Kroniki Wiązownickie 1029
2018
Spisał Andrzej Niespodziewany
Kroniki Wiązownickie 1029
2018
Spisał Andrzej Niespodziewany
4
Żywa pagina | treść
Wprowadzenie Historia wsi Wiązownicy nierozerwalnie związana jest z dziejami południowego fragmentu ziemi sandomierskiej leżącej między Osiekiem i Klimontowem, Staszowem i Sandomierzem. W początkach państwowości ziemie te były częścią księstwa sandomierskiego, a potem województwa sandomierskiego. Na przełomie XVI i XV wieku Wiązownica była już dobrze zorganizowaną wsią, miała swój kościół, młyny, karczmy, duży staw (stawisko) i 45 włościan gospodarujących na 45 łanach, wtedy to wieś weszła w skład dóbr królewskich ekonomii sandomierskiej (tzw. królewszczyzny).
Foto: Panorama z widokiem na Dzięki, 2016 (autor: AND).
Królewszczyzny należały do majątku państwa (Skarbu) i jako takie mogły być dzierżawione lub oddawane pod zastaw. Ekonomie koronne były rdzeniem dochodów monarszych aż do rozbiorów. Dzierżawcami ekonomii sandomierskiej najczęściej byli starostowie sandomierscy lub zasłużeni wybitni dowódcy wojsk królewskich. Najczęściej stosowano dzierżawę trzyletnią, którą w XVIII wieku zamieniono na dzierżawę sześcioletnią (np. generał Fleming). Ekonomię dzielono na wójtostwa zw. kluczami. Wiązownica, Bukowa, Czajów, Sucha Wola, Pliska Wola, Długołęka, Sworoń, Osieczko i Osiek weszły w skład klucza osieckiego, którego centrum administracyjnym powoli stawał się Osiek (późniejsza siedziba gminy). Wyjątkiem tutaj jest Smerdyna, która od 1620 roku jest własnością prywatną rodzin Ossolińskich, Ledóchowskich, a później Karskich. Na losy Wiązownicy duży wpływ miało bliskie sąsiedztwo Traktu Królewskiego (Kraków, Sandomierz, Lublin, Wilno), którym przemieszczali się nie tylko orszaki królowie Jagiełły, Kazimierza Wielkiego, Zygmunta Kroniki Wiązownickie | Wprowadzenie
5
Starego, Stefana Batorego ale wszystkie łupieżcze wyprawy Litwinów, Rusinów, Tatarów (Mongołów) i Szwedów wielokrotnie rujnując okoliczne miasta i wsie. W wiekach średnich Osiek był grodem książęcym, tu znajdował się tzw. dworzec, gdzie zatrzymywali się na postój i odpoczynek książęta (Bolesław Wstydliwy i Leszek Czarny) i monarchowie. Szereg dokumentów np. księcia Bolesława Wstydliwego jest sygnowane z tego miejsca. Wiązownica nigdy nie miała silnego ośrodka w postaci Dworu, który tworzyłby jej historię i dbał o rozwój. Terminowi dzierżawcy nie tworzyli trwałych struktur majątku, interesowały ich wyłącznie dochody, eksploatując włościan ponad miarę. W kategoriach społecznych wieś była strukturą zastygłą. Włościanie przywiązani do ziemi przemieszczali się tylko w obrębie najbliższych wsi królewskich. Stąd stałymi elementami wczesnośredniowiecznej jak i późniejszej historii Wiązownicy zawsze są kościół, cmentarze, karczmy oraz młyny na rzece Kacance, których opisy znajdujemy w licznych dokumentach z lustracji dóbr królewskich oraz wizytacji kanonicznych parafii wiązownickiej. Dysponujemy listą proboszczy parafii wiązownickiej od 1440 roku, począwszy od ks. Jana Robocicza herbu Pierścień. Znamy też zarządców dóbr królewskich, w skład których wchodziła Wiązownica, ale niewiele wiemy o tutejszych chłopach. Czasem przy spisach inwentarza danej ekonomii dowiadujemy się czegoś o poddanych, ich nazwiska, powierzchnie upraw, liczebność potomstwa, wymiary powinności wobec Dworu i Kościoła, stan chałup i zabudowań gospodarskich, inwentarz żywy itp. Chłopi byli niepiśmienni, więc nie pozostawili po sobie dokumentów pisanych, nie posiadali ziemi, więc nie ma też zapisów w księgach wieczystych. Informacje o chłopach najczęściej zawarte w księgach parafialnych zazwyczaj są lakoniczne, że żył, że spłodził syna lub córkę, że umarł taki a taki, czasem z dopiskiem laboriosus (pracowity) albo jałmużnica (żebraczka). Czasem – jeśli byli na bakier z prawem – został po nich ślad w kronikach sądowych. Sytuacja wsi uległa radyklanej zmianie po upadku Powstania Listopadowego, kiedy to w Wiązownicy pojawiły się takie postacie, jak generał Wasilij W. Pogodin i podsekretarz stanu, szachista Aleksander D. Pietrow. Dla niepiśmiennych mieszkańców Wiązownicy to persony z innego wymiaru, reprezentanci elit Sankt Petersburga, którzy znali A. Puszkina, hr. N. Szeremietiewa, księcia S. Urusowa, I. Turgieniewa, F. Loeve-Veimars’a, księcia I. Paskiewicza, W. Hartmanna i wszystkie ważne osobistości dworu cara Aleksandra II.
6
Kroniki Wiązownickie | Wprowadzenie
Prowadzone przez generała Pogodina inwestycje w obrębie folwarku i pałacu Dzięki, jak i w całym majoracie nie przyniosły donatorowi sukcesu ekonomicznego, ale stworzyły nowe możliwości awansu i zarobku, nabycia nowych umiejętności. W Wiązownicy pojawia się wiele nowych ludzi z zewnątrz, nawet z Pomorza (Pomeranii) i Śląska, niektórzy z nich wchodzili w związki małżeńskie z mieszkańcami wsi. Dwór zatrudniał fornali, mastalerzy, karbowych, ekonomów, parobków, owczarzy, cieśli, ogrodników, piwowarów, destylatorów i wszelkiej służby dworskiej (kucharzy, służących), oficjeli, zarządców, rachmistrzów, pisarzy itp. Kilku osobom z gminu udało się wyjść poza chłopsko-wiązownicki format (ogrodnik Michał Koszelak, ks. Mateusz Kosiński (Kos)).
Foto: Panorama z widokiem na Górę Kościelną, Wiązownica 1980 (autor ED).
Blisko 80-letnia rosyjska dominacja w Wiązownicy wywarła także trwały ślad w ukształtowaniu wsi. Układ przestrzenny wsi, linie zabudowań i podział pól, układ dróg, zagospodarowanie pustek, wyznaczanie miejsc wspólnych i publicznych (kościół, cmentarz, karczma, wspólne pastwiska itp.) powstały w latach 1840 - 1856 w ramach reformy kolonialno-czynszowej (tzw. urządzanie wsi) przeprowadzonej przez generała Wasilija W. Pogodina. Granice wydzielonych osad zostały zachowane do dnia dzisiejszego a ich właścicielami są często potomkowie pierwszych gospodarzy kolonii (tak jest w przypadku mojej rodziny Niespodziewanych na W. Małej). Rozgraniczenia wytyczonych osiedlisk na tyle zostały utrwalone w historii wsi, że stanowią dzisiaj naturalne granice podziału administracyjnego wsi Wiązownica na W. Dużą, W. Małą i W. Kolonię. Drugim ważnym momentem w historii wsi była nacjonalizacja i parcelacja majątku (folwarku) Dzięki przeprowadzona w latach 1920-1928. Wtedy to ostatecznie ukształtowała się struktura W. Kolonii. Nie zapominając o zasługach generała Pogodina, krajobraz Wiązownicy kształtował się przez stulecia przede wszystkim wysiłkiem jej chłopskich mieszkańców. Stanisław Pigoń pisząc w swojej biografii1 o chłopskich antenatach zauważył, że „czyny pokoleń zapisały się tu nie piórem na pergaminie, ale siekierą, rydlem i pługiem na obliczu ziemi”. Krajobraz Wiązownicy, Smerdyny, Bukowej i innych wsi, który dziś znamy, także jest „wyrzeźbiony” pracą pokoleń naszych chłopskich przodków, którzy tu się rodzili, mieszkali i umierali. Prochy prawie wszystkich moich przodków: Niespodziewanych, Niekurzaków, Jońców, Śmiechowskich, Nowaków, Dygułów i Bąków spoczywają na cmentarzach Wiązownicy i Osieka. Na przykładzie mojej rodziny zanurzonej w wielkie i małe wydarzenia chciałem pokazać, że tkwimy na tej ziemi od niepamiętnych czasów, Kroniki Wiązownickie | Wprowadzenie
1 Stanisław Pigoń. Z Komborni w świat. Warszawa, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1857.
7
8
Krótka historia wsi Wiązownica 1029
Początki wsi Wiązownica. Ks. Stanisław Puławski w „Opisie kościołów dekanatu koprzywnickiego” pisze, że Bolesław Chrobry przekazał w 1029 roku wieś Wiązownicę O.O. Benedyktynom z Łysej Góry, podobnie jak miało to miejsce kila lat wcześniej ze wsią Osiek (ks. J. Wiśniewski). Obydwaj księża nie wskazują jednak źródeł tej informacji 1 2.
[1] St. Puławski, Opis kościołów dekanatu koprzywnickiego, Wiązownica, BSD – G 1001_ 253 s. 253. [2] J. Wiśniewski, Dekanat Sandomierski. Radom 1915, s. 117, 286. [3] Marek Derwich, Benedyktyński klasztor św. Krzyża na Łysej Górze w średniowieczu. PWN Warszaw-Wrocław, 1992, s. 299, 318.
Nowsze badania M. Derwicha 3 wykazują, że Benedyktyni otrzymali nadania Bolesława Krzywoustego, a wśród nich masyw Łysej Góry z przyległościami na południu i wschodzie, wieś Słup (dziś Stara Słupia), Rataje (dziś Milanowska Wólka), Braciejowice i Głodno koło Solca nad Wisłą, Koniemłoty z przyległościami w Wiślickiem, część Osieka (Osieczko) nad Wisłą, kościół św. Wojciecha pod Sandomierzem z winnicą i dziesięcinami wsi pod Wiązownicą (?). Kościół św. Wojciecha znajdował się poza murami Sandomierza2, w skład jego uposażania wchodziły: dom z ogrodem koło kościółka oraz dziesięciny z ról mieszczańskich zwanych Klin na przedmieściu Sandomierza tudzież z Jagnina, Pokrzywianki, Nawodzic, Królewic, Rybnicy, Gieraszowic i prawdopodobnie Wiązownicy. W takim stanie rzeczy patronem i kolatorem dla tej prebendy było opactwo na Łyścu. Uzasadniałoby to stwierdzenie J. Wiśniewskiego że, wedle tradycji zapisanej w 1791 roku, kościół w Wiązownicy miał być fundacją opactwa świętokrzyskiego 2. Kroniki Wiązownickie | Krótka historia wsi Wiązownica
9
1241
Najazd Tatarów. Najazd rozpoznawczy Tatarów (Mongołów) na Polskę w styczniu 1241 przetacza się szlakiem królewskim przez Zawichost, Sandomierz, Koprzywnicę, Osiek, Połaniec, Tursko, Staszów i dociera do Krakowa. Najeźdźcy dokonali rzezi i spustoszenia wszystkich spotkanych po drodze miast i wsi, część mieszkańców została uprowadzona 1. Jedną z większych bitew - ostatecznie przegraną - w tej kampanii stoczyło rycerstwo polskie 13 stycznia pod Turskiem Wielkim, gdzie Tatarzy urządzili swój obóz (ok. 15 km od Wiązownicy).
[1] Tomasz Jasiński, „Przerwany hejnał” Zeszyty DZIEJE NARODU I PAŃSTWA POLSKIEGO, KAW 1988. [2] Opis historyczny miasta i parafii Staszów przez ks. W. Sieka proboszcza tejże parafii. Radom 1918.
Prawdopodobnie kościół został zniszczony w trakcie najazdów Tatarskich, obecnie w tym miejscu znajduje się plac św. Wojciecha. 2
Właściwy najazd pod dowództwem Ordu (wnuka Czyngis-chana) nastąpił w pierwszych dniach marca 1241 r. Zagony tatarskie w sile ok. 10 tys. wojowników i zaplecza przeszły tą samą drogą: Zawichost, Sandomierz, Samborzec, Koprzywnica, Osiek, Staszów. Prawdopodobnie przeszły także przez okolice Wiązownicy. „W Staszowie zbezcześcili drewniany kościół - który w 1245 r. na nowo poświęcony został” 2. Docierają do Legnicy. Pod Chmielnikiem 18 marca 1241 r. oddziały polskie poniosły klęskę. Zginął wojewoda krakowski Włodzimierz.
1255 [1] Kodeks Dyplomatyczny Małopolski, 11381386. T. 2, sygn. CCCXLVI, s. 99-100. [2] Cecylian Niezgoda, „Błogosławiona Salomea Piastówna”. Wyd. O.O. Franciszkanów, Kraków, 1996, s.116-117.
Klaryski w Zawichoście. Dnia 18 kwietnia 1255 roku książe Bolesław V Wstydliwy wydaje przywilej fundacyjny dla szpitala pod wezwaniem św. Franciszka w Zawichoście i klasztoru Klarysek założonego przez siostrę księcia – Salomeę i hojnie ich uposaża nadaniem ziemi i dochodów 10 wsi książęcych, w tym wsi Wiązownica („Vesevnice que nunc Ostrov dicitur”) [1]. 9 sierpnia tego samego roku przywilej ten zatwierdził specjalną bullą papież Aleksander IV. W przywileju tym, oprócz dodatkowych dochodów z żup bocheńskich i dziesięcin, książe zezwolił im na budowę młynów i zakładanie karczem na terenie ich posiadłości, z których dochód stanowić miał własność klasztoru (tzw. regalia karczemne i młynne). Bolesław V Wstydliwy (1226-1279), książe krakowski i sandomierski był ostatnim przedstawicielem małopolskiej linii Piastów. Syn Leszka Białego i księżniczki ruskiej Grzymisławy i prawnuk Bolesława Krzywoustego. Żona Kinga, późniejsza święta, była fundatorką klasztoru klarysek w Starym Sączu.
10
Kroniki Wiązownickie | Krótka historia wsi Wiązownica
W archiwach znajdują się dokumenty podpisywane przez Bolesława V w Osieku (dworzec, miejsce postoju w drodze z Krakowa do Sandomierza) [2].
Mapa: Dzielnica (księstwo) Krakowskie za czasów Bolesława Wstydliwego w 1279 (wg. E. Niewiadomskiego).
1257
Klaryski w Skale. Zawichost leżał na drodze, którą szły ze wschodu do Małopolski wszystkie łupieżcze wyprawy. W obliczu częstych najazdów Litwinów, Rusinów, a także Mongołów na ziemie sandomierską szpital i klasztor Klarysek w Zawichoście zostaje przeniesiony w roku 1257 w bardziej bezpieczne miejsce do położonego pod Krakowem książęcego grodu Skały. Wydany z tej okazji dokument przez księcia Bolesława V Wstydliwego z dnia 2 marca 1257 roku potwierdza wcześniejsze nadania przywilejów na rzecz Klarysek. Ponownie wymieniona jest wieś Wiązownica („Wezounice que nunc ostrou dicitur”) [1]. W niektórych dokumentach wykazywano datę przeniesienia klasztoru na rok 1260. Ten błędny pogląd mógł powstać dzięki Kroniki Wiązownickie | Krótka historia wsi Wiązownica
11