μπορούν να αγνοηθούν.

Η τεχνολογία της αφαλάτωσης

Στην Κύπρο η αφαλάτωση βασίζεται στην τεχνολογία της αντίστροφης ώσμωσης, η οποία χρησιμοποιεί ειδικές μεμβράνες για να φιλτράρει τα άλατα και άλλες ακαθαρσίες από το νερό. Παρόλο που η τεχνολογία αυτή έχει εξελιχθεί αρκετά τα τελευταία χρόνια, απαιτεί σημαντικές υποδομές και ενέργεια υψηλής έντασης για να δημιουργηθεί η απαραίτητη πίεση που θα ωθήσει το νερό μέσα από τις μεμβράνες, καθιστώντας την όλη διαδικασία εξαιρετικά ενεργοβόρα.

Οι οικονομικές προκλήσεις

Η αφαλάτωση είναι μια ακριβή λύση. Το νερό που παράγεται μέσω αφαλάτωσης έχει σημαντικά υψηλότερο κόστος σε σύγκριση με το διυλισμένο νερό από τη χρήση φράγματος, αρκεί να αναφερθεί ότι η αφαλάτωση είναι 25 φορές πιο ενεργοβόρα από άλλες προσεγγίσεις γλυκού νερού. Η μέση σταθμισμένη τιμή του αφαλατωμένου νερού την τελευταία δεκαπενταετία ανέρχεται στο 1,25 ευρώ ανά κυβικό μέτρο, ενώ σήμερα φθάνει το 1,5 ευρώ ανά κυβικό μέτρο. Πέραν τούτου, οι μονάδες αφαλάτωσης απαιτούν μεγάλες αρχικές επενδύσεις, καθώς και συνεχή δαπανηρή λειτουργία και συντήρηση. Αν ολόκληρη η ζήτηση για πόσιμο νερό καλυπτόταν σε όλη την επικράτεια αποκλειστικά από αφαλάτωση, αυτό θα σήμαινε πολύ αυξημένα κόστη για τους καταναλωτές. Επιπλέον, η εξάρτηση από αφαλάτωση καθιστά την παροχή ευάλωτη σε διακοπές ρεύματος ή σε αυξήσεις στην τιμή της ενέργειας.

Τα περιβαλλοντικά ζητήματα

Πέραν των οικονομικών προκλήσεων, ένα από τα μεγαλύτερα μειονεκτήματα της αφαλάτωσης με αντίστροφη ώσμωση είναι η περιβαλλοντική της επιβάρυνση. Η διαδικασία παράγει μεγάλες ποσότητες υπερσυμπυκνωμένου αλμυρού νερού, γνωστού ως «άλμη» που απορρίπτεται πίσω στη θάλασσα, Η αποδοτικότητα της μονάδας αφαλάτωσης ανέρχεται στο 50%, που σημαίνει ότι για κάθε 2 κυβικά μέτρα θαλασσινού νερού παράγεται 1 κυβικό μέτρο γλυκού νερού και 1 κυβικό μέτρο άλμης. Η άλμη περιέχει υψηλές συγκεντρώσεις αλάτων και χημικών που μπορούν να υποβαθμίσουν τα θαλάσσια οικοσυστήματα, επηρεάζοντας τη χλωρίδα και την πανίδα, ειδικά στη Μεσόγειο, μια θάλασσα με περιορισμένη κυκλοφορία νερού και από τις πλέον ολιγοτροφικές του κόσμου. Επιπλέον, όταν η αφαλάτωση βασίζεται σε ορυκτά καύσιμα, όπως στην περίπτωση της Κύπρου, η υψηλή ενεργειακή κατανάλωση ενισχύει τις εκπομπές αερίων του θερμοκηπίου. Περίπου το 5% των ρύπων της ΑΗΚ προέρχεται από τις μονάδες αφαλάτωσης. Αν και υπάρχουν σχέδια για τη μετάβαση σε Ανανεώσιμες Πηγές Ενέργειας (ΑΠΕ), οι υφιστάμενες μονάδες αφαλάτωσης παραμένουν εξαρτημένες από ενεργειακά μη βιώσιμες πρακτικές.

Εξάρτηση από μία λύση – Απώλεια πολυλειτουργικότητας

Η αποκλειστική επένδυση στην αφαλάτωση μπορεί να δημιουργήσει εξάρτηση από μία τεχνολογία, παραβλέποντας άλλες βιώσιμες λύσεις, όπως είναι:

i) η ανακύκλωση λυμάτων και η επαναχρησιμοποίηση του ανακτημένου νερού για τη γεωργία και χώρους πρασίνου, εξοικονομώντας αντίστοιχες ποσότητες φθηνότερου νερού των φραγμάτων για ύδρευση,

ii)  η καλλιέργεια υδατικής συνείδησης για λελογισμένη χρήση από τους καταναλωτές και συγκράτηση της ζήτησης νερού, περιορίζοντας τη σπατάλη και την ανάγκη για περαιτέρω επεξεργασία, και

iii) η ορθολογική διαχείριση των υδάτινων πόρων από τους αρμόδιους φορείς, μέσω μείωσης των απωλειών και του ατιμολόγητου νερού, καθώς και αξιοποίησης κατά το βέλτιστο των διαφορετικών πηγών νερού.

Η στρατηγική μιας απόλυτης εξάρτησης της ύδρευσης από την αφαλάτωση με την παραχώρηση προτεραιότητας των φραγμάτων για την εξυπηρέτηση του γεωργικού τομέα παραβλέπει τη δυνατότητα να χρησιμοποιείται διυλισμένο νερό των φραγμάτων σε περιόδους κρίσης ή ως εφεδρική πηγή για την ύδρευση. Σε περίπτωση δε που η γεωργία δεν διαχειριστεί το νερό αποτελεσματικά, θα υπάρξουν σημαντικές απώλειες, οδηγώντας σε ανάγκη για περισσότερες αφαλατώσεις. Τα φράγματα δεν μπορούν να αποτελούν μόνο αποθέματα νερού για τη γεωργία, αλλά εξυπηρετούν και άλλες χρήσεις, όπως η υποστήριξη της ύδρευσης των πόλεων σε περιόδους αιχμής (ειδικά το καλοκαίρι), ή σε περιόδους έκτακτης ανάγκης, καθώς και για την ενίσχυση και προστασία των κατάντι οικοσυστημάτων. Πέραν των πιο πάνω, η εξάρτηση μόνο από αφαλατώσεις καθιστά τη διασφάλιση της παροχής επισφαλή σε περίπτωση ατυχήματος, όπως η πρόσφατη περίπτωση με την αφαλάτωση Πάφου, όπου ολόκληρη η μονάδα τέθηκε εκτός λειτουργίας για μεγάλο χρονικό διάστημα.

Καινοτόμες λύσεις για την αφαλάτωση

Για να διασφαλιστεί ένα βιώσιμο υδάτινο μέλλον για την Κύπρο απαιτείται ένας πολυδιάστατος σχεδιασμός που να αξιοποιεί αποτελεσματικά όλες τις διαφορετικές πηγές νερού, συμβατικές και μη, και να περιλαμβάνει την ενσωμάτωση καινοτόμων λύσεων, μέσω τεχνολογικών και περιβαλλοντικών παρεμβάσεων. Ειδικότερα, όσον αφορά τις αφαλατώσεις είναι αναγκαίο αυτές να γίνουν πιο αποδοτικές, πιο αποτελεσματικές και με μικρότερο περιβαλλοντικό αποτύπωμα. Στα πλαίσια αυτά προτείνονται τα ακόλουθα:

Υιοθέτηση υβριδικών συστημάτων αφαλάτωσης: Συνδυασμός αντίστροφης ώσμωσης με ΑΠΕ. Αξιοποίηση του άφθονου ηλιακού δυναμικού της Κύπρου μέσω της χρήσης φωτοβολταϊκών πάρκων κοντά στις μονάδες αφαλάτωσης για παροχή ενέργειας. Επιτυχημένο παράδειγμα αποτελεί η Σιγκαπούρη η οποία χρησιμοποιεί ηλιακή ενέργεια για να τροφοδοτεί τις μονάδες αφαλάτωσης. Επίσης, θα μπορούσαν να δοκιμαστούν πιλοτικά προγράμματα αξιοποίησης της αιολικής ενέργειας, όπως η ενσωμάτωση αιολικής ενέργειας στην αφαλάτωση της Πάφου, ή ακόμα και η δοκιμή συστημάτων αποθήκευσης ενέργειας για σταθερή παροχή στις μονάδες αφαλάτωσης, ώστε αυτές να λειτουργούν ακόμη και σε περιόδους χαμηλής παραγωγής ΑΠΕ. Η παροχή επιδοτήσεων για επενδύσεις σε ΑΠΕ που συνδέονται με έργα ύδρευσης θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ενισχυτικό μέτρο πολιτικής προς τη σωστή κατεύθυνση. Επιπρόσθετα, η επένδυση σε νέες τεχνολογίες μεμβρανών που απαιτούν λιγότερη ενέργεια για την ίδια ποσότητα καθαρού νερού θα συμβάλει αφενός στην αύξηση της απόδοσης και στην εξοικονόμηση πόρων και αφετέρου στη συγκράτηση της τιμής του νερού σε λογικά πλαίσια.

Περιβαλλοντική διαχείριση της άλμης: Η διαχείριση της άλμης είναι μία από τις μεγαλύτερες προκλήσεις της αφαλάτωσης. Οι τεχνολογικές λύσεις που εφαρμόζονται σε άλλες χώρες, στη βάση της κυκλικής οικονομίας, όπου η άλμη μπορεί να μετατραπεί σε χρήσιμο πόρο, μπορούν να αποτελέσουν οδηγό και για την Κύπρο. Η άλμη περιέχει πολύτιμα ορυκτά, όπως μαγνήσιο, λίθιο και ασβέστιο, τα οποία μπορούν να εξαχθούν και να χρησιμοποιηθούν στη βιομηχανία, προσφέροντας παράλληλα νέα πηγή εσόδων. Η ισραηλινή βιομηχανία αφαλάτωσης έχει επενδύσει σε τεχνολογίες ανάκτησης ορυκτών, δημιουργώντας νέα οικονομικά οφέλη από τα απόβλητα της διαδικασίας.

Επίλογος

Η Κύπρος αποτελεί ένα ζωντανό παράδειγμα της ανάγκης για βιώσιμες λύσεις στη διαχείριση του νερού. Η αφαλάτωση έχει αποδείξει την αξία της στην αντιμετώπιση της λειψυδρίας, αλλά οι περιβαλλοντικές και οικονομικές προκλήσεις της δεν πρέπει να αγνοηθούν. Μια ολοκληρωμένη στρατηγική που να συνδυάζει την αφαλάτωση με άλλες βιώσιμες πρακτικές, όπως η ενσωμάτωση της κυκλικής οικονομίας και της τεχνολογικής καινοτομίας μπορεί να εξισορροπήσει τα οφέλη και τα μειονεκτήματα της αφαλάτωσης, καθιστώντας την μέρος της λύσης, και όχι την μοναδική λύση, διασφαλίζοντας ότι το νερό θα παραμείνει προσβάσιμο και βιώσιμο για τις επόμενες γενιές.

 Παναγιώτα Χατζηγεωργίου-Σαββίδου

Τέως Διευθύντρια ΤΑΥ