Pharma and Health Business #69, Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2021 by ethosMEDIA

ISSN: 2241-0961

035

# ΙΑΝ-ΦΕΒ 2 0 1 6

// ##069 035 //Νοέμβριος-Δεκέμβριος Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2016 2021

/ #035 / Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2016

0 36 59

## ΙΝΟΕ-ΔΕΚ ΑΝ-ΦΕΒ 22 00 12 61

ΠΡΟΦΙΛ ΕΡΕΥΝΑ

Ο πιο καλός ο διοικητής Το παγκόσμιο βάρος από το post-Covid

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΡΟΦΙΛ

Πασχάλης Αποστολίδης Ο πιο καλός ο διοικητής ΑΡΘΡΟ Hubertus von Baumbach

ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 4ο Clinical

Πασχάλης Αποστολίδης ΕΡΕΥΝΑ Research Conference

Τεχνητή Νοημοσύνη στην Υγεία ΡΕΠΟΡΤΑΖ Think Tank για κλινικές 4ο Clinical µελέτες ΡΕΠΟΡΤΑΖ Research Conference Οι κλινικές w Tank w w .μελέτες v iκλινικές rus.com.gr Think για μετάI την S S Nπανδημία : 2241-0961 µελέτες

www.virus.com.gr ISSN: 2241-0961

Αφιέρωµα

Εµβόλια Εµβόλια Αφιέρωµα

Αφιέρωμα

Σακχαρώδης Διαβήτης

Mας εμπνέει ένα μοναδικό όραμα:

Να αλλάζουμε τη ζωή των ασθενών αξιοποιώντας την επιστήμη TM

1961-2021: 60 χρόνια παρουσίας στην Ελλάδα Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα bms-greece.gr

Η Υγεία σας σε έμπιστα χέρια Angelini Pharma Hellas Α.Β.Ε.Ε.

17ο χλμ Εθνικής Οδού Αθηνών-Λαμίας & Ρούπελ 4 145 64, Ν. Κηφισιά, Αθήνα Τηλ: 210 6269200, Fax: 210 8071688 e-mail: info@angelinipharma.gr, www.angelini.gr Ang.printad/1.6/2018

ΠΕΡ

ΟΜΕΝΑ

6 Έρευνα Το παγκόσμιο βάρος από το post-Covid 12 Infographics Η αξία των εμβολίων 14 Άρθρο Κωνσταντίνος Τριανταφυλλίδης DNA: Ευαίσθητα και άτρωτα άτομα στον κορωνοϊό

18 14

18 Άρθρο Hubertus von Baumbach Κίνδυνος από τη μικροβιακή αντοχή: Η ανθρωπότητα χρειάζεται επειγόντως νέα αντιβιοτικά 22 Έρευνα Τεχνητή Νοημοσύνη στην Υγεία 32 Ρεπορτάζ Διεθνής συνεργασία της φαρμακευτικής εταιρείας Boehringer Ingelheim με την Google

34 Ρεπορτάζ Οι κλινικές μελέτες μετά την πανδημία 43 ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ 44 Ρεπορτάζ Τι πρέπει να γνωρίζουμε για τον διαβήτη τύπου 1 46 Άρθρο Ανδρέας Μελιδώνης Νεότερες εξελίξεις στην αντιμετώπιση του διαβήτη

Κωνσταντίνος Ουζούνης CEO, ethosGROUP ouzounis.k@ethosmedia.eu

Χρήστος Χαραλαμπάκης KEY ACCOUNT MANAGER charalampakis.c@ethosmedia.eu

Νατάσσα Λαζαράκου ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΔΙΟΙΚΗΣΗΣ lazarakou.n@ethosmedia.eu

Δέσποινα Ροπόδη ADVERTISING EXECUTIVE ropodi.d@ethosmedia.eu

Αιμίλιος Νεγκής ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΣΥΝΤΑΞΗΣ negis.e@ethosmedia.eu

Αμαλία Λούβαρη ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ - ΔΙΟΡΘΩΣΗ louvari.a@ethosmedia.eu

Μαρία Αλιμπέρτη ΣΥΝΤΑΚΤΡΙΑ alimperti.m@ethosmedia.eu

069

# ΝΟΕ-ΔΕΚ 2021

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

50 Newsroom 54 Άρθρο Ελένη Κομνηνού Αυτοανοσία και σακχαρώδης διαβήτης: Πώς συνδέονται 56 Άρθρο Δρ Χρήστος Στάμου Διαβήτης: Ποιες δερματικές παθήσεις προειδοποιούν 58 Άρθρο Μάνια Νισκοπούλου Διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια: Πρόληψη και αντιμετώπιση

60 Άρθρο Αντώνιος Λέπουρας Διαλείπουσα νηστεία και διαβήτης τύπου 2 64 Ρεπορτάζ Το «σωσίβιο» στην κοιλιά αυξάνει τον κίνδυνο διαβήτη 66 Ρεπορτάζ Vegan διατροφή για άτομα με διαβήτη τύπου 1: Υπέρ και κατά 70 Άρθρο Χάρης Δημοσθενόπουλος Η διατροφή των ατόμων με διαβήτη τα Χριστούγεννα 72 Ρεπορτάζ Ξεπέρασαν το 1 εκατομμύριο οι διαβητικοί σε θεραπεία

66 Γιούλη Μουτεβελή ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΉ ΥΠΟΣΤΉΡΙΞΗ mouteveli.g@ethosmedia.eu

Πόπη Καλογιάννη ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟ popikalogianni@gmail.com

Λωρέττα Μπούρα ΥΠΕΥΘΥΝΗ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ boura.l@ethosmedia.eu

Θεόδωρος Αναγνωστόπουλος Shutterstock ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΑ

Μαρία Ανδριώτη ΛΟΓΙΣΤΗΡΙΟ andrioti.m@ethosmedia.eu

Pressious Αρβανιτίδης Α.Β.Ε.Ε. ΕΚΤΎΠΩΣΗ - ΒΙΒΛΙΟΔΕΣΙΑ

74 Ρεπορτάζ Η ευρωπαϊκή αγορά των ιατροτεχνολογικών προϊόντων

ιδιοκτησία

Λυσικράτους 64, 176 74 Καλλιθέα T: +30 210 998 4950, E: info@virus.com.gr • www.virus.com.gr • www.phb.com.gr • www.ethosmedia.eu • www.ethosevents.eu • www.banks.com.gr • www.insuranceworld.gr ISSN: 2241-0961

Απαγορεύεται αυστηρά η αναδημοσίευση φωτογραφιών και ύλης, ή μέρος αυτής, και η καθ’ οιονδήποτε τρόπο εκμετάλλευσή τους, χωρίς την έγγραφη άδεια του εκδότη

EDITΟRIAL

μένεται Καθοριστική ανα ρον ικ η παραλλαγή Όμ

Πρακτικά, αυτό σημαίνει ότι και ηπιότερη νόσηση να προκαλεί, θα προκληθεί έμφραγμα στο ήδη ταλαιπωρημένο σύστημα υγείας, με ανυπολόγιστες κοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις.

να χαν στέρεα δεδομέ μα αυτό, δεν υπήρ ίω με ση αι το είν ι αν ότ ότ αι είν Την ώρα που γραφ . Το μόνο σίγουρο οι ραλλαγής Όμικρον εμβολιασμένους, ει λλ βά οσ πρ ς για το ποιόν της πα πω ι κα λτα Δέ τη λτα. ή από θμό από ό,τι τη Δέ πολύ πιο μεταδοτικ ν σε μεγαλύτερο βα ου δίδ τα από με τη ι κα οποίοι να προστατεύουν λια εξακολουθούν βό έση εμ σχ τα ι σε ότ ό ι θμ τα ίνε μικρότερο βα Από την άλλη, φα νατο. Μάλλον σε θά ι κα ία λε ση νο βαριά νόσηση, υμε. Ακόμη κι με τη Δέλτα. όμως να μην πάθο μα θέ Το ε. υμ θο θα μά ι τόσο γρήγορα Αργά ή γρήγορα, γονός ότι διαδίδετα γε το , ση ση ό νό η ερ σε μικρό χρονικ αν προκαλεί ηπιότ άδες άνθρωποι λι χι ν στην ού υν νθ χο λυ ετέ μο οίοι θα συμμ σημαίνει ότι θα λιασμένοι–, οι οπ βο εμ ι κα μη κό . διάστημα –α ό ό,τι με τη Δέλτα λύτερο βαθμό απ αλεί, θα πανδημία σε μεγα να η νόσηση προκ ίνει ότι και ηπιότερ μα είας, με ση υγ τό α αυ ημ στ ά, σύ τικ Πρακ ταλαιπωρημένο η ό ήδ ο στ μα αγ μό σεις. Το νο θετικ προκληθεί έμφρ οικονομικές επιπτώ ν ι ρώ κα βα ές σο νικ ν ινω τω κο μα ακόψει το κύ ανυπολόγιστες αν να νή ικα ει ίχν ση δε είναι ότι η τρίτη δό βαθμό άγνωστο… σηλειών. Σε ποιον νο ν τω ι ι για κα ν εω λοιμώξ ριος είναι κρίσιμο ος και Φεβρουά ρι υά να νο ε Ια υμ ς νε ρο μή φέ κατα Κατά συνέπεια, οι θετικό είναι ότι αν νδημίας. Το μόνο κό βήμα για να ντι μα ση α έν ι την πορεία της πα νε θα έχουμε κά τε τό , βο κά κρον θα έχει ως ν μι το Ό ε περάσουμ τη διάδοση της τα χύ τα Η . κή μι ενδη ς. γίνει η Covid-19 το τείχος ανοσία στεί το πολυπόθη χτι να μα εσ έλ οτ απ καλές γιορτές… ορα μπορείτε και ήγ γρ ο πι ο όσ ε είτ Εμβολιαστ Αιμίλιος Νεγκής

editorial

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

ΕΡΕΥΝΑ

Μελέτη της IQVIA εκτιμά τις συνέπειες

Το παγκόσμιο βάρος από το post-Covid Ένας στους 5 ασθενείς έχουν μακροχρόνια προβλήματα υγείας

Περισσότεροι από 253 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν επηρεαστεί από την Covid-19 έως τις 15 Νοεμβρίου 2021.

άνω από 100 εκατομμύρια προβλήματα υγείας έχουν εμφανιστεί σε όλο τον κόσμο μετά τη νόσηση από Covid-19. Το φαινόμενο αναμένεται να προκαλέσει μακροχρόνια πίεση και κόστος στα συστήματα υγείας όλων των αναπτυγμένων χωρών. Είναι ενδεικτικό το ότι στις ΗΠΑ περίπου ένας στους πέντε ανθρώπους που μολύνθηκαν και νόσησαν από Covid-19 είχαν επίμονα και μακροχρόνια προβλήματα υγείας. Δηλαδή, 2,2 εκατ. άνθρωποι είχαν post-Covid επιπλοκές. Αυτό δείχνει μελέτη του IQVIA Institute, που βασίζεται σε πραγματικά δεδομένα (Real World Data) και βιβλιογραφική ανασκόπηση. Στόχος της μελέτης ήταν να υπολογίσει το μέγεθος του προβλήματος σε παγκόσμιο επίπεδο και να εκτιμήσει τη δυνητική ζήτηση για φάρμακα που απαιτούνται για τη θεραπεία των ασθενών. Όπως επισημαίνεται, δεν υπάρχει ακόμη ένας απλός και ενιαίος ορισμός για το τι εννοούμε ως post-Covid. Διεθνείς οργανισμοί και επιστημονικοί φορείς δεν έχουν καταλήξει σε έναν σαφή και ενιαίο ορισμό. Έτσι, καθίσταται ακόμη πιο δύσκολο να γίνει σαφής εκτίμηση για τις υπάρχουσες και μελλοντικές ανάγκες.

Τα βασικά ευρήματα Ε νώ υπάρχουν πολλοί ορισμοί του όρου post-Covid, γενικά αναφέρεται σε έναν όρο-«ομπρέλα» για το ευρύ φάσμα των συνεπειών στη σωματική και ψυχική υγεία που υπάρχουν μετά από τουλάχιστον

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

4 εβδομάδες μόλυνσης με SARS-CoV-2. Π αρά τον αυξανόμενο όγκο έρευνας, οι καταστάσεις υγείας μετά την Covid-19 παραμένουν ανεπαρκώς μελετημένες, με έλλειψη συναίνεσης σχετικά με τον ορισμό, την επιδημιολογία, τις υποκείμενες αιτίες και τις αποτελεσματικές θεραπευτικές στρατηγικές για τους ασθενείς.  Με βάση τα δεδομένα ανοικτών ιατρικών απαιτήσεων της IQVIA στις ΗΠΑ έως τον Ιούνιο του 2021, τουλάχιστον το 22% (2,2 εκατ.) από τα 9,7 εκατ. ασθενών με Covid-19 στη βάση δεδομένων είχαν μία ή περισσότερες παθήσεις (νέα διάγνωση ή επίμονη) ακόμη και μετά από 90 ημέρες από τη διάγνωση με Covid-19. Τ α συστήματα οργάνων που επηρεάζονται συχνότερα από προβλήματα υγείας μετά την Covid-19, σύμφωνα με τα ίδια δεδομένα, είναι το κεντρικό νευρικό σύστημα, το καρδιαγγειακό και το αναπνευστικό σύστημα.  Χρησιμοποιώντας μια εκτίμηση για τις παγκόσμιες συνέπειες και λαμβάνοντας υπόψη τον συνολικό πληθυσμό που διαγνώστηκε με Covid-19, εκτιμήθηκαν τουλάχιστον 104,6 εκατ. νεοδιαγνωσθείσες καταστάσεις μεταξύ των αναφερόμενων επιζώντων του Covid-19 έως τις 15 Σεπτεμβρίου 2021. Α ν ληφθούν υπόψη και τα αδιάγνωστα κρούσματα, ο αριθμός αυτός θα αυξηθεί σε τουλάχιστον 167,3-334,6 εκατ. καταστάσεις, υποθέτοντας συντελεστή 3,2 μη διαγνωσμένων περιπτώσεων για καθεμία αναφερόμενη περίπτωση στις ΗΠΑ.

Ενδημικός ο ιός Η πανδημία Covid-19 έχει προκαλέσει σοκ στον παγκόσμιο τομέα υγειονομικής περίθαλψης, δοκιμάζοντας τις αντοχές των συστημάτων υγειονομικής περίθαλψης. Ταυτόχρονα, έχει επιταχύνει την καινοτομία και τη συνεργασία που απαιτούνται για την αποτελεσματική εύρεση θεραπειών και εμβολίων. Παρά τις προσπάθειες και τις επιτυχίες, περισσότεροι από 253 εκατομμύρια άνθρωποι είχαν επηρεαστεί από την Covid-19 έως τις 15 Νοεμβρίου 2021 και υπάρχουν αυξανόμενα στοιχεία που υποδηλώνουν ότι η Covid-19 αρχίζει να εισέρχεται σε μια ενδημική φάση σε ορισμένες γεωγραφικές περιοχές. Σύμφωνα με μια έρευνα που διεξήχθη από το Nature, περίπου το 90% των επιστημόνων αναμένουν ότι ο SARS-CoV-2 θα γίνει ενδημικός και θα συνεχίσει να δημιουρ-

γεί εστίες σε διάφορα μέρη του κόσμου. Ενώ οι περισσότεροι από αυτούς που έχουν μολυνθεί έχουν αναρρώσει, ένας αναδυόμενος πληθυσμός επιζώντων του Covid-19 αναπτύσσει ένα ευρύ φάσμα νέων, επαναλαμβανόμενων ή συνεχιζόμενων προβλημάτων υγείας τουλάχιστον 4 εβδομάδες μετά την αρχική μόλυνση με Covid-19. Ακόμη και ένα ποσοστό ασυμπτωματικών ασθενών (δηλαδή ασθενών που δεν εμφάνισαν συμπτώματα Covid-19 τις ημέρες ή εβδομάδες μετά την αρχική μόλυνση) φαίνεται να αντιμετωπίζουν κάποια μακροχρόνια ή πρόσφατα διαγνωσμένα προβλήματα υγείας μετά την Covid-19. Αυτές οι καταστάσεις, γνωστές με τον όρο “post-Covid”, δεν έχουν ακόμη έναν ενιαίο ορισμό και αναφέρονται με διαφορετικά ονόματα από διαφορετικούς φορείς υγείας (βλ. Πίνακα 1).

Πίνακας 1 Οργανισμός Υγείας, Χώρα

Ορισμός

Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας Οι καταστάσεις μετά την Covid-19 εμφανίζονται σε άτομα με ιστορικό πιθανής ή επιβεβαιωμένης λοίμωξης SARS-CoV-2, συνήθως 3 μήνες από την έναρξη του Covid-19, με συμπτώματα που διαρκούν τουλάχιστον 2 μήνες και δεν μπορούν να εξηγηθούν με εναλλακτική διάγνωση. Center for Disease Control Post-Covid-19 είναι ένας γενικός όρος για το ευρύ φάσμα των συνεπειών στη σωματική και ψυχική υγεία που υπάρχουν 4 ή περισσότερες εβδομάδες μετά τη μόλυνση με and Prevention (CDC), ΗΠΑ SARS-CoV-2. The National Institute for Health and Ο όρος “Long-Covid-19” είναι ένας συνδυασμός του συνεχιζόμενου συμπτωματικού Covid-19 και του «post-Covid-19 συνδρόμου». Συνεχιζόμενα συμπτώματα Covid-19 για Care Excellence (NICE), Ηνωμένο Βασίλειο διάστημα 4 έως 12 εβδομάδες. Σύνδρομο μετά την Covid-19: Σημεία και συμπτώματα πέραν των 12 εβδομάδων. Haute Autorité de Santé (HAS), Γαλλία Η HAS καθορίζει τα ακόλουθα 3 κριτήρια για ασθενείς που υποφέρουν από παρατεταμένα συμπτώματα του Covid-19: 1. Συμπτώματα του Covid-19. 2. Ένα ή περισσότερα αρχικά συμπτώματα 4 εβδομάδες μετά την έναρξη της νόσου. 3. Κανένα από αυτά τα συμπτώματα δεν μπορεί να εξηγηθεί με άλλη διάγνωση.

ΕΡΕΥΝΑ

Πάντως, οι φορείς δημόσιας υγείας σε όλο τον κόσμο αναγνωρίζουν όλο και περισσότερο ότι το post-Covid μπορεί να έχει σοβαρό αντίκτυπο στη δημόσια υγεία:

Περίπου το 90% των επιστημόνων αναμένουν ότι ο SARS-CoV-2 θα γίνει ενδημικός και θα συνεχίσει να δημιουργεί εστίες σε διάφορα μέρη του κόσμου.

 Τα Εθνικά Ινστιτούτα Υγείας (NIH) στις ΗΠΑ έχουν ξεκινήσει μια πρωτοβουλία με την ονομασία RECOVER, με σκοπό την κατανόηση, την πρόληψη και τη θεραπεία των προβλημάτων υγείας μετά τη νόσηση από Covid.  Στο Ηνωμένο Βασίλειο έχει συσταθεί η κοινοπραξία “post-hospitalization COVID-19 study (PHOSP-COVID)”, που αποτελείται από κορυφαίους ερευνητές και κλινικούς γιατρούς.  Στον Καναδά, το CANCOV είναι μια προοπτική μελέτη που διεξάγεται από το Πανεπιστημιακό Δίκτυο Υγείας και χρηματοδοτείται από το Υπουργείο Υγείας του Οντάριο. Στόχος η αξιολόγηση των συνεπειών στη διάρκεια ενός έτους σε ασθενείς με Covid-19 και τους οικογενειακούς τους φροντιστές. Τ ο Γερμανικό Ομοσπονδιακό Υπουργείο Έρευνας έχει παράσχει χρηματοδότηση για 10 έργα που επικεντρώνονται στην εξωνοσοκομειακή περίθαλψη, την αποκατάσταση και τη φροντίδα και τη συνεργασία μεταξύ εξειδικευμένων εξωτερικών κλινικών για τη φροντίδα ασθενών με long-Covid.  Το Ινστιτούτο National de la Santé et de la Recherche Médicale (Inserm), που χρηματοδότησε μια μελέτη στη Γαλλία, που στοχεύει στην ανάπτυξη μιας καλύτερης κατανόησης των βραχυπρόθεσμων και μακροπρόθεσμων αποτελεσμάτων και μηχανισμών πίσω από τα επίμονα συμπτώματα για μήνες μετά τη διάγνωση.

Πίνακας 2

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Πιθανά αίτια Ενώ το χρονικό πλαίσιο που καθορίζει τα προβλήματα υγείας μετά την Covid-19 έχει καθοριστεί αρκετά σταθερά από διάφορους οργανισμούς μεταξύ τεσσάρων εβδομάδων και τριών μηνών μετά τη διάγνωση του Covid-19, οι συνθήκες που αποτελούν μέρος του ορισμού μετά την Covid-19 δεν είναι ακόμα επαρκώς τεκμηριωμένες. Αυτό μπορεί να οφείλεται στην ποικιλία των πιθανών λόγων για τη γένεση αυτών των συνθηκών (βλ. Πίνακα 2). Αυτές οι καταστάσεις μπορεί να προκύψουν λόγω των παθοφυσιολογικών αλλαγών που προκαλούνται από τον ίδιο τον ιό και μπορούν να παρατηρηθούν σε ασθενείς με διάγνωση Covid-19, ανεξάρτητα από το αν ήταν συμπτωματικοί ή ασυμπτωματικοί. Άτομα που δεν έλαβαν ποτέ τεστ και διάγνωση για την Covid-19 ή δεν είχαν πρόσβαση σε τεστ, μπορούν επίσης να αναπτύξουν αυτά τα μακροπρόθεσμα συμπτώματα και να αποτελούν μέρος αυτού του τμήματος ασθενών ως οι λεγόμενοι «σκιώδεις ασθενείς» μετά την Covid-19. Ορισμένες ψυχικές και ψυχολογικές καταστάσεις, όπως η κατάθλιψη, μπορεί να προκύψουν λόγω του φόβου και του άγχους λόγω της μόλυνσης από Covid-19 ή του lockdown και άλλων περιοριστικών μέτρων. Ένας άλλος λόγος για την εμφάνιση αυτών των καταστάσεων μετά την Covid-19 θα μπορούσε να είναι η επιβάρυνση της θεραπείας, περιλαμβανομένης και της θεραπευτικής αγωγής. Παραδείγματος χάριν, η αλόγιστη χρήση ορισμένων θεραπειών, όπως τα στεροειδή, έχουν οδηγήσει σε αύξηση των περιπτώσεων μαύρου μύκητα στην Ινδία και ίσως σε αύξηση της συχνότητας εμφάνισης οξείας αγγειακής

Πίνακας 3

νέκρωσης των οστών στη μετα-Covid περίοδο ή λόγω της νοσηλείας στη μονάδα εντατικής θεραπείας και της διασωλήνωσης. Μαζί με αυτές τις αιτίες, ορισμένες από αυτές τις καταστάσεις θα μπορούσαν να οφείλονται στην αποκάλυψη παθήσεων που δεν είχαν διαγνωσθεί προηγουμένως.

Ευρύ φάσμα προβλημάτων υγείας Ανεξάρτητα από τους όρους που χρησιμοποιούνται για την περιγραφή των μετα-Covid προβλημάτων υγείας, φαίνεται πως αυτά επηρεάζουν πολλαπλά συστήματα οργάνων (βλ. Πίνακα 3). Το post-Covid νοείται πλέον ως πολυοργανική διαταραχή ή σύνδρομο που αποτελείται από έναν αστερισμό διαφορετικών καταστάσεων υγείας, που είναι οξείες, χρόνιες ή και τα δύο, και ποικίλλουν ως προς τη σοβαρότητα. Τα αναδυόμενα στοιχεία υπογραμμίζουν ότι τα προβλήματα υγείας μετά την Covid-19 είναι δυναμικά και εξελισσόμενα, με τις πιο πρόσφατες μελέτες να αναφέρουν περισσότερες από 200 διαφορετικές καταστάσεις υγείας! Αν και λιγότερο σοβαρές, καταστάσεις υγείας μετά την Covid-19 ανιχνεύονται και σε παιδιά. Σύμφωνα με τα στοιχεία που δημοσιεύθηκαν από το Office for National Statistics του Ηνωμένου Βασιλείου, περίπου το 13% των παιδιών στο Ηνωμένο Βασίλειο ηλικίας 2 έως 11 ετών και περίπου το 15% των παιδιών ηλικίας 12 έως 16 ετών εξακολουθούν να έχουν συμπτώματα 5 εβδομάδες μετά την αρχική τους μόλυνση. Μια συγκεκριμένη πάθηση που ονομάζεται Πολυοργανικό Φλεγμονώδες Σύνδρομο στα

Παιδιά (MIS-C), στο οποίο διάφορα μέρη του σώματος μπορεί να υποστούν σοβαρή φλεγμονή, παρατηρείται σε παιδιά που έχουν μολυνθεί με Covid-19.

Εμβολιασμός & post-Covid Το γεγονός ότι η αποτελεσματικότητα των εμβολίων φθάνει στο 80-90% σημαίνει ότι, παρά τους μαζικούς εμβολιασμούς, θα συνεχίσουν να υπάρχουν κρούσματα Covid-19 και άρα τα εμβόλια δεν μπορούν να μειώσουν πλήρως την επιβάρυνση των συστημάτων υγείας από τα postCovid προβλήματα υγείας.

Δεν υπάρχει ακόμη ένας απλός και ενιαίος ορισμός για το τι εννοούμε ως post-Covid.

 Πρόσφατες μελέτες αποδεικνύουν ότι σχεδόν το 30%-40% των εμβολιασμένων ασθενών μετά την Covid-19 έχουν βιώσει μια ανάπαυλα στα συμπτώματά τους μετά τον εμβολιασμό. Μ ια μελέτη που δημοσιεύθηκε από το CDC δείχνει ότι περίπου το 28,7% των ασθενών με θετικό τεστ για την Covid-19 ανέφεραν ότι πίστευαν πως ο εμβολιασμός έκανε τα μακροπρόθεσμα συμπτώματά τους καλύτερα. Μ ια άλλη μελέτη από το Ηνωμένο Βασίλειο ανέφερε ότι μόνο το 5% όσων είχαν μολυνθεί με Covid-19 μετά τον εμβολιασμό εμφάνισαν συμπτώματα για τέσσερις εβδομάδες ή περισσότερο.

Υπάρχουν πολλές θεωρίες που υποστηρίζουν πως τα εμβόλια θα μπορούσαν να βοηθήσουν ασθενείς με post-Covid προβλήματα υγείας. Μπορεί να οφείλεται στην απομάκρυνση των υπολειμμάτων του ιού ή στη διακοπή μιας επιβλαβούς ανοσο-

ΕΡΕΥΝΑ

Υπάρχουν πολλές θεωρίες που υποστηρίζουν πως τα εμβόλια θα μπορούσαν να βοηθήσουν ασθενείς με post-Covid προβλήματα υγείας.

λογικής απόκρισης ή στην επαναφορά του ανοσοποιητικού συστήματος. Ωστόσο, δεν υπάρχουν ακόμη οριστικά στοιχεία που να υποστηρίζουν την υπόθεση ότι ο εμβολιασμός μπορεί να μειώσει τα συμπτώματα μετά τη νόσηση από Covid.

Παραλλαγές του ιού Ως γνωστόν, διεθνώς, έχει κυριαρχήσει η παραλλαγή Δέλτα, η οποία έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα μεταδοτική και έχει την ικανότητα να επαναμολύνει ανθρώπους που είχαν μολυνθεί από τα αρχικά στελέχη του ιού. Δεν έχει ξεκαθαριστεί πάντως αν η Δέλτα ή κάποια άλλη παραλλαγή συνδέεται με περισσότερα και σοβαρότερα, μακροχρόνια προβλήματα υγείας. Το ίδιο ισχύει και για την παραλλαγή Όμικρον, που έχει εμφανιστεί πρόσφατα στο διεθνές προσκήνιο, σπέρνοντας ανησυχία, καθώς έχει πολλές μεταλλάξεις στην πρωτεΐνη ακίδα του ιού, γεγονός που αυξάνει τις πιθανότητες επαναμολύνσεων και διαφεύγει των διαθέσιμων εμβολίων. Η μελέτη της IQVIA δεν κάνει αναφορά στην Όμικρον.

Πρόσθετο κόστος Οι τρέχουσες θεραπευτικές συστάσεις από διάφορους φορείς υγείας υπογραμμίζουν την ανάγκη για μια διεπιστημονική προσέγγιση για την αξιολόγηση και τη διαχείριση των ασθενών με post-Covid. Επί του παρόντος, δεν έχει εγκριθεί καμία ειδική θεραπεία για την πρόληψη ή τη θεραπεία καταστάσεων post-Covid και οι κατευθυντήριες γραμμές για τη θεραπεία των ασθενών είναι σε εξέλιξη. Τ ο εκτιμώμενο κόστος για τη θεραπεία αυτών των καταστάσεων με το ήδη υπάρχον πρότυπο περίθαλψης αναμένεται να

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

δημιουργήσει μια πιθανή επιβάρυνση από 3,8 έως 43,2 δισ. δολάρια! Ο ρισμένες πρόσφατα αναδυόμενες και διφορούμενες καταστάσεις, όπως η ομίχλη του εγκεφάλου (brain fog), απαιτούν περαιτέρω έρευνα για την κατανόηση της αιτίας και των πιθανών στρατηγικών θεραπείας. Η διερεύνηση των κλινικών δοκιμών για τους ασθενείς με post-Covid υποδηλώνει ότι υπάρχουν πολύ λίγες συνεχιζόμενες επεμβατικές δοκιμές που αξιολογούν επί του παρόντος φάρμακα ειδικά για προβλήματα υγείας post-Covid. Μεταξύ αυτών των μελετών, 16 επικεντρώνονται στο αναπνευστικό, 7 στο κεντρικό νευρικό σύστημα, 4 στο καρδιαγγειακό κ.ά. Από το σύνολο των 476 κλινικών δοκιμών για καταστάσεις υγείας μετά την Covid-19, 40 μελέτες αναγνωρίστηκαν ως παρεμβατικές, η πλειονότητα των οποίων επικεντρώθηκαν στην αξιολόγηση της αποτελεσματικότητας των υφιστάμενων εγκεκριμένων φαρμάκων στη θεραπεία ασθενών μετά την Covid-19. Η μελέτη καταλήγει: «Καθώς τα κρούσματα Covid-19 συνεχίζουν να αυξάνονται, αναμένεται να αυξηθεί και το κομμάτι των ασθενών που έχουν μακροχρόνια προβλήματα υγείας μετά την αρχική νόσηση. Μαζί με μια αυξανόμενη ανάγκη κατανόησης του προβλήματος για την ανάπτυξη στρατηγικών φροντίδας και υποστήριξης των ασθενών. Το κόστος που συνεπάγεται η φροντίδα αυτών των ασθενών θα πρέπει επίσης να αξιολογηθεί για να βοηθηθούν οι κυβερνήσεις, οι πάροχοι υγειονομικής περίθαλψης και οι ασφαλιστικοί οργανισμοί, για να λάβουν τεκμηριωμένες αποφάσεις στη διαχείριση αυτής της ομάδας των ασθενών».•••

ΙΝFOGRAPHICS

Η αξία των εμβολίων Η διαφύλαξη της Πνευματικής Ιδιοκτησίας θεμελιώνει την επιστημονική έρευνα

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων και Συνδέσμων (EFPIA) και ο Σύνδεσμος Φαρμακευτικών Επιχειρήσεων Ελλάδος (ΣΦΕΕ) παρουσιάζουν ένα infographic το οποίο καταγράφει τα τελευταία στοιχεία για τα εμβόλια Covid-19 και την επίδραση σε διεθνές επίπεδο. Μέσα από τα στοιχεία αυτά αναδεικνύεται το γεγονός πως η διαφύλαξη της Πνευματικής Ιδιοκτησίας αποτελεί ακρο-

γωνιαίο λίθο της επιστημονικής έρευνας και της καινοτομίας. Η αξία της καινοτομίας, όπως εκφράστηκε με την ανάπτυξη αποτελεσματικών εμβολίων κατά της Covid-19, σε συνδυασμό με τη συνεχώς αυξανόμενη παραγωγή τους έχουν καταφέρει να οριοθετήσουν τις επιπτώσεις της πανδημίας. Η επιστήμη και η καινοτομία πάντα βρίσκουν τον τρόπο να καταστήσουν δυνατό αυτό που κάποτε φαινόταν αδύνατο.•••

ΜΕΛΕΤEΣ

Ποιοι Νέες εξελίξεις γενετικοίστην παράγοντες πανδημία επηρεάζουν

DNA: Ευαίσθητα και άτρωτα άτομα στον κορωνοϊό Μεγάλο ερευνητικό πρόγραμμα COVID-19 Host Genetics Initiative του Κωνσταντίνου Τριανταφυλλίδη, Ομότιμου καθηγητή Γενετικής

Λίγα άτομα δεν έχουν καθόλου πρωτεϊνικό υποδοχέα ACE2 στη μεμβράνη των κυττάρων τους.

ία από τις πιο εντυπωσιακές πτυχές της λοίμωξης SARS-CoV-2 είναι το ευρύ φάσμα κλινικών εκδηλώσεων της νόσου Covid-19. Γνωρίζουμε ότι, πέρα από τη γενετική σύσταση του κορωνοϊού, η ηλικία, το φύλο και η παρουσία υποκείμενης νόσου είναι κύριοι παράγοντες που επηρεάζουν την έκβαση της λοίμωξης με τον ιό SARS-CoV-2. Όσον αφορά τα υποκείμενα νοσήματα, περιλαμβάνονται άτομα με καρδιοπάθειες, χρόνια αναπνευστικά νοσήματα, αυτοάνοσα νοσήματα (ασθενείς με φλεγμονώδη νόσο του εντέρου, ρευματοειδή αρθρίτιδα κ.λπ.), αρρύθμιστο σακχαρώδη διαβήτη, μη ρυθμισμένη υπέρταση, οι νεφροπαθείς και οι παχύσαρκοι. Οι παράγοντες όμως αυτοί δεν αρκούν για να εξηγήσουν πλήρως την ετερογένεια των κλινικών που παρατηρείται. Μήπως το μυστικό της απάντησης σε αυτά τα ερωτήματα κρύβεται και στο DNA μας; Τον Μάρτιο του 2020, χιλιάδες επιστήμονες σε όλο τον κόσμο ενώθηκαν για να απαντήσουν σε αυτό το πιεστικό και περίπλοκο ερώτημα: ποιοι γενετικοί παράγοντες επηρεάζουν, γιατί ορισμένοι μολύνονται από τον κορωνοϊό και από αυτούς που μολύνονται ορισμένοι ασθενείς με Covid-19 αναπτύσσουν σοβαρή, απειλητική για τη ζωή ασθένεια που απαιτεί νοσηλεία, ενώ άλλοι δραπετεύουν με ήπια συμπτώματα ή καθόλου συμπτώματα; Για τον σκοπό αυτό άρχισε η υλοποίηση μεγάλου ερευνητικού προγράμματος, που ονομάζεται COVID-19 Host Genetics Initiative (COVID-19 HGI) (https://www.covid19hg.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

org/). Το πρόγραμμα σχεδίασε ο Andrea Ganna, επικεφαλής του ομίλου στο Ινστιτούτο Μοριακής Ιατρικής Φινλανδίας (FIMM) στο Πανεπιστήμιο του Ελσίνκι, και ο Mark Daly, διευθυντής του FIMM και μέλος του Τεχνολογικού Ινστιτούτου Μασαχουσέτης στο Harvard (ΗΠΑ). Τα αποτελέσματα της επιστημονικής πρωτοβουλίας, αλλά και άλλων ερευνητών, ήδη έχουν δημοσιευτεί: A) Στις βάσεις γενετικών δεδομένων διαπιστώνουμε ότι στο γονίδιο ACE2 έχουν περιγραφεί 1.700 παραλλαγές, από τις οποίες 62 βρίσκονται στις περιοχές κωδικοποίησης του γονιδίου. Μάλιστα από αυτές 32 επηρεάζουν την αλληλουχία αμινοξέων της πρωτεΐνης ACE2 και ορισμένες διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο για τη σύνδεση με την πρωτεΐνη της ακίδας του ιού. Τέλος, λίγα άτομα δεν έχουν καθόλου πρωτεϊνικό υποδοχέα ACE2 στη μεμβράνη των κυττάρων τους. Είναι σπάνιο μεν, αλλά θεωρητικά αυτοί οι άνθρωποι θα πρέπει να μην προσβάλλονται από τον ιό, γιατί δεν έχουν τον υποδοχέα του. Β) Για το γονίδιο TMPRSS2, παρόμοια, υπάρχουν άνθρωποι που λόγω της γενετικής τους σύστασης θα πρέπει να έχουν μεγαλύτερη αντοχή στη μόλυνση από κορωνοϊό. Συμπερασματικά, οι δύο αυτές πρωτεΐνες έχουν αρκετές παραλλαγές στην αλληλουχία των αμινοξέων τους που επηρεάζουν τη διαμόρφωση του υποδοχέα ή της πρωτεάσης σε ποσοστό 10%-15%, με αποτέλεσμα να έχουν άλλες λίγο καλύτερη και άλλες

Άτομα που έχουν ομάδα αίματος τύπου Α είχαν 45% υψηλότερο κίνδυνο προδιάθεσης λοίμωξης από τον κορωνοϊό.

λίγο χειρότερη λειτουργικότητα. C) Διαπιστώθηκε ότι άτομα που έχουν ομάδα αίματος τύπου Α είχαν 45% υψηλότερο κίνδυνο προδιάθεσης λοίμωξης από τον κορωνοϊό σε σύγκριση με άτομα με άλλες ομάδες αίματος (Β και ΑΒ). Από την άλλη, τα άτομα με ομάδα αίματος Ο είχαν 35% χαμηλότερο κίνδυνο να μολυνθούν από τον κορωνοϊό ή με άλλα λόγια η ομάδα αίματος Ο προσφέρει μεγαλύτερη προστασία ώστε να μη μολυνθεί κάποιος από τον κορωνοϊό. Άτομα της ομάδας αίματος Ο είναι πλούσια σε αντισώματα, μια και έχουν τόσο το αντίσωμα α όσο και το

β, ενώ τα άτομα της ομάδας ΑΒ δεν έχουν κανένα αντίσωμα. Μια απλή εξήγηση για αυτήν την παρατήρηση είναι η ακόλουθη: Το γονίδιο ΑΒΟ, που ελέγχει την ομάδα αίματος, παίζει επίσης ρόλο στη βιοχημική σύνθεση της επιφάνειας/μεμβράνης των κυττάρων μας. Ενδέχεται αλλαγές στην πρωτεϊνική σύσταση και δομή της επιφάνειας των κυττάρων μας να επηρεάζουν την ευπάθεια κάποιου κυττάρου να μολυνθεί ή όχι από τον νέο κορωνοϊό. Στη χώρα μας, η συχνότητα των ομάδων αίματος Ο, Α, Β και ΑΒ είναι 40%, 42%, 14% και 4%, αντίστοιχα. Θα άξιζε να δημοσιοποιηθούν στοιχεία αν οι περισσό-

ΜΕΛΕΤEΣ

τεροι ασθενείς με Covid-19 στη χώρα μας είναι ομάδας Α και Β (που είναι και οι περισσότεροι = 56%) και ελάχιστοι της ομάδας Ο. Με αυτόν τον τρόπο θα υπήρχε μία επιπλέον προειδοποίηση ποιοι συμπολίτες μας κινδυνεύουν περισσότερο να μολυνθούν από τον κορωνοϊό. D) Περίπου το 3,5% των ασθενών με Covid-19 με σοβαρά κλινικά συμπτώματα έχει μεταλλάξεις σε γονίδια που εμπλέκονται στην αντιιική άμυνα (παραγωγή ιντερφερόνης). Γενετικές παραλλαγές στο γονίδιο IFNAR2 εντοπίστηκαν σε ασθενείς με σοβαρή νόσο Covid. Το γονίδιο IFNAR2 συνδέεται με ένα ισχυρό αντιιικό μόριο που ονομάζεται ιντερφερόνη, το οποίο βοηθά στην εκκίνηση του ανοσοποιητικού συστήματος μόλις εντοπιστεί μια λοίμωξη. H χαμηλή έκφραση του γονίδιου του υποδοχέα της ιντερφερόνης-2 (IFNAR2) είναι απειλητική για τη ζωή ασθένεια Covid-19, γιατί μπορεί να δώσει στον ιό ένα πρώιμο πλεονέκτημα, επιτρέποντάς του να αναπαραχθεί γρήγορα, οδηγώντας σε πιο σοβαρή ασθένεια.

Η γενετική μετάλλαξη που συνδέεται με την άνοια ενδέχεται να αυξάνει τον κίνδυνο ενός ανθρώπου για σοβαρή νόσηση από τη νόσο Covid-19.

E) Το γονίδιο της απολιποπρωτεΐνης Ε (ApoE) έχει τρία αλληλόμορφα e2, e3 και e4, που καθορίζουν τρεις ισομορφές (APOE2 APOE3 και APOE4), αντίστοιχα. Το αλληλόμορφο Apo e4 είναι ο γενετικός παράγοντας που θέτει τους ανθρώπους σε μεγαλύτερο κίνδυνο να αναπτύξουν τη νόσο Αλτσχάιμερ. Η γενετική αυτή μετάλλαξη, που συνδέεται με την άνοια, ενδέχεται να αυξάνει τον κίνδυνο ενός ανθρώπου για σοβαρή νόσηση από την Covid-19. Ερευνητές διαπίστωσαν ότι όσοι ήταν ομόζυγοι (ApoE e4e4) για το αλληλόμορφο e4 αντιμετώπιζαν διπλάσιο κίνδυνο να παρουσιάσουν Covid-19 με σοβαρά συμπτώματα από άτομα που ήταν ομόζυγα για το αλληλόμορφο e3. F) Το γονίδιο FOXP4, το οποίο συνδέεται

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

με καρκίνο του πνεύμονα, σχετίζεται με σοβαρό Covid-19. Γειτονικό γονίδιο αυξάνει την έκφραση του γονιδίου FOXP4, υποδηλώνοντας ότι η αναστολή του γονιδίου θα μπορούσε να είναι μια πιθανή θεραπευτική στρατηγική. G) Τρία γονίδια (MUC5B, SFTPD και SLC22A31) σχετίζονται με τη σοβαρότητα της νόσου του Covid-19. G.1_ Παραλλαγή που βρίσκεται στον υποκινητή του γονιδίου MUC5B δρα προστατευτικά κατά της νοσηλείας. Αυτή η παραλλαγή αυξάνει την έκφραση του γονιδίου MUC5B στον πνεύμονα και είναι η ισχυρότερη γνωστή παραλλαγή που σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο ανάπτυξης ιδιοπαθούς πνευμονικής ίνωσης. G.2_ Το γονίδιο SFTPD κωδικοποιεί την επιφανειοδραστική πρωτεΐνη D (SP-D) που συμμετέχει στην έμφυτη ανοσολογική απόκριση, προστατεύοντας τους πνεύμονες κατά των εισπνεόμενων μικροοργανισμών. Μετάλλαξη στο γονίδιο ενέχει αυξημένο κίνδυνο νοσηλείας και έχει συσχετιστεί στο παρελθόν με αυξημένο κίνδυνο χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας και μειωμένη πνευμονική λειτουργία. G.3_ Μεταλλάξεις στο γονίδιο SLC22A31 προσδίδουν επίσης κίνδυνο νοσηλείας. Το γονίδιο SLC22A31 ανήκει σε οικογένεια διαλυτών πρωτεϊνών που διευκολύνουν τη μεταφορά σε μεμβράνες και συρρυθμίζεται με άλλες επιφανειοδραστικές πρωτεΐνες. H) Γενετική παραλλαγή στο γονίδιο DPP9 σχετίζεται με κρίσιμη ασθένεια Covid-19. Το γονίδιο DPP9 κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη με διάφορες ενδοκυτταρικές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της διάσπασης του βασικού μεσολαβητή αντιιικής σηματοδότησης CXCL10, και παίζει σημαντικό ρόλο στην παρουσίαση αντιγόνου στο ανοσοποιητικό και την ενεργοποίηση ορισμέ-

νων διαδικασιών της φλεγμονής. Γενετικές παραλλαγές στο γονίδιο DPP9 εμπλέκονται στον καρκίνο του πνεύμονα και σχετίζονται με ιδιοπαθή πνευμονική ίνωση. I) Το γονίδιο ΤΥΚ2, το οποίο εμπλέκεται σε ορισμένες αυτοάνοσες ασθένειες. Ειδικότερα, το γονίδιο TYK2 παίζει σημαντικό ρόλο στην ενεργοποίηση ορισμένων κυττάρων του ανοσοποιητικού συστήματος και σχετίζεται με φλεγμονώδεις αποκρίσεις που είναι γνωστό ότι προκαλούν την «καταιγίδα κυτταροκινών», που είναι υπεύθυνη για τον θάνατο ακόμη και νεότερων ασθενών που προσβάλλονται από αυτήν την ασθένεια. Η υψηλή έκφραση δηλαδή αυτού του γονιδίου σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο νόσησης σε νοσοκομείο και εκδήλωσης σοβαρών συμπτωμάτων νόσου Covid-19. J) Ολλανδοί ερευνητές διαπίστωσαν ότι τέσσερις νέοι υγιείς άνδρες από δύο ανεξάρτητες οικογένειες εκδήλωσαν σοβαρή νόσο Covid-19. Μάλιστα στο ένα ζευγάρι, το ένα από τα δύο αδέλφια κατέληξε από τις συνέπειες της λοίμωξης. Οι ερευνητές ανέλυσαν το DNA από τα μέλη των δύο οικογενειών. Από τη γενετική ανάλυση διαπίστωσαν ότι σε καθεμιά από τις δύο οικογένειες τα αδέλφια έφεραν μετάλλαξη (έλλειμμα 4 νουκλεοτιδίων) στο φυλοσύνδετο γονίδιο του υποδοχέα TLR7. Το κανονικό γονίδιο αυτό βρίσκεται στο χρωμόσωμα Χ και κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη που αποτελεί «ανιχνευτή» του ανοσοποιητικού μας συστήματος. Η μετάλλαξη στο γονίδιο TLR7 έχει ως αποτέλεσμα εξασθενημένες αποκρίσεις ιντερφερονών τύπου Ι και II. K) Άτομα/φορείς δύο μεταλλάξεων στο γονίδιο SERPINA1 του DNA μας, που οδηγούν σε ανεπάρκεια της πρωτεΐνης άλφα-αντιθρυψίνης, διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο να ασθενήσουν ή και να καταλήξουν από τη νόσο Covid-19. L) Η υψηλή έκφραση του χημειοτακτικού υποδοχέα μονοκυττάρων/μακροφάγων CCR2 σχετίζεται, επίσης, με σοβαρή νόσο Covid-19. Οι συγγραφείς σημείωσαν ότι υπάρχει θεραπεία σε κλινικές δοκιμές που περιορίζει ή αναστέλλει την έκφραση του γονίδιου CCR2, μια πρωτεΐνη που εμπλέκεται στην ανοσοαπόκριση. Αυτά τα χημικά είναι γνωστά ως αναστολείς JAK (κινάσες Janus) και συχνά συνταγογραφούνται για χρόνιες ασθένειες, όπως ο καρκίνος και η αρθρίτιδα. Οπότε μπορούν να αναπτυχθούν θεραπείες που μπορούν να μπλοκά-

ρουν (να αναστείλουν) τη βιοσύνθεση αυτού του υποδοχέα και ως εκ τούτου να αποτελέσουν μια θεραπευτική επιλογή. M) Άτομα με παραλλαγές στο γονίδιο KANSL1 δρουν προστατευτικά κατά της νοσηλείας λόγω του Covid-19. N) Οι πρωτεΐνες του συμπλέγματος ιστοσυμβατότητας (HLA-A, HLA-Β και HLA-C), που καθορίζουν Ανθρώπινα Λευκοκυτταρικά Αντιγόνα (HLA), είναι σημαντικές τόσο για τον τρόπο με τον οποίο το ανοσοποιητικό σύστημα αναγνωρίζει ξένα αντιγόνα (π.χ. ιούς και μικρόβια) όσο και για το πώς ανταποκρίνεται και κινητοποιείται έναντι μολύνσεων από ιούς και μικρόβια. Με άλλα λόγια, η γενετική ποικιλότητα σε γονίδια HLA μπορεί να επηρεάσει την ευαισθησία και τη σοβαρότητα της λοίμωξης από σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο κορωνοϊού SARS-CoV-2. Διαπιστώθηκε π.χ. ότι άτομα που ήταν φορείς του αλληλόμορφου HLA-B 46: 01 είχαν τα λιγότερα δεσμευτικά πεπτίδια για τον ιό SARS-CoV-2, υποδηλώνοντας ότι άτομα με αυτό το αλληλόμορφο μπορεί να είναι ιδιαίτερα ευάλωτα στη νόσο Covid-19. Αντίθετα, άτομα με το αλληλόμορφο HLA-B 15:03 (συχνότητα περίπου 2%) έδειξαν τη μεγαλύτερη ικανότητα παρουσίασης εξαιρετικά συντηρημένων πεπτιδίων SARS-CoV-2, υποδηλώνοντας ότι θα μπορούσε να επιτρέψει την ανοσία που βασίζεται σε προστατευτικά κύτταρα. Παρόμοια, τρία ακόμη αλληλόμορφα HLA (HLADRB1 15: 01, -DQB1 06: 02 και -B 27: 07) μπορεί να προδιαθέτουν για ένα λιγότερο ευνοϊκό αποτέλεσμα στα κλινικά συμπτώματα της νόσου Covid-19. Η τυποποίηση των HLA (δηλαδή ο ακριβής προσδιορισμός του υπότυπου για κάθε διαφορετικό μόριο HLA σε κάθε άτομο) θα μπορούσε να προσφέρει πολύτιμες πληροφορίες σχετικά με το πώς μπορεί να εκδηλωθεί η νόσος Covid-19 στο άτομο αυτό και να βοηθήσει στην ιεράρχηση των θεραπευτικών επιλογών, όπως π.χ. της πρώιμης έναρξης μιας πιο ειδικής θεραπείας αν ο κίνδυνος είναι υψηλός και πριν τα συμπτώματα γίνουν σοβαρά. Αυτού του τύπου μελέτες είναι σημαντικές όχι μόνο για την πρόοδο στην κατανόησή μας για την ευαισθησία του ανθρώπου σε λοίμωξη στον κορωνοϊό, αλλά παράλληλα υπογραμμίζουν την αξία της παγκόσμιας επιστημονικής συνεργασίας για την αποσαφήνιση της σχέσης γενετικής ποικιλότητας και ευαισθησίας σε μολυσματικές ασθένειες του ανθρώπου.•••

Το γονίδιο FOXP4, το οποίο συνδέεται με καρκίνο του πνεύμονα, σχετίζεται με σοβαρό Covid-19.

Τρία γονίδια (MUC5B, SFTPD και SLC22A31) σχετίζονται με τη σοβαρότητα της νόσου του Covid-19.

ΑΡΘΡΟ

Ο Νέες φαρμακευτικός εξελίξεις στην κλάδος πανδημία προτείνει μια σειρά από συγκεκριμένα μέτρα

Κίνδυνος από τη μικροβιακή αντοχή: Η ανθρωπότητα χρειάζεται επειγόντως νέα αντιβιοτικά Η έρευνα της φαρμακοβιομηχανίας κατά της μικροβιακής αντοχής

Η του Hubertus von Baumbach, προέδρου της EFPIA και γενικού διευθυντή της Boehringer Ingelheim

μικροβιακή αντοχή είναι μία από τις κορυφαίες απειλές για την ανθρώπινη υγεία παγκοσμίως, ωστόσο ελάχιστες είναι οι δράσεις για την αντιμετώπισή της. Αυτό μπορεί και πρέπει να αλλάξει. Φανταστείτε έναν κόσμο στον οποίο ακόμη και μια ιατρική επέμβαση ρουτίνας μπορεί να εξελιχθεί σε απειλή για τη ζωή του ασθενούς και οι θεραπείες για νόσους όπως ο καρκίνος είναι απαγορευτικά επικίνδυνες. Μετά από δεκαετίες ιατρικής προόδου, αυτό το ενδεχόμενο μπορεί να φαίνεται υπερβολικό, αλλά πλέον, με την εμφάνιση της μικροβιακής αντοχής, έχει εξελιχθεί σε υπαρκτό και ορατό κίνδυνο. Σήμερα, πάνω από 700.000 άνθρωποι παγκοσμίως πεθαίνουν κάθε χρόνο λόγω της μικροβιακής αντοχής. Χωρίς συντονισμένη, συλλογική δράση, ο αριθμός αυτός θα μπορούσε να ξεπεράσει τα 10 εκατομμύρια ετησίως έως το 2050. Για να αντιληφθούμε την τάξη μεγέθους, ο αριθμός αυτός είναι διπλάσιος από τον εκτιμώμενο αριθμό θανάτων λόγω του ιού SARS-CoV-2. Ο αριθμός των βακτηρίων, των ιών, των μυκήτων και των παρασίτων που είναι ανθεκτικά στις θεραπείες διαρκώς αυξάνεται, ενώ τα αποτελεσματικά «όπλα» που διαθέτουμε για την αντιμετώπισή τους εξαντλούνται. Συνδυαστικά αυτές οι εξελίξεις καθιστούν

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

τη μικροβιακή αντοχή μία από τις σοβαρότερες υγειονομικές προκλήσεις της εποχής μας. Είτε πρόκειται για την αντιμετώπιση πανδημιών είτε για την καταπολέμηση της κλιματικής αλλαγής, έχουμε αποκομίσει το δίδαγμα ότι η πρόοδος απαιτεί συλλογική προσπάθεια. Ο φαρμακευτικός κλάδος έχει αναλάβει δράση σε πολλά επίπεδα και συνεχίζει να συμβάλλει με συγκεκριμένες λύσεις για την αντιμετώπιση μιας σειράς προκλήσεων. Η φαρμακοβιομηχανία που βασίζεται στην έρευνα διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο, με την προώθηση επενδύσεων σε έρευνα και ανάπτυξη (Ε&Α) κατά της μικροβιακής αντοχής και με την υποβολή προτάσεων πολιτικής που μπορούν να βοηθήσουν στην εξεύρεση λύσεων για αυτήν τη σιωπηλή πανδημία. Οι επιπτώσεις στην υγεία είναι ασφαλώς θλιβερές, ωστόσο και οι οικονομικές επιπτώσεις είναι τεράστιες. Το κόστος της μικροβιακής αντοχής για την παγκόσμια οικονομία θα μπορούσε να ανέλθει στα 100 τρισ. δολ., ποσό το οποίο, σύμφωνα με την Παγκόσμια Τράπεζα, είναι παρόμοιας κλίμακας με το κόστος της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης του 2008. Η αδράνεια στο θέμα της μικροβιακής αντοχής δεν αποτελεί εφικτή επιλογή. Οι ειδικοί κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου εδώ και χρόνια. Η ευαισθητοποίηση αυ-

Περισσότεροι από 700.000 άνθρωποι παγκοσμίως πεθαίνουν κάθε χρόνο λόγω της μικροβιακής αντοχής.

ξάνεται, αλλά η συντονισμένη δράση παραμένει πενιχρή. Σήμερα, βρισκόμαστε σε μια κατάσταση κατά την οποία πολλοί βλέπουν τους κινδύνους, αλλά έχει γίνει ακόμα πιο δύσκολο να βρούμε λύσεις. Αυτό που γνωρίζουμε είναι ότι η αδράνεια στο θέμα της μικροβιακής αντοχής δεν αποτελεί εφικτή επιλογή. Η ανθρωπότητα χρειάζεται επειγόντως νέα αντιβιοτικά, αλλά αυτήν τη στιγμή λίγα τέτοια φάρμακα βρίσκονται σε ανάπτυξη, γιατί υπάρχει το εξής παράδοξο: παρά το τεράστιο κοινωνικό κόστος της μικροβιακής αντοχής, δεν υπάρχει βιώσιμη αγορά για νέα αντιβιοτικά. Τα αντιβιοτικά χρησιμοποιούνται με φειδώ, για να μη μειώνεται η αποτελεσματικότητά τους, και έτσι οι επιχειρήσεις που τα αναπτύσσουν δεν ανακτούν την επένδυσή τους. Το αποτέλεσμα είναι, σε επίπεδο δημόσιας υγείας, μια τεράστια ανάγκη για νέα αντιβιοτικά, ενώ από την άλλη πλευρά η έλλειψη χρηματοδότησης για Ε&Α αντιβιοτικών, ιδιαίτερα στα μεταγενέστερα στάδια της κλινικής ανάπτυξης, δημιουργεί ένα χάσμα, μια πραγματική «κοιλάδα θανάτου», ανάμεσα στην ανακάλυψη ενός φαρμάκου και τους ασθενείς. Υπάρχουν βέβαια κάποιες ενδείξεις προόδου σε παγκόσμιο και ευρωπαϊκό επίπεδο. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει συμπεριλάβει τη μικροβιακή αντοχή μεταξύ

των κορυφαίων παγκόσμιων απειλών κατά της υγείας, ενώ η Φαρμακευτική Στρατηγική για την Ευρώπη αναγνώρισε την ανάγκη δράσης στο ζήτημα της μικροβιακής αντοχής και θα είναι κρίσιμη για τη χάραξη της μετέπειτα πορείας στην Ευρώπη. Ως φαρμακευτικός κλάδος, προτείνουμε μια σειρά από συγκεκριμένα μέτρα που μπορούν να δώσουν ώθηση στην ανάπτυξη νέων αντιμικροβιακών φαρμάκων που χρειάζεται η ανθρωπότητα. Το AMR Action Fund είναι μια πρωτοποριακή συνεργασία, που συγκεντρώνει πάνω από 20 κορυφαίες βιοφαρμακευτικές επιχειρήσεις, περιλαμβανομένης και της Boehringer Ingelheim. Πρόκειται για ένα ταμείο που δημιουργήθηκε το 2020 με στόχο να γεφυρώσει το χάσμα μεταξύ της επιστήμης και των ασθενών όσον αφορά τη μικροβιακή αντοχή και το οποίο θα επενδύσει 1 δισ. δολ. για να δώσει ώθηση στην ανάπτυξη καινοτόμων αντιβιοτικών. Οι επιχειρήσεις και οι εταίροι, όπως η Ευρωπαϊκή Τράπεζα Επενδύσεων, το Wellcome Trust, το Novo Nordisk Foundation και το Boehringer Ingelheim Foundation, παρέχουν οικονομική στήριξη με ειδικά αφιερωμένα κονδύλια, καθώς και πρόσβαση στη βαθιά τεχνογνωσία και τους πόρους μεγάλων φαρμακευτικών επιχειρήσεων. Με αυτήν την πρωτοβουλία πιστεύουμε ό-

Η μικροβιακή αντοχή είναι μια κρίση που μπορεί να προβλεφθεί και να αποτραπεί.

ΑΡΘΡΟ

Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας έχει συμπεριλάβει τη μικροβιακή αντοχή μεταξύ των κορυφαίων παγκόσμιων απειλών κατά της υγείας.

τι μπορούμε να ενισχύσουμε και να επιταχύνουμε την ανάπτυξη νέων αντιβιοτικών. Παράλληλα, υπάρχουν κι άλλες, μικρότερες πρωτοβουλίες, όπως η INCATE, η οποία επιδιώκει να γεφυρώσει τη βασική έρευνα που πραγματοποιείται σε κρατικά ερευνητικά ιδρύματα με αυτήν των φαρμακευτικών επιχειρήσεων. Αλλά όλα αυτά είναι μια προσωρινή λύση. Είναι επιτακτικά αναγκαίο να γίνουν μεταρρυθμίσεις πολιτικής για τη δημιουργία συνθηκών στην αγορά που θα επιτρέψουν τη βιώσιμη επένδυση στην ανάπτυξη καινοτόμων αντιβιοτικών. Νέα κίνητρα, όπως μεταβιβάσιμες επεκτάσεις αποκλειστικότητας (TEE) και μοντέλα συνδρομής, που θα υποστηρίζονται από σημαντικούς πόρους, απαιτούνται για να ενθαρρύνουν τις επιχειρήσεις να αρχίσουν και πάλι να επενδύουν στην ανάπτυξη αντιμικροβιακών φαρμάκων. Ο νόμος PASTEUR στις ΗΠΑ θα μπορούσε να αποτελέσει ένα πρωτοποριακό παγκόσμιο υπόδειγμα προς αυτήν την κατεύθυνση, επειδή προβλέπει τόσο κίνητρα για επιτυχημένες επενδύσεις στην έρευνα όσο και διατάξεις για την προσεκτική χρήση των νέων αντιβιοτικών. Πρέπει να επιταχύνουμε τη δημιουργία ενός δυναμικού και βιώσιμου οικοσυστήματος καινοτομίας που θα στηρίζει την Ε&Α νέων αντιμικροβιακών φαρμάκων.

Σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης Ένα κίνητρο με τη μορφή ΤΕΕ θα ήταν ένα ισχυρό εργαλείο για την ενθάρρυνση της Ε&Α νέων αντιμικροβιακών φαρμά-

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

κων, ενώ παράλληλα θα προωθούσε τη συνετή διαχείριση των πόρων. Στην επιχείρηση που παράγει ένα αντιμικροβιακό φάρμακο το οποίο πληροί τις προϋποθέσεις θα χορηγείται ΤΕΕ για μια καθορισμένη περίοδο πρόσθετης αποκλειστικότητας. Αυτή θα μπορεί να χρησιμοποιηθεί στο χαρτοφυλάκιο της επιχείρησης που ανέπτυξε το νέο αντιμικροβιακό φάρμακο ή να πωληθεί σε άλλη επιχείρηση. Η προσέγγιση αυτή έχει ορισμένα πλεονεκτήματα: η αξία δεν συνδέεται με τις πωλήσεις αντιμικροβιακών φαρμάκων, μπορεί να παρέχει το σωστό επίπεδο κινήτρων στις καινοτόμες επιχειρήσεις, το διοικητικό κόστος είναι συγκριτικά χαμηλό και δεν χρειάζεται χωριστό κονδύλιο χρηματοδότησης. Ιδανικά, η ΤΕΕ θα πρέπει να σχεδιαστεί κατά τρόπο ώστε η αξία της να συνδέεται με την αξία που έχει για την κοινωνία η καταπολέμηση της μικροβιακής αντοχής. Η πανδημία Covid-19 έχει δείξει τον τεράστιο αντίκτυπο στη δημόσια υγεία και την οικονομία από μια παγκόσμια απειλή. Σε αντίθεση όμως με την Covid-19, η μικροβιακή αντοχή είναι μια κρίση που μπορεί να προβλεφθεί και να αποτραπεί. Σήμερα, περισσότερο από ποτέ, πρέπει να επιταχύνουμε τη δημιουργία ενός δυναμικού και βιώσιμου οικοσυστήματος καινοτομίας που θα στηρίζει την Ε&Α νέων αντιμικροβιακών φαρμάκων. Η μικροβιακή αντοχή είναι μια υπαρκτή απειλή που μπορεί να ξεπεραστεί αν συνεργαστούμε. Ας δράσουμε τώρα, ας δράσουμε μαζί, ας δώσουμε λύση.•••

Η Gilead Sciences είναι μια πρωτοπόρος εταιρεία

Μαζί,

πετυχαίνουμε το ακατόρθωτο. Από την έρευνα έως τη θεραπεία, δημιουργώντας έναν καλύτερο, υγιέστερο κόσμο.

βιοτεχνολογίας που ερευνά και αναπτύσσει καινοτόμες θεραπείες σε τομείς που υπάρχουν σημαντικά θεραπευτικά κενά. Ο πρωταρχικός σκοπός μας είναι να βοηθήσουμε τους ανθρώπους που πάσχουν από νόσους απειλητικές για τη ζωή. Το χαρτοφυλάκιο των προϊόντων μας περιλαμβάνει σειρά φαρμάκων πρώτης γραμμής, όπως ολοκληρωμένα σχήματα ενός δισκίου για την αντιμετώπιση του ιού HIV και της χρόνιας Ηπατίτιδας C, καθώς και την πρώτη CAR-Τ κυτταρική θεραπεία για την αντιμετώπιση προχωρημένης νόσου για δύο τύπους επιθετικού Non-Hodgkin λεμφώματος, σε ενήλικες ασθενείς. Χάρη στις καινοτόμες θεραπείες που έχει αναπτύξει η Gilead Sciences, εκατομμύρια άνθρωποι σε όλο τον κόσμο

GR-GIL-2020-03-0001

ζουν, έχοντας καλύτερη υγεία και ποιότητα ζωής.

ΕΡΕΥΝΑ

Μελέτη της PwC για την Κομισιόν αναλύει τις προοπτικές ανά χώρα

Τεχνητή Νοημοσύνη στην Υγεία Στις τελευταίες θέσεις η Ελλάδα, λόγω έλλειψης στρατηγικής

έα μελέτη για λογαριασμό της Κομισιόν αναδεικνύει ότι οι φορείς υγείας στην Ευρώπη καθυστερούν στην εφαρμογή τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης (ΑΙ) στην υγειονομική περίθαλψη και ότι το επίπεδο χρήσης της ΑΙ είναι χαμηλό συνολικά. Η μελέτη φέρει τον τίτλο Artificial Intelligence in Healthcare και συντάχθηκε από την PwC. Παρέχει μια επισκόπηση των εθνικών στρατηγικών, της χρήσης και των σχεδίων για την Τεχνητή Νοημοσύνη στην υγειονομική περίθαλψη και των απόψεων των εμπλεκόμενων μερών. Ο κύριος στόχος της μελέτης είναι να υποστηρίξει την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στον εντοπισμό και την αντιμετώπιση τυχόν ζητημάτων που ενδέχεται να εμποδίζουν την ευρύτερη χρήση τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγείας. Για να επιτύχει τον μακροπρόθεσμο στόχο της για την αποτελεσματική εφαρμογή της Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, η Επιτροπή σχεδιάζει να εργαστεί σε ένα κοινό νομοθετικό πλαίσιο και πλαίσιο πολιτικής για να έχει τα οφέλη που μπορεί να αποφέρει η Τεχνητή Νοημοσύνη.

Ο σχεδιασμός Αναγνωρίζοντας τις δυνατότητες της Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) στον μετασχηματισμό της υγείας και της περίθαλψης

στα κράτη μέλη της ΕΕ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή (ΕΕ) έχει λάβει μέτρα, τα τελευταία χρόνια, προς την προώθηση της ανάπτυξης και της υιοθέτησης τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης, ώστε οι Ευρωπαίοι πολίτες να παρακολουθούν καλύτερα την υγεία τους, να λαμβάνουν καλύτερες διαγνώσεις και πιο εξατομικευμένες θεραπείες, και να ζήσουν μια πιο υγιή και ανεξάρτητη ζωή. Ως ένα βήμα προς την επίτευξη αυτού του στόχου, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε ένα σχέδιο για τον ψηφιακό μετασχηματισμό του συστήματος υγείας και περίθαλψης σε μια Ενιαία Ψηφιακή Αγορά (Digital Single Market), με στόχο να τεθούν οι πολίτες της ΕΕ στο επίκεντρο του συστήματος υγειονομικής περίθαλψης. Μία από τις βασικές προτεραιότητες του σχεδίου αυτού είναι η ενθάρρυνση της συγκέντρωσης δεδομένων για την έρευνα και την εξατομικευμένη ιατρική. Προς την κατεύθυνση αυτή, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή παρουσίασε την Communication on Artificial Intelligence τον Μάιο του 2018 και την Ανακοίνωση για ένα Communication on a Coordinated Plan on Artificial Intelligence τον Δεκέμβριο του 2018. Στόχος αυτών ήταν η οικοδόμηση μιας στρατηγικής για την Τεχνητή Νοημοσύνη σε ευρωπαϊκό επίπεδο, δρομολογώντας πολλές πρωτοβουλίες για την υποστήριξη της υιοθέτησης της Τεχνητής

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Νοημοσύνης στον τομέα της υγείας, καθώς και για την κινητοποίηση όλων των παραγόντων για την αύξηση των δημόσιων και ιδιωτικών επενδύσεων σε τουλάχιστον 20 δισ. ευρώ ετησίως την επόμενη δεκαετία. Η Επιτροπή διπλασίασε τις επενδύσεις της στην Τεχνητή Νοημοσύνη στο Horizon 2020 και σχεδιάζει να επενδύει 1 δισ. ευρώ ετησίως από το Horizon Europe και το Πρόγραμμα Digital Europe για την υποστήριξη κοινών χώρων δεδομένων στην υγεία, τις μεταφορές και την κατασκευή, καθώς και μεγάλες πειραματικές εγκαταστάσεις, όπως π.χ. «έξυπνα» νοσοκομεία και υποδομές για αυτοματοποιημένα οχήματα. Ενώ η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει γίνει, προφανώς, ένας τομέας στρατηγικής σημασίας και βασικός μοχλός οικονομικής ανάπτυξης, η τρέχουσα κατάσταση στην ΕΕ δείχνει ότι οι οργανισμοί υγειονομικής περίθαλψης καθυστερούν στην εφαρμογή τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη και ότι το επίπεδο υιοθέτησης είναι συνολικά χαμηλό και διαφέρει σε κάθε χώρα. Ο μακροπρόθεσμος στόχος της Επιτροπής είναι η αποτελεσματική εφαρμογή της Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, η οποία βασίζεται σε μια κοινή νομοθεσία και πλαίσιο πολιτικής.

Προκλήσεις Ωστόσο, ένας στόχος όπως αυτός δεν μπορεί να ολοκληρωθεί πλήρως χωρίς να χρειαστεί να ξεπεράσουμε μερικές σημαντικές προκλήσεις. Για παράδειγμα, μια σημαντική πρόκληση είναι ποιες επενδύσεις πρέπει να γίνουν και ποιοι χρηματοδοτούμενοι από την κυβέρνηση μηχανισμοί πρέπει να τεθούν σε εφαρμογή για τη σωστή μεταφορά της έρευνας στην κλινική πράξη. Επιπλέον, η ανάπτυξη και η υιοθέτηση της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στην πρόσβαση σε υψηλής ποιότητας κλινικά δεδομένα, επομένως η ευρεία υιοθέτηση των Ηλεκτρονικών Φακέλων Υγείας (EHR) και η διαλειτουργικότητά τους στα κράτη μέλη της ΕΕ είναι ένα σημαντικό βήμα για την υποστήριξη της προόδου στο μέτωπο της Τεχνητής Νοημοσύνης. Προκλήσεις όπως η ασφάλεια των συσκευών και των εφαρμογών, η ιατρική δεοντολογία, η έλλειψη ενημέρωσης από την πλευρά του ασθενούς και η ασφάλεια της εργασίας πρέπει επίσης να ξεπεραστούν. Αυτές οι προκλήσεις, και πολλές άλλες, πρέπει να αναγνωριστούν και να κατανοηθούν.

ΕΡΕΥΝΑ

Η Τεχνητή Νοημοσύνη έχει γίνει ένας τομέας στρατηγικής σημασίας και βασικός μοχλός οικονομικής ανάπτυξης.

Επιπλέον, οι κοινωνικοοικονομικές, νομικές και ηθικές επιπτώσεις της χρήσης της Τεχνητής Νοημοσύνης πρέπει να αντιμετωπιστούν προσεκτικά, κάτι που απαιτεί σαφή κατανόηση της τρέχουσας κατάστασης ανάπτυξης, υιοθέτησης, προκλήσεων, καθώς και των απόψεων των ενδιαφερομένων γύρω από αυτήν. Έτσι, η Κομισιόν, μέσω της Γενικής Διεύθυνσης DG CONNECT, ανέθεσε αυτή τη μελέτη στην PwC, με πρωταρχικό στόχο να παράσχει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή μια ολοκληρωμένη επισκόπηση της τρέχουσας κατάστασης στην ΕΕ όσον αφορά την ανάπτυξη, υιοθέτηση και χρήση τεχνολογιών και εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης στα κράτη μέλη της ΕΕ.

Η μελέτη Με βάση τα στοιχεία που συγκεντρώθηκαν στη μελέτη, ενώ τα περισσότερα κράτη μέλη της ΕΕ που έχουν αναπτύξει στρατηγικές Τεχνητής Νοημοσύνης προσδιορίζουν την υγειονομική περίθαλψη ως τομέα προτεραιότητας, δεν υπάρχουν πολιτικές σε αυτές τις στρατηγικές που να στοχεύουν ιδιαίτερα την υγειονομική περίθαλψη. Ταυτόχρονα, τα κράτη μέλη της ΕΕ έχουν σημειώσει πρόοδο όσον αφορά την πρόταση ρυθμιστικών πλαισίων σχετικά με τη διαχείριση των δεδομένων υγείας, η οποία αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο για την περαιτέρω ανάπτυξη των τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. Όσον αφορά τη χρήση της ΑΙ, ενώ οι οργανισμοί υγειονομικής περίθαλψης στην ΕΕ είναι ανοιχτοί στην υιοθέτηση εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης, προς το πα-

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

ρόν, η χρήση της εξακολουθεί να περιορίζεται σε συγκεκριμένα τμήματα, ομάδες και τομείς εφαρμογής. Η έλλειψη εμπιστοσύνης στην υποστήριξη αποφάσεων με γνώμονα την Τεχνητή Νοημοσύνη εμποδίζει την ευρύτερη χρήση της, ενώ θέματα σχετικά με την ενσωμάτωση νέων τεχνολογιών στην τρέχουσα πρακτική αποτελούν επίσης εξέχουσες προκλήσεις, που εντοπίζονται από τους εμπλεκόμενους φορείς στα κράτη μέλη της ΕΕ. Η επιστημονική παραγωγή των κρατών μελών της ΕΕ στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη αποδίδεται σε μεγάλο βαθμό στα μεγαλύτερα κράτη μέλη της ΕΕ, τα οποία είναι επίσης τα πιο ενεργά στη συνεργασία μεταξύ τους και με μικρότερα. Επιπλέον, εντοπίζεται η ανάγκη για περαιτέρω οικονομική υποστήριξη για την υποστήριξη της ανάπτυξης τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης που μεταφράζονται σε κλινική πρακτική, περιλαμβανομένης και της υποστήριξης που στοχεύει στην απόκτηση δικαιωμάτων Πνευματικής Ιδιοκτησίας για τις τεχνολογίες που αναπτύσσονται. Για να προωθήσει την ανάπτυξη και υιοθέτηση τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης, η Επιτροπή μπορεί να αντιμετωπίσει προκλήσεις που σχετίζονται με την πολιτική που υποστηρίζει την περαιτέρω ανάπτυξη και υιοθέτηση της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη, να αυξήσει τις επενδύσεις, να επιτρέψει την πρόσβαση, χρήση και ανταλλαγή δεδομένων υγειονομικής περίθαλψης και να αναπτύξει πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση των επαγγελματιών υγείας και την εκπαίδευση των προγραμματιστών Τεχνητής Νοη-

μοσύνης σχετικά με τις τρέχουσες κλινικές πρακτικές. Η αντιμετώπιση ζητημάτων πολιτισμού σχετικά με την εμπιστοσύνη στη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης και η δημιουργία ή η ενημέρωση πολιτικής που υποστηρίζει τη μετάφραση της έρευνας στην κλινική πρακτική ήταν επίσης σημαντικές γνώσεις που εξήχθησαν από αυτή τη μελέτη.

Εθνικές στρατηγικές Παρά την ύπαρξη ενός συντονισμένου σχεδίου σε επίπεδο ΕΕ σχετικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη, θα πρέπει να ενωθούν και να υλοποιηθούν σε ευρωπαϊκό επίπεδο ατομικές και εθνικές δυνάμεις προκειμένου να αξιοποιηθούν πλήρως τα οφέλη της τελευταίας σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Για να αποκτήσει δυναμική σε ευρωπαϊκό επίπεδο και να αντέξει τον σκληρό διεθνή ανταγωνισμό, η ΕΕ πρέπει να ξεπεράσει τον κατακερματισμό της Ένωσης και να αγκαλιάσει τη συνεργασία. Σε ολόκληρη την Ευρωπαϊκή Ένωση, μεμονωμένα κράτη μέλη (ΚΜ) εργάζονται για την ανάπτυξη των εθνικών τους στρατηγικών Τεχνητής Νοημοσύνης, καθώς αναγνωρίζουν τα πιθανά οφέλη που μπορούν να αποφέρουν στις χώρες τους, εφόσον αναπτυχθούν και εφαρμοστούν. Μέχρι τον Ιανουάριο του 2021, 20 κράτη μέλη της ΕΕ είχαν δημοσιεύσει επίσημα εκθέσεις που περιλαμβάνουν διάφορες συστάσεις πολιτικής και προγραμματι-

σμένες δραστηριότητες για τη βελτίωση της χρήσης της Τεχνητής Νοημοσύνης σε εθνικό επίπεδο. Ενώ αυτές οι μελέτες δημοσιεύονται σε ορισμένες περιπτώσεις με τη χρήση του όρου Εθνική Στρατηγική ΑΙ, αρκετές χώρες της ΕΕ έχουν αντ’ αυτού αναθέσει μελέτες που θα αποτελέσουν τη βάση για τη μελλοντική ανάπτυξη μιας τέτοιας στρατηγικής. Μερικά παραδείγματα περιλαμβάνουν: Σ τρατηγική Έρευνας, Ανάπτυξης και Καινοτομίας (RDI) της Ισπανίας για την AI, η οποία θα επιτρέψει στις δημόσιες και ιδιωτικές επενδύσεις να κατευθύνονται στην παροχή κινήτρων για τη χρήση νέων τεχνολογιών στην κοινωνία και την οικονομία.  Η Λευκή Βίβλος του Αυστριακού Συμβουλίου για τη Ρομποτική και την Τεχνητή Νοημοσύνη, με θέμα «Διαμόρφωση του μέλλοντος της Αυστρίας στη Ρομποτική και την Τεχνητή Νοημοσύνη», που ανοίγει τον δρόμο προς την ανάπτυξη της στρατηγικής Τεχνητής Νοημοσύνης της χώρας.

Επτά κράτη μέλη της ΕΕ –ανάμεσά τους και η Ελλάδα– δεν έχουν δημοσιεύσει καμία έκθεση στρατηγικής για την Τεχνητή Νοημοσύνη σε εθνικό επίπεδο. Ενώ ορισμένες από αυτές τις χώρες αναμενόταν να δημοσιεύσουν τις στρατηγικές τους εντός του 2020, η πανδημία Covid-19 είχε ως αποτέλεσμα την καθυστέρηση.

Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ενέκρινε ένα σχέδιο για τον ψηφιακό μετασχηματισμό του συστήματος υγείας και περίθαλψης σε μια Ενιαία Ψηφιακή Αγορά (Digital Single Market).

ΕΡΕΥΝΑ Εξελίξεις σε κάθε χώρα Η μελέτη περιλαμβάνει ενημερωτικό δελτίο για κάθε χώρα μέλος της ΕΕ, που παρουσιάζει μια επισκόπηση της τρέχουσας κατάστασης σε κάθε κράτος όσον αφορά την ανάπτυξη, υιοθέτηση και χρήση τε-

Τ α ενημερωτικά δελτία χωρών βασίζονται σε ανάλυση της σχετικής νομοθεσίας και πλαισίου πολιτικής σχετικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη σε κάθε κράτος μέλος. Ε ξετάζουν το τοπίο έρευνας και καινοτομίας κάθε χώρας στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη, την παρουσία διασυνοριακών συνεργασιών στην έρευνα, το οικοσύστημα νεοφυών επιχειρήσεων σε κάθε χώρα και την ευαισθητοποίηση σχετικά με τις τεχνολογίες Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγείας με βάση, όπως αναφέρει, τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.

χνολογιών και εφαρμογών Τεχνητής Νοημοσύνης (AI) στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. Τα ενημερωτικά δελτία στοχεύουν να υποστηρίξουν την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στον προσδιορισμό της τρέχουσας κατάστασης ανάπτυξης και υιοθέτησης της Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης σε κάθε κράτος μέλος και να εντοπίσουν τυχόν διαφορές που ενδέχεται να φέρουν στο φως συγκεκριμένες προκλήσεις και εμπόδια στην ευρύτερη υιοθέτηση σε όλη την ΕΕ.

Ενώ τα περισσότερα κράτη μέλη της ΕΕ λαμβάνουν μέτρα για τη θέσπιση στρατηγικών σχετικά με τη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη, οι περισσότερες πρωτοβουλίες επικεντρώνονται στον τομέα της έρευνας και της καινοτομίας. Υπάρχει μικρή δραστηριότητα για πρωτοβουλίες για την προώθηση της υιοθέτησης από τον ίδιο τον τομέα. Το οικοσύστημα νεοσύστατων επιχειρήσεων ποικίλλει μεταξύ των κρατών μελών της ΕΕ και κατευθύνεται κυρίως από ιδιωτικές πρωτοβουλίες και δίκτυα υποστήριξης. Τέλος, η ευαισθητοποίηση στα κράτη μέλη της ΕΕ σχετικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη στην υγειονομική περίθαλψη, όπως φαίνεται στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και τους ειδησεογραφικούς ιστότοπους, σχετίζεται σε μεγάλο βαθμό με εκδηλώσεις, με αυξήσεις στην ευαισθητοποίηση που συμπίπτουν με δημοσιευμένα άρθρα ή πρωτοβουλίες σε εθνικό επίπεδο που εμφανίζονται στον τοπικό Τύπο.

6 μεγάλες προκλήσεις Η μελέτη επισημαίνει 6 κατηγορίες στις οποίες προτείνεται να επικεντρωθεί η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για να υποστηρίξει την ανάπτυξη και την υιοθέτηση τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης σε ολόκληρη την ΕΕ. Αυτές περιλαμβάνουν: 1. Ένα πολιτικό και νομικό πλαίσιο που υποστηρίζει την περαιτέρω ανάπτυξη και υιοθέτηση της Τεχνητής Νοημο-

σύνης που στοχεύει ιδιαίτερα στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. 2. Πρωτοβουλίες που υποστηρίζουν περαιτέρω επενδύσεις στην περιοχή. 3. Δράσεις και πρωτοβουλίες που θα επιτρέψουν την πρόσβαση, χρήση και ανταλλαγή δεδομένων υγειονομικής περίθαλψης με σκοπό τη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης. 4. Πρωτοβουλίες για την αναβάθμιση των επαγγελματιών υγείας και την εκπαί-

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

δευση των προγραμματιστών Τεχνητής Νοημοσύνης σχετικά με τις τρέχουσες κλινικές πρακτικές και ανάγκες. 5. Δράσεις για την αντιμετώπιση ζητημάτων πολιτισμού και την οικοδόμηση εμπιστοσύνης στη χρήση της Τεχνητής Νοημοσύνης στον τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. 6. Πολιτικές που υποστηρίζουν τη μετάφραση της έρευνας στην κλινική πράξη.

Ελλάδα:

Λείπει το στρατηγικό σχέδιο

Ελλάδα δεν έχει ακόμη δημοσιεύσει τη στρατηγική της για την Τεχνητή Νοημοσύνη, την οποία η κυβέρνηση είχε στόχο να αναπτύξει έως τα τέλη του 2020, μαζί με ένα αντίστοιχο σχέδιο δράσης/εφαρμογής για την Τεχνητή Νοημοσύνη. Το κύριο όραμα είναι ο αποτελεσματικός συνδυασμός της γνώσης της ακαδημαϊκής και ερευνητικής κοινότητας με ιδιωτικές εταιρείες που είναι επιφορτισμένες με την παραγωγή και την υλοποίηση. Ελπίζουν αυτού του είδους η συνεργασία να τονώσει την ελληνική οικονομία και τις επενδύσεις. Σύμφωνα με το Υπουργείο Ψηφιακής Διακυβέρνησης, η Ελλάδα έχει ήδη ξεκινήσει τη χαρτογράφηση πρωτοβουλιών Τεχνητής Νοημοσύνης σε όλους τους τομείς σε εθνικό επίπεδο, καθώς και συζητήσεις με όλους τους σχετικούς φορείς σε ακαδημαϊκό, ερευνητικό και επιχειρησιακό επίπε-

δο, με στόχο τον αποτελεσματικό συνδυασμό γνώσης-έρευνας-πυλώνων παραγωγής. Το Εθνικό Κέντρο Επιστημονικής Έρευνας «Δημόκριτος» ελπίζει να εξελιχθεί σε κέντρο αριστείας, αποτελώντας σημείο αναφοράς για ορισμένες τεχνολογίες Τεχνητής Νοημοσύνης. Προσπαθούν να συνδέσουν ερευνητές, επιστήμονες και επαγγελματίες Τεχνητής Νοημοσύνης με ειδικούς σε επιχειρήσεις από ένα ευρύ φάσμα βιομηχανικών τομέων και χρησιμοποιούν αναδυόμενες τεχνολογίες για να επιταχύνουν την καινοτομία. Πρωτοβουλίες γύρω από τη δημιουργία Κέντρου Δεδομένων για την ελληνική κυβέρνηση βρίσκονται σε εξέλιξη και θα λειτουργήσουν ως βάση για την υποστήριξη πρωτοβουλιών Τεχνητής Νοημοσύνης, μόλις δημοσιευθεί η εθνική στρατηγική. Όσον αφορά τον τομέα της υγείας, το Εθνικό Σύστημα Υγείας της Ελλάδας έχει ξεκινήσει

πολλές στρατηγικές δράσεις γύρω από τον Ψηφιακό Μετασχηματισμό του Τομέα Υγείας, που παρουσιάστηκε τον Ιούνιο του 2020, οι οποίες μεταξύ άλλων περιλαμβάνουν τη χρήση συστημάτων υποστήριξης λήψης αποφάσεων βάσει δεδομένων, καθώς και την αξιοποίηση Big Data στην παροχή υγειονομικής περίθαλψης με τη χρήση μηχανικής μάθησης και Τεχνητής Νοημοσύνης. Ο ψη-

φιακός μετασχηματισμός της Ελλάδας καθοδηγείται από το Digital Transformation Bible (DTB), ένα έγγραφο αναφοράς που περιλαμβάνει την Τεχνητή Νοημοσύνη ως έναν από τους κύριους «άξονες στρατηγικής παρέμβασης». Η εκπόνηση μιας εθνικής στρατηγικής για την τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί μία από τις σημαντικότερες παρεμβάσεις στο έγγραφο.

Αξιοσημείωτη έρευνα σε εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη περιλαμβάνει κέντρα εντός του Εθνικού

Μετσόβιου Πολυτεχνείου, του Πανεπιστημίου Κρήτης, του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και του Πανεπιστημίου Ιω-

Η Ελλάδα δεν έχει ακόμη δημοσιεύσει τη στρατηγική της για την Τεχνητή Νοημοσύνη, την οποία η κυβέρνηση είχε στόχο να αναπτύξει έως τα τέλη του 2020.

ΕΡΕΥΝΑ

αννίνων. Συγκεκριμένα, υπάρχουν αρκετά ανεξάρτητα ερευνητικά κέντρα, όπως το Ίδρυμα Βιοϊατρικών Ερευνών της Ακαδημίας Αθηνών, το προαναφερθέν Εθνικό Κέντρο «Δημόκριτος» και το Ίδρυμα Έρευνας και Τεχνολογίας-Ελλάδος (ΙΤΕ). Υπάρχει ένα ευρύ φάσμα τομέων εφαρμογών και, όπως και σε άλλες χώρες της ΕΕ, η περισσότερη έρευνα επικεντρώνεται στη διάγνωση εικόνων, καθώς και στα συστήματα, που στοχεύουν στη διάγνωση και την υποστήριξη αποφάσεων θεραπείας μέσω ανάλυσης ιατρικών αρχείων. Οι μέθοδοι Deep Learning αναπτύσσονται, για παράδειγμα, για τη διάγνωση μαγνητικής τομογραφίας καρδιάς πολλαπλών δομών ή βιοψίες ήπατος μέσω διάγνωσης νευρωνικών δικτύων και τεχνικών μηχανικής μάθησης στον τομέα της διάγνωσης του άσθματος, της χρόνιας αποφρακτικής πνευμονοπάθειας ή της μαγνητικής τομογραφίας. Εντοπίσαμε τουλάχιστον 17 χώρες της ΕΕ με τις οποίες η Ελλάδα συνεργάζεται για την

Οικοσύστημα startup Υπάρχουν τουλάχιστον τρεις νεοφυείς επιχειρήσεις στην Ελλάδα των οποίων το έργο επικεντρώνεται κυρίως στη ρομποτική, την επαναχρησιμοποίηση φαρμάκων και την εισαγωγή και διανομή ιατρικού εξοπλισμού. Παρά την οικονομική κρίση που βιώνει η Ελλάδα κατά το μεγαλύτερο μέρος της τελευταίας δεκαετίας, έχει δημιουργήσει μια ενεργητική τεχνολογική σκηνή με νεοφυείς επιχειρήσεις που στοχεύουν να τραβήξουν την προσοχή προς τη χώρα και να προσελκύσουν ξένα κεφάλαια. Το EquiFund, η επενδυτική πλατφόρμα

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Τεχνητή Νοημοσύνη στην έρευνα για την υγεία. Μερικοί από τους κορυφαίους συνεργάτες είναι η Ιταλία, η Γαλλία, η Ισπανία, η Γερμανία και η Ολλανδία. Ένας από τους παράγοντες που ενθαρρύνουν την ενεργό συνεργασία με άλλες χώρες είναι η διοργάνωση διαφόρων εκδηλώσεων και συνεδρίων που φέρνουν κοντά τους ερευνητές. Για παράδειγμα, κατά τη διάρκεια του 7ου Ετήσιου Διεθνούς Συνεδρίου για τις Επιστήμες Υγείας & Ιατρικών Επιστημών (2019), οργανώθηκε μια ροή με θέμα «Τεχνητή Νοημοσύνη σε Έξυπνα Βιοϊατρικά Συστήματα και Συστήματα Υγείας, AISBHS». Η AISBHS φέρνει ερευνητές και προγραμματιστές από διάφορες χώρες για να παρουσιάσουν τις πιο πρόσφατες έρευνες, τα αποτελέσματα και τις ιδέες τους σε όλους τους τομείς της Τεχνητής Νοημοσύνης, της μηχανικής γνώσης και της μηχανικής μάθησης, καθώς και στους τομείς της Ιατρικής και της υγειονομικής περίθαλψης.

που δημιουργήθηκε με τη συνεργασία της Ελληνικής Δημοκρατίας και του Ευρωπαϊκού Ταμείου Επενδύσεων, αναμένεται να είναι η κύρια πηγή χρηματοδότησης για νεοφυείς επιχειρήσεις υψηλού δυναμικού με προσδοκίες επένδυσης περίπου 1 δισ. ευρώ έως το 2022. Επιπλέον, το Elevate Greece, η επίσημη πλατφόρμα για το ελληνικό οικοσύστημα startup, είναι ο πρώτος σταθμός για ενημέρωση σε βάθος σχετικά με τον τομέα. Στόχος του είναι να εντοπίσει και να υποστηρίξει τις νεοφυείς επιχειρήσεις και έτσι να μετατρέψει την Ελλάδα σε παγκόσμιο

κόμβο καινοτομίας. Όσον αφορά τους πιθανούς τομείς για βελτίωση, τα αποτελέσματα της έρευνας που πραγματοποιήθηκε με εκπροσώπους νεοφυών επιχειρήσεων δείχνουν την ανάγκη για περισσότερους επιστήμονες να εργαστούν στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη. Οι ερωτηθέντες στην έρευνα εξέφρασαν επίσης ότι απαιτείται καλύτερη ανάλυση εικόνας των κλινικών τομογραφικών δεδομένων από ορισμένους που εργάζονται σε αυτήν την περιοχή.

Όσον αφορά την ευαισθητοποίηση, που αυξήθηκε στις διαδικτυακές ειδήσεις και στο Twitter, συνολικά η Ελλάδα επέδειξε ισχυρή ευαισθητοποίηση σχετικά με την Τεχνητή Νοημοσύνη και την επακόλουθη ενσωμάτωσή της στην Υγεία. Συγκεντρώθηκαν 1.100 αναφορές αποκλειστικά μέσω εθνικών πηγών ειδήσεων και επιπλέον κατάφεραν να ξεπεράσουν το όριο των 50 αναφορών τρεις φορές κατά τη διάρκεια μιας περιόδου 13 μηνών, από τον Ιούνιο του 2019 έως τον Ιούλιο του 2020.

Η πρώτη και υψηλότερη άνοδός τους σημειώθηκε προς τα τέλη του 2019, με 68 αναφορές. Η είδηση επικεντρώθηκε κυρίως σε μια κυβερνητική πρωτοβουλία που μεταφράστηκε σε “Rebrain Greece”, με στόχο τον επαναπατρισμό Ελλήνων επιστημόνων μέσω επιδοτήσεων και την περαιτέρω ανάπτυξη των ψηφιακών τους δεξιοτήτων για την προετοιμασία τους για τις επερχόμενες αναταραχές που προκαλούνται από την Τεχνητή Νοημοσύνη σε τομείς όπως η υγεία. Η δεύτερη κορύφωση ακολούθησε στις αρχές του 2020 και είδε έντονη κάλυψη από τα μέσα ενημέρωσης για τα μελλοντικά σχέδια της Toyota. Τα σχέδια περιλαμβάνουν αισθητήρες τεχνητής νοημοσύνης που είναι ενσωματωμένοι σε σπίτια για την παρακολούθηση της υγείας των κατοίκων. Η τελική κορύφωση συνδέθηκε έντονα με το ξέσπασμα του Covid-19, με την τηλεϊατρική και την Τεχνητή Νοημοσύνη να δίνουν τη δυνατότητα στις γραμμές βοήθειας να λαμβάνουν πολλές αναφορές. Συνεχώς, καθ’ όλη τη διάρκεια της περιόδου, υπήρχαν αναφορές για καινοτομίες στην τεχνολογία AI και τις νέες εφαρμογές της στην Υγεία.

Συμπληρώνοντας τις αναφορές ειδήσεων, η Ελλάδα δείχνει ουσιαστική ευαισθητοποίηση σε όλες τις πλατφόρμες μέσων κοινωνικής δικτύωσης, φτάνοντας λίγο κάτω από τις 1.000 αναφορές. Οι influencers διαδραματίζουν κυρίαρχο ρόλο στο ελληνικό τοπίο των μέσων κοινωνικής δικτύωσης που περιβάλλει την Τεχνητή Νοημοσύνη και την Υγεία, αυξάνοντας την ευαισθητοποίηση μέσω δημοφιλών hashtag, όπως “healthtech” και “medtech”. Και οι δύο κορυφές (Σεπτέμβριος 2019 και Μάρτιος 2020) ξεπέρασαν το όριο των 40

αναφορών και περιλάμβαναν tweets σχετικά με τις πιο πρόσφατες ανακαλύψεις στη διασταύρωση της νέας τεχνολογίας AI και του τομέα της υγειονομικής περίθαλψης. Η δεύτερη κορυφή, ωστόσο, επικεντρώθηκε περισσότερο σε tweets σχετικά με το ξέσπασμα του Covid-19. Συγκεκριμένα, ορισμένα tweets απευθύνθηκαν στον ΠΟΥ, με τους χρήστες να αναζητούν περισσότερες πληροφορίες σχετικά με το πότε θα μπορούσε να εφαρμοστεί η Τεχνητή Νοημοσύνη στους τομείς της υγειονομικής περίθαλψης.

Ενημέρωση και χρήση AI στην Υγεία

ΕΡΕΥΝΑ

Επενδύσεις 7 δισ. έως το 2027

πιδεικνύοντας τη δέσμευσή της για την προώθηση της Τεχνητής Νοημοσύνης για μια καλύτερη Ευρώπη, η ΕΕ έχει προτείνει επένδυση τουλάχιστον 7 δισ. ευρώ στην Τεχνητή Νοημοσύνη για την περίοδο 2021-2027. Αυτή η ενίσχυση θα γίνει μέσω των προγραμμάτων Horizon Europe και Digital Europe. Ειδικότερα για την υγειονομική περίθαλψη, μετά την πανδημία Covid-19, το πρόγραμμα EU4Health στοχεύει να τονώσει την ψηφιοποίηση και την ενίσχυση των συστημάτων υγείας και να ενισχύσει την καινοτομία στον τομέα της ιατρικής και των φαρμακευτικών προϊόντων. Και οι δύο στόχοι θα ενισχύσουν τις προοπτικές της ΕΕ όσον αφορά την Τεχνητή Νοημοσύνη και την υγειονομική περίθαλψη. Όπως υποδεικνύεται από τις απαντήσεις στελεχών από τις δημόσιες αρχές, δεν υπάρχουν διαθέσιμα στοιχεία σχετικά με τις επενδύσεις σε Τεχνητή Νοημοσύνη που στοχεύουν ιδιαίτερα σε εφαρμογές στον τομέα της υγείας. Οι ερωτηθέντες από μόνο δύο κράτη μέλη παρείχαν στοιχεία για προγραμματισμένη χρηματοδότηση γύρω από την ανάπτυξη της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη. Τα περισσότερα δημόσια προγράμματα χρηματοδότησης έρευνας εστιάζουν:  είτε σε εφαρμογές τεχνητής νοημοσύνης, χωρίς να προσδιορίζουν συγκεκριμένο τομέα,  ε ίτε σε εφαρμογές ΤΠΕ στην υγειονομική περίθαλψη.

Ως αποτέλεσμα, η χρηματοδότηση που χορηγείται στη διασταύρωση αυτών των δύο περιοχών (εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη) δεν είναι επακριβώς γνωστή:  Υπάρχει ασάφεια ως προς τον ορισμό των εφαρμογών τεχνολογίας υγείας ως βασισμένες στο AI ή όχι. Πράγματι, ήταν προφανές από ορισμένες από τις απαντήσεις της έρευνας ότι, συχνά, οι εφαρμογές υγειονομικής περίθαλψης που χρησιμοποιούν αυτοματοποίηση ή υποστήριξη αποφάσεων βάσει κανόνων ή εφαρμογές γύρω από τη ρομποτική θεωρούνται συχνά εσφαλμένα εφαρμογές Τεχνητής Νοημοσύνης, παρ’ όλο που δεν χρησιμοποιούν μεθοδολογίες Τεχνητής Νοημοσύνης.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

 Υ πήρξαν περιπτώσεις δημόσιων αρχών που απάντησαν ότι δεν μπορούσαν να παρέχουν στοιχεία για δημόσιες επενδύσεις στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη, επειδή η διανομή των κεφαλαίων δεν έγινε σε εθνικό επίπεδο, αλλά σε ομοσπονδιακό ή περιφερειακό επίπεδο.

Εξετάζοντας τις απαντήσεις της έρευνας από προγραμματιστές Τεχνητής Νοημοσύνης που εργάζονται σε εφαρμογές υγειονομικής περίθαλψης, οι περισσότεροι ερωτηθέντες έλαβαν χρηματοδότηση για την ανάπτυξη τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη μέσω πρωτοβουλιών δημόσιας χρηματοδότησης, είτε από εθνικά (29%) είτε από προγράμματα χρηματοδότησης της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (28%). Μόνο το 15% των προγραμματιστών Τεχνητής Νοημοσύνης έχουν χρησιμοποιήσει ιδιωτική χρηματοδότηση, και από αυτούς μόνο το 6% έχουν λάβει δημόσια και ιδιωτική χρηματοδότηση, υποδεικνύοντας ότι, παρά την αύξηση των ιδιωτικών επενδύσεων για την υποστήριξη του οικοσυστήματος startup σε όλη την Ευρώπη, η έρευνα και η καινοτομία στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη εξακολουθεί να εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη δημόσια χρηματοδότηση. Με βάση τις απαντήσεις: Ο ι περισσότεροι προγραμματιστές Τεχνητής Νοημοσύνης έχουν λάβει χρηματοδότηση άνω των 500.000 ευρώ (29%), ακολουθούμενα από 100-500.000 ευρώ (21%) και λιγότερα από 100.000 ευρώ (14%).  Οι περισσότερες ιδιωτικά χρηματοδοτούμενες νεοφυείς επιχειρήσεις έχουν λάβει λιγότερα από 100.000 ευρώ σε ιδιωτική χρηματοδότηση, ενώ, όπως ήταν αναμενόμενο, οι προγραμματιστές Τεχνητής Νοημοσύνης που έχουν λάβει χρηματοδότηση από πολλαπλές πηγές έχουν λάβει υψηλότερο συνολικό ποσό χρηματοδότησης.

Επιπλέον, εξετάζοντας τις απαντήσεις των AI Developers σχετικά με τις προκλήσεις που εντοπίστηκαν κατά τη μεταφορά των προϊόντων τους στην αγορά, το 56% των ερωτηθέντων εντόπισαν την έλλειψη οικονομικών πόρων ως εμπόδιο στην υιο-

θέτηση τεχνολογιών AI στην υγειονομική περίθαλψη. Με δεδομένο το ότι το 26% αυτών δήλωσαν ότι λαμβάνουν χρηματοδότηση από πολλαπλές πηγές (δημόσιες εθνικές, δημόσιες ευρωπαϊκές ή ιδιωτικές), η Επιτροπή ενδέχεται να χρειαστεί να «βουτήξει» περαιτέρω στους προϋπολογισμούς ανά έργο που διατίθενται, για να διασφαλίσει ότι οι καινοτόμες εταιρείες μπορούν να εξασφαλίσουν επαρκή κεφάλαια για να μεταφράζουν την έρευνά τους σε εφαρμογές και να τις μεταφέρουν στη βιομηχανία χωρίς να χρειάζεται να αφιερώνουν μεγάλο χρόνο και πόρους σε πολλαπλές, και συχνά επίπονες, διαδικασίες αιτήσεων χρηματοδότησης. Αυτό το σημείο επισημάνθηκε περαιτέρω από τις δημόσιες αρχές σε απαντήσεις σε μια ανοιχτή ερώτηση σχετικά με τα πιο σημαντικά εμπόδια στην υιοθέτηση της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη, π.χ. υποστήριξη καινοτόμων λύσεων και τεχνολογιών και διαθέσιμης χρηματοδότησης». Πιο πολύ στην περίπτωση των μικρομεσαίων επιχειρήσεων (ΜΜΕ), είναι προφανώς απαραίτητη μια ισχυρότερη οικονομική στήριξη και προγράμματα αποκλειστικής χρηματοδότησης που στοχεύουν στην Τεχνητή Νοημοσύνη στην υγειονομική περίθαλψη για την υποστήριξη των οργανισμών στη μετάφραση των καινοτόμων προϊόντων τους στην αγορά. Τα προγράμματα περιορισμένης χρηματοδότησης παρέχουν μόνο βραχυπρόθεσμη υποστήριξη σε καινοτόμες εταιρείες και δεν υποστηρίζουν τη μεταφορά των προϊόντων εκτός εργαστηρίου, αντίθετα μπορεί να συνδέουν ερευνητές σε αδιέξοδους κύκλους Ε&Α και δεν υποστηρίζουν την καινοτομία στη μακροπρόθεσμη ανάπτυξη. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι οι απαντήσεις από τους AI Developers περιλάμβαναν μόνο νεοφυείς επιχειρήσεις που είναι επιλέξιμες για εθνική και κοινοτική χρηματοδότηση στο πλαίσιο εθνικών και ευρωπαϊκών προγραμμάτων χρηματοδότησης ΜΜΕ. Όπως αποδεικνύεται από τη μελέτη, σχετικά με τις αιτήσεις διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη στην ΕΕ, τα τελευταία τρία χρόνια, περίπου το 80% των διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη έχουν χορηγηθεί σε δύο μόνο μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας υγειονομικής περίθαλψης (Siemens Healthcare GMBH στη Γερμανία και Koninklijke Philips στην Ολλανδία).

Αυτό σημαίνει ότι το μεγαλύτερο μέρος της καινοτομίας γύρω από την Τεχνητή Νοημοσύνη στην υγειονομική περίθαλψη στην ΕΕ που φτάνει στην αγορά προέρχεται από μεγάλους ιδιωτικούς οργανισμούς και κατά συνέπεια από ιδιωτική χρηματοδότηση. Είναι προφανές ότι χρειάζεται περαιτέρω υποστήριξη στις ΜΜΕ για την απόκτηση δικαιωμάτων πνευματικής ιδιοκτησίας (ΠΙ) για τα καινοτόμα προϊόντα Τεχνητής Νοημοσύνης τους. Όπως συζητήθηκε στη μελέτη του 4iP για την «Αξιοποίηση της Πνευματικής Ιδιοκτησίας για Βιομηχανική Καινοτομία», οι ευρωπαϊκές ΜΜΕ επικεντρώνονται κυρίως στην εσωτερική ανάπτυξη των δικών τους τεχνικών λύσεων και η χρήση εφευρέσεων και διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας τρίτων παραμένει χαμηλή. Πιθανοί λόγοι για αυτό είναι η έλλειψη ευαισθητοποίησης και αποτελεσματικών στρατηγικών ΠΙ εκ μέρους των ΜΜΕ, οι περιορισμοί του προϋπολογισμού, το κόστος συναλλαγών και η πολυπλοκότητα των διαδικασιών. Όσον αφορά τις ευκαιρίες χρηματοδότησης για καινοτόμα προϊόντα στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη, η ΕΕ μπορεί να έχει ένα μειονέκτημα σε σύγκριση με τις ΗΠΑ, καθώς τα τελευταία χρόνια όλες οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας (Amazon, Apple, Google, Facebook και Microsoft) έχουν επενδύσει στην ανάπτυξη τεχνολογιών Τεχνητής Νοημοσύνης με εφαρμογές στον τομέα της υγείας και έχουν παράσχει βιομηχανική χρηματοδότηση σε ΜΜΕ για την ανάπτυξη των καινοτόμων προϊόντων τους. Οι εκθέσεις της αγοράς δείχνουν ότι αυτή η χρηματοδότηση έχει διανεμηθεί ως επί το πλείστον σε ΜΜΕ που εδρεύουν στις ΗΠΑ, υποδεικνύοντας την ανάγκη για ανάπτυξη στρατηγικών στην ΕΕ για τη διοχέτευση κεφαλαίων Venture Capital σε ιδέες που γεννήθηκαν στην ΕΕ για να έρθουν οι μεγάλες εταιρείες τεχνολογίας πιο κοντά στη μικρομεσαία επιχειρηματικότητα της Ευρώπης, ώστε να διατηρηθεί η ανταγωνιστικότητα των ΜΜΕ που εδρεύουν στην ΕΕ στον τομέα της Τεχνητής Νοημοσύνης στην υγειονομική περίθαλψη. Επιπλέον, επενδύσεις όπως αυτές που πραγματοποιούνται μέσω του Ευρωπαϊκού Ταμείου Επενδύσεων (ΕΤΕ) δείχνουν ότι οι επενδύσεις Venture Capital, ειδικά σε περιοχές με χαμηλότερη οικονομική ανάπτυξη εντός της ΕΕ, ενθαρρύνουν περαιτέρω επενδύσεις και ανάπτυξη Venture Capital και υποστηρίζουν τη συνέχεια και μακροζωία των ΜΜΕ. •••

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Η κβαντική υπολογιστική στην ανάλυση μεγάλων μορίων

Διεθνής συνεργασία της φαρμακευτικής εταιρείας Boehringer Ingelheim με την Google Θεραπευτικά οφέλη σε ακόμη περισσότερους ανθρώπους

γερμανική φαρμακευτική εταιρεία Boehringer Ingelheim υπέγραψε συμφωνία συνεργασίας με την Google για την έρευνα και την εφαρμογή κβαντικής υπολογιστικής και τεχνητής νοημοσύνης στη φαρμακευτική έρευνα και ανάπτυξη. Αυτή η ένωση δυνάμεων έχει σκοπό να επιταχύνει τη φαρμακευτική έρευνα και ανάπτυξη. Πρόκειται για την πρώτη διεθνή συνεργασία της Google με φαρμακευτική εταιρεία στον τομέα της εκμετάλλευσης της κβαντικής υπολογιστικής για την ανάλυση μεγάλων μορίων. Η τριετής συνεργασία θα επιτρέψει στη γερμανική εταιρεία να συνδυάσει την εμπειρογνωμοσύνη της στον τομέα του σχεδιασμού φαρμάκων με τη βοήθεια υπολογιστή και τους πόρους της Google στην ανάπτυξη κβαντικών υπολογιστών και αλγορίθμων. Η είδηση ανακοινώθηκε στο πλαίσιο του Innovation Forum 2021, του ετήσιου φόρουμ καινοτομίας που διοργανώθηκε από

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

τη γερμανική πρεσβεία στην Ελλάδα και το Ελληνογερμανικό Επιμελητήριο, στις 24 Νοεμβρίου. Η συνεργασία αποτελεί μέρος του ψηφιακού μετασχηματισμού της Boehringer Ingelheim (διαφαίνεται ταχεία στροφή στις ψηφιακές τεχνολογίες υγείας), ο οποίος περιλαμβάνει σημαντική αύξηση των επενδύσεών της σε ψηφιακές τεχνολογίες, καλύπτοντας βασικούς τομείς, όπως η Τεχνητή Νοημοσύνη (Artificial Intelligence), η Μηχανική Μάθηση (Machine Learning) και η Επιστήμη Δεδομένων (Data Science), για την καλύτερη κατανόηση των ασθενειών σε μοριακό επίπεδο και των βιοδεικτών τους, με στόχο την ανεύρεση θεραπείας με τη βοήθεια της ψηφιακής τεχνολογίας. Άλλωστε, οι υπολογιστικές προσεγγίσεις χρησιμοποιούνται ήδη στον σχεδιασμό και την ανάπτυξη φαρμάκων. «Είμαστε πραγματικά ενθουσιασμένοι με την ένωση των δυνάμεων με την Google, την ηγετική τεχνολογική επιχείρηση σε ό,τι αφορά την κβαντική πληροφορική» αναφέρει ο κ. Δημήτρης Αναγνωστάκης, πρόεδρος και διευθύνων σύμβουλος της Boehringer Ingelheim και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Ελληνογερμανικού Επιμελητηρίου. «Η κβαντική πληροφορική έχει τη δυνατότητα να επιταχύνει και να ενισχύσει σημαντικά τις διαδικασίες Έρευνας & Ανάπτυξης (R&D) στη βιομηχανία μας. Η κβαντική πληροφορική εξακολουθεί να είναι σε μεγάλο βαθμό μια αναδυόμενη τεχνολογία. Ωστόσο, είμαστε πεπεισμένοι ότι η τεχνολογία αυτή θα μπορούσε να μας βοηθήσει να παρέχουμε θεραπευτικά οφέλη σε ακόμα περισσότερους ανθρώπους με καινοτόμα και πρωτοποριακά φάρμακα στο μέλλον» πρόσθεσε στην ομιλία του ο κ. Αναγνωστάκης.•••

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Clinical Research Conference 2021

Οι κλινικές μελέτες μετά την πανδημία Αύξηση του προϋπολογισμού για την έρευνα το 2021

ο 2021 σημειώθηκε αύξηση κατά 22% στον αριθμό εγκρίσεων νέων κλινικών μελετών και 63% στον αριθμό του προϋπολογισμού τους, όπως ανακοινώθηκε στο πλαίσιο του Clinical Research Conference 2021. Το 2019 εγκρίθηκαν 158 μελέτες και το 2021 (μέχρι 30 Νοεμβρίου) ο αριθμός τους ανήλθε σε 196. Ο προϋπολογισμός από 55 εκατ. αυξήθηκε σε 89 εκατ. ευρώ. Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου, καταγράφηκαν θετικά σημεία ως προς τα τεκταινόμενα για την ενίσχυση των κλινικών μελετών. Σημαντικά βήματα έχουν γίνει ως προς την αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών. Από την πλευρά του ΕΟΦ έχει δημιουργηθεί η πλατφόρμα ώστε όλες οι διαδικασίες να πραγματοποιούνται ηλεκτρονικά. Είναι πλέον ώριμες οι συνθήκες για να υλοποιηθούν αρκετές προτάσεις που έχουν κατατεθεί στην αρμό-

δια επιτροπή, όπως είναι η δημιουργία γραφείου κλινικών μελετών πιλοτικά σε 15 νοσοκομεία της χώρας και να στελεχωθούν με κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό. Επίσης, αναμένεται να δημιουργηθεί σύστημα παρακολούθησης σχετικά με την υλοποίηση των κλινικών μελετών, το πόσες από αυτές εγκρίνονται και προχωρούν, ποιος είναι ο ρυθμός εγγραφής συμμετεχόντων και τι τελικά αποφέρουν οικονομικά οι κλινικές μελέτες στη χώρα. Το συνέδριο υλοποιήθηκε από την ethosEVENTS σε συνεργασία με τον ενημερωτικό ιστότοπο υγείας virus.com. gr και το περιοδικό πολιτικής της υγείας Pharma & Health Business, χάρη στην ψηφιακή παραγωγή με την τεχνολογία LiveOn από το καινοτόμο 3D εκθεσιακό και συνεδριακό της κέντρο, το LiveOn Expo Complex.

Θάνος Πλεύρης ΥΠΟΥΡΓΟΣ ΥΓΕΙΑΣ

ε πρόσθετο επιστημονικό ενδιαφέρον, ο υπουργός Υγείας, Θάνος Πλεύρης, κατά τον χαιρετισμό του, παραδέχθηκε ότι «η χώρα μας δυστυχώς δεν έχει καταφέρει να προσεγγίσει τις κλινικές μελέτες που αναλογούν βάσει του πληθυσμού της». Στόχος δεν είναι το μοντέλο του Βελγίου, με 500 εκατ. ευρώ κλινικών ερευνών ετησίως, «αλλά τουλάχιστον να έχουμε αρκετά παραπάνω από το 50-100 εκατ. ευρώ

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

που κινούμαστε ανάλογα με τη χρονιά». Δεν είναι μόνο η αναξιοποίητη οικονομική ευκαιρία, αλλά κυρίως η στέρηση της δυνατότητας στους ασθενείς της πρόσβασης σε φάρμακα, ιδίως όταν βρίσκονται σε στάδιο στο οποίο υπάρχουν σοβαρά αποτελέσματα. Σύμφωνα με τον υπουργό, το αντιστάθμισμα μέρους του clawback με συμψηφισμό των κλινικών μελετών επιτρέπει στη χώρα να βρίσκεται στον χάρτη των

Επιδίωξη του Υπουργείου Υγείας είναι σε βάθος διετίας και τριετίας να αναπτυχθούν περισσότερες κλινικές δοκιμές.

κλινικών ερευνών. Ώθηση θα δώσει και η άρση γραφειοκρατικών περιορισμών, όπως τόνισε ο κ. Πλεύρης, αναγνωρίζοντας ότι εξακολουθούν τα σοβαρά προβλήματα στα νοσοκομεία. «Πολλές φορές, οι διοικήσεις αντιμετωπίζουν ως πάρεργο την προσέλκυση κλινικών δοκιμών και με αυτόν τον τρόπο υπάρχει μια καθυστέρηση, που για τις εταιρείες είναι κρίσιμος χρόνος» σημείωσε ο υπουργός.

Με σχέδιο αλλαγής υπουργικών αποφάσεων για την άρση εμποδίων, επιδίωξη του Υπουργείου Υγείας είναι σε βάθος διετίας και τριετίας να αναπτυχθούν περισσότερες κλινικές δοκιμές. Καταλήγοντας, στην ομιλία του, ο υπουργός διαβεβαίωσε ότι θα αποτελέσει «γρανάζι» προκειμένου να προχωρήσουν οι διαδικασίες σε αυτό το σημαντικό για την πατρίδα μας θέμα.

Ελευθέριος Πάλλης ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΕΟΦ

κ. Πάλλης επεσήμανε ότι ο Οργανισμός έχει προχωρήσει σε ψηφιακή τροχιά «τα αιτήματα των χορηγών και οι απαντήσεις του ΕΟΦ γίνονται

ηλεκτρονικά» από τον Μάρτιο του 2020, καθώς στην πανδημία αξιοποιήθηκαν οι τεχνολογίες. Σχετικά με την ανάπτυξη των μελετών στο

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

φάρμακο τα τελευταία δύο χρόνια, ο κ. Πάλλης ανέφερε ότι «το 2019 έκλεισε με 158, μέχρι 30 Νοεμβρίου του 2021 έχουμε 196 υποβολές, που σημαίνει αύξηση 22%». Αξιοσημείωτο είναι το ότι αναφορικά με τους προϋπολογισμούς, για το 2019 ήταν 55 εκατ. ενώ για το 2021 μέχρι 30 Νοεμβρίου είναι 89 εκατ. ευρώ, συν 63%. Οι ασθενείς που επωφελούνται από τις κλινικές έρευνες στο φάρμακο για το 2021 είναι 5.800 άτομα, ενώ πέρσι ήταν 7.503. Επόμενος στόχος είναι η ανάπτυξη αρχικών φάσεων κλινικών μελετών, για να ενισχυθεί η έρευνα και η καινοτομία, αλλά και το “brain gain”.

Αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια ανάπτυξης προτύπων σύμβασης (σε παρεμβατικές και μη παρεμβατικές μελέτες για τα φάρμακα και τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα), αλλά και η επικαιροποίηση του πλαισίου με την ΚΥΑ Γ5α/59676, ΦΕΚ β’ 4131/11.12.2016, λόγω της εφαρμογής νέων ευρωπαϊκών κανονισμών κ.ά. Επίσης, έχουν προγραμματιστεί, σε συνεργασία με τη Γενική Γραμματεία Υπηρεσιών Υγείας, η Ανάπτυξη Πληροφοριακού Συστήματος Κλινικών Δοκιμών και η Ανάπτυξη Γραφείων Κλινικής Έρευνας σε νοσοκομεία και συγκεκριμένα σε πιλοτική φάση σε 15 νοσοκομεία της ελληνικής επικράτειας.

Γιάννης Χονδρέλης ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ, ΦΑΡΜΑΣΕΡΒ-ΛΙΛΛΥ

κ. Γιάννης Χονδρέλης ανακοίνωσε ότι στις αρχές του νέου έτους τίθεται σε εφαρμογή ο νέος ευρωπαϊκός κανονισμός για τις κλινικές δοκιμές και χαρακτήρισε την εξέλιξη σημαντική, γιατί «θα δημιουργήσει καινούργιο περιβάλλον για τις κλινικές δοκιμές στην ΕΕ, διαφάνειας, ταχύτητας, ψηφιοποίησης και ενημέρωσης». Σχετικά με την ετήσια επένδυση, η Ελλάδα κατέχει μία από τις τελευταίες θέσεις, που «δεν της αξίζει», λόγω του υψηλού επιπέδου των Ελλήνων γιατρών και της κατάρτισης των εργαζομέ-

Στην ετήσια επένδυση η Ελλάδα κατέχει μία από τις τελευταίες θέσεις, εξαιτίας χρονιζόντων προβλημάτων.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

νων στην έρευνα. Η Ελλάδα είναι εκεί εξαιτίας χρονιζόντων προβλημάτων και κυρίως μεγάλων καθυστερήσεων στα νοσοκομεία. Από έρευνα που διεξήχθη για λογαριασμό του ΣΦΕΕ σε δημόσια και ιδιωτικά νοσοκομεία (Αθήνα, Θεσσαλονίκη, Λάρισα, Πάτρα, Αλεξανδρούπολη και Ηράκλειο) με έντονη δραστηριότητα στην κλινική έρευνα και με τη συμμετοχή ανώτερου διοικητικού και ιατρικού προσωπικού, προέκυψε ότι οι διοικητές των νοσοκομείων έχουν μεν θετική άποψη, όμως δεν γνωρίζουν επαρκώς τα θέματα της

κλινικής έρευνας και δεν έχουν ποσοτική και ποιοτική εικόνα για τις κλινικές δοκιμές που πραγματοποιούνται στα ιδρύματά τους. Επίσης, καταδείχθηκε η αναγκαιότητα της λειτουργίας γραφείου κλινικών μελετών στα νοσοκομεία, δημιουργίας κεντρικής εθνικής βάσης καταγραφής των κλινικών μελετών καθώς και μείωσης της γραφειοκρατί-

ας και απλοποίησης των διαδικασιών. Στις προτάσεις του ο κ. Χονδρέλης επεσήμανε ότι είναι απαραίτητος ο ορισμός προσώπου/υπευθύνου στο Υπουργείο Υγείας με αντικείμενο την Κλινική Έρευνα αλλά και η απλοποίηση των διαδικασιών σχετικά με τη διαχείριση των πληρωμών των ερευνητών που συμμετέχουν σε κλινικές μελέτες.

Νίκος Κωστάρας ΓΕΝΙΚΟΣ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ, IQVIA HELLAS

ατά την ομιλία του με τίτλο “Scaling Decentralized Clinical Trials, Best Practices and Lessons Learned”, ο κ. Κωστάρας επεσήμανε ότι «υπάρχουν πολλές εξελίξεις στο εξωτερικό για τις αποκεντρωμένες μελέτες, κι ενώ εμείς προσπαθούμε να λύσουμε δομικά προβλήματα, «άλλες χώρες τρέχουν». Έμφαση πρέπει να δοθεί στην επίλυση των προβλημάτων, για να μη μεγαλώσει η απόσταση με άλλες χώρες, πάντα με τη ματιά μας να στρέφεται στο μέλλον. Αναφορικά με την εμπειρία της IQVIA από αποκεντρωμένες μελέτες σε άλλες 30 χώρες, ο κ. Κωστάρας έφερε το παράδειγμα από χώρες όπως είναι η Ουγγαρία, η Βουλγαρία, η Τσεχία, «χώρες που έχουμε στο μυαλό μας πιο πίσω από εμάς», αλλά φαίνεται ότι έχουν πάρει κατάλληλα μέτρα, αποφάσεις, και θεσμικά

έχουν κάνει ρυθμίσεις ώστε να δουλεύουν γρήγορα. Τέτοιες έρευνες αφορούν στην Ογκολογία, το νευρικό σύστημα, τον διαβήτη, την Ψυχιατρική κ.ά. Και είναι άξιο λόγου ότι η IQVIA έχει διεξαγάγει 70 μελέτες με περισσότερους από 170 χιλιάδες συμμετέχοντες. Η πανδημία σηματοδότησε την ενασχόληση και εμβάθυνση σε αποκεντρωμένες μελέτες και αναμένεται περαιτέρω ενδιαφέρον για αυτές. Μεταξύ άλλων, ο κ. Κωστάρας στάθηκε στην ανάγκη για ασθενοκεντρικό σχεδιασμό της μελέτης, με έμφαση στην ασφάλεια του ασθενούς, την κατάλληλη χρήση της τεχνολογίας, που θα διασφαλίσει την ορθότητα της διαδικασίας και την εύκολη πρόσβαση των ασθενών, που θα εξασφαλίσει τη συμμετοχή τους μέχρι την ολοκλήρωση της μελέτης.

Ενώ εμείς προσπαθούμε να λύσουμε δομικά προβλήματα, «άλλες χώρες τρέχουν».

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ I

«Η πορεία των κλινικών μελετών στην Ελλάδα: Εξελίξεις-εμπόδια-προοπτικές»

Η πανδημία έφερε την έννοια των κλινικών μελετών σε κάθε σπίτι.

Ευαγγελία Κοράκη, πρόεδρος της HACRO (Ελληνικού Συλλόγου των CROs), πρόεδρος και διευθύνουσα σύμβουλος της Coronis Research ΑΕ, σημείωσε: «Η πανδημία έφερε την έννοια των κλινικών μελετών σε κάθε σπίτι. Λειτούργησε θετικά». Ωστόσο, από την αξιολόγηση των ροών των ανεμβολίαστων υπήρξε και αμφισβήτηση, γι’ αυτό η κ. Κοράκη έδωσε έμφαση στην ενημέρωση και πρότεινε τη δημιουργία μιας εθνικής εκστρατείας πληροφόρησης για τις κλινικές μελέτες. Στόχος είναι να πληροφορηθούν οι πολίτες ποιες είναι οι διαδικασίες και ποια τα δικαιώματα των ασθενών. Η σωστή ενημέρωση χρειάζεται τη στήριξη του Υπουργείου Υγείας. Υπέρ αυτής της προσπάθειας ενημέρωσης τάχθηκε και ο δρ Ιωάννης Ντούπης, παθολόγος-διαβητολόγος, διδάκτωρ της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών, διευθυντής του Διαβητολογικού Τμήματος του Ιατρικού Παλαιού Φαλήρου, ο οποίος υποστήριξε ότι «η πανδημία αποτέλεσε εξαιρετική διαφήμιση για τις κλινικές μελέτες». Ο περισσότερος κόσμος γνωρίζει πλέον τι είναι μελέτη Φάσης Ι, ΙΙ, ΙΙΙ, αλλά «μπορεί ακόμη αυτή η πληροφόρηση από στόμα σε στόμα να προκαλέσει σύγχυση». Στόχος είναι ο ασθενής να σκέφτεται τα οφέλη από την πρόσβασή του σήμερα σε ένα φάρμακο που θα κυκλοφορήσει χρόνια μετά.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Η πανδημία βοήθησε στην ανάπτυξη δεξιοτήτων τηλεϊατρικής, υπήρξε διευκόλυνση των πολιτών με την άυλη συνταγογράφηση και με τη βοήθεια cloud στον διαβήτη να είναι δυνατή η πρόσβαση ανά πάσα στιγμή. Όπως τόνισε ο κ. Ντούπης, όλα αυτά είναι προς όφελος των ασθενών και συμβάλλουν στο να απαλλαγούμε από τη «δυσκοιλιότητα» σε νέα φάρμακα και λύσεις. Ενημέρωση μπορούν να έχουν οι πολίτες μέσω της ιστοσελίδας του ΕΟΦ, ισχυρίστηκε ο Ελευθέριος Πάλλης, MD, MSc, PhD, Α’ αντιπρόεδρος του ΕΟΦ, προσθέτοντας ότι «στον ιστότοπο του ΕΟΦ υπάρχουν όλες οι πληροφορίες για το νομικό πλαίσιο των κλινικών δοκιμών και για τις εγκεκριμένες κλινικές που τρέχουν τώρα στη χώρα». Η πληροφόρηση παρέχεται μέσω της διασύνδεσης με την ιστοσελίδα της Ένωσης Ασθενών Ελλάδος. Ο ευρωπαϊκός κανονισμός θέτει σε εφαρμογή το νέο σύστημα από τον προσεχή Φεβρουάριο για την πανευρωπαϊκή υποβολή αιτημάτων, την αξιολόγηση και την παρακολούθηση καθώς και το κλείσιμο των ερευνών μέσω πληροφοριακού συστήματος. Ωστόσο, θα υπάρξει και μια μεταβατική περίοδος –για έναν χρόνο θα χρησιμοποιείται και το παλιό σύστημα. Πρόβλημα προέκυψε, καθώς δεν υπήρχε καταγραφή δεδομένων, οπότε δεν ήταν ξεκάθαρο από τις μελέτες που λάμβαναν έγκριση πόσες υλοποιούνταν, καθώς

υπήρχαν μόνο τα δεδομένα της αρχικής αίτησης & προϋπολογισμού και δεν υπήρχαν στοιχεία για τον αριθμό ενταγμένων εθελοντών και την αξιοποίηση των χρημάτων. Με την ανάπτυξη των πληροφοριακών συστημάτων θα είναι δυνατή μέχρι και η διασύνδεση με τα άλλα ευρωπαϊκά συστήματα. Από την πλευρά του, ο Γιάννης Χονδρέλης, διευθυντής του Ιατρικού Τμήματος της ΦΑΡΜΑΣΕΡΒ-ΛΙΛΛΥ και συντονιστής της Ομάδας Κλινικών Μελετών του ΣΦΕΕ, επιβεβαίωσε ότι έχουν ομαλοποιηθεί οι δυσκολίες που προέκυψαν με την πανδημία, όπως ήταν η πρόσβαση στα ερευνητικά κέντρα. Όμως, δεν μπόρεσαν να υλοποιηθούν πλήρως, στο 100%, γιατί δεν υπήρχαν ψηφιακές υποδομές στα νοσοκομεία και κατάλληλο νομικό πλαίσιο. Ωστόσο διατηρήθηκε η ομαλή ροή των κλινικών μελετών και ελάχιστες μελέτες διακόπηκαν. Λόγω του φόβου των συμμετεχόντων να μεταβούν στα νοσοκομεία, με την υποστήριξη του ΕΟΦ και τις οδηγίες του ευρωπαϊκού οργάνου έγινε παράδοση των φαρμάκων εκτός νοσοκομείου και προσφέρθηκαν υπηρεσίες

(διαγνωστικές εξετάσεις home nursing). Πλέον, ο ΕΟΦ είναι σε φάση συζήτησης για την ανάπτυξη τέτοιου νομικού πλαισίου για το home nursing. Κοινός είναι ο στόχος από την πλευρά των κρατικών φορέων αλλά και των φαρμακευτικών εταιρειών, σημείωσε ο Νίκος Κωστάρας, γενικός διευθυντής της IQVIA Hellas, δίνοντας έμφαση στον τομέα της εκπαίδευσης, που θα έπρεπε να αποτελεί μέριμνα του κράτους. Ο ίδιος αναφέρθηκε στην πρωτοβουλία της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών για την εκπαίδευση νοσοκομειακών γιατρών για τις κλινικές μελέτες. Από τη μεριά του ιδιωτικού τομέα διατίθεται μεγάλη εμπειρία και εφόσον υπάρχει νομικό πλαίσιο, μπορεί να βοηθήσει ακόμη και στην εκπαίδευση των διοικητικών υπαλλήλων των νοσοκομείων. Επίσης, μπορεί να στηριχθεί ο σχεδιασμός των υποδομών για κλινικές μελέτες Φάσης Ι και ΙΙ. Ωστόσο, όπως υποστήριξε ο ίδιος, πρέπει να οριστεί και κάποιος από τη μεριά του υπουργείου που να φροντίζει για τη στοχοθέτηση και την τήρηση των χρονοδιαγραμμάτων.

Υπήρξαν δυσκολίες στη διεξαγωγή κλινικών ερευνών κατά την πανδημία, γιατί δεν υπήρχαν ψηφιακές υποδομές στα νοσοκομεία και κατάλληλο νομικό πλαίσιο.

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ II

«Διεθνείς τάσεις στις κλινικές μελέτες: Ποιες ευκαιρίες ανοίγονται και ποιοι οι κίνδυνοι για την Ελλάδα;»

Δημήτρης Αθανασίου, μέλος της Παιδιατρικής Επιτροπής του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Φαρμάκων, μέλος του ΔΣ της Ένωσης Ασθενών Ελλάδος, WDO, EPF, 95 Rare Alliance Greece, σημείωσε ότι πλέον η κοινωνία έχει μεγάλη γνώση και έχει κατανοήσει ότι «δεν υπάρχει οικονομία χωρίς Υγεία και για να υπάρχει Υγεία χρειαζόμαστε έρευνα». Εξήγησε ότι για μια ομάδα ασθενειών, όπως είναι οι σπάνιες παθήσεις, υπάρχει επιθυμία ένταξης από την πλευρά των ασθενών, αλλά εν γένει για την ένταξη στις κλινικές μελέτες είναι σημαντικός ο ρόλος των σωματείων ασθενών και του ιατρικού προσωπικού, ώστε να δημιουργηθεί μια σχέση εμπιστοσύνης, ξεφεύγοντας από τη λαν-

θασμένη εικόνα του πειραματόζωου. Όσο για τα social media στην υπηρεσία των μελετών, ο ίδιος σχολίασε: «Νομίζω ότι στην Αμερική πάνω από το 50% των συμμετεχόντων για τις κλινικές μελέτες για τα εμβόλια ήταν μέσα από τα social media». Την επικοινωνία των μελετών μέσω των κοινωνικών δικτύων χαρακτήρισε χρήσιμο εργαλείο, που αξιοποιείται για το recruitment και στην περίπτωση ασθενών με σπάνιες παθήσεις, λόγω μικρών πληθυσμών που είναι διασπαρμένοι παντού. Ο δρ Μανώλης Δερμιτζάκης, νευρολόγος, υπεύθυνος Κλινικών Μελετών Κεφαλαλγίας, Euromedica Γενική Κλινική Θεσσαλονίκης-Σύμβουλος Συλλόγου Ασθενών, υπογράμμισε στα λεγόμενά του ότι στα πλεονεκτήματα της χώρας

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Οι κλινικές μελέτες διασφαλίζουν έσοδα για τη χώρα και κύρος για τους γιατρούς, αλλά και οφέλη για τους ασθενείς.

μας είναι η καλή ποιότητα του προσωπικού, τα καλά data, που είναι σημαντικά για τον σπόνσορα και τη συμμετοχή σε κλινικές μελέτες. Όσο για τον νέο κανονισμό που τίθεται άμεσα σε εφαρμογή, σχολίασε ο κ. Δερμιτζάκης: «Δίνει σημασία στο δεύτερο μέρος στις εθνικές αρχές κάθε χώρας. Η Ελλάδα πρέπει να είναι έτοιμη από θεσμική άποψη να γίνουν βήματα. Υπάρχει προετοιμασία για να μη χαθεί η ευκαιρία». Είναι σημαντικό όχι μόνο για να διασφαλιστούν έσοδα για τη χώρα και κύρος για τους γιατρούς, αλλά και οφέλη για τους ασθενείς. Έμφαση πρέπει να δοθεί σε σημεία που θα δράσουν ανασταλτικά, π.χ. τον χρόνο κατάθεσης του φακέλου μέχρι την έναρξη κάποιου ερευνητικού κέντρου. Στη σημαντική πρωτοβουλία της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών για τη λειτουργία Ακαδημίας Κλινικών Μελετών αναφέρθηκε ο Ελευθέριος Θηραίος, MD, Msc in Public Health, γενικός/οικογενειακός ιατρός, διευθυντής ΕΣΥ-Κέντρο Υγείας Βάρης, Γενικός Γραμματέας της Ιατρικής Εταιρείας Αθηνών. «Κομβικό σημείο είναι η εκπαίδευση και η συμμετοχή των επαγγελματιών υγείας» τόνισε ο κ. Θηραίος, υπογραμμίζοντας την ανάγκη σχετικής κουλτούρας που να διατρέχει το σύστημα υγείας. Στόχος είναι η εκπαίδευση στην ορθή πρακτική κλινική με μετρήσιμες δεξιότητες και με τη συμμετοχή στο πρόγραμμα ασθενών προς βοήθεια των ερευνητών, γιατί παρατηρείται απορροή συμμετεχόντων μέχρι την τελευταία φάση. Κατά την περίοδο της πανδημίας, προωθήθηκε ο ψηφιακός μετασχηματισμός και

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

αναπτύχθηκαν εφαρμογές. Ο κ. Θηραίος έφερε ως παράδειγμα την ψηφιακή βίβλο, που περιλαμβάνει την υλοποίηση του ηλεκτρονικού φακέλου και του My health data, και με στοχευμένες δράσεις που συνδυάζονται με το Ελλάδα 2.0, όπως είναι το αρχείο νεοπλασιών. Εκτιμάται ότι τα στοιχεία από τον ηλεκτρονικό φάκελο θα βοηθήσουν στον εντοπισμό στοχευμένου πληθυσμού στις κλινικές έρευνες. Από την πλευρά του, ο Γιώργος Αναγνωστόπουλος, MD Site Relationship and Excellence Partner, Global Site and Study Operations, Pfizer Global Product Development, τόνισε ότι «ο τρόπος λειτουργίας των κλινικών ερευνών του 2000 δεν μπορεί να υπάρχει το 2025». Οι ασθενοκεντρικές μελέτες είναι μονόδρομος για τον κ. Αναγνωστόπουλο, θέτοντας σε αυτόν τον κύκλο προτεραιοτήτων την αξιοποίηση της νέας τεχνολογίας και των μεγάλων data. Για την αξιοποίηση των δεδομένων που δημιουργούνται από ιατρικές συνδιαλλαγές ο κ. Αναγνωστόπουλος σχολίασε: «Δεν νομίζω ότι μπορούμε να φανταστούμε τις κλινικές μελέτες στα επόμενα χρόνια χωρίς την ενσωμάτωση λειτουργιών από τέτοιες υπηρεσίες και συστήματα». Δεν είναι εφικτή η συνέχεια της ιατρικής έρευνας με κλινικές μελέτες που διαρκούν 5 με 6 χρόνια για να φθάσουν σε ένα αποτέλεσμα και να πάρει το φάρμακο μετά από 10 χρόνια, σύμφωνα με τον ίδιο. «Στην Pfizer επικεντρωνόμαστε στους τρόπους που θα αλλάξουμε δραστικά, θα βελτιώσουμε την υγεία των ασθενών» τόνισε ο κ. Αναγνωστόπουλος.

ΣΤΡΟΓΓΥΛΟ ΤΡΑΠΕΖΙ III

«Η αξιοποίηση των νέων τεχνολογιών στον σχεδιασμό και την υλοποίηση κλινικών μελετών»

ατά την παρέμβασή της, η Σταματίνα Κουτρουμπή, Clinical Trial Manager, IQVIA Biotech, υπογράμμισε στα λεγόμενά της ότι εξαιτίας της πανδημίας οι κλινικές έρευνες ήρθαν στο προσκήνιο και έγινε φανερό ότι χρειαζόμαστε ταχύτατη πρόσβαση σε πιο ποιοτικές θεραπείες. Είναι σημαντικό γι’ αυτόν τον σκοπό να ενταχθούν έως το 2025 οι νέες τεχνολογίες σε μια νέα στρατηγική, όπως την έχει εκφράσει και το δίκτυο Ευρωπαϊκών Οργανισμών Φαρμάκων. Μέσα από αυτή μπορεί να επιτευχθεί και η πρόληψη, για να μην επαναληφθεί αυτό που βιώσαμε κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Παράλληλα, η ίδια θεωρεί ζωτικής σημασίας την προώθηση και επικοινωνία των οφελών των κλινικών μελετών στο ευρύ κοινό. «Η διαφήμιση των κλινικών μελετών είναι θεσμοθετημένη σε άλλες χώρες, αλλά γίνονται βήματα στην Ελλάδα», σύμφωνα με την κ. Κουτρουμπή. Η υγειονομική κρίση επέφερε το υβριδικό πάντρεμα των τεχνολογιών στην Υγεία, υποστήριξε ο Γεώργιος Ε. Δαφούλας, επιστημονικός συνεργάτης ΕΛΚΕ-ΠΘ στην Πανεπιστημιακή Κλινική Ενδοκρινολογίας και Μεταβολικών Νόσων, ΠΓΝ Λάρισας. «Δεν είμαστε πολύ πίσω, είμαστε πίσω σε σχέση

με τις δυνατότητές μας» ανέφερε χαρακτηριστικά ο κ. Δαφούλας. Όσο για το θέμα των μεγάλων δεδομένων, σημείωσε ο ίδιος ότι λείπει το οργανωτικό πλαίσιο. Ως αρνητικό παράδειγμα ανέφερε τη δημιουργία γραφείου μητρώων στελεχών όπου υιοθετήθηκε το μοντέλο του ΕΟΠΥΥ, το οποίο εξαρτάται από την ΗΔΙΚΑ αλλά και την έλλειψη νομοθετικού πλαισίου για τηλεπαρακολούθηση, με αποτέλεσμα να μην μπορούν να διεξαχθούν μελέτες στην Ελλάδα. Ο ίδιος στηλίτευσε και τις αντιδράσεις στην καινοτομία της τεχνολογίας και της επιστήμης, που επικρατεί σήμερα με την οπτική «καφενείου» από κάποιους. Γι’ αυτό το φαινόμενο επέρριψε ευθύνες σε επιστήμονες που εμπλέκονται σε τηλεμαχίες, σημειώνοντας ο κ. Δαφούλας την ανάγκη αναθεώρησης του πλαισίου δεοντολογίας, για το οποίο έχει παρέλθει δεκαπενταετία. Μιλώντας για την ψηφιοποίηση των υπηρεσιών υγείας, η Μαρία Μουκούλη, επικεφαλής του Τμήματος Κλινικών Μελετών της Pharmassist Ltd, υποστήριξε: «Καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε την πρόκληση της μη ύπαρξης επικαιροποιημένου ρυθμιστικού πλαισίου». Ανάγκη αποτελεί η εκπαίδευση των ασθενών αλλά και η αξιοποίηση επικαιροποιημένων συστημάτων για την ψηφιοποίηση, τα

Στην πανδημία, καταλάβαμε ότι χρειαζόμαστε ταχύτατη πρόσβαση σε πιο ποιοτικές θεραπείες.

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Η ψηφιοποίηση των αρχείων ασθενών θα διευκολύνει τυχαιοποιημένες μελέτες και θα διασφαλίζει αξιόπιστες αναδρομικές μελέτες.

οποία να προστατεύουν από κακόβουλες ενέργειες. Το κόστος θα πρέπει να είναι ανεκτό, ώστε να καλυφθεί από το κράτος. Για τον ψηφιακό μετασχηματισμό σχολίασε ότι «δεν είμαστε 100% ώριμοι και καμία χώρα δεν είναι ώριμη να αποδεχθεί νέες διαδικασίες». Η τεχνολογία μπορεί να εξασφαλίσει χρόνο και λιγότερο κόστος. «Έγινε το πρώτο βήμα τον Μάιο του 2020» σημείωσε σχετικά με τις καταθέσεις στον ΕΟΦ που γίνονται ηλεκτρονικά μέσω πιστοποιημένης υπερσύνδεσης. Μέσα στο 2022 θα υπάρξουν κινήσεις προς αυτήν την κατεύθυνση μέχρι να γίνουν όλα αυτοματοποιημένα, όπως εκτίμησε. Βελτιώσεις θα επέλθουν στα νοσοκομεία με τα γραφεία κλινικών μελετών και τις πλατφόρμες για την καταγραφή της προόδου τους. Σημαντικό είναι και να αλλάξουμε νοοτροπία σε ανθρώπους, κατά τα λεγόμενά της. Και εφόσον θα υπάρξουν βοηθητικά συστήματα και διασφαλιστεί ένα επίπεδο καταθέσεων και εγκρίσεων, θα διασφαλίσουμε τον συντομότερο χρόνο για την ενεργοποίηση ερευνητικών κέντρων και μεγάλο όφελος για τη μελέτη.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Στο κομμάτι των ευκαιριών από την ψηφιοποίηση των αρχείων ασθενών, ο Πέτρος Γαλανάκης, Medical Lead Respiratory & Immunology, AstraZeneca, πρόσθεσε τις ευκαιρίες για τυχαιοποιημένες μελέτες όταν ψηφιακό αρχείο θα δίνει τη δυνατότητα γρήγορου screen, καθώς ακόμη και τη δυνατότητα να πραγματοποιούνται αξιόπιστες αναδρομικές μελέτες. Σημαντικά οφέλη θα προκύψουν για την ακαδημαϊκή κοινότητα και την Πολιτεία, που θα παρέχουν πρόσβαση με αντίτιμο και με σεβασμό των προσωπικών δεδομένων. Οι κλινικές μελέτες θα βοηθήσουν και στην απασχόληση νέων επιστημόνων: «Πηγαίνουμε προς μια κατεύθυνση που οι συμμετέχοντες θα είναι πολλοί state holders» σημείωσε. «Εκεί θα συμβάλουν οι νέες τεχνολογίες, βοηθούν στην αποκέντρωση» εκτίμησε ο κ. Γαλανάκης. «Θέλουμε να πάμε τις μελέτες στον ασθενή» ανέφερε χαρακτηριστικά. Σε αυτόν τον άξονα θα βοηθήσουν οι startup εταιρείες νέων επιστημόνων που αναπτύσσουν συσκευές και που στο μέλλον θα χρησιμοποιούνται επισήμως ως medical devices.•••

αφιέρωμα σακχαρώδης διαβήτης Διαβήτης: Η μεταβολική πανδημία του 21ου αιώνα

Ρεπορτάζ Τι πρέπει να γνωρίζουμε για τον διαβήτη τύπου 1

σακχαρώδης διαβήτης (ΣΔ) είναι αναμφισβήτητα η μεταβολική πανδημία της εποχής μας. Παγκοσμίως, περισσότερα από 465 εκατομμύρια άτομα πάσχουν από τη νόσο και εκτιμάται ότι ο αριθμός αυτός θα αυξηθεί κατά 60% την προσεχή εικοσαετία! Αντίστοιχα επιδημιολογικά δεδομένα για την Ελλάδα δείχνουν ότι ο αριθμός των ατόμων με σακχαρώδη διαβήτη προσεγγίζει τα 2 εκατομμύρια άτομα. Η νόσος τροφοδοτείται από την παχυσαρκία και σε συνδυασμό με το κάπνισμα σχηματίζουν ένα εκρηκτικό «κοκτέιλ» για τη δημόσια υγεία στη χώρα μας. Στο αφιέρωμα που έχετε στα χέρια σας θα βρείτε ρεπορτάζ, άρθρα από διακεκριμένους επιστήμονες και νέα δεδομένα από μελέτες για αυτήν τη σύγχρονη μάστιγα. Φέτος, συμπληρώνουμε 100 χρόνια από την ανακάλυψη της ινσουλίνης, της θαυματουργής ουσίας που έδωσε ζωή σε εκατομμύρια ανθρώπους σε όλο τον κόσμο. Τα τελευταία χρόνια, συντελείται μια επανάσταση στην ανάπτυξη νέων, αποτελεσματικών θεραπειών. Ωστόσο, το μείζον ζήτημα για τη δημόσια υγεία στον Δυτικό Κόσμο παραμένει η υιοθέτηση ενός πιο υγιεινού τρόπου ζωής, με ισορροπημένη διατροφή και επαρκή σωματική άσκηση.

Άρθρο Νεότερες εξελίξεις στην αντιμετώπιση του διαβήτη

Άρθρο Αυτοανοσία και σακχαρώδης διαβήτης: Πώς συνδέονται

επορτάζ Ρ Ξεπέρασαν το 1 εκατομμύριο οι διαβητικοί σε θεραπεία

ΡΕΠΟΡΤΑΖ Η θεραπεία με ινσουλίνη είναι απόλυτα εξατομικευμένη

Τι πρέπει να γνωρίζουμε για τον διαβήτη τύπου 1 Η εξέλιξή του είναι συνήθως σταδιακή και δεν εκδηλώνει συμπτώματα

Ο διαβήτης τύπου 1 χαρακτηρίζεται από αδυναμία του οργανισμού να παράγει ινσουλίνη.

σακχαρώδης διαβήτης τύπου 1 είναι μια ασθένεια που συνήθως εμφανίζεται στην παιδική ή την εφηβική ηλικία. Το 85% των περιστατικών εμφανίζεται σε ηλικία μικρότερη των 20 ετών, με μέση ηλικία εμφάνισης τα 14 έτη. Περίπου 1 στα 300 παιδιά και εφήβους έχουν διαβήτη τύπου 1. Δεν είναι πλήρως γνωστή η ακριβής αιτιολογία, αλλά πιστεύεται ότι έχει αυτοάνοση αιτιολογία. Δηλαδή ο ίδιος ο οργανισμός μέσω αντισωμάτων που παράγει επιτίθεται και καταστρέφει τα β-κύτταρα του παγκρέατος, τα οποία παράγουν ινσουλίνη, με αποτέλεσμα να υπάρχει ελάχιστη ή μηδενική έκκριση ινσουλίνης. Με απλά λόγια, ο διαβήτης τύπου 1 χαρακτηρίζεται από αδυναμία του οργανισμού να παράγει ινσουλίνη. Αυτό σημαίνει ότι τα άτομα με διαβήτη αυτού του τύπου πρέπει να λαμβάνουν εξωγενώς ινσουλίνη για να επιβιώσουν. Η εξέλιξη του διαβήτη τύπου 1 είναι συνήθως σταδιακή και δεν εκδηλώνει συμπτώματα. Ο οργανισμός έχει ήδη ξεκινήσει την ανοσολογική αντίδραση προς τα β-κύτταρα του παγκρέατος πολύ πριν γίνει εμφανές οποιοδήποτε σύμπτωμα. Η ανοσολογική αντίδραση μπορεί να εκδηλωθεί αυτόματα ή να συμβεί μετά από κάποια εξωγενή αιτία, όπως κάποια μόλυνση ή ίωση. Σπανιότερα, η αδυναμία από το πάγκρεας να παράγει ινσουλίνη μπορεί να μην είναι αποτέλεσμα ανοσολογικής αντίδρασης, αλλά να έχει διαφορετική αιτία, και κάποια τέτοια παραδείγματα είναι: Χ ειρουργική επέμβαση στο πάγκρεας. Ά λλες νόσοι που μπορεί να προσβάλουν το πάγκρεας. Ορισμένα νοσήματα, όπως η κυστική ίνωση, μπορεί να οδηγήσουν σε καταστροφή του παγκρέατος. Υπάρχουν διάφοροι παράγοντες που έχει

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

φανεί ότι επηρεάζουν τη συχνότητα εμφάνισης του σακχαρώδους διαβήτη τύπου 1. Οι πιθανότητες εμφάνισης διαβήτη τύπου 1 επηρεάζονται τόσο από γενετικούς όσο και από περιβαλλοντικούς παράγοντες. Επομένως, ο διαβήτης τύπου 1 δεν είναι μια «αμιγώς» γενετική διαταραχή. Αντιθέτως, είναι το αποτέλεσμα κάποιας αλληλεπίδρασης μεταξύ του περιβάλλοντος και της γενετικής προδιάθεσης για ανάπτυξη διαβήτη. Έχει ακόμα βρεθεί ότι ανάμεσα σε διαφορετικές εθνικότητες ή φυλές ο ΣΔτ1 έχει διαφορετικά ποσοστά εμφάνισης.

Θεραπεία Από την ίδια τη φύση της συγκεκριμένης νόσου, είναι δεδομένο ότι ο μόνος τρόπος αντιμετώπισης του ΣΔτ1 είναι να λάβει το άτομο ινσουλίνη εξωγενώς. Η ινσουλίνη χορηγείται με υποδόρια έγχυση, χρησιμοποιώντας παραδοσιακές βελόνες, πένες και αντλίες συνεχούς έγχυσης ινσουλίνης. Η στιγμή κατά την οποία γίνεται συνήθως η διάγνωση του διαβήτη τύπου 1 δεν είναι η έναρξη της νόσου. Το πιθανότερο είναι ότι έχει ήδη καταστραφεί ένας σημαντικός αριθμός β-κυττάρων στο πάγκρεας και η φυσιολογική έκκριση ινσουλίνης τείνει να μηδενιστεί. Αυτό σημαίνει ότι ο οργανισμός πλέον δεν μπορεί να παράγει την ποσότητα ινσουλίνης που χρειάζεται για τις καθημερινές του ανάγκες και θα χρειαστεί να καλυφθεί με άλλο τρόπο. Η θεραπεία με ινσουλίνη είναι απόλυτα εξατομικευμένη. Ως γενικός κανόνας όμως ισχύει ότι η πρόσληψη της ινσουλίνης θα πρέπει να καλύπτει τις ανάγκες όπως θα γινόταν με τη φυσιολογική έκκριση ινσουλίνης. Για τον σκοπό αυτό, ο αυτοέλεγχος είναι ένα απαραίτητο εργαλείο για την παρακολούθηση της γλυκόζης του αίματος και την επάρκεια της θεραπείας με ινσουλίνη.•••

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

Συμπτώματα του διαβήτη τύπου 1 Α νεξήγητα γρήγορη απώλεια βάρους Π ολυδιψία Ε υερεθιστότητα Θ ολή όραση  Αδυναμία και υπερβολική κόπωση, λόγω απώλειας πρωτεϊνών, νερού και ηλεκτρολυτών Ξ ηρότητα, κνησμός δέρματος Λ οιμώξεις ή τραύματα που αργούν να επουλωθούν

Ποιοι τύποι ινσουλίνης υπάρχουν Β ασική ινσουλίνη, ενδιάμεσης ή μακράς δράσης: Και στις δύο μορφές της, η βασική ινσουλίνη ξεκινά να δρα σταδιακά και διαρκεί περισσότερο από ό,τι οι γευματικές ινσουλίνες. Συνήθως, λαμβάνεται μία ή δύο φορές ημερησίως. Σκοπός της βασικής ινσουλίνης είναι να παρέχει ευγλυκαιμία μεταξύ των γευμάτων, αλλά και κατά τη διάρκεια της νύχτας. Γ ευματική ινσουλίνη, ταχείας δράσης: Ξεκινά να δρα πολύ γρήγορα και για βραχύ χρονικό διάστημα. Σκοπός της γευματικής ινσουλίνης είναι ο γλυκαιμικός έλεγχος μετά από τα γεύματα (συνήθως τα γεύματα αυξάνουν τα επίπεδα του σακχάρου στο αίμα και χρειάζεται να ελεγχθούν). Μ είγματα ινσουλίνης: Περιέχουν μείγμα βασικής και γευματικής ινσουλίνης. Βοηθούν στον έλεγχο των επιπέδων σακχάρου στο αίμα καθ’ όλη τη διάρκεια του 24ώρου, ανάλογα με το θεραπευτικό πλάνο.

Στη θεραπεία με ινσουλίνη απαιτούνται συνήθως αρκετές δοσολογικές προσαρμογές, ώστε να καταλήξετε στο δοσολογικό σχήμα που θα καλύπτει τις ανάγκες σας.

Διαφορές μεταξύ ΣΔτ1 και ΣΔτ2 Παράγοντας ΣΔτ1

ΣΔτ2

Ηλικία έναρξης Συνήθως στους νέους, αλλά μπορεί να εκδηλωθεί σε οποιαδήποτε ηλικία

Συνήθως μετά τα 40 έτη, αλλά μπορεί να εκδηλωθεί και σε παιδιά

Τύπος έναρξης

Συνήθως απότομη

Σταδιακή

Περιβαλλοντικοί παράγοντες

Ιός, τοξίνες, αυτοάνοση διεργασία

Παχυσαρκία, διατροφή και καθιστική ζωή

Ενδογενής ινσουλίνη Ελάχιστη ή καθόλου Η ανταπόκριση κατόπιν διέγερσης είναι: 1) επαρκής, αλλά καθυστερημένη έκκριση ή 2) μειωμένη, αλλά όχι απούσα Κατάσταση θρέψης Λεπτοί, παρά την αυξημένη όρεξη, καταβολικός μεταβολισμός

Συνήθως παχύσαρκοι, αλλά μπορεί να έχουν και φυσιολογικό βάρος

Συμπτώματα έναρξης Δίψα, πολυουρία, πολυφαγία, κόπωση

Συχνά κανένα ή ήπια συμπτώματα

Διαιτητική αντιμετώπιση/άσκηση Απαραίτητη Απαραίτητη, μπορεί να επαρκεί για τον γλυκαιμικό έλεγχο Αγωγή από το στόμα Μη αποτελεσματική

Συνήθως αποτελεσματική για κάποιο χρονικό διάστημα

Ινσουλίνη Πλήρης έλλειψη ινσουλίνης

Ινσουλινοαντοχή με σχετική ανεπάρκεια ινσουλίνης

ΡΕΠΟΡΤΑΖ Ποια φάρμακα ξεχωρίζουν για την αποτελεσματικότητά τους

Νεότερες εξελίξεις στην αντιμετώπιση του διαβήτη Ποια τα πλεονεκτήματα των νέων φαρμακευτικών θεραπειών

Δρ Ανδρέας Μελιδώνης Παθολόγος-διαβητολόγος, πρόεδρος του Ελληνικού Κολεγίου Μεταβολικών Νοσημάτων (ΕΚΟΜΕΝ)

ντυπωσιακές μπορούν να χαρακτηριστούν οι εξελίξεις στην αντιμετώπιση του Σακχαρώδους Διαβήτη Τύπου 2 (ΣΔ2) τα τελευταία χρόνια. Στις τρεις γνωστές αντιδιαβητικές θεραπευτικές κατηγορίες των αρχών της δεκαετίας του 2000 έχουν προστεθεί πολλές νέες θεραπείες με αξιόλογη αποτελεσματικότητα και ασφάλεια, πολλές δε εξ αυτών με σημαντικές πλειοτροπικές δράσεις (κυρίως οι GLP-1 αγωνιστές και οι SGLT-2 αναστολείς). Όλες τις νέες εξελίξεις μάς παρουσιάζει ο δρ Ανδρέας Μελιδώνης, παθολόγος-διαβητολόγος, πρόεδρος του Ελληνικού Κολεγίου Μεταβολικών Νοσημάτων (ΕΚΟΜΕΝ):  Τα νέα μόρια εβδομαδιαίων αγωνιστών GLP-1 (σεμαγλουτίδη, αλμπιγλουτίδη), εκ των οποίων η σεμαγλουτίδη ήδη προστέθηκε στο θεραπευτικό οπλοστάσιο. Η σεμαγλουτίδη είναι ένας ισχυρός εβδομαδιαίος αγωνιστής GLP-1 με εξαιρετικά δεδομένα αποτελεσματικότητας (μείωση κατά 1,4-1,6% της γλυκοζυλιωμένης αιμοσφαιρίνης, μείωση κατά 4-5 kg του σωματικού βάρους) και ασφάλειας στις μελέτες SUSTAIN.

 Το πρώτο δισκίο GLP-1 (oral σεμαγλουτίδη), για το οποίο οι πολλές μελέτες PIONEER φάσης ΙΙΙ έδειξαν ιδιαίτερη αποτελεσματικότητα (στη γλυκαιμική ρύθμιση και την απώλεια βάρους) και ασφάλεια και η κυκλοφορία του αναμένεται. Οι αγωνιστές GLP-1 δρουν στους υποδοχείς GLP-1 των διαφόρων οργάνων και, κατ’ αυτόν τον τρόπο, έχουν δράση παρόμοια με την ινκρετινική ορμόνη GLP-1, πολλαπλάσιας όμως ισχύος σε σχέση με τη δράση του ενδογενούς GLP-1. Οι αγωνιστές GLP-1 έχουν αντιυπεργλυκαιμική, αντιυπερτασική, καρδιοπροστατευτική δράση και μειώνουν το σωματικό βάρος, ενώ ένας εξ αυτών (η λιραγλουτίδη) μειώνει και τον κίνδυνο θανατηφόρων συμβαμάτων.

Αναστολείς SGLT-2 Εξελίξεις έχουμε και όσον αφορά τους αναστολείς SGLT-2, αυτήν την ιδιαίτερα προβεβλημένη και εξαιρετικά πρόσφατη αντιδιαβητική αγωγή: Ο ι νέες μελέτες (DAPA H-F, EMPEROR red., EMPEROR pres, CREDENCE) έδειξαν την αναμφισβήτητη καρδιοπρο-

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Για το άμεσο μέλλον, πολύ ελπιδοφόρα είναι τα νέα για τον λεγόμενο διπλό αγωνιστή GLP-1/GIP, ο οποίος θα δρα στους υποδοχείς και των δύο ινκρετινικών ορμονών, GLP-1 και GIP.

στατευτική, κυρίως στη μείωση του κινδύνου νοσηλείας για καρδιακή ανεπάρκεια ακόμα και σε μη διαβητικούς με καρδιακή ανεπάρκεια, με μειωμένο και διατηρημένο κλάσμα εξώθησης. Ακόμη και νεφροπροστατευτική δράση, ενώ βεβαίως είναι γνωστή η πολύ σημαντική μείωση του κινδύνου θανατηφόρων συμβαμάτων (38%) που προσφέρει η εμπαγλιφλοζίνη.  Σ ημειώνονται και τα πολύ πρόσφατα καλά δεδομένα δράσης αλλά και ασφάλειας που φαίνεται να παρουσιάζει στις μελέτες SOLOIST-WHF και SCORED η σοταγλιφλοζίνη-αναστολέας SGLT-2 αλλά και SGLT-1 (ενώ οι υποδοχείς SGLT-2 είναι στα εγγύς εσπειραμένα νεφρικά σωληνάρια, οι SGLT-1 είναι στα επιθηλιακά εντερικά κύτταρα), γεγονός που φαίνεται να προσθέτει αποτελεσματικότητα δράσης στη σοταγλιφλοζίνη.

Στις μελέτες αυτές, η σοταγλιφλοζίνη έδειξε σημαντική μείωση του κινδύνου νοσηλείας για καρδιακή ανεπάρκεια και μείωση του κινδύνου καρδιαγγειακού θανάτου και στους ασθενείς με καρδιακή ανεπάρκεια με διατηρημένο κλάσμα εξώθησης, όπως επίσης και σημαντική μείωση του κινδύνου εμφράγματος μυοκαρδίου ή αγγειακών εγκεφαλικών επεισοδίων.

Τα νέα φάρμακα Για το άμεσο μέλλον, πολύ ελπιδοφόρα είναι τα νέα για τον λεγόμενο διπλό αγωνιστή GLP-1/GIP, ο οποίος θα δρα στους υποδοχείς και των δύο ινκρετινικών ορμονών, των GLP-1 και GIP. Φαίνεται ότι αυτή η διπλή δράση διασφαλίζει σημαντική βελτίωση της ινσουλινοέκκρισης, άρα βελτί-

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

ωση της υπεργλυκαιμίας και σημαντική απώλεια σωματικού βάρους. Σε πρόσφατη δημοσίευση στο εξαιρετικού κύρους ιατρικό περιοδικό NEJM για την τιρζεπατίδη, έναν διπλό αγωνιστή GLP-1 και GIP, επιβεβαιώθηκαν σε μελέτη φάσης ΙΙΙ οι εντυπωσιακές δράσεις του καινοτόμου αυτού φαρμάκου. «Σε 40 εβδομάδες δράσης μείωσε τη γλυκοζυλιωμένη αιμοσφαιρίνη (HbA1C) κατά 2,4% (με HbA1C έναρξης μελέτης 8%) και μείωσε το σωματικό βάρος έως 11,4kg» επισημαίνει ο δρ Α. Μελιδώνης. Οι ανεπιθύμητες ενέργειες ήταν μόνο παρενέργειες από το γαστρεντερικό, οπότε αναμένονται με αυξημένο ενδιαφέρον τα αποτελέσματα των υπόλοιπων μελετών για οριστικοποίηση των εξαιρετικών αυτών δράσεων του διπλού αγωνιστή. Επίσης, στα ευρωπαϊκά διαβητολογικά συνέδρια του 2020 και του 2021 παρουσιάστηκαν τα πρώτα δεδομένα φάσης ΙΙ και φάσης ΙΙΙ από μια εξαιρετικά καινοτόμο αντιδιαβητική αγωγή, την ιμεγλιμίνη. Η ιμεγλιμίνη δρα στη μιτοχονδριακή κυτταρική λειτουργία: βελτιώνει τη λειτουργία των μιτοχονδρίων, μειώνει την ενδοκυττάρια παραγωγή των τοξικών ελευθέρων ριζών οξυγόνου και αυξάνει τη βιογένεση των μιτοχονδρίων, άρα και την παραγωγή ATP. Όλα αυτά οδηγούν σε βελτιωμένη ιστική ινσουλινοευαισθησία, μειωμένη ηπατική παραγωγή γλυκόζης και αυξημένη ινσουλινοέκκριση. Στις μελέτες που παρουσιάστηκαν η αγωγή αυτή δεν φαίνεται να συνδέεται με ανεπιθύμητες ενέργειες. Ενώ στην πρόσφατα δημοσιευμένη μελέτη TIMES1 καταδείχθηκε, σε διάρκεια παρακολούθησης 24 εβδομάδων, ότι η ιμεγλιμίνη μειώνει σημαντικά την HbA1c (0,72%).

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

Έρχονται «έξυπνες» ινσουλίνες

ολλές είναι οι αναμενόμενες εξελίξεις στον τομέα των ινσουλινών και της ινσουλινοθεραπείας. Ήδη, το τελευταίο διάστημα, έχουν προστεθεί στη θεραπευτική πραγματικότητα υπερταχείες (superfast) ινσουλίνες (όπως η Aspart), με ταχεία έναρξη δράσης και κορύφωση της δράσης αυτής μισή ώρα από την ένεσή τους, γεγονός που προσομοιάζει απολύτως στη φυσιολογική έκκριση και την κινητική της ινσουλίνης μετά το γεύμα, στον φυσιολογικό οργανισμό. Επιπλέον, μελέτες που αφορούν στην αποτελεσματικότητα και τη δοσολογία της εβδομαδιαίας ινσουλίνης είναι στη φάση ΙΙΙ, ενώ με τη βοήθεια της νανοτεχνολογίας δοκιμάζονται μορφές ινσουλίνης που θα επικαλύπτονται με νανοσωματίδια πολυμερή (και θα προστατεύονται από την πρωτεολυτική διάσπαση στο στομάχι), ώστε να μπορούν να χορηγηθούν από το στόμα (per os). Επίσης, σε δρόμο ανάπτυξης βρίσκεται η ιστορία παρασκευής «έξυπνων» (smart) ινσουλινών που θα περιέχουν έναν «χημικό μεταφορέα ινσουλίνης» ο οποίος θα «αποθηκεύει» την ινσουλίνη στον υποδόριο ιστό και θα την απελευθερώνει μόνο όταν αυξάνεται η συγκέντρωση της γλυκόζης στον ιστό. Έτσι, δεν θα χρειάζεται συνεχής

μέτρηση της γλυκόζης και δεν θα απαιτείται προσαρμογή της ινσουλίνης στα γεύματα. Προφανώς, μέχρι την οριστική παρασκευή αυτών των ινσουλινών ο δρόμος είναι μακρύς, αλλά όταν αυτή επιτευχθεί, οι συνέπειες θα είναι συνταρακτικά θετικές.

Τι νέο έρχεται για τον Διαβήτη Τύπου 1

ο πεδίο στο οποίο υπάρχουν επίσης πολλές νέες εξελίξεις είναι το πεδίο θεραπείας του Σακχαρώδη Διαβήτη Τύπου 1, που αφορούν κυρίως τις αντλίες και το βιοτεχνητό πάγκρεας: Ο ι νέες αντλίες, που είναι διασυνδεδεμένες με τους αισθητήρες γλυκόζης, βρίσκονται πλέον στο επίκεντρο της νέας θεραπείας για τους διαβητικούς τύπου 1. Οι νέες αυτές αντλίες (όπως π.χ. η Med 640G) έχουν τη δυνατότητα αναστολής χορήγησης της ινσουλίνης όταν οι πληροφορίες για το επίπεδο σακχάρου από τον αισθητήρα δείχνουν ότι υπάρχει κίνδυνος υπογλυκαιμίας.  Με αυτήν τη λειτουργία των νέων αντλιών μειώνεται σημαντικά ο κίνδυνος

υπογλυκαιμίας. Οι νέες αυτές αντλίες διαθέτουν (ενσωματωμένο) το κατάλληλο λογισμικό, ώστε, εφόσον το άτομο με ΣΔ1 τις προμηθεύσει με κατάλληλα στοιχεία για το φαγητό, να μπορούν να προτείνουν τις μονάδες ταχείας ινσουλίνης (bolus) που απαιτούνται για το συγκεκριμένο φαγητό. Παράλληλα, η επιστήμη προσεγγίζει τη φάση του υβριδικού τεχνητού παγκρέατος με την πολύ εξελιγμένη τριάδα αισθητήρα γλυκόζης-λογισμικού-αντλίας. Με το υβριδικό τεχνητό πάγκρεας θα υπάρχει αυτοματισμός στη χορήγηση ινσουλίνης μεταξύ των γευμάτων και στη νηστεία, ενώ η συμμετοχή του ασθενούς θα είναι μόνο στα γεύματα (εδώ έγκειται το υβριδικό στοιχείο), όπου, με τη βο-

ήθεια της αντλίας (όπως περιγράφηκε πιο πάνω), θα ρυθμίζει την κατά περίπτωση απαιτούμενη ινσουλίνη. Η πρόσφατα κυκλοφορήσασα αντλία 780G της Medronic φαίνεται ότι πληροί πολλές από τις παραπάνω προϋποθέσεις. Με αυτά ως δεδομένα, καθίσταται προφανές ότι πλησιάζουμε ολοταχώς προς το «ολοκληρωμένο κλειστό κύκλωμα», το βιοτεχνητό πάγκρεας, στου οποίου το λογισμικό θα έχουν επιπλέον ενσωματωθεί και αλγόριθμοι για τα διάφορα γεύματα, έτσι ώστε να υπάρχει πλήρης αυτοματισμός λειτουργίας και χορήγησης ινσουλίνης από την αντλία καθ’ όλο το 24ωρο. Πρόκειται για μια συγκλονιστική εξέλιξη, καθώς αυτό που μέχρι πρόσφατα ήταν σχέδιο ετοιμάζεται να γίνει πράξη.•••

ΝEWSROOM

Αυξημένο βάρος στην παιδική ηλικία και διαβήτης

ο σωματικό βάρος και η γλυκόζη νηστείας στην παιδική ηλικία μπορούν να προβλέψουν την εμφάνιση διαβήτη τύπου 2 στην ενήλικη ζωή, όπως έδειξε νέα μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Diabetes Care. Για αυτήν τη μελέτη χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία από 7 διαφορετικές μακροχρόνιες μελέτες, σε τρεις ηπείρους, όπου παιδιά και έφηβοι ηλικίας 3 έως 19 ετών εντάχθηκαν από το 1970 έως το 1990 για βασική αξιολόγηση. Συνολικά, 6.738 συμμετέχοντες παρακολουθήθηκαν μέχρι την περίοδο από το 2015 έως το 2019.

Η πλειονότητα των συμμετεχόντων στη μελέτη (93,5%) δεν εμφάνισαν διαβήτη τύπου 2 στο τέλος της παρακολούθησης. Οι συμμετέχοντες που εμφάνισαν διαβήτη τύπου 2 ήταν σημαντικά μεγαλύτεροι (μέσος όρος 48,0 έναντι 43,8 ετών) και οι περισσότεροι ήταν γυναίκες. Μετά την προσαρμογή για συνύπαρξη άλλων επιβαρυντικών παραγόντων, η ανάπτυξη του διαβήτη τύπου 2 συσχετίστηκε σημαντικά με το παιδικό σωματικό βάρος (σχετικός κίνδυνος: 1,55) και το επίπεδο γλυκόζης (σχετικός κίνδυνος: 1,24) και ο συνδυασμός σωματικού βάρους και γλυκόζης νηστείας ήταν ο ισχυρότερος προγνωστικός παράγοντας ανάπτυξης διαβήτη τύπου 2 (σχετικός κίνδυνος: 1,87). Επίσης, τα επίπεδα ινσουλίνης συσχετίστηκαν με ανάπτυξη διαβήτη τύπου 2 (σχετικός κίνδυνος: 1,34) ενώ προσθέτοντας την ινσουλίνη στο βάρος και τη γλυκόζη ο σχετικός κίνδυνος έγινε 2,38. Το συμπέρασμα, λοιπόν, είναι ότι το σωματικό βάρος και η γλυκόζη αίματος στην παιδική ηλικία μπορεί να προβλέψουν τον κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη τύπου 2 στους ενήλικες, παρ’ όλο που αυτά τα επικίνδυνα επίπεδα εμπίπτουν στις τρέχουσες φυσιολογικές τιμές.

Η νόσηση από Covid-19 συνδέεται με την εμφάνιση διαβήτη

ια μελέτη που δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Nature διαπίστωσε 39% υψηλότερη πιθανότητα νέας διάγνωσης διαβήτη μεταξύ των επιζώντων της νόσου Covid-19 εντός 6 μηνών μετά τη μόλυνση σε σύγκριση με άτομα που δεν νόσησαν από Covid-19. Τα ευρήματα δείχνουν συχνότητα εμφάνισης 6,5 νέων περιπτώσεων διαβήτη για κάθε 1.000 ασθενείς που δεν εί-

χαν νοσηλευτεί για Covid-19, ενώ η συχνότητα εμφάνισης διαβήτη ήταν 37 περιπτώσεις ανά 1.000 ασθενείς με Covid-19 που χρειάστηκαν νοσηλεία. Οι βασικοί μηχανισμοί που προκαλούν την εμφάνιση διαβήτη δεν είναι ξεκάθαροι, αν και πιστεύεται ότι ο ιός SARS-CoV-2 μπορεί να βλάψει απευθείας το πάγκρεας, τον αδένα που παράγει ινσουλίνη, η οποία απαιτεί-

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

ται για τη ρύθμιση του σακχάρου στο αίμα. Η μελέτη έδειξε, λοιπόν, μια ανησυχητική πραγματικότητα: Η νόσηση με Covid-19 δεν είναι μόνο θανατηφόρος για τα άτομα με διαβήτη, αλλά προκαλεί επίσης τη μεταβολική αυτή νόσο σε πολλά άτομα που δεν την είχαν προηγουμένως, δηλαδή αυξάνει το ποσοστό εμφάνισης νέων διαγνώσεων διαβήτη.

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

Παράγοντες κινδύνου για κακή έκβαση της Covid-19 σε διαβητικούς

ια μελέτη που πρόσφατα δημοσιεύθηκε στο ιατρικό περιοδικό Diabetologia διαπίστωσε ότι το φύλο (άνδρας), η μεγαλύτερη ηλικία, οι χρόνιες παθήσεις υγείας και η θεραπεία με ινσουλίνη είναι παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο για κακή έκβαση των διαβητικών ασθενών με Covid-19. Η χρήση της ινσουλίνης ως θεραπεία υ-

ποδηλώνει «μια προχωρημένη εξέλιξη του διαβήτη» και έτσι οι διαβητικοί που λάμβαναν ινσουλίνη για τον έλεγχο του διαβήτη τους είχαν 75% περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν από Covid-19 από τα άτομα που δεν ήταν ινσουλινοθεραπευόμενα. Οι άνδρες με διαβήτη είχαν 28% περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν από Covid-19 από ό,τι οι γυναίκες με διαβήτη, και άτομα άνω των 65 ετών με διαβήτη είχαν τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να πεθάνουν από τα νεότερα άτομα με διαβήτη. Τα ευρήματα –βασισμένα σε δεδομένα από 22 μελέτες που περιλάμβαναν 18.000 άτομα– αποκάλυψαν επίσης ότι τα αρρύθμιστα, και άρα αυξημένα επίπεδα γλυκόζης στο αίμα, κατά την εισαγωγή στο νοσοκομείο ήταν ένας σημαντικός παράγοντας για υψηλότερο κίνδυνο θανάτου μεταξύ των ασθενών με Covid-19 και διαβήτη.

Αυτές οι ομάδες των διαβητικών που αναφέρθηκαν θα πρέπει, επομένως, να λάβουν πολύ νωρίτερα, μόλις διαγνωστούν, θεραπευτικές παρεμβάσεις, όπως η χρήση μονοκλωνικών αντισωμάτων, για την επιτυχέστερη πρόληψη της σοβαρής νόσησης ή του θανάτου.

Οι παχύσαρκοι ενήλικες πρέπει να κάνουν έλεγχο για διαβήτη

Ομάδα Δράσης Προληπτικών Υπηρεσιών των ΗΠΑ (The US Preventive Services Task ForceUSPSTF) δημοσίευσε σχέδια συστάσεων που προτρέπουν όλους τους παρόχους υγειονομικής περίθαλψης να ελέγχουν τους υπέρβαρους ή παχύσαρκους ενήλικες ηλικίας 35 έως 70 ετών για προδιαβήτη και διαβήτη τύπου 2. Η ομάδα προέτρεψε επίσης τους γιατρούς να παραπέμψουν τους ασθενείς με προδιαβήτη σε προληπτικές παρεμβάσεις. Το συμπέρασμα αυτό, άρα και η σύσταση, εξήχθη μετά από μια συστηματική ανασκόπηση 89 δημοσιεύσεων, στο πλαίσιο της οποίας μελετήθηκαν τα οφέλη και οι επιπτώσεις της εξέτασης για μη φυσιολογική γλυκόζη αίματος και διαβήτη τύπου 2, αλλά και παρεμβάσεις για άτομα με προδιαβήτη και διαβήτη τύπου 2. Οι ερευνητές διαπίστωσαν για τον διαβήτη που ανιχνεύθηκε στον προληπτικό έλεγχο ότι δεν έδειξε βελτίωση στη θνησιμότητα στα 5 και 10 χρόνια παρακο-

λούθησης. Όμως οι παρεμβάσεις βελτίωσαν την έκβαση της υγείας στα 10 έως 20 χρόνια για τον νεοδιαγνωσμένο διαβήτη. Οι παρεμβάσεις επίσης συσχετίστηκαν με μειωμένη συχνότητα εμφάνι-

σης διαβήτη τύπου 2 και βελτίωση των ενδιάμεσων αποτελεσμάτων υγείας μεταξύ παχύσαρκων ή υπέρβαρων ατόμων με προδιαβήτη.

ΝEWSROOM

Το ένα πέμπτο των διαβητικών με Covid-19 πεθαίνουν μετά από έναν μήνα νοσηλείας!

ελέτη δημοσιευμένη στο έγκριτο ιατρικό περιοδικό Diabetologia διαπίστωσε ότι το 21% των ασθενών με διαβήτη και νόσηση από τον νέο

Φθηνό διαβητικό φάρμακο βοηθά έναντι της Covid-19

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

κορωνοϊό πεθαίνουν εντός 28 ημερών από την εισαγωγή τους στο νοσοκομείο. Σημαντικότατο εύρημα μάλιστα ήταν το ότι οι διαβητικοί που ήταν ινσουλινοθεραπευόμενοι είχαν αυξημένο κίνδυνο θανάτου κατά 44% σε σύγκριση με εκείνους τους διαβητικούς που δεν αντιμετώπιζαν τον διαβήτη τους με ινσουλίνη. Η μελέτη αυτή, βασισμένη σε στοιχεία από 2.800 περίπου ενήλικες, έδειξε επίσης ότι τα αυξημένα επίπεδα σακχάρου στο αίμα κατά την εισαγωγή στο νοσοκομείο ήταν ισχυρός προγνωστικός παράγοντας κινδύνου να συνεχίζεται η νοσηλεία μετά από 28 ημέρες και ισχυρός προγνωστικός παράγοντας υψηλότερου κινδύνου θανάτου μετά από 28 ημέρες. Από τους ασθενείς που επέζησαν τουλάχιστον μετά από έναν μήνα νοσηλείας το 50% εξήλθαν από το νοσοκομείο, ενώ σε ποσοστό 12% εξακολουθούσαν να νοσηλεύονται την 28η ημέρα και το 17% αυτών είχαν μεταφερθεί από το νοσοκομείο στο οποίο νοσηλεύθηκαν σε άλλη υγειονομική εγκατάσταση για αποκατάσταση.

ύμφωνα με μελέτη δημοσιευμένη στο ιατρικό περιοδικό Frontiers in Endocrinology, οι πιθανότητες νόσησης από τον νέο κορωνοϊό SARSCoV-2, καθώς και η θνησιμότητα από τη νόσηση από τον SARS-CoV-2, ήταν αυξημένες στους ενήλικες με διαβήτη τύπου 2 σε σύγκριση με τα μη διαβητικά άτομα. Επίσης, τα ευρήματα έδειξαν ότι όσοι ακολουθούσαν αντιδιαβητική αγωγή με μετφορμίνη πριν από τη διάγνωση της Covid-19 σχετίζονταν με χαμηλότερες πιθανότητες θανάτου των διαβητικών τύπου 2 και Covid-19. Τα αποτελέσματα, λοιπόν, δείχνουν ότι ενώ ο διαβήτης τύπου 2 είναι ένας ανεξάρτητος επιβαρυντικός παράγοντας κινδύνου για τη θνησιμότητα που σχετίζεται με τον SARS-CoV-2, αυτός ο κίνδυνος μειώνεται σε άτομα που λαμβάνουν μετφορμίνη, δηλώνοντας την πιθανότητα η μετφορμίνη να παρέχει μια προστατευτική δράση σε αυτόν τον υψηλού κινδύνου πληθυσμό.

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

Η ατμοσφαιρική ρύπανση συνδέεται με κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη

ε επιστημονική έρευνα διαπιστώθηκε ότι ακόμη και σε επίπεδα που θεωρούνται ασφαλή από τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας και την Υπηρεσία Προστασίας του Περιβάλλοντος η ατμοσφαιρική ρύπανση συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εμφάνισης διαβήτη. Το εύρημα αυτό είναι σημαντικό, επειδή πολλές ομάδες συμφερόντων της βιομηχανίας υποστηρίζουν ότι τα σημερινά επίπεδα είναι υπερβολικά αυστηρά και πρέπει να χαλαρώσουν. Από τα στοιχεία της μελέτης προκύπτει ότι τα τρέχοντα επίπεδα εξακολουθούν να μην είναι επαρκώς ασφαλή και πρέπει ίσως να ενισχυθούν.

Στη μελέτη αυτή, που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό The Lancet Planetary Health, οι ερευνητές εκτιμούν ότι η ατμοσφαιρική ρύπανση συνέβαλε σε 3,2 εκατ. νέες περιπτώσεις διαβήτη παγκοσμίως το 2016 ή περίπου το 14% όλων των νέων περιπτώσεων εκείνου του έτους, και ο διαβήτης που συνδέεται με τη ρύπανση οδήγησε σε μια εκτιμώμενη παγκόσμια απώλεια 8,2 εκατ. ετών υγιούς ζωής για εκείνη τη χρονιά. Προηγούμενες έρευνες έχουν συνδέσει την ατμοσφαιρική ρύπανση με καρδιακές παθήσεις, εγκεφαλικά επεισόδια, καρκίνο και νεφροπάθεια.

Μείωση συνταγογράφησης ινσουλινών κατά τη διάρκεια της πανδημίας

ια νέα μελέτη, που δημοσιεύθηκε στο διεθνές επιστημονικό περιοδικό JAMA Network Open, διερεύνησε τυχόν αλλαγές στη συνταγογράφηση ινσουλινών κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Η μελέτη πραγματοποιήθηκε στις ΗΠΑ και συμπεριέλαβε δειγματοληπτικά 285.343 ασθενείς με σακχαρώδη διαβήτη που βρίσκονταν σε κάθε είδους ινσουλινοθεραπεία. Οι ασθενείς είχαν μέση ηλικία 56,6 έτη και κατά 51,9% ήταν γυναίκες. Μέσω ηλεκτρονικού συστήματος καταμετρήθηκαν οι εβδομαδιαίες συνταγές ινσουλίνης μεταξύ του Ιανουαρίου 2019 και του Οκτωβρίου 2020 στο δείγμα αυτό των ασθενών. Δεν ελήφθησαν υπόψη περίοδοι διακοπών και εθνικών αργιών, καθώς και η εβδομάδα που κηρύχθηκε επίσημα η Covid-19 ως πανδημία στις ΗΠΑ (Μάρτιος 2020). Με τη χρήση στατιστικών μοντέλων υπολογίστηκαν τάσεις και ρυθμοί αλλαγής στη συνταγογράφηση. Βρέθηκε ότι ενώ ο αριθμός συνταγών ινσουλίνης αυξανόταν κάθε εβδομάδα πριν την πανδημία κατά 11 (95% CI 2,8 ως 19,3), με την έναρξη της πανδημίας άρχισε μια σημα-

ντική πτώση. Συγκεκριμένα, την πρώτη εβδομάδα μετά την έναρξη, ο μέσος αριθμός συνταγών ινσουλινοθεραπείας μειώθηκε κατά -395,6 (95% CI -933,5 ώς -142,4). Ακολούθησαν πτωτικοί αριθμοί σε όλη την επόμενη διάρκεια, επίσης, συγκεκριμένα κατά μέσο όρο -55,3 (95% CI, -78,6 ώς -32) συνταγές ανά εβδομάδα σε σύγκριση με το διάστημα πριν την πανδημία. Στην υποανάλυση αναδείχθηκε ότι τα στοιχεία αυτά της μείωσης αφορούσαν τους ενήλικες, αλλά όχι τα παιδιά. Συμπερασματικά, λοιπόν, διαπιστώθηκε ελάττωση στον μέσο αριθμό εβδομαδιαίων συνταγών ινσουλίνης κατά τη διάρκεια της πανδημίας Covid-19. Πιθανοί λόγοι είναι η μειωμένη επαφή των ασθενών με τους γιατρούς, η απώλεια ασφάλισης κατά την πανδημία ή και η αποθήκευση αποθεμάτων ινσουλινών στην οικία τους. Το γεγονός ότι η παρατήρηση αυτή δεν αφορά και στα παιδιά αντικατοπτρίζει το ότι η πλειονότητα των παιδιατρικών περιπτώσεων είναι σακχαρώδης διαβήτης τύπου 1, καθώς και τη μεγαλύτερη ίσως οικογενειακή ευαισθησία για τα νεότερα μέλη με διαβήτη.

ΑΡΘΡΟ

Αυτοανοσία και σακχαρώδης διαβήτης: Πώς συνδέονται

ι αυτοάνοσες παθήσεις χαρακτηρίζονται από μια διάσπαση στην ανοσολογική αυτοανεκτικότητα (self tolerance), που μπορεί να ξεκινήσει από έναν επαγωγικό παράγοντα (stress, γονιδιακό ή περιβαλλοντικό κ.ά.). Ένα νόσημα χαρακτηρίζεται αυτοάνοσο όταν μεταξύ άλλων:

της Ελένης Κομνηνού, Ρευματολόγου, Διευθύντριας Κλινικής Αυτοάνοσων Ρευματικών Παθήσεων, Μetropolitan General

Τα άτομα με διαβήτη τύπου 1 θα πρέπει να εξετάζονται για άλλες αυτοάνοσες παθήσεις, ιδίως για κοιλιοκάκη, θυρεοειδή και ρευματοειδή αρθρίτιδα.

Η ασθένεια συσχετίζεται με γονίδια που ρυθμίζουν το ανοσοποιητικό σύστημα. Σ την παθογένεια συμμετέχει η παρουσία αυτοαντισωμάτων και αυτοαντιδρώντων Τ λεμφοκυττάρων.  Η μεταφορά Τ λεμφοκυττάρων ή αντισωμάτων αναπαράγει την ασθένεια σε άτομα προηγουμένως υγιή.

Οι αυτοάνοσες ασθένειες αρχίζουν νωρίς στην παιδική ηλικία, κατά την οποία σχεδόν το 20% των ατόμων ηλικίας κάτω των 6 ετών έχουν ήδη άλλα νοσήματα εκτός του διαβήτη τύπου 1. Ο σακχαρώδης διαβήτης είναι μια ετερογενής μεταβολική διαταραχή, που έχει το κοινό χαρακτηριστικό της χρόνιας υπεργλυκαιμίας με διαταραχή του μεταβολισμού των υδατανθράκων, του λίπους και των πρωτεϊνών. Η αυτοάνοση φλεγμονή, με τη μεσολάβηση Τ λεμφοκυττάρων, αποτελεί τη βάση του διαβήτη τύπου 1, της ρευματοειδούς αρθρίτιδας και της πολλαπλής σκλήρυνσης. Η καταστροφή των β κυττάρων, που προκαλείται από την αυτοανοσία, είναι η υποκείμενη αιτία του ΣΔ1, ενώ πιο λεπτές μειώσεις της κυτταρικής μάζας και της λειτουργικής βλάβης παρατηρούνται στον ΣΔ2. Τα β λεμφοκύτταρα εμπλέκονται στη φλεγμονή και σχετίζονται με την αντίσταση στην ινσουλίνη, στην παχυσαρκία και τον ΣΔ2 (T2D). O σακχαρώδης διαβήτης περιλαμβάνει ένα ευρύ φάσμα αλληλεπικαλυπτόμενων

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

φαινότυπων. Οι νεότερες θεωρίες επιχειρούν να γεφυρώσουν την απόσταση μεταξύ των δύο κύριων τύπων (ΣΔτ1 και ΣΔτ2). Στο σταυροδρόμι μεταξύ τους, ο LADA (Latent Αutoimmune Diabetes of the Αdult) γεφυρώνει τους δύο τύπους και φωτίζει την παθογένειά τους:  Ο όρος Latent Autoimmune Diabetes of the Adult (LADA) εισήχθη το 1995 για να καθορίσει την υποομάδα των ενηλίκων ασθενών με διαβήτη που ταξινομούνται κλινικά ως προς τα άτομα με ΣΔ2, αλλά εξετάστηκαν θετικά για διάφορα αυτοαντισώματα των νησιδίων. Πέντε χρόνια μετά τη διάγνωση, το 80% των ασθενών με LADA προχωρούν στην εξάρτηση από την ινσουλίνη. Η πιο κοινή συνυπάρχουσα οργανοειδική αυτοάνοση νόσος σε ασθενείς με ΣΔ1 είναι οι αυτοάνοσες παθήσεις του θυρεοειδούς. Η συχνότητά τους εκτιμάται σε άνω του 90% μεταξύ των ασθενών με ΣΔ1 και άλλα αυτοάνοσα νοσήματα.

Συμπερασματικά Τα άτομα με ΣΔ1 θα πρέπει να εξετάζονται για άλλες αυτοάνοσες παθήσεις, ιδίως για κοιλιοκάκη, θυρεοειδή και ρευματοειδή αρθρίτιδα. Ο διαβήτης τύπου 2 βρίσκεται σε διαδικασία επαναπροσδιορισμού ως αυτοάνοσης νόσου και όχι απλώς ως μεταβολικής διαταραχής, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε νέες θεραπείες για τον διαβήτη που στοχεύουν στο ανοσοποιητικό σύστημα αντί να καταβάλλεται προσπάθεια να ελεγχθεί το σάκχαρο του αίματος. Αν ο ΣΔ2 είναι αυτοάνοση νόσος, θα μπορούσε να αλλάξει η στρατηγική θεραπείας. Θα μπορούσε να εξεταστεί η προσθήκη των ανοσοτροποποιητικών φαρμάκων στη θεραπεία του, τα οποία χρησιμοποιούνται ευρέως στη θεραπεία των αυτοάνοσων νοσημάτων.•••

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

ΑΡΘΡΟ Το 80% των διαβητικών παρουσιάζουν είτε αλλεργικές αντιδράσεις είτε προβλήματα στο δέρμα

Διαβήτης: Ποιες δερματικές παθήσεις προειδοποιούν Η έγκαιρη διάγνωσή τους είναι το «κλειδί»

Σ Δρ Χρήστος Στάμου, Δερματολόγοςαφροδισιολόγος

Ορισμένες αντιδράσεις του δέρματος μπορεί να είναι σημάδι ότι τα επίπεδα της ινσουλίνης δεν είναι φυσιολογικά για μεγάλο χρονικό διάστημα.

υχνές είναι οι δερματικές παθήσεις που προκαλούνται εξαιτίας του διαβήτη τύπου 1 και 2. Το ποσοστό των ασθενών που παρουσιάζουν είτε αλλεργικές αντιδράσεις είτε προβλήματα στο δέρμα, κάποια στιγμή στη ζωή τους, αγγίζει το 80% και οι εκδηλώσεις κυμαίνονται από έναν απλό κνησμό έως πολύ σοβαρές λοιμώξεις. Μάλιστα, ορισμένες από αυτές αποτελούν την πρώτη ένδειξη ότι τα επίπεδα της ινσουλίνης δεν είναι φυσιολογικά για μεγάλο χρονικό διάστημα. Η έγκαιρη διάγνωσή τους είναι το «κλειδί» αφενός μεν για τη γρήγορη αντιμετώπισή τους και αφετέρου για τον εντοπισμό ή τον έλεγχο του διαβήτη και την αποφυγή σοβαρών επιπλοκών. «Η ξηρότητα του δέρματος είναι μια συχνή πηγή προβλημάτων στους διαβητικούς ανθρώπους. Τα υψηλά επίπεδα γλυκόζης στο αίμα και η προσπάθεια του οργανισμού να τα μειώσει, μέσω της διούρησης από υγρά που αφαιρεί από τα κύτταρα, είναι μία από τις αιτίες της. Ο δεύτερος είναι η διαβητική νευροπάθεια. Ο διαβήτης προκαλεί σε ορισμένους βλάβη στα νεύρα, του ποδιού κυρίως, με αποτέλεσμα να μη μεταδίδεται το μήνυμα για εφίδρωση. Έτσι το δέρμα στεγνώνει, δημιουργώντας μικρορωγμές, οι οποίες γίνονται πύλες εισόδου μολυσματικών παραγόντων. Αυτοί αναπτύσσονται ταχέως, λόγω του σακχάρου, οπότε εκδηλώνεται η πάθηση» εξηγεί ο δερματολόγος-αφροδισιολόγος δρ Χρήστος Στάμου. Εκτός από την ξηρότητα του δέρματος, που φυσικά μπορεί να προκύψει και σε ανθρώπους χωρίς διαβήτη, υπάρχουν κι άλλες προειδοποιητικές ενδείξεις, που θα

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

πρέπει να κρούσουν τον κώδωνα του κινδύνου για αναζήτηση ιατρικής συμβουλής. Μερικές από αυτές είναι: 1. Κ νησμός: Όταν ο κνησμός προκαλείται από κακή ροή αίματος, τα κάτω άκρα (ειδικά το τμήμα κάτω από τον αστράγαλο) επηρεάζονται συχνότερα. 2. Φαγούρα, κόκκινα εξανθήματα, συχνά με μικροσκοπικές φουσκάλες ή φολίδες, σε ζεστές, υγρές πτυχές του δέρματος: Μπορεί να οφείλεται σε μυκητίαση. Τα άτομα με διαβήτη προσβάλλονται συχνά από τον μύκητα Candida albicans. 3. Πρήξιμο, ερυθρότητα, αίσθημα καύσου και πόνος: Πρόκειται για ενδείξεις βακτηριακής λοίμωξης, η οποία μπορεί να εμφανιστεί σε διάφορα σημεία του σώματος, από τα βλέφαρα και τα τριχοθυλάκια έως ιστούς που βρίσκονται πολύ βαθύτερα από την επιδερμίδα. 4. Λέπτυνση του δέρματος, πάχυνση και αποχρωματισμός των νυχιών και κρύο δέρμα: Ενδεχομένως να οφείλονται σε στένωση των αιμοφόρων αγγείων που τροφοδοτούν το δέρμα, δηλαδή σε αθηροσκλήρωση, μια συχνή επίπτωση του διαβήτη. 5. Κηλίδες και μελαγχρωματικές βλατίδες: Προκαλούνται επίσης από αλλαγές στα μικρά αιμοφόρα αγγεία του σώματος. Η πάθηση ονομάζεται διαβητική δερματοπάθεια. Το χρώμα των κηλίδων είναι ανοιχτό καφέ ή κόκκινο και εμφανίζονται συχνά στο μπροστινό μέρος των ποδιών. 6. Αποχρωματισμός του δέρματος: Είναι πιθανό να οφείλεται σε λεύκη, μια

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

πάθηση που παρατηρείται σε άτομα με διαβήτη τύπου 1. 7. Υπερχρωματισμός του δέρματος: Η μελανίζουσα ακάνθωση (Acanthosis Nigricans), όπως ονομάζεται, εκδηλώνεται με την εμφάνιση σκούρου δέρματος στο πίσω μέρος του λαιμού και σπανιότερα στη μασχάλη και στη βουβωνική χώρα. 8. Σκληρό, παχύ και κηρώδες δέρμα: Όταν αναπτύσσεται στα δάχτυλα των χεριών ή/και των ποδιών, οφείλεται σε σκληροδακτυλία (digital sclerosis). Ορισμένες φορές, η πάθηση εξαπλώνεται, ενώ μπορεί να επηρεάσει και τις αρθρώσεις. Καθοριστικό ρόλο παίζει η διάρκεια του διαβήτη, αν και μπορεί να προκύψει και λίγο μετά την έναρξή του. 9. Μεγάλες φουσκάλες: Στη φυσαλιδώδη δερματοπάθεια (bullosis diabetesricorum) τα διαβητικά άτομα εμφανίζουν ξαφνικά στο δέρμα τους ανώδυνες φουσκάλες (μία ή περισσότερες), σαν εκείνες που εμφανίζονται μετά από έγκαυμα, κυρίως στα άκρα. 10. Κίτρινες, κοκκινωπές ή καφέ πλάκες: Μπορεί να προκαλούνται από μια πάθηση που ονομάζεται λιποειδική νεκροβίωση, η οποία αφορά ένα μικρό ποσοστό διαβητικών. Ξεκινά ως μικρά, επηρμένα, στερεά εξογκώματα, που μοιάζουν με σπυράκια, τα οποία στη συνέχεια μετατρέπονται σε μικρές ή μεγαλύτερες περιγεγραμμένες περιοχές με πρησμένο και σκληρό δέρμα. 11. Ανοιχτές πληγές: Ο ανεξέλεγκτος ή ανεπαρκώς ελεγχόμενος διαβήτης για μεγάλο χρονικό διάστημα μπορεί να

οδηγήσει σε κακή κυκλοφορία του αίματος και βλάβη των νεύρων, που γίνονται αιτία για τα γνωστά σε όλους διαβητικά έλκη, τα οποία εμφανίζονται κυρίως στον άκρα πόδα. 12. Μικρά, κοκκινωπά ή κίτρινα εξογκώματα: Κατά την εμφάνισή τους οι εκδηλώσεις αυτές του δέρματος είναι κόκκινες και μοιάζουν με σπυράκια, αλλά σύντομα γίνονται κίτρινα και προκαλούν κνησμό. Το εξανθηματικό ξάνθωμα (eruptive-xanthomatosis), όπως ονομάζεται ιατρικά, εντοπίζεται συχνότερα στους γλουτούς, τους μηρούς, τους αγκώνες και πίσω από τα γόνατα.

Η ξηρότητα του δέρματος είναι μια συχνή πηγή προβλημάτων στους διαβητικούς ανθρώπους.

«Επίσης, ο διαβήτης μπορεί να προκαλέσει διατιτραίνουσες δερματοπάθειες, ομαλό λειχήνα, διαβητικό σκληροίδημα, δακτυλιοειδές κοκκίωμα, και πολλές άλλες παθήσεις. Ο κατάλογος είναι μεγάλος και γι’ αυτό με την εμφάνιση αυτών των ύποπτων ενδείξεων θα πρέπει να κινητοποιεί τον ασθενή. Για όσους γνωρίζουν ότι πάσχουν από διαβήτη, το κύριο μέλημά τους θα πρέπει να είναι ο έλεγχός του, αλλά και η σωστή φροντίδα του δέρματος. Η διατήρηση του δέρματος καθαρού και στεγνού, η αποφυγή ζεστού μπάνιου, η ενυδάτωση του δέρματος και των χειλιών, η επιμελής περιποίηση των μικροτραυματισμών, η διατήρηση σωστού επιπέδου υγρασίας στο περιβάλλον, η προστασία από τον έντονο ήλιο και η επιλογή υδρόφιλων υφασμάτων είναι μερικές από τις προφυλάξεις που μπορούν να ληφθούν, προκειμένου να αποφευχθούν οι επιπλοκές του διαβήτη στο δέρμα» καταλήγει ο δρ Χρήστος Στάμου.•••

ΑΡΘΡΟ Γιατί συνιστάται ο πλήρης οφθαλμολογικός έλεγχος

Διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια: Πρόληψη και αντιμετώπιση Τι σηματοδοτούν οι αλλοιώσεις του διαβήτη στον αμφιβληστροειδή

Μάνια Νισκοπούλου, PhD, χειρουργός οφθαλμίατρος, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας ΥαλοειδούςΑμφιβληστροειδούς

διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια είναι η πιο συχνή από τις επιπλοκές του διαβήτη που αφορούν τα μικρά αγγεία. Είναι το κύριο αίτιο μειωμένης όρασης στην παραγωγική ηλικία. Και είναι τόσο πιο συχνή όσο μεγαλύτερη η ηλικία και η διάρκεια της πάθησης ή όσο λιγότερο καλή είναι η ρύθμιση του διαβήτη. Όλα όσα πρέπει να γνωρίζουμε για την πάθηση μάς εξηγεί η κ. Μάνια Νισκοπούλου PhD, χειρουργός οφθαλμίατρος, πρόεδρος της Ελληνικής Εταιρείας Υαλοειδούς-Αμφιβληστροειδούς. Το 80% των ασθενών με διαβήτη για πάνω από 10 έτη εμφανίζουν αλλοιώσεις διαβητικής αμφιβληστροειδοπάθειας. Η πάθηση παρουσιάζει διάφορα στάδια: Σ τα πρώιμα στάδια, η διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια δεν χρειάζεται αντιμετώπιση. Ωστόσο, όταν ο οφθαλμίατρος εντοπίσει τις αρχικές αλλοιώσεις του διαβήτη στον αμφιβληστροειδή, το επόμενο βήμα είναι να βελτιστοποιηθεί η ρύθμιση της γλυκόζης, η αρτηριακή υπέρταση και η υπερλιπιδαιμία. Στόχος είναι, ελέγχοντας όλες τις παραμέτρους που δημιουργούν παρόμοιες βλάβες στα αγγεία, να μειώσουμε τον ρυθμό εξέλιξης των αλλοιώσεων. Ό σο προχωρούν οι αλλοιώσεις μπορεί να δημιουργηθεί οίδημα στην ωχρά κηλίδα, που είναι η υπεύθυνη περιοχή του αμφιβληστροειδούς για την οξεία όραση, δηλαδή στο διάβασμα και στο να βλέπουμε τις λεπτομέρειες και τα χρώματα. Το οίδημα, δηλαδή η παρουσία υγρού ανάμεσα στα κύτταρα, οδηγεί σε διαταραχή της όρασης με μείωση της ευκρίνειας, θάμπωμα και παραμόρφωση της εικόνας. Σε αυτήν την περίπτωση,

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

μπορεί να χρειαστεί έναρξη θεραπείας με ενέσεις μέσα στον βολβό, οι οποίες, επιδρώντας στη βιοχημεία της πάθησης, οδηγούν στην απορρόφηση του υγρού. Σ ε πιο προχωρημένο στάδιο, μπορεί ο αμφιβληστροειδής να παρουσιάζει ισχαιμία, δηλαδή μειωμένη παροχή οξυγόνου σε κάποιες περιοχές λόγω των αλλοιώσεων στα αγγεία.

Στο στάδιο της προπαραγωγικής, όπως λέγεται, αμφιβληστροειδοπάθειας, εμφανίζονται εν τω βάθει αιμορραγίες και νέα παθολογικά αγγεία, που όμως δεν έχουν τη δυνατότητα να προκαλέσουν αιμορραγίες. Στο επόμενο, ωστόσο, στάδιο της παραγωγικής αμφιβληστροειδοπάθειας, παράγονται παθολογικά αγγεία, τα οποία είναι ιδιαίτερα εύθρυπτα και μπορεί να προκαλέσουν αιμορραγία μέσα στον βολβό, ακόμη και αποκόλληση αμφιβληστροειδούς, όσο οι αλλαγές επιδεινώνονται. Η όραση μειώνεται αρκετά έως δραματικά, ανάλογα με τη βαρύτητα της αιμορραγίας, ενώ αντιμετωπίζεται με εκτεταμένο laser στον αμφιβληστροειδή, που στόχο έχει να μειώσει τα παθολογικά αγγεία και να σταματήσει τις υποτροπιάζουσες αιμορραγίες. Η αιμορραγία απορροφάται σε διάστημα συνήθως ενός μηνός, εφόσον είναι σχετικά ήπια. Αν δεν γίνει laser εγκαίρως, μπορεί να υποτροπιάσει. Χειρουργική επέμβαση μπορεί να γίνει αν οι αιμορραγίες δεν απορροφώνται ή στις περιπτώσεις που οι αλλοιώσεις έχουν οδηγήσει σε αποκόλληση αμφιβληστροειδούς. Οι περισσότερες από τις δύσκολες περιπτώσεις διαβητικής αμφιβληστροειδοπάθειας θα είχαν προβλεφθεί αν γινόταν συστηματικός οφθαλμολογικός έλεγχος. Σημαντικό είναι να γίνει κατανοητό πως οι αλλοιώσεις που παρουσιάζονται στους οφθαλμούς

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ είναι παρόμοιες με αυτές που παρουσιάζονται σε όργανα τα οποία δεν μπορούν άμεσα να εξεταστούν, όπως η καρδιά, οι νεφροί και ο εγκέφαλος. Επομένως, η εικόνα των ματιών κατευθύνει τους θεράποντες ιατρούς ως προς τη ρύθμιση και αντιμετώπιση του διαβήτη συνολικά.

Οι περισσότερες από τις δύσκολες περιπτώσεις διαβητικής αμφιβληστροειδοπάθειας θα είχαν προβλεφθεί αν γινόταν συστηματικός οφθαλμολογικός έλεγχος.

Οφθαλμολογικός έλεγχος Σύμφωνα με τις οδηγίες της Αμερικανικής Οφθαλμολογικής Εταιρείας, αλλά και των περισσότερων ευρωπαϊκών πρωτοκόλλων, θα πρέπει οι ασθενείς που πάσχουν από διαβήτη να κάνουν πλήρη οφθαλμολογικό έλεγχο κατά τη διάγνωση και μετά ανά έτος σε απουσία αμφιβληστροειδοπάθειας ή σε πολύ ήπια διαβητική αμφιβληστροειδοπάθεια.  Τα διαστήματα πυκνώνουν όσο πιο προχωρημένη είναι η πάθηση, με έλεγχο ανά 3-4 μήνες για τους ασθενείς με προπαραγωγική αμφιβληστροειδοπάθεια.  Στους ασθενείς που έχουν αντιμετωπιστεί για την παραγωγική μορφή, η οφθαλμολογική εξέταση θα πρέπει να γίνεται ακόμη και ανά μήνα σε κάποιες περιπτώσεις.

Να επαναλάβουμε ότι ο οφθαλμολογικός έλεγχος μπορεί να βοηθήσει στην πρόληψη, ενημερώνοντας τον ασθενή και τον θεράποντα ιατρό για τη γενικότερη πορεία της πάθησης. Οι οφθαλμολογικές εξετάσεις που πρέπει να γίνονται είναι λήψη της οπτικής οξύτητας, μέτρηση της ενδοφθάλμιας πίεσης και βυθοσκόπηση. Είναι εξαιρετικά σημαντικό να λαμβάνονται έγχρωμες φωτογραφίες βυθού που θα χρησιμοποιούνται συγκριτικά ανά εξέταση. Η Οπτική Τομογραφία Συνοχής (OCT) απεικονίζει ακόμη και μη κλινικό οίδημα

στην ωχρά κηλίδα και μας κατευθύνει ως προς την εξέλιξη. Σε κάποιες περιπτώσεις, χρειάζεται να γίνει φλουοραγγειογραφία, ειδική εξέταση με σκιαστικό που απεικονίζει όλες τις περιοχές ισχαιμίας του αμφιβληστροειδούς, την πιθανή ισχαιμία της ωχράς και τα τυχόν παθολογικά νεοαγγεία. Όλες οι παραπάνω εξετάσεις βοηθούν στην ακριβή διάγνωση και στη δημιουργία πλάνου αντιμετώπισης των διαβητικών αλλοιώσεων των οφθαλμών. Στις περιπτώσεις στις οποίες ο οφθαλμίατρος χρειάζεται να παρέμβει θεραπευτικά, μπορεί κυριολεκτικά να προλάβει μια σοβαρή και μη αναστρέψιμη απώλεια όρασης. Σήμερα, έχουμε στη θεραπευτική μας φαρέτρα τις ενδοϋαλοειδικές ενέσεις, οι οποίες μπορούν να βελτιώσουν την όραση και να σταθεροποιήσουν ανατομικά την περιοχή. Υποστηρίζονται από μεγάλο όγκο ερευνητικών εργασιών και χρησιμοποιούνται ευρέως, παγκοσμίως. Ο τακτικός οφθαλμολογικός έλεγχος με τις συμπληρωματικές εξετάσεις καθώς και η έγκαιρη θεραπευτική αντιμετώπιση μπορούν να βελτιώσουν τις διαβητικές αλλοιώσεις και να δώσουν τη δυνατότητα στους διαβητικούς ασθενείς για μια άριστη ποιότητα όρασης και, επομένως, ζωής.•••

Τι είναι ο αμφιβληστροειδής «Τον οφθαλμό μπορούμε να τον παρομοιάσουμε με τη φωτογραφική μηχανή. Ο κερατοειδής και ο φακός του ματιού αντιστοιχούν στον φακό της φωτογραφικής μηχανής ενώ ο αμφιβληστροειδής αντιστοιχεί στο φιλμ όπου καταγράφονται οι εικόνες» εξηγεί η κ. Νισκοπούλου. Ο αμφιβληστροειδής περιέχει όλα τα νευρικά κύτταρα και εμβρυολογικά, είναι προέκταση του εγκεφάλου. Είναι ευαίσθητος σε διαταραχές ανατομικές και βιοχημικές και δεν έχει ιδιαίτερες ικανότητες ανάπλασης. Τα νευρικά κύτταρα του αμφιβληστροειδούς συγκεντρώνονται και μέσω του οπτικού νεύρου και της οπτικής οδού καταλήγουν στον ινιακό λοβό του εγκεφάλου. Εκεί γίνεται η υψηλή διεργασία αναγνώρισης της εικόνας.

ΑΡΘΡΟ Μελέτη για τη διαλείπουσα νηστεία σε ασθενείς με Τ2Δ

Διαλείπουσα νηστεία και διαβήτης τύπου 2 Η γλυκαιμική μεταβλητότητα οδηγεί σε μικροαγγειακές επιπλοκές

του Αντώνιου Λέπουρα, Παθολόγου Διαβητολόγου, Διευθυντή Διαβητολογικού Κέντρου, Metropolitan General

διαλείπουσα νηστεία είναι μια σχετικά νέα πρόταση διατροφής για τη ρύθμιση και τον έλεγχο του σωματικού βάρους. Βιώνει μιαν αύξηση της δημοτικότητας, αποκτώντας όλο και περισσότερους οπαδούς, λόγω της ευκολίας στην τήρησή της και των πολλών αναφερόμενων ωφελειών για την υγεία. Η έννοια της διαλείπουσας νηστείας αναφέρεται σε ένα φάσμα διατροφικών συμπεριφορών που στοχεύουν στη διακοπή της σκόπιμης κατανάλωσης ενέργειας (δηλαδή νηστεία), για παρατεταμένες χρονικές περιόδους, συνήθως μεταξύ 16 και 24 ωρών, σε ένα κανονικό ή ελεύθερο κατά τα άλλα πρόγραμμα διατροφής. Υπάρχουν πολλές παραλλαγές… Σε ορισμένα διαλείποντα σχήματα, τα άτομα περιορίζουν την κατανάλωση τροφής σε μια περίοδο 6 έως 8 ωρών κατά τη διάρκεια της ημέρας, ενώ σε άλλα νηστεύουν για 24 ολόκληρες ώρες αρκετές ημέρες της εβδομάδας κ.λπ. Αρκετά άτομα μπορεί να υιοθετήσουν αυτά τα διατροφικά πρότυπα όχι απλά μόνο ως μέσο απώλειας βάρους, αλλά και για τα υποσχόμενα οφέλη για την υγεία τους. Τα οφέλη αυτά, υποστηριζόμενα α-

πό ανεκδοτικά στοιχεία, συμπεριλαμβάνουν από την καλύτερη ρύθμιση του σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2 και τη μείωση των επιπλοκών του μέχρι τη θεραπεία και την αναστροφή του διαβήτη. Δυστυχώς, όλα αυτά παραμένουν αναπόδεικτα και μη δοκιμασμένα σε καλά σχεδιασμένες μελέτες. Ενώ ο περιορισμός των θερμίδων και η απώλεια βάρους είναι γνωστό ότι επηρεάζουν ευεργετικά τα αποτελέσματα της υγείας σε ασθενείς με διαβήτη τύπου 2 –οδηγώντας σε βελτιωμένο έλεγχο γλυκόζης, υπέρτασης και ανώμαλων επιπέδων λιπιδίων–, η επίτευξή τους με διαλείπουσα νηστεία προκαλεί ανησυχίες και αμφιβολίες. Μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη δημοσιεύθηκε τον Ιούλιο του 2020 στο περιοδικό JAMA, παρουσιάζοντας μια νέα οπτική γωνία. Η μελέτη υπογραμμίζει τον περιορισμένο αριθμό αποδεικτικών στοιχείων για τα οφέλη στην υγεία της διαλείπουσας νηστείας μεταξύ των ασθενών με διαβήτη τύπου 2 (Τ2Δ) και αποκαλύπτει τις πιθανές δυσμενείς επιπλοκές που μπορεί να προκύψουν από αυτήν την προσέγγιση αν οι ασθενείς δεν παρακολουθούνται προσεκτικά.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ Διαλείπουσα νηστεία και Τ2Δ Μέχρι σήμερα, η διαλείπουσα νηστεία σε ασθενείς με Τ2Δ έχει μελετηθεί μόνο σε λίγες μικρές, βραχυπρόθεσμες δοκιμές, που απέδωσαν περιορισμένες ενδείξεις για το όφελός της. Πρόσφατα, μια ομάδα ερευνητών εξέτασε τα στοιχεία για τα οφέλη στην υγεία και την ασφάλεια της διαλείπουσας νηστείας για όσες μελέτες υπήρχαν σε αυτήν την ομάδα ασθενών. Επιλέχθηκαν, συγκεκριμένα, μελέτες στις οποίες η διαλείπουσα νηστεία ορίστηκε ως χρονικά περιορισμένη σίτιση ή νηστεία σε εναλλακτικές ημέρες κατά τη διάρκεια 1-4 ημερών της εβδομάδας, με μόνο νερό, χυμό ή ζωμό βοδινού και όχι περισσότερες από 700 θερμίδες να καταναλώνονται κατά τις ημέρες της νηστείας. Συνολικά, οι συγγραφείς της μελέτης βρήκαν επτά δημοσιευμένες μελέτες νηστείας σε ασθενείς με Τ2Δ –μόνο μία μελέτη είχε πάνω από 63 ασθενείς. Οι περισσότερες μελέτες ήταν μικρής διάρκειας, πραγματοποιήθηκαν για περίπου 4 μήνες ή λιγότερο και αξιολόγησαν πέντε διαφορετικές συχνότητες νηστείας. Όλες οι μελέτες ανέφεραν μια σχέση μεταξύ της διαλείπουσας νηστείας και της απώλειας βάρους, ενώ η πλειονότητα σημείωσε επίσης μειωμένη A1c και βελτιωμένα επίπεδα γλυκόζης, ποιότητα ζωής και αρτηριακής πίεσης. Λόγω της έλλειψης ομοιογένειας στον σχεδιασμό, τα μέτρα και τις μορφές διατροφής, δεν ήταν δυνατόν να εξαχθούν ουσιαστικά κλινικά συμπεράσματα. Επιπλέον, μόνο μία μελέτη ασχολήθηκε με την ασφάλεια δύο διαλειπουσών θεραπειών νηστείας, διαπιστώνοντας ότι και οι δύο αύξησαν τη συχνότητα εμφάνισης υπογλυκαιμικών επεισοδίων, παρά τη χρήση ενός πρωτοκόλλου αλλαγής δόσης φαρμάκου.

Αυξημένοι κίνδυνοι υπογλυκαιμίας με τις διαλειμματικές δίαιτες Η κύρια διαπίστωση των τελευταίων μελετών είναι ότι από τον απλό περιορισμό των θερμίδων η διαλείπουσα νηστεία μπορεί να είναι λιγότερο ασφαλής για άτομα που θεραπεύονται για σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2, αν και θα μπορούσε να είναι εξίσου αποτελεσματική. Οι ασθενείς με υπάρχοντα διαβήτη που παρουσίασαν απώλεια βάρους είδαν έ-

ΑΡΘΡΟ

Η διαλείπουσα νηστεία είναι μια ενδιαφέρουσα πρόταση απώλειας βάρους, αλλά δεν είναι αποτελεσματική και ασφαλής στον έλεγχο του διαβήτη.

να όφελος από τη βελτίωση της γλυκόζης, της αρτηριακής πίεσης και των επιπέδων λιπιδίων, σύμφωνα με τους ερευνητές. Ενώ η απώλεια βάρους που σχετίζεται με τη διαλείπουσα νηστεία φαίνεται να είναι παρόμοια με εκείνη που επιτυγχάνεται με τον περιορισμό των θερμίδων, στην περίπτωση των ασθενών με διαβήτη τύπου 2, ιδίως σε αυτούς που θεραπεύονται με ινσουλίνη, μπορεί να ενέχει αυξημένο κίνδυνο γλυκαιμικής μεταβλητότητας (πολύ χαμηλές αλλά και πολύ υψηλές διακυμάνσεις του σακχάρου μέσα στο 24ωρο). Η υπογλυκαιμία μπορεί να εμφανιστεί κατά τη διάρκεια της νηστείας και η υπεργλυκαιμία κατά τη διάρκεια της σίτισης, σημειώνουν οι ερευνητές, δημιουργώντας δυνητικά επικίνδυνες κλινικές επιπτώσεις. Μελέτες έχουν ήδη προκαλέσει ανησυχία στο ότι η γλυκαιμική μεταβλητότητα οδηγεί τόσο σε μικροαγγειακές επιπλοκές (π.χ. αμφιβληστροειδοπάθεια, νεφροπάθεια, διαβητικό πόδι κ.λπ.) όσο και σε μακροαγγειακές (π.χ. στεφανιαία νόσο, αγγειακά εγκεφαλικά κ.λπ.) σε ασθενείς με Τ2Δ, προειδοποίησαν οι συγγραφείς. Ως εκ τούτου, συστήνεται η ανάγκη για στενή παρακολούθηση του σακχάρου, με στόχο την ανίχνευση της γλυκαιμικής μεταβλητότητας σε ευαίσθητους ασθενείς που ακολουθούν αυτήν τη διατροφή, καθώς και σε όλες τις μελέτες κλινικών παρεμβάσεων στις οποίες εφαρμόζεται διαλείπουσα νηστεία σε ασθενείς με Τ2Δ.

Συστάσεις-Επίλογος Το αν η διαλειμματική δίαιτα (διαλείπουσα νηστεία) για ασθενείς με διαβήτη τύπου 2 προσφέρει μακροχρόνια οφέλη στη συνολική υγεία τους είναι πολύ δύσκολο να αποδειχθεί. Είναι ίσως πιο εύκολο να την ακολουθήσουν συχνά και πιο μακροχρόνια άτομα που απασχολούνται σε πολύωρα προγράμματα εργασίας και συνθήκες ακατάστατης ή και ακατάλληλης διατροφής. Όμως και η ασφάλεια είναι ένα σημαντικό ερωτηματικό για τα άτομα που λαμβάνουν φαρμακευτική αγωγή. Υπάρχουν, λοιπόν, και προειδοποιήσεις, λόγω ζητημάτων ασφάλειας; Καταρχάς σε άτομα που θεραπεύονται με ινσουλίνη ή ινσουλινοεκκριτικά δισκία, ο κίνδυνος υπογλυκαιμίας με τις σοβαρές συνέπειές του είναι υπαρκτός και αν εφαρμοστεί η συγκεκριμένη δίαιτα, απαιτούνται τακτικές μετρήσεις σακχάρου, ιδίως κατά τη διάρκεια της νηστείας. Ιδιαίτερη προσοχή χρειάζεται σε άτομα

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

που αθλούνται ή έχουν έντονη σωματική δραστηριότητα στον εργασιακό τους χώρο. Επίσης, άτομα με συννοσηρότητες (καρδιαγγειακά προβλήματα, νεφρική ανεπάρκεια κ.λπ.) καλό είναι να αποφεύγουν τέτοιες διατροφές. Ο απλός περιορισμός των θερμίδων μπορεί να είναι ασφαλέστερη επιλογή για τους περισσότερους από τις ανωτέρω ομάδες. Το ερωτηματικό αλλά και μεγάλο πρόβλημα σε όλες τις μεθόδους ρύθμισης του σωματικού βάρους είναι η μακροχρόνια διατήρηση της αρχικής απώλειας βάρους. Βέβαια υπάρχουν αρκετές μελέτες που επιβεβαιώνουν πως έστω και μικρή απώλεια βάρους (5%-10%) στην αρχή μπορεί να αναστρέψει στο φυσιολογικό τον προδιαβήτη, αλλά και μεγάλο ποσοστό των ατόμων με σακχαρώδη διαβήτη σε αρχικά στάδια. Με αυτήν την έννοια, η διαλειμματική δίαιτα φαίνεται αποτελεσματική ως προς την απώλεια βάρους, στις μελέτες, και αυτό σίγουρα θα βοηθήσει στην καλύτερη ρύθμιση του διαβήτη, ίσως και σε αρκετές περιπτώσεις να οδηγήσει σε διακοπή της φαρμακευτικής αγωγής! Εννοείται πως για να διατηρηθούν τα οφέλη θα πρέπει να διατηρείται, αν είναι δυνατόν διά βίου, η διαχείριση του βάρους, και αυτό είναι το δύσκολο… Η διαλειμματική δίαιτα, αν και φαίνεται εύκολη, δυστυχώς συχνά κουράζει και μακροχρονίως εγκαταλείπεται (άγνωστο το ποσοστό που την εφαρμόζει, για παράδειγμα, 5 έτη). Αυτό είναι βέβαια γενικό πρόβλημα για όλες τις μεθόδους διατήρησης-ελέγχου του βάρους και φυσικά αποτελεί στοιχείο μελέτης και προβληματισμού και για τη συγκεκριμένη πρόταση δίαιτας-διατροφής. Κάθε προσπάθεια αλλαγής συμπεριφοράς στο σώμα μας, με τη βελτίωση της ποιότητας της διατροφής μας, τη μείωση του βάρους και την αύξηση της σωματικής άσκησης, είναι επιθυμητή και συνιστώμενη. Η διαλείπουσα νηστεία είναι μια ενδιαφέρουσα πρόταση απώλειας βάρους. Όμως, έως ότου η διαλείπουσα νηστεία αποδειχθεί αποτελεσματική και ασφαλής στον έλεγχο του διαβήτη και των επιπλοκών του, τα διαθέσιμα δεδομένα μελετών υποδηλώνουν ότι τέτοια σχήματα για ασθενείς με διαβήτη τύπου 2 πρέπει να προσεγγίζονται με προσοχή, ο κίνδυνος υπογλυκαιμίας να παρακολουθείται στενά και η φαρμακευτική αγωγή να προσαρμόζεται προσεκτικά, για να διασφαλιστεί τόσο η ασφάλεια όσο και η αποτελεσματικότητα αυτής της διατροφικής παρέμβασης.•••

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

ΡΕΠΟΡΤΑΖ Τι δείχνουν νέες μελέτες για το σπλαχνικό λίπος

Το «σωσίβιο» στην κοιλιά αυξάνει τον κίνδυνο διαβήτη Οι επιστήμονες ανακάλυψαν νέο γονίδιο που συνδέεται με το πρόβλημα

Το υπερβολικό βάρος αυξάνει τον κίνδυνο για πολλές ασθένειες. Ειδικά το λίπος στην κοιλιά σάς κάνει πιο ευάλωτους στον διαβήτη.

ίναι γεγονός ότι το υπερβολικό βάρος ή η παχυσαρκία αυξάνει τον κίνδυνο χρόνιων παθήσεων, περιλαμβανομένου και του διαβήτη τύπου 2. Δυστυχώς, αυτό δεν σημαίνει απαραίτητα ότι οι πιο αδύνατοι άνθρωποι είναι ασφαλείς. Αν έχετε λεπτά πόδια, αλλά έχετε επιπλέον βάρος γύρω από τη μέση σας, θα μπορούσατε να διατρέχετε υψηλότερο κίνδυνο για διαβήτη τύπου 2, σύμφωνα με πολλές επιδημιολογικές μελέτες. Μάλιστα, υπάρχει και ιδιαίτερη γονιδιακή συσχέτιση, σύμφωνα με πρόσφατη μελέτη του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Η μελέτη βρήκε ότι ένα ορισμένο γονίδιο προκαλεί σε μερικούς ανθρώπους περίσσεια σπλαχνικού λίπους. Το σπλαχνικό λίπος

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

είναι λίπος που περιβάλλει τα εσωτερικά όργανα, το οποίο εκδηλώνεται ως μια αφρώδης κοιλιά. Το εν λόγω γονίδιο ονομάζεται KLF14 και αποδείχθηκε ότι τροποποιεί τον τρόπο αποθήκευσης του λίπους στο ανθρώπινο σώμα, το οποίο σημαίνει ότι το λίπος κατανέμεται γύρω από την κοιλιά και όχι στους γοφούς, ειδικά στους άνδρες.

Πώς συνδέεται το λίπος της κοιλιάς με τον διαβήτη Σύμφωνα με την Ιατρική Σχολή του Χάρβαρντ, υπάρχουν αρκετοί λόγοι για τους οποίους το λίπος που βρίσκεται μέσα στην κοιλιά και γύρω από τα εσωτερικά όργα-

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ να είναι πιο επικίνδυνο από οποιοδήποτε άλλο λίπος στον οργανισμό. Μία από τις προηγούμενες εξηγήσεις ήταν ότι αυτός ο τύπος λίπους συνδέεται με την υπερβολική αντίδραση των μηχανισμών απόκρισης στο στρες του σώματος, οι οποίοι οδηγούν σε υψηλότερη αρτηριακή πίεση, υψηλότερα επίπεδα σακχάρου στο αίμα και αυξημένο κίνδυνο καρδιακών παθήσεων. Ωστόσο, η πιο πρόσφατη θεωρία της Ιατρικής Σχολής του Χάρβαρντ είναι ότι το λίπος που βρίσκεται πλησιέστερα στα όργανα απελευθερώνει μεταβολικά προϊόντα απευθείας στο μέρος του σώματος που μεταφέρει αίμα κατευθείαν στο ήπαρ. Αυτό σημαίνει ότι αυτά τα λιποκύτταρα διοχετεύουν λιπαρά οξέα στο ήπαρ, το πάγκρεας, την καρδιά και σε άλλα όργανα που δεν έχουν σχεδιαστεί για αποθήκευση λίπους. Αυτό οδηγεί σε δυσλειτουργία των οργάνων, προκαλώντας ακατάλληλο έλεγχο της ινσουλίνης (αυξημένη δηλαδή ινσουλινοαντίσταση των ιστών), δυσμεταβολισμό του σακχάρου στο αίμα και της χοληστερόλης, τα οποία με τη σειρά τους μπορούν να αυξήσουν τον κίνδυνο χρόνιας νόσου. Το λιπώδες ήπαρ αυξάνει τον κίνδυνο για διαβήτη τύπου 2 με τον ακόλουθο τρόπο: όσο περισσότερη ινσουλίνη παράγεται τόσο περισσότερη γλυκόζη λαμβάνεται από το ήπαρ για αποθήκευση για μελλοντική χρήση. Αλλά αν το ήπαρ καλύπτεται από λιπώδη ιστό, δεν μπορεί να ανταποκριθεί στην ινσουλίνη αρκετά γρήγορα, παρουσιάζεται δηλαδή αντίσταση στη δράση της ινσουλίνης, όπως αναφέρθηκε και προηγουμένως. Ως αποτέλεσμα, το σάκχαρο στο αίμα συσσωρεύεται στην κυκλοφορία του αίματος αντί να υποστεί επεξεργασία από το ήπαρ. Αυτό προκαλεί βλάβη στα όργανα σε όλο το σώμα.

Μετρήστε την περιφέρεια της μέσης Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας, μελέτες δείχνουν ότι η μέτρηση της περιφέρειας της μέσης είναι η καλύτερη ένδειξη κινδύνου για διαβήτη από τον δείκτη μάζας σώματος και μπορεί να υποδεικνύει συγκεκριμένους κινδύνους για την υγεία, ωστόσο δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως το μόνο εργαλείο. Ένας άνδρας με περιφέρεια μέσης μεγαλύτερη από 102 εκατοστά και μια γυναίκα με περιφέρεια μέσης μεγαλύτερη από 88 εκατοστά θεωρείται ότι κινδυνεύουν περισσότερο για διαβήτη τύπου 2 και άλλες ασθένειες.

Πώς μπορείτε να αντιμετωπίσετε το πρόβλημα Η υιοθέτηση μερικών απλών συνηθειών, όπως αυτές που προτείνουμε παρακάτω, όχι μόνο θα βοηθήσουν στην πρόληψη της νόσου και την υποστήριξη της φυσιολογικής ηπατικής λειτουργίας, αλλά και θα βοηθήσουν συνολικά την καλή υγεία του οργανισμού: Μ ην καταναλώνετε λιπαρές τροφές: Η υγιεινή διατροφή και η άσκηση βοηθούν το ήπαρ να εκτελεί χωρίς προβλήματα τις ζωτικές του λειτουργίες. Π ροσπαθήστε να έχετε το σωστό βάρος: Υιοθετήστε, με τη βοήθεια του ειδικού, μια υγιεινή διατροφή, ώστε να χάσετε τα περιττά κιλά. Α ποφύγετε το αλκοόλ: Η συστηματική και η μεγάλη κατανάλωση αλκοόλ καταστρέφει τον οργανισμό μας, αφού το αλκοόλ είναι τοξικό για το ήπαρ. Αντίθετα, η συνετή κατανάλωση αλκοόλ, π.χ. ένα ποτήρι ημερησίως, έχει φανεί ότι μπορεί να έχει ευεργετικά αποτελέσματα για τον οργανισμό.•••

Ένας άνδρας με περιφέρεια μέσης μεγαλύτερη από 102 εκατοστά και μια γυναίκα με περιφέρεια μέσης μεγαλύτερη από 88 εκατοστά θεωρείται ότι κινδυνεύουν περισσότερο από διαβήτη τύπου 2.

ΡΕΠΟΡΤΑΖ Ποιες συμβουλές δίνουν οι ειδικοί της ΠΕΑΝΔ

Vegan διατροφή για άτομα με διαβήτη τύπου 1: Υπέρ και κατά Απαιτείται προσεκτικός σχεδιασμός για να ικανοποιούνται όλες οι διατροφικές ανάγκες

εμελιώδης είναι ο ρόλος της υγιεινής διατροφής στη διαχείριση του σακχαρώδους διαβήτη. Πολλοί όμως αναρωτιούνται αν η vegan διατροφή μπορεί να έχει ακόμη καλύτερα αποτελέσματα στις τιμές του σακχάρου στο αίμα, στο σωματικό βάρος και στη διατήρηση της καλής σωματικής υγείας. Αν και πλήθος μελετών έχουν αποδείξει την αξία της μεσογειακής διατροφής, είναι δυνατή η διαχείριση και η ρύθμιση του διαβήτη αν ένα άτομο με διαβήτη είναι vegan. Η vegan διατροφή είναι εντελώς απαλλαγμένη από κρέας, γαλακτοκομικά προϊόντα και προϊόντα ζωικής προέλευσης. Αν και μπορεί να είναι ένας θρεπτικός τρόπος διατροφής, απαιτεί προσεκτικό σχεδιασμό προκειμένου να ικανοποιούνται όλες οι διατροφικές ανάγκες, επισημαίνουν οι εξειδικευμένοι διατροφολόγοι συνεργάτες της Πανελλήνιας Ένωσης Αγώνα κατά του Νεανικού Διαβήτη-ΠΕΑΝΔ. Τα άτομα με διαβήτη, σε περίπτωση που επιλέξουν να ακολουθήσουν τη vegan διατροφή, θα πρέπει να γνωρίζουν ό-

τι απαιτείται ένα επιπλέον επίπεδο προγραμματισμού. Γενικά, τα άτομα με διαβήτη πρέπει να προσέχουν να διατηρούν την πρόσληψη υδατανθράκων σταθερή καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας, καθώς οι υδατάνθρακες επηρεάζουν τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα σε μεγαλύτερο βαθμό από την πρωτεΐνη και το λίπος, ενώ στα γεύματα και στα σνακ πρέπει επίσης να υπάρχει ισορροπία υδατανθράκων, πρωτεϊνών και υγιεινών λιπαρών. Όλα αυτά μπορούν να εξασφαλιστούν αποκλειστικά με φυτικά τρόφιμα, αν και μπορεί να είναι λίγο δύσκολο ειδικά στην αρχή: Υ δατάνθρακες: Αλεύρι ολικής αλέσεως (ψωμί, ζυμαρικά), ρύζι, πατάτες, βρώμη, κινόα, φρούτα (φρέσκα, κατεψυγμένα ή χωρίς ζάχαρη σε κονσέρβα), καλαμπόκι.  Πρωτεΐνες: Σόγια και προϊόντα σόγιας, φασόλια, φακές, μπιζέλια, φιστίκια, ξηροί καρποί, καρύδια, φυτικά εναλλακτικά κρέατα.  Λίπη: Ελαιόλαδο, λάδι αβοκάντο, αβοκάντο, ξηροί καρποί, καρύδα, φυτικά προϊόντα.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ Πιθανά οφέλη Μερικά από τα πιθανά οφέλη από μια vegan διατροφή που μπορεί να έχουν τα άτομα με διαβήτη είναι βελτιωμένες τιμές σακχάρου στο αίμα και καλύτερη διαχείριση του σωματικού βάρους. Μια μελέτη 12 εβδομάδων σε 93 άτομα με διαβήτη συνέκρινε τα αποτελέσματα μιας vegan δίαιτας και μιας συμβατικής δίαιτας για τον διαβήτη. Οι ερευνητές διαπίστωσαν ότι όσοι ακολούθησαν τη vegan δίαιτα είχαν ως αποτέλεσμα ελαφρώς βελτιωμένη διαχείριση του σακχάρου στο αίμα σε σύγκριση με όσους είχαν ακολουθήσει μια συμβατική δίαιτα. Μια άλλη επισκόπηση έδειξε ότι οι δίαιτες στις οποίες κυριαρχούν οι φυτικές τροφές –στις οποίες περιλαμβάνονται και η vegan, η χορτοφαγική, η μεσογειακή διατροφή και η δίαιτα DASH (διατροφική προσέγγιση για την πρόληψη και τον έλεγχο της υπέρτασης)– φαίνεται πως μειώνουν τη Γλυκοζυλιωμένη Αιμοσφαιρίνη HbA1c κατά 0,8%. Ωστόσο, αυτά τα ευρήματα δεν είναι μοναδικά για τη vegan διατροφή, καθώς οι δίαιτες με χαμηλή περιεκτικότητα σε υδατάνθρακες ή η μεσογειακή διατροφή εμφανίζουν καλύτερα αποτελέσματα στη διαχείριση του διαβήτη. Μια χορτοφαγική δίαιτα μπορεί να είναι ευεργετική για άτομα με διαβήτη στη διαχείριση του σωματικού βάρους, γιατί οι συγκεκριμένες δίαιτες είναι χαμηλότερες σε λιπαρά και θερμίδες, γεγονός που μπορεί να διευκολύνει την απώλεια κιλών.

Πιθανά μειονεκτήματα Υπάρχουν μερικά πιθανά μειονεκτήματα στη διατροφή για χορτοφάγους γενικά, και ιδιαίτερα για άτομα με διαβήτη, αν και μπορούν να αποφευχθούν με προσεκτικό σχεδιασμό. Τα άτομα που ακολουθούν vegan διατροφή διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο έλλειψης θρεπτικών συστατικών, όπως έλλειψη σε βιταμίνη Β12, βιταμίνη Β6, νιασίνη, σίδηρο, ασβέστιο, ωμέγα-3 λιπαρά, ιώδιο και ψευδάργυρο. Ωστόσο, οι ελλείψεις αυτές μπορούν να περιοριστούν με την ένταξη στη διατροφή φυτικών τροφίμων πλούσιων στα συγκεκριμένα θρεπτικά συστατικά, όπως: Βιταμίνη Β12: Εμπλουτισμένη θρεπτική μαγιά, εμπλουτισμένα δημητριακά. Βιταμίνη Β6: Ρεβίθια, πατάτες, μπανάνες, εμπλουτισμένα δημητριακά.

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Μια χορτοφαγική δίαιτα μπορεί να είναι ευεργετική για άτομα με διαβήτη στη διαχείριση του σωματικού βάρους.

Σίδηρος: Εμπλουτισμένα δημητριακά, λευκά φασόλια, μαύρη σοκολάτα, φακές, σπανάκι, tofu. Ασβέστιο: Ενισχυμένος χυμός πορτοκαλιού, tofu, εμπλουτισμένα δημητριακά, γογγύλια, λάχανο. Λίπη ωμέγα-3: Σπόροι chia, λιναρόσποροι, έλαιο canola, σογιέλαιο. Ιώδιο: Φύκια, ιωδιούχο αλάτι, γάλα σόγιας, γάλα αμυγδάλου. Ψευδάργυρος: Εμπλουτισμένα δημητριακά, σπόροι κολοκύθας, κάσιους, ρεβίθια, αμύγδαλα, φασόλια.

Ανεπαρκής λήψη πρωτεΐνης Μπορεί επίσης να είναι δύσκολο για τους vegans να λαμβάνουν αρκετή πρωτεΐνη και τη σωστή ποικιλία αμινοξέων. Η πρωτεΐνη είναι απαραίτητη για τη δημιουργία νέων ιστών και τα αμινοξέα είναι δομικά στοιχεία των πρωτεϊνών. Αν και αυτό το πρόβλημα μπορεί να λυθεί με λίγο προγραμματισμό. Οι πηγές πρωτεΐνης στη vegan διατροφή είναι: Σόγια: Tofu, καρύδια σόγιας, μαύρη σόγια, γάλα σόγιας. Όσπρια: Ρεβίθια, μαύρα φασόλια, φασόλια, φυστίκια, φυστικοβούτυρο, φακές, μπιζέλια. Ξηροί καρποί: Αμύγδαλα, φουντούκια και γενικώς ξηροί καρποί. Σπόροι: Σπόροι chia, λιναρόσποροι, ηλιόσποροι, σπόροι κολοκύθας, κινόα, βρώμη.

Σοφία Μανέα Πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Αγώνα κατά του Νεανικού Διαβήτη

Ωστόσο, οι περισσότερες πηγές vegan πρωτεΐνης θεωρούνται ελλιπείς, γεγονός που σημαίνει ότι, σε αντίθεση με τις πηγές ζωικών πρωτεϊνών, δεν περιέχουν ό-

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

λα τα απαραίτητα αμινοξέα στις σωστές ποσότητες.

Αύξηση λήψης υδατανθράκων Ένα ακόμη βασικό μειονέκτημα της χορτοφαγικής διατροφής που μπορεί να επηρεάσει τα άτομα με διαβήτη είναι μια πιθανή αύξηση της καθημερινής ποσότητας υδατανθράκων, με αρνητική επίδραση στα επίπεδα σακχάρου στο αίμα. Οι φυτικές τροφές συνήθως είναι υψηλότερες σε υδατάνθρακες από τις ζωικές τροφές και αν κάποιος καταναλώνει αρκετά επεξεργασμένα vegan τρόφιμα, μπορεί να προσλαμβάνει περισσότερους υδατάνθρακες.

Υπερβολική πρόσληψη επεξεργασμένων τροφών Πολλά επεξεργασμένα τρόφιμα που συστήνονται στη vegan διατροφή είναι φορτωμένα με ζάχαρη και φτωχά σε φυτικές ίνες και πρωτεΐνες. Η πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Αγώνα κατά του Νεανικού Διαβήτη, κ. Σοφία Μανέα, τονίζει ότι «σε κάθε περίπτωση, άτομα με διαβήτη που θέλουν να αλλάξουν τις διατροφικές τους συνήθειες ή ακόμη και να λάβουν τη σοβαρή απόφαση να ακολουθήσουν τη vegan διατροφή θα πρέπει να απευθυνθούν στον θεράποντα ιατρό τους ή τον διαιτολόγο τους, προκειμένου να ενημερωθούν για τα υπέρ και τα κατά της επιλογής τους και να καθορίσουν από κοινού ένα διατροφικό πλάνο που δεν θα αποδιοργανώσει τον διαβήτη και δεν θα επηρεάσει αρνητικά τις τιμές σακχάρου στο αίμα».•••

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

AΡΘΡΟ Τεχνικές και πρακτικές για τη διατήρηση ενός καλού γλυκαιμικού ελέγχου

Η διατροφή των ατόμων με διαβήτη τα Χριστούγεννα Υγιεινά και όλα, αλλά με μέτρο

H του Χάρη Δημοσθενόπουλου, MMedSci.PhD

Για τα άτομα με σακχαρώδη διαβήτη η εορταστική περίοδος είναι ασφαλώς μια πρόκληση και μια δοκιμασία, ίσως μεγαλύτερη από ό,τι για τον γενικό πληθυσμό.

περίοδος των Χριστουγέννων είναι για όλους μια ευκαιρία για χαλάρωση και απόλαυση με την οικογένεια και τους φίλους μας. H πιο πλούσια σε ποικιλία και γευστικούς πειρασμούς διατροφή αποτελεί κυρίαρχο χαρακτηριστικό των γιορτών. Τα τραπέζια με το πλουσιότερο σε θερμίδες φαγητό, η μεγαλύτερη γκάμα από εδέσματα, τα μελομακάρονα, οι κουραμπιέδες και τα πάσης φύσεως γλυκά μάς οδηγούν στο να παρασυρθούμε και να ξεφύγουμε από το διατροφικό μας πρόγραμμα. Για τα άτομα με σακχαρώδη διαβήτη η περίοδος αυτή είναι ασφαλώς μια πρόκληση και μια δοκιμασία, ίσως μεγαλύτερη από ό,τι για τον γενικό πληθυσμό. Κι αυτό γιατί ένα από τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν τις οδηγίες διατροφής για τον διαβήτη είναι κυρίως η κατανάλωση υγιεινών τροφίμων και η «με μέτρο» κατανάλωση «επιβαρυντικών» τροφίμων. Σε μια χρονική περίοδο, λοιπόν, όπως είναι οι γιορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς, που χαρακτηρίζεται από περισσότερο φαγητό και περισσότερους πειρασμούς, τα πράγματα σίγουρα δεν είναι τόσο εύκολα για τα άτομα με διαβήτη.

Μπορούν τα άτομα με διαβήτη να απολαύσουν τις γιορτές χωρίς να βάλουν σε κίνδυνο τη ρύθμιση του ζαχάρου τους; Κατά την εορταστική περίοδο, είναι σημαντικό να περάσουν καλά, να γευτούν τα εορταστικά φαγητά, να αποτελέσουν κομμάτι της παρέας και της οικογένειας στο τραπέζι, αλλά ταυτόχρονα να έχουν όσο

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

γίνεται καλύτερες τιμές ζαχάρου και να μη δώσουν άλλοθι στον εαυτό τους ότι όλα επιτρέπονται, αφού αυτό θα βάλει σε κίνδυνο τόσο τις τιμές του ζαχάρου τους όσο και το βάρος τους.

Τα άτομα με διαβήτη πρέπει να ακολουθούν ακόμη και στις γιορτές τη συμβουλή του «από όλα και από λίγο»; Είναι κοινότυπο και αυτονόητο να αναφέρουμε την έκφραση που χαρακτηρίζει την ιδανική διατροφή για τον διαβήτη και είναι «υγιεινά και όλα, αλλά με μέτρο». Δεν υπάρχουν «μαγικές» συνταγές, αλλά υπάρχουν τεχνικές και πρακτικές που αν εφαρμοστούν στον μεγαλύτερο δυνατό βαθμό, θα εξασφαλίσουν την ισορροπία ανάμεσα στην απόλαυση και τη διατήρηση ενός καλού γλυκαιμικού ελέγχου. Τόσο η μικρότερη ποσότητα από τα «επικίνδυνα» τρόφιμα όσο και η επιλογή ποιοτικότερων επιλογών σίγουρα δεν είναι «μαγικές», αλλά μπορούν να επιτευχθούν και ταυτόχρονα να εξασφαλίσουν και μια καλύτερη ψυχολογία του ατόμου.

Πώς μπορούν τα άτομα με διαβήτη να κρατήσουν σχετικά χαμηλά τις τιμές του ζαχάρου ακόμη κι αν φάνε λίγο παραπάνω; 1. Είναι σημαντικό να προσπαθήσουν να περιορίσουν τις διατροφικές «παρασπονδίες», κυρίως στα δύο μεγάλα και ιδιαίτερα γεύματα όλης της εορταστικής περιόδου (του δεκαημέρου ανάμεσα σε Χριστούγεννα και Φώτα), ακολουθώντας τις βα-

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ σικές αρχές της σωστής διατροφής που επιτάσσει ο διαβήτης, πριν και μετά. 2. Είναι χρήσιμο και αποδοτικό να αρχίζουν κάθε γεύμα τους με την κατανάλωση μεγάλης ποσότητας σαλατικών και λαχανικών, που λόγω των ινών προσφέρουν έντονο αίσθημα κορεσμού και συμβάλλουν στα καλύτερα μεταγευματικά ζάχαρα και στη μικρότερη απορρόφηση του λίπους από τρόφιμα, όπως τα κρέατα και τα τυριά. 3. Επίσης, όταν είναι αυτό εφικτό, θα πρέπει η πρωτεΐνη να προηγείται της κατανάλωσης υδατανθράκων, τους οποίους καλό είναι να περιορίσουν. 4. Την επομένη από κάθε μεγάλο και

θερμιδικά πλούσιο γεύμα, είναι χρήσιμο να περιορίζεται το φαγητό σε απλές και μάλλον αυστηρές επιλογές (άπαχο κρέας ψητό με σαλάτα, με λίγους μόνο σύνθετους υδατάνθρακες από καλής ποιότητας πηγές). 5. Ο έλεγχος του βάρους πριν και μετά τις γιορτές είναι επίσης καθοριστικός. Ελέγχοντας το σωματικό βάρος στην αρχή της εορταστικής περιόδου και κάθε μέρα, είναι πιθανότερο να μετριαστεί η ενδεχόμενη αυξητική πορεία. 6. Να έχουν ένα βασικό γεύμα κάθε μέρα (σε περίπτωση βραδινού γεύματος ασφαλώς δεν πρέπει να παραμένουν νηστικοί, αλλά το μεσημέρι να καταναλώνουν κάτι ελαφρύ, π.χ. μόνο μια

σαλάτα με άπαχο κρέας, κοτόπουλο ή ψάρι ή μια ελαφριά σούπα), ώστε να παρέχονται λίγοι αλλά απαραίτητοι υδατάνθρακες.

Πρέπει ακόμη και στις γιορτές να υπάρχει τακτικός αυτοέλεγχος; Τι πρέπει να προσέχουν; Η σημασία της αυτομέτρησης και του τακτικού αυτοελέγχου είναι μεγάλη, ιδιαίτερα κατά την περίοδο μιας πιο άστατης διατροφικής πρόσληψης, όπως είναι η χριστουγεννιάτικη περίοδος. Με τους συχνούς ελέγχους είναι πιο εύκολο να κρατηθεί μια καλύτερη ισορροπία ανάμεσα στα ιδιαίτερα εδέσματα και γεύματα των ημερών και σε διατροφικές επιλογές που χαρακτηρίζουν ένα σωστό διατροφικό πρόγραμμα ενός ατόμου με διαβήτη.

Ποιος είναι ο ρόλος της άσκησης μέσα στις γιορτές; Πάντα η κίνηση (σε επίπεδα περίπου 150 λεπτών την εβδομάδα) αποτελεί βασικό ρυθμιστικό εργαλείο, μαζί με τη δίαιτα, τόσο για τον ΣΔτ1 όσο και για τον ΣΔτ2. Ειδικά στις διακοπές, και κυρίως λόγω της πιθανής επιβάρυνσης της ποσότητας και της ποιότητας του φαγητού, είναι σημαντικό να εντατικοποιηθεί η φυσική δραστηριότητα, για να υπάρξει μια αποδοτικότερη και καλύτερη κατανάλωση θερμίδων και υδατανθράκων μέσω αυτής. Πρέπει να γνωρίζουμε πως η θερμιδική κατανάλωση μέσω της άσκησης δύσκολα εξισορροπεί την υψηλή θερμιδική πρόσληψη των γιορτών, και για αυτό πρέπει να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί με τη διατροφή μας πριν και μετά τα Χριστούγεννα.•••

ΡΕΠΟΡΤΑΖ Θεαματική αύξηση παρατηρείται στον διαβήτη κύησης

Ξεπέρασαν το 1 εκατομμύριο οι διαβητικοί σε θεραπεία! Νεότερα δεδομένα από την ΗΔΙΚΑ για το 2021

έα στοιχεία της ΗΔΙΚΑ δείχνουν ότι το πλήθος των μοναδικών πασχόντων που έχουν ενταχθεί σε τουλάχιστον ένα θεραπευτικό πρωτόκολλο σακχαρώδους διαβήτη ανέρχεται σε 1.074.411, αγγίζοντας το 10% του πληθυσμού της χώρας. Τουλάχιστον αυτό προκύπτει από τα νεότερα δεδομένα της ΗΔΙΚΑ, που δημοσιοποίησε η Πανελλήνια Ομοσπονδία Σωματείων-Συλλόγων Ατόμων με Σακχαρώδη Διαβήτη (ΠΟΣΣΑΣΔΙΑ). Σε σχέση με το έτος 2020 καταγράφεται αύξηση στον συνολικό αριθμό των πασχόντων από σακχαρώδη διαβήτη της τάξης του 2%. Θεαματικά μεγαλύτερη είναι η αύξηση των περιστατικών εμφάνισης σακχαρώδους διαβήτη κύησης σε σχέση με την περσινή χρονιά, με την αύξηση να αγγίζει το 26%, γεγονός που μπορεί να αποτελεί και έναν δείκτη περαιτέρω αύξησης στο άμεσο μέλλον των περιστατι-

κών εμφάνισης σακχαρώδους διαβήτη τύπου 2. Σημαντική είναι επίσης η αύξηση που καταγράφεται στους ανθρώπους που πάσχουν από σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 σε σχέση με το 2020, η οποία κυμαίνεται περίπου στο 5%, ενώ σε ό,τι αφορά τους πάσχοντες από σακχαρώδη διαβήτη τύπου 1 η αύξηση αγγίζει το 2% σε σχέση με το 2020. Μεγάλη αύξηση παρουσιάζεται και στις άλλες κατηγορίες, με τον νεογνικό διαβήτη να παρουσιάζει αύξηση που αγγίζει το 24%. Οι άλλοι τύποι σακχαρώδους διαβήτη εμφανίζουν αύξηση 18%, ενώ στις περιπτώσεις ινσουλινοπενίας μετά από ιατρικές πράξεις η αύξηση ξεπερνά το 22%. Συγκεκριμένα, ο αριθμός των πασχόντων ανά θεραπευτικό πρωτόκολλο σακχαρώδους διαβήτη διαμορφώνεται για το έτος 2021 ως εξής:

1. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΤΥΠΟΥ 1 (ΙΝΣΟΥΛΙΝΟΕΞΑΡΤΩΜΕΝΟΣ): 48.688 2. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΤΥΠΟΥ 2: 1.030.226 3. ΑΛΛΟΙ ΤΥΠΟΙ ΣΑΚΧΑΡΩΔΟΥΣ ΔΙΑΒΗΤΗ: 23.490 4. ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΚΥΗΣΗΣ: 15.264 5. ΝΕΟΓΝΙΚΟΣ ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ: 37 6. ΙΝΣΟΥΛΙΝΟΠΕΝΙΑ ΜΕΤΑ ΑΠΟ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ: 821

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

 Α Φ Ι Ε Ρ Ω Μ Α : ΣΑΚΧΑΡΏΔΗΣ ΔΙΑΒΉΤΗΣ

Αύξηση κατά 5% των πασχόντων από σακχαρώδη διαβήτη τύπου 2 σε σχέση με το 2020.

Όπως επισημαίνει η ΗΔΙΚΑ: «Για το πλήθος των πασχόντων ανά πρωτόκολλο προσμετρούνται τα άτομα που έχουν ενταχθεί σε κάθε ένα πρωτόκολλο. Σε περίπτωση που ένα άτομο έχει ενταχθεί σε περισσότερα του ενός πρωτόκολλα, τότε θα προσμετρηθεί σε κάθε ένα από τα πρωτόκολλα αυτά. Για τον λόγο αυτό, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να αθροιστεί το πλήθος των πασχόντων ανά πρωτόκολλο για να παραχθεί ο συνολικός αριθμός των πασχόντων από σακχαρώδη διαβήτη στην Ελλάδα». Αξιοσημείωτο είναι το ότι από τις 14 Μαΐου 2018 όλα τα φάρμακα του σακχαρώδους διαβήτη έχουν κλειδωθεί και συνταγογραφούνται μόνο μέσω των θεραπευτικών πρωτοκόλλων του σακχαρώδους διαβήτη στο Σύστημα Ηλεκτρονικής Συνταγογράφησης. Η παχυσαρκία, η έλλειψη άσκησης και το στρες είναι οι πλέον προφανείς λόγοι για τη ραγδαία αύξηση του σακχαρώδους διαβήτη και στη χώρα μας. Η καθιστική ζωή σε συνδυασμό με την κακή διατροφή βάζουν τις βάσεις, από την παιδική ηλικία ακόμη, για την ανάπτυξη διαβήτη στα ενήλικα άτομα. Τα προαναφερόμενα δεδομένα αποτυπώνουν, για μία ακόμη φορά, τη ραγδαία εξάπλωση του σακχαρώδους διαβήτη στη χώρα μας και καθιστούν ακόμη πιο επιτακτική την ανάγκη λήψης άμεσων μέτρων από την Πολιτεία, που θα στοχεύουν τόσο στην πρόληψη του σακχαρώδους διαβήτη όσο και στην ενημέρωση και την ευαισθητοποίηση του γενικότερου πληθυσμού για την ανακοπή της κλιμακούμενης συχνότητας της εμφάνισής του. Η ΠΟΣΣΑΣΔΙΑ δηλώνει παρούσα και πρόθυμη να συμβάλει και να υποστηρίξει όλες τις προσπάθειες της Πολιτείας που θα επικεντρώνονται στους παραπάνω στόχους και οι οποίοι θα έχουν ευεργετικά οφέλη τόσο στην κοινωνία όσο και στο ίδιο το σύστημα υγείας.•••

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης είναι περίπου 2%

Η ευρωπαϊκή αγορά ιατροτεχνολογικών προϊόντων Το 2020, ο συνολικός τζίρος ανήλθε σε 140 δισ. ευρώ

ευρωπαϊκή αγορά ιατροτεχνολογικών προϊόντων εκτιμάται ότι ανήλθε σε περίπου 140 δισ. ευρώ το 2020. Με βάση τις τιμές κατασκευαστή, εκτιμάται ότι αποτελεί το 27,6% της παγκόσμιας αγοράς και είναι η δεύτερη σε μέγεθος μετά τις ΗΠΑ (41,6%). Οι μεγαλύτερες αγορές στην Ευρώπη είναι στη Γερμανία, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιταλία και την Ισπανία. Η ίδια ομάδα χωρών συνιστά τις 5 κορυφαίες αγορές IVD (In Vitro Diagnostics) στην Ευρώπη. Τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα προσφέρουν λύσεις σε πολλούς τομείς ασθενειών. Σε παγκόσμιο επίπεδο, το κομμάτι των διαγνωστικών in vitro (IVD) είναι ο μεγαλύτερος τομέας και ακολουθείται από την καρδιολογία και τη διαγνωστική απεικόνιση.

Η ευρωπαϊκή αγορά ιατροτεχνολογικών προϊόντων είναι η δεύτερη σε μέγεθος μετά τις ΗΠΑ.

Η ευρωπαϊκή αγορά αυξάνεται κατά μέσο όρο κατά 2% ετησίως τα τελευταία 10 χρόνια. Η ζήτηση μειώθηκε το 2009 λόγω της οικονομικής κρίσης, με αποτέλεσμα να σημειωθεί ρυθμός ανάπτυξης μόλις 1% (ο χαμηλότερος σε 12 χρόνια).

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Οι μεγαλύτερες αγορές στην Ευρώπη είναι στη Γερμανία, τη Γαλλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, την Ιταλία και την Ισπανία.

Η αγορά ανέκτησε τους ρυθμούς της το 2010 και έκτοτε ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης κυμαίνεται μεταξύ 2,6% (2013) και 9,3% (2015), σε 8,5% το 2020. Αντίστοιχα, η ευρωπαϊκή αγορά IVD επιβραδύνθηκε μέχρι το 2013, με ετήσιους ρυθμούς ανάπτυξης περίπου 2%-4%. Ο μέσος ρυθμός ανάπτυξης από το 2013 ήταν 0,9%, ενώ ο ετήσιος ρυθμός αύξησης του 2019 IVD ήταν 1,5%.

Η πανδημία της Covid-19 επηρέασε τη βιομηχανία ιατρικής τεχνολογίας με διαφορετικούς τρόπους. Η αναβολή των χειρουργείων σε όλες τις χώρες της ΕΕ οδήγησε σε αναβολή της φροντίδας των ασθενών στους τομείς της Ορθοπαιδικής και της Οδοντιατρικής. Στο άλλο άκρο του φάσματος, οι πωλήσεις προϊόντων IVD (π.χ. τεστ PCR), αναλώσιμων (π.χ. σύριγγες, χειρουργικά γάντια) και βοηθήματα ασθενών (συσκευές τεχνητής αναπνοής όπως αναπνευστήρες) εκτοξεύτηκαν στα ύψη, καθώς αυτές οι ιατρικές τεχνολογίες παρείχαν την ειδική φροντίδα που οι ασθενείς με Covid-19 είχαν επείγουσα ανάγκη.

Η ταξινόμηση των ιατροτεχνολογικών προϊόντων καθορίζει πολλές απαιτήσεις πριν και μετά τη διάθεση στην αγορά.

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Καινοτομία Η ιατρική τεχνολογία χαρακτηρίζεται από μια συνεχή ροή καινοτομιών, οι οποίες είναι αποτέλεσμα υψηλού επιπέδου έρευνας και ανάπτυξης στον κλάδο και στενής συνεργασίας με τους χρήστες. Το μέσο παγκόσμιο ποσοστό επενδύσεων Έρευνας & Ανάπτυξης (ως ποσοστό επί των πωλήσεων) εκτιμάται ότι είναι περίπου 8% στον τομέα της ιατρικής τεχνολογίας. Τα προϊόντα συνήθως έχουν κύκλο ζωής μόνο 18-24 μήνες πριν γίνει διαθέσιμο ένα βελτιωμένο προϊόν. Το 2020, κατατέθηκαν στο Ευρωπαϊκό Γραφείο Διπλωμάτων Ευρεσιτεχνίας (EPO) στον τομέα της ιατρικής τεχνολογίας περισσότερες από 14.200 αιτήσεις για διπλώματα ευρεσιτεχνίας, αντιπροσωπεύοντας αύξηση 2,6% σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος.

Ο τομέας της ιατρικής τεχνολογίας αντιπροσωπεύει το 8% του συνολικού αριθμού των αιτήσεων, το υψηλότερο μεταξύ όλων των τομέων στην Ευρώπη. Το 38% αυτών των αιτήσεων για διπλώματα ευρεσιτεχνίας υποβλήθηκαν από χώρες του EPO (συμπεριλαμβανομένης της ΕΕ27, του Ηνωμένου Βασιλείου, της Νορβηγίας και της Ελβετίας) και το 62% από άλλες χώρες, εκ των οποίων η πλειονότητα των αιτήσεων κατατέθηκαν από τις ΗΠΑ (39%). Συγκριτικά, κατατέθηκαν περίπου 8.500 αιτήσεις στον φαρμακευτικό τομέα και περίπου 7.200 στον τομέα της βιοτεχνολογίας. Ενώ την τελευταία δεκαετία ο αριθμός των καταθέσεων στον EPO στον τομέα της ιατρικής τεχνολογίας έχει διπλασιαστεί, οι αιτήσεις για διπλώματα ευρεσιτεχνίας για φαρμακευτικές και βιοτεχνολογίες παρέμειναν σχετικά στάσιμες. Επιπλέον, η αναλογία των χορηγούμενων διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας προς τις αιτήσεις διπλωμάτων ευρεσιτεχνίας αυξάνεται σταθερά τα τελευταία χρόνια, φτάνοντας το 73% το 2020. Αντίθετα, η ίδια αναλογία είναι μικρότερη από 50% στον τομέα της φαρμακευτικής και της βιοτεχνολογίας (Graph 2).

Απασχόληση Η ευρωπαϊκή βιομηχανία ιατρικής τεχνολογίας απασχολεί άμεσα περισσότερα από 760.000 άτομα. Συγκριτικά, η ευρωπαϊκή φαρμακοβιομηχανία απασχολεί περίπου 795.000 άτομα. Οι θέσεις εργασίας που δημιουργούνται από τη βιομηχανία ιατρικής τεχνολογίας αντιπροσωπεύουν περίπου το 0,3% της συνολικής απασχόλησης στην Ευρώπη. Αυτές

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

οι θέσεις εργασίας είναι επίσης ιδιαίτερα παραγωγικές, καθώς η προστιθέμενη αξία ανά εργαζόμενο εκτιμάται ότι θα φτάσει τις 184.000 ευρώ ανά εργαζόμενο. Αυτοί οι δείκτες δείχνουν ότι ο κλάδος της ιατρικής τεχνολογίας έχει σημαντικό οικονομικό και κοινωνικό αντίκτυπο στην Ευρώπη. Η Γερμανία είχε τον υψηλότερο απόλυτο αριθμό ατόμων που απασχολούνται στον τομέα της ιατρικής τεχνολογίας, ενώ ο αριθμός των εργαζομένων στον τομέα της ιατρικής τεχνολογίας κατά κεφαλήν είναι υψηλότερος στην Ιρλανδία και την Ελβετία. Η Ελλάδα είναι στη 16η θέση ανάμεσα σε 19 χώρες (Graph 4). Υπάρχουν περισσότερες από 33.000 εταιρείες ιατρικής τεχνολογίας στην Ευρώπη. Ο μεγαλύτερος αριθμός από αυτούς εδρεύει στη Γερμανία και ακολουθούν η Ιταλία, το Ηνωμένο Βασίλειο, η Γαλλία και η Ελβετία. Οι μικρομεσαίες επιχειρήσεις (ΜΜΕ) αποτελούν περίπου το 95% της βιομηχανίας ιατρικής τεχνολογίας, η πλειονότητα των οποίων απασχολούν λιγότερα από 50 άτομα (μικρές και μικρομεσαίες επιχειρήσεις).

Δαπάνες ιατρικής τεχνολογίας Στην Ευρώπη, κατά μέσο όρο, περίπου το 11% του ακαθάριστου εγχώριου προϊόντος (ΑΕΠ) δαπανάται για την υγειονομική περίθαλψη. Από αυτό το ποσοστό, περίπου

το 7,6% αποδίδεται στις ιατρικές τεχνολογίες, δηλαδή λιγότερο από το 1% του ΑΕΠ. Οι δαπάνες για ιατρική τεχνολογία εκτιμάται ότι ποικίλλουν σημαντικά μεταξύ των ευρωπαϊκών χωρών και κυμαίνονται από περίπου 5% έως 12% των συνολικών δαπανών για την υγειονομική περίθαλψη. Η κατά κεφαλήν δαπάνη για ιατρική τεχνολογία στην Ευρώπη είναι περίπου 265 ευρώ (σταθμισμένος μέσος όρος).

ΡΕΠΟΡΤΑΖ

Το νέο θεσμικό πλαίσιο

πό τις 26 Μαΐου 2021, ο τομέας των ιατροτεχνολογικών προϊόντων (MD) ρυθμίζεται από τον Κανονισμό (ΕΕ) 2017/745, τον λεγόμενο «Κανονισμό για τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα» (MDR), ο οποίος έχει τεθεί σε πλήρη εφαρμογή. Η MDR αντικαθιστά τις Οδηγίες 93/42/ΕΚ και 90/385/ΕΟΚ και από τις 26 Μαΐου 2021 και μετά κανένα ιατροτεχνολογικό προϊόν δεν μπορεί πλέον να πιστοποιηθεί βάσει των παλαιών Οδηγιών. Η ταξινόμηση των ιατροτεχνολογικών προϊόντων καθορίζει πολλές απαιτήσεις πριν και μετά τη διάθεση στην αγορά. Λόγω

της μεγάλης ποικιλίας προϊόντων, το επίπεδο ελέγχου που γίνεται από τρίτο μέρος (ο «κοινοποιημένος οργανισμός») πριν από τη διάθεσή τους στην αγορά εξαρτάται από το επίπεδο επιπτώσεων στο ανθρώπινο σώμα που μπορεί να συνεπάγεται η χρήση τους. Ο ίδιος κοινοποιημένος οργανισμός συμμετέχει μετά τη διάθεση στην αγορά, για να διασφαλίσει τη συνεχή ασφάλεια και απόδοση των ιατροτεχνολογικών προϊόντων. Τα ιατροτεχνολογικά ταξινομούνται σε 4 κατηγορίες σύμφωνα με ένα σύστημα ταξινόμησης βάσει κινδύνου:

Βάσει του νέου κανονισμού MDR, το σύστημα ταξινόμησης βάσει κινδύνου που περιλαμβάνεται στις τρέχουσες οδηγίες διατηρήθηκε, αν και έχουν εισαχθεί ορισμένες αλλαγές. Η αρχή είναι η ίδια: σύνδεση της κατηγορίας της συσκευής με τον πιθανό κίνδυνο που τίθεται για την υγεία του κοινού και ενός ατόμου ως αποτέλεσμα σφάλματος στη λειτουργία. Όλα τα MD ταξινομούνται στην κατηγορία I, IIA, IIB ή III, με την κατηγορία III να είναι υψηλότερου κινδύνου.

Από τις 26 Μαΐου 2022 θα ισχύει πλήρως ο νέος Κανονισμός 2017/746/ΕΕ. Μέχρι αυτήν την ημερομηνία, οι κατασκευαστές μπορούν να επιλέξουν να συμμορφωθούν είτε με την Οδηγία είτε με τον Κανονισμό. Η ταξινόμηση των IVD είναι σημαντική, καθώς καθορίζει το επίπεδο συμμετοχής ενός τρίτου μέρους (ο «κοινοποιημένος οργανισμός») στην αξιολόγηση των IVD τόσο πριν όσο και μετά τη διάθεση στην αγορά. Αυτό το επίπεδο ελέγχου είναι γενικά σε σχέση με τον κίνδυνο λανθασμένου αποτελέσματος κατά την ανάλυση. Τα IVD ταξινομούνται σε 4 κατηγορίες ακολουθώντας μια προσέγγιση θετικής λίστας:

3 τομείς ιατρικής τεχνολογίας  Τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα (MD) είναι προϊόντα, υπηρεσίες ή λύσεις που προλαμβάνουν, διαγιγνώσκουν, παρακολουθούν, θεραπεύουν και φροντίζουν τους ανθρώπους με φυσικά μέσα. Ο ι ιατρικές συσκευές διάγνωσης in vitro (IVD) είναι μη επεμβατικές εξετάσεις που χρησιμοποιούνται σε βιολογικά δείγματα (για παράδειγμα αίμα, ούρα ή ιστούς) για τον προσδιορισμό της κατάστασης της υγείας ενός ατόμου. Η ψηφιακή υγεία αναφέρεται σε εργαλεία και υπηρεσίες που χρησιμοποιούν τεχνολογίες πληροφοριών και επικοινωνιών (ΤΠΕ) για τη βελτίωση της πρόληψης, διάγνωσης, θεραπείας, παρακολούθησης και διαχείρισης της υγείας και του τρόπου ζωής.

Ταξινόμηση IVD Σήμερα, ο τομέας της διάγνωσης in vitro (IVD) ρυθμίζεται από την Οδηγία 98/79/ΕΚ.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Σύμφωνα με τον νέο κανονισμό, όλα τα IVD θα ταξινομηθούν σύμφωνα με ένα νέο σύστημα ταξινόμησης βάσει κινδύνου, ανάλογα με τον κίνδυνο που ενέχει η συσκευή για την υγεία του κοινού και ή ενός ατόμου ως αποτέλεσμα εσφαλμένου αποτελέσματος δοκιμής. Όλα τα IVD θα ταξινομηθούν στην κατηγορία A, B, C ή D, με την κατηγορία D να είναι η κατηγορία υψηλότερου κινδύνου. Με βάση τον νέο κανονισμό, θα απαιτηθεί εποπτεία από κοινοποιημένο οργανισμό για περίπου το 85% όλων των in vitro διαγνωστικών ιατροτεχνολογικών προϊόντων βάσει του κανονισμού για τα in vitro διαγνωστικά ιατροτεχνολογικά προϊόντα, έναντι 20% παλαιότερα, βάσει της οδηγίας για τα ιατροτεχνολογικά βοηθήματα που χρησιμοποιούνται στη διάγνωση in vitrο (άρθρο 48 του κανονισμού για τα in vitro διαγνωστικά ιατροτεχνολογικά προϊόντα). Να σημειωθεί ότι, σε αντίθεση με τις οδηγίες, οι κανονισμοί ισχύουν άμεσα και δεν χρειάζεται να μεταφερθούν στο εθνικό δίκαιο. Ως εκ τούτου, ο κανονισμός για τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα και ο κανονισμός για τα in vitro διαγνωστικά ιατροτεχνολογικά προϊόντα περιορίζουν τον κίνδυνο αποκλίσεων ως προς την ερμηνεία σε επίπεδο ΕΕ. Το νέο θεσμικό πλαίσιο εστιάζει ειδικότερα στα εξής: Σ υμμόρφωση με τις απαιτήσεις πριν από την κυκλοφορία στην αγορά Έ λεγχος μετά την κυκλοφορία  Ι χνηλασιμότητα των ιατροτεχνολογικών προϊόντων και των in vitro διαγνωστικών ιατροτεχνολογικών προϊόντων στο σύνολο της αλυσίδας εφοδιασμού Ο βαθμός επικινδυνότητας ενός προϊόντος καθορίζει:  τ ις υποχρεώσεις των κατασκευαστών και άλλων οικονομικών φορέων,  τις απαιτήσεις για κλινικές έρευνες και κλινικά τεκμήρια,  τ ις απαιτήσεις για επιτήρηση της αγοράς από τις εθνικές αρχές.

Συμμόρφωση προϊόντος Κάθε επιχείρηση οφείλει να ορίσει έναν ειδικό ο οποίος θα είναι αρμόδιος για την εξασφάλιση της συμμόρφωσης με τις ισχύουσες απαιτήσεις. Ανάλογα με την κατηγορία κινδύνου ενός προϊόντος, η συμμόρφωση αξιολογείται είτε από τον κατασκευαστή είτε από ανεξάρτητο οργανισμό, τον αποκαλούμενο «κοινοποιημένο οργανισμό». Η νομοθεσία επιτρέπει την επανεπεξερ-

γασία ορισμένων προϊόντων μίας χρήσης, ώστε να ενδείκνυνται για περαιτέρω χρήση, εφόσον πληρούν τις υποχρεώσεις που ισχύουν για τα νέα προϊόντα.

Ιχνηλασιμότητα Αποσκοπώντας στην ιχνηλάτηση των προϊόντων, οι νέοι κανονισμοί απαιτούν από τους κατασκευαστές και τους εισαγωγείς:  ν α εφοδιάζουν τα προϊόντα τους με Αποκλειστική Ταυτοποίηση Προϊόντος (UDI), ν α καταχωρίζουν οι ίδιοι και τα προϊόντα που διαθέτουν στην αγορά της ΕΕ σε μια κεντρική ευρωπαϊκή βάση δεδομένων,  ν α είναι σε θέση να προσδιορίζουν ποιος τους έχει προμηθεύσει ένα προϊόν και σε ποιον το προμήθευσαν εκείνοι στη συνέχεια. Κάθε ιατροτεχνολογικό προϊόν ή in vitro διαγνωστικό ιατροτεχνολογικό προϊόν –και, κατά περίπτωση, κάθε επίπεδο της συσκευασίας τους– θα φέρει UDI που θα αναγράφεται στις ετικέτες. Τα UDI θα προστίθενται στις ετικέτες σταδιακά, διαδικασία η οποία θα πρέπει να ολοκληρωθεί έως το 2027, ανάλογα με την κατηγορία κινδύνου του τεχνολογικού προϊόντος. Οι κατασκευαστές θα πρέπει επίσης να χρησιμοποιούν μια νέα ηλεκτρονική πύλη της ΕΕ, όπου θα αναφέρουν τα σοβαρά περιστατικά και τα διορθωτικά μέτρα που έλαβαν για να αποτρέψουν τον κίνδυνο επανάληψης του περιστατικού. Η νέα ευρωπαϊκή βάση δεδομένων για τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα (EUDAMED) θα παίξει κεντρικό ρόλο στη βελτίωση της διαθεσιμότητας, της ποσότητας και της ποιότητας των δεδομένων. Η κεντρική ευρωπαϊκή βάση δεδομένων θα δώσει τη δυνατότητα σε όλους τους ενδιαφερομένους να έχουν πρόσβαση σε βασικές πληροφορίες σχετικά με τα ιατροτεχνολογικά προϊόντα και τα in vitro διαγνωστικά ιατροτεχνολογικά προϊόντα, όπως στην ταυτότητα του τεχνολογικού προϊόντος, στο πιστοποιητικό του, στον κατασκευαστή, στον εξουσιοδοτημένο αντιπρόσωπο και στον εισαγωγέα. Οι κανόνες σχετικά με τις κλινικές έρευνες ιατροτεχνολογικών προϊόντων και τις μελέτες επιδόσεων για τα in vitro ιατροτεχνολογικά προϊόντα έχουν αυστηροποιηθεί. Οι νέοι κανόνες περιγράφουν με σαφήνεια τον τρόπο με τον οποίο οι εν λόγω έρευνες πρέπει να σχεδιάζονται, να κοινοποιούνται και/ή να εγκρίνονται, να διενεργούνται, να καταγράφονται και να αναφέρονται. Οι κανονισμοί απαιτούν από τους κατασκευαστές να εφαρμόζουν σχέδια παρακολούθησης μετά τη διάθεση στην αγορά. Τα σχέδια αυτά περιλαμβάνουν την κατάρτιση

εκθέσεων για την ασφάλεια και την επικαιροποίηση της αξιολόγησης των επιδόσεων και της κλινικής αξιολόγησης καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής ενός τεχνολογικού προϊόντος.

Κοινοποιημένοι οργανισμοί Η νέα νομοθεσία έχει ως στόχο να αποσαφηνίσει και να ενισχύσει τις εξουσίες των κοινοποιημένων οργανισμών. Οι κοινοποιημένοι οργανισμοί οφείλουν να πιστοποιούν διάφορες πτυχές των προϊόντων μεσαίου και υψηλού κινδύνου προτού αυτά διατεθούν στην αγορά, καθώς και να ελέγχουν την ασφάλεια και τις επιδόσεις μετά την κυκλοφορία τους. Οι νέοι κανόνες παρέχουν τη δυνατότητα στους κοινοποιημένους οργανισμούς να διενεργούν αιφνιδιαστικές επιθεωρήσεις στο εργοστάσιο και φυσικές ή εργαστηριακές δοκιμές σε ιατροτεχνολογικά προϊόντα. Οι κανόνες για τη διενέργεια ελέγχων από τους κοινοποιημένους οργανισμούς θα ενισχυθούν σε ολόκληρη την ΕΕ και αποσκοπούν στη διασφάλιση ισότιμων όρων ανταγωνισμού. Τα κράτη μέλη θα εξακολουθούν να ορίζουν και να επιβλέπουν τους κοινοποιημένους οργανισμούς. Ωστόσο, οι αντίστοιχες αποφάσεις θα υπόκεινται σε «κοινές αξιολογήσεις» από εμπειρογνώμονες του κράτους που όρισε τον κοινοποιημένο οργανισμό, άλλων κρατών και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Για την αποφυγή της αποδιοργάνωσης της αγοράς και την ομαλή μετάβαση από τις οδηγίες στους κανονισμούς, θεσπίστηκαν διάφορες μεταβατικές διατάξεις:  Ορισμένα ιατροτεχνολογικά προϊόντα που διαθέτουν πιστοποιητικά τα οποία εκδόθηκαν βάσει των οδηγιών μπορούν να συνεχίσουν να τίθενται σε κυκλοφορία στην αγορά μέχρι τις 27 Μαΐου 2024 και να διατίθενται στην αγορά μέχρι τις 27 Μαΐου 2025. Έ ως τον Μάιο του 2025, τα προϊόντα που είναι πιστοποιημένα βάσει των οδηγιών και τα προϊόντα που είναι πιστοποιημένα βάσει των κανονισμών θα συνυπάρχουν στην αγορά. Α μφότερα θα έχουν ισότιμο καθεστώς από νομική άποψη και δεν θα επιτρέπονται διακρίσεις μεταξύ τους στο πλαίσιο δημόσιων διαγωνισμών. Τ α αποθέματα των εν λόγω τεχνολογικών προϊόντων στις μονάδες υγείας μπορούν να εξακολουθήσουν να χρησιμοποιούνται μετά το 2025 μέχρι την ημερομηνία λήξης τους. •••

ΓΊΝΕΤΕ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΈΣ!

Αλλάξτε την ελληνική αγορά Υγείας! Εγγραφείτε τώρα στο Ph.B (Pharma & Health Business)! ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΗΤΗ ΟΝΟΜΑΤΕΠΩΝΥΜΟ

E-MAIL

ΤΗΛΕΦΩΝΟ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑΣ

ΕΠΑΓΓΕΛΜΑ/ΘΕΣΗ ΣΤΗΝ ΕΤΑΙΡΕΙΑ

ΝΟΜΙΚΗ ΜΟΡΦΗ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ*

ΕΠΩΝΥΜΙΑ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ*

ΔΡΑΣΤΗΡΙΟΤΗΤΑ*

ΥΠΕΥΘ. ΕΓΚΡΙΣΗΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ*

ΑΦΜ

ΔΟΥ

E-MAIL ΑΠΟΣΤΟΛΗΣ ΤΙΜΟΛΟΓΙΟΥ*

ΤΚ

ΧΩΡΑ

ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ (ΟΔΟΣ, ΑΡΙΘΜΟΣ) ΠΟΛΗ/ΠΕΡΙΟΧΗ

ΑΞΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ (Σε έντυπη και ψηφιακή μορφή)

*ΣΥΜΠΛΗΡΩΣΤΕ ΣΕ ΠΕΡΙΠΤΩΣΗ ΕΤΑΙΡΙΚΗΣ ΣΥΝΔΡΟΜΗΣ

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΙΔΙΩΤΩΝ & ΝΟΜΙΚΩΝ ΠΡΟΣΩΠΩΝ

ΕΤΗΣΙΑ: 50€

ΕΤΗΣΙΑ ΦΟΙΤΗΤΙΚΗ: 30€

ΣΥΝΔΡΟΜΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ

ΚΥΠΡΟΣ: 0€

ΥΠΟΛΟΙΠΕΣ ΧΩΡΕΣ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΥ: 90€

ΑΞΙΑ ΣΥΝΔΡΟΜΩΝ (Αποκλειστικά σε ψηφιακή μορφή)

ΕΤΗΣΙΑ: 10€

(Σε όλες τις συνδρομές συμπεριλαμβάνεται Φ.Π.Α)

Το Ph.B καινοτομεί τεχνολογικά, κυκλοφορεί και ψηφιακά, με e-mail! Ο συνδρομητής μπορεί να ξεφυλλίσει και να διαβάσει το περιοδικό από την οθόνη του υπολογιστή του, με τρόπο παρόμοιο του εντύπου. Η τεχνολογία e-book προσφέρει δυνατότητες αναζήτησης με λέξεις κλειδιά, rich media (video, ήχος, flash animations), hyperlinks, ψηφιακές σημειώσεις, κι όλα αυτά...οικολογικά! ΤΡΟΠΟΙ ΠΛΗΡΩΜΗΣ

ΜE TΡΑΠΕΖΙΚΗ ΚΑΤΑΘΕΣΗ ΕΘΝΙΚΗ ΤΡΑΠΕΖΑ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ: Αρ. Λογαριασμού 089/470271-92 / ΙΒΑΝ: GR46 0110 0890 0000 0894 7027 192 ΤΡΑΠΕΖΑ ΠΕΙΡΑΙΩΣ: Αρ. Λογαριασμού 5028-041137-461/ ΙΒΑΝ: GR51 0172 0280 0050 2804 1137 461

Βεβαιώνεστε πάντα ότι ο λογαριασμός στον οποίο καταθέτετε είναι της εταιρείας ETHOS MEDIA Α.Ε. Σημειώνετε πάντα το ονοματεπώνυμό σας στο καταθετήριο ή την επωνυμία της εταιρείας σε περίπτωση εταιρικής συνδρομής. Για την κατοχύρωση της συνδρομής σας, παρακαλείσθε όπως αποστείλετε το αποδεικτικό κατάθεσης στο e-mail: boura.l@ethosmedia.eu.

ΕΠΙΤΑΓΗ

Υπεύθυνη συνδρομών: Λωρέττα Μπούρα, 210 998 4902, 694-5749854, boura.l@ethosmedia.eu Διεύθυνση αποστολής επιταγών: ETHOS MEDIA Α.Ε., Λυσικράτους 64, 176 74 Καλλιθέα Αποδέχομαι πως τα προσωπικά μου στοιχεία θα τηρηθούν από την ethosMEDIA μόνο για τις ανάγκες αποστολής του περιοδικού Ph.B, στο οποίο είμαι συνδρομητής. Η έντυπη έκδοση αποστέλλεται μέσω συνεργαζόμενης εταιρείας διανομής Τύπου. Η ψηφιακή έκδοση του περιοδικού, σε μορφή e-book, αποστέλλεται στο e-mail που ορίστηκε στη φόρμα συνδρομής. Σε περίπτωση που έχετε ερωτήσεις σχετικά με την προστασία των δεδομένων σας και τα δικαιώματά σας, μπορείτε να επικοινωνήσετε με την κ. Γαλάτεια Μπασέα, στο τηλ. 210 998 4919, στο e-mail: bassea.g@ethosmedia.eu ή εγγράφως στην ταχυδρομική διεύθυνση: Λυσικράτους 64, 176 74 Καλλιθέα.

/ Νοέμβριος-Δεκέμβριος 2021

Mας εμπνέει ένα μοναδικό όραμα:

Να αλλάζουμε τη ζωή των ασθενών αξιοποιώντας την επιστήμη TM

1961-2021: 60 χρόνια παρουσίας στην Ελλάδα Για περισσότερες πληροφορίες επισκεφθείτε την ιστοσελίδα bms-greece.gr

ISSN: 2241-0961

035

# ΙΑΝ-ΦΕΒ 2 0 1 6

// ##069 035 //Νοέμβριος-Δεκέμβριος Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2016 2021

/ #035 / Ιανουάριος-Φεβρουάριος 2016

0 36 59

## ΙΝΟΕ-ΔΕΚ ΑΝ-ΦΕΒ 22 00 12 61

ΠΡΟΦΙΛ ΕΡΕΥΝΑ

Ο πιο καλός ο διοικητής Το παγκόσμιο βάρος από το post-Covid

ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ ΠΡΟΦΙΛ

Πασχάλης Αποστολίδης Ο πιο καλός ο διοικητής ΑΡΘΡΟ Hubertus von Baumbach

ΡΕΠΟΡΤΑΖ ΣΥΝΕΝΤΕΥΞΗ 4ο Clinical

Πασχάλης Αποστολίδης ΕΡΕΥΝΑ Research Conference

www.virus.com.gr ISSN: 2241-0961

Αφιέρωµα

Εµβόλια Εµβόλια Αφιέρωµα

Αφιέρωμα

Σακχαρώδης Διαβήτης