RAJONI SHARR-KORAB-KORITNIK by EuroNatur

RAJONI SHARR-KORAB-KORITNIK Zbulimi i trashëgimisë natyrore dhe kulturore përgjatë Brezit të Gjelbër të Ballkanit

Kjo broshurë synon të nxjerrë në pah mundësitë e ndryshme turistike brenda rajonit Sharr-Korab-Koritnik në Ballkanin Perëndimor. Bashkohuni me ne për të zbuluar një skaj të fshehur të Evropës, të njohur për natyrën e jashtëzakonshme, historinë e pasur dhe mikpritjen. Zhytuni në ecje dhe çiklizëm, arkitekturë tradicionale, shijim të recetave shekullore, sporte dimërore dhe një sërë aktivitetesh për të zbuluar pamjet e ndryshme piktoreske dhe thesaret natyrore. Ky produkt është përgatitur në kuadër të projektit “E Ardhme e Qëndrueshme për Sharr-Korab-Koritnik” me mbështetjen ﬁnanciare të Fondacionit Federal Gjerman të Mjedisit (DBU) dhe Fondacionit Bamirës Aage V. Jensen.

Autor: Stephanie Gentle, Menaxhere Projekti për projektin “E Ardhme e Qëndrueshme për Sharr-Korab-Koritnik”, Organizata për Mbrojtjen dhe Ruajtjen e Mjedisit Natyror në Shqipëri (PPNEA) Kontribues: Arben Mehmeti, Ardita Dinaj, Arta Starova, Blerta Avdia, Bukurosh Onuzi, Frosina Pandurska-Dramikjanin, Hajrush Kurtaj, Organizata e Shtegut Historik të Turizmit dhe Aventurës (High Scardus Trail Organization)/Investuesit e Shtegut, Kontura LTD, Nebi Bardhoshi, Sandra Wigger, Spase Shumka, Xhevahir Doçaj Dizajni: Ministria e Komunikimit Kopertina e përparme: Mali Ljuboten nga Toni Stojanovski Kopertina e pasme: Guri i mëngjesit, Shishtavec nga Pedaling Pictures Shtator 2023

Liqeni Akullnajor i Livadicës

Në vitin 1908, Edith Durham, një udhëtare, shkrimtare dhe antropologe angleze vizitoi zonën dhe shkroi:

Mendoj se asnjë vend ku jetojnë qeniet njerëzore nuk më ka dhënë një përshtypje të tillë të izolimit madhështor nga e gjithë bota. Është një vend ku shekujt rrudhen; lumi mund të jetë burimi i botës, brigjet e tij vendi i duhur i instinkteve elementare – i pasioneve që janë të flakta dhe të vrullshme.”

Winterdimërore Pamje view of Tito’s e Titov Peak, Vrv,the maja highest më e lartë summit në vargmalin in the ShareMountain Sharrit përgjatë Range kuﬁrit along the midis border Maqedonisë sëNorth between VeriutMacedonia dhe Kosovës. and Kosovo.

PËRMBAJTJA NJOHJA GETTING FAMILIAR ME RAJONIN WITH THE REGION 08 - 09

TURIZMI NATYROR

NATURE TOURISM

TURIZMI MALOR MOUNTAIN DHE SPORTIV & SPORTS TOURISM

10 - 17

18 - 25

TURIZMI KULTUROR CULTURAL DHE FETAR & RELIGIOUS TOURISM 26 - 29

TURIZMI RURAL

RURAL TOURISM

PËRVOJAT FOOD USHQIMORE EXPERIENCES

30 - 33

34 - 37

NJOHJA ME RAJONIN Rajoni Sharr-Korab-Koritnik ndodhet në pjesën qendrore të Gadishullit të Ballkanit. Ai përfshin pjesën veriperëndimore të Maqedonisë së Veriut, pjesën jugore të Kosovës si edhe pjesën verilindore të Shqipërisë. Kjo zonë e mbrojtur ndërkuﬁtare shtrihet në një sipërfaqe prej gjithsej 2400 kilometra katrorë dhe përbëhet nga tre parqe kombëtare: Parku Kombëtar i Maleve të Sharrit në Kosovë (që nga viti 1986), Parku Natyror Korab-Koritnik në Shqipëri (që nga viti 2011), dhe Parku Kombëtar i Malit Sharr në Maqedoninë e Veriut (që nga viti 2021), duke përfshirë Parkun Kombëtar fqinj të Mavrovës, i cili përfshin zona me rëndësi ekologjike. Pavarësisht madhësisë së tij, ky rajon mbetet kryesisht i panjohur për vizitorët. Megjithatë, ai ofron një shumëllojshmëri të jashtëzakonshme habitatesh dhe speciesh, mundësi të shumta për aktivitete në natyrë, si edhe trashëgimi të mahnitshme kulturore. Pavarësisht se veçoritë e këtyre peizazheve malore vlerësohen nga banorët vendas, ato nuk njihen masivisht si një mënyrë për të promovuar turizmin dhe për të përmirësuar jetesën e komuniteteve në zona që shpesh janë të izoluara. Kjo broshurë synon të nxjerrë në pah vlerat natyrore, kulturore dhe turistike në rajonin Sharr-Korab-Koritnik, një nga perlat e Brezit të Gjelbër Evropian.

Prishtina

Kosova

Parku Kombëtar Sharri

Kukës a

Parku Natyror Korab-Koritnik

Peshkopia

Shkupi

Parku Kombëtar Malet e Sharrit Gostivar

Parku Kombëtar i Mavrovës

Shqipëria

Maqedonia e Veriut

NGA PERDJA E HEKURT NË BREZIN E GJELBËR EVROPIAN Deri në vitin 1990, Perdja e Hekurt e ndante Evropën në dy pjesë. Shtetet e Shqipërisë, Maqedonisë së Veriut dhe Kosovës u ndanë në fronte të ndryshme, duke krijuar një brez të kuﬁzuar në zonën Sharr-Korab-Koritnik. Ai u shënua me anë të telave me gjemba, kullave të vrojtimit dhe frikës nga sulmet e jashtme. Kujtimet e ushtarëve dhe kërcënimi i anës përtej ende kanë mbetur të gjalla në kujtesën e banorëve. Pas përfundimit të Luftës së Ftohtë, përgjatë ish Perdes së Hekurt u caktuan zonat e mbrojtura, të njohura në ditët e sotme si Brezi i Gjelbër Evropian. Ky rrjet i jashtëzakonshëm kalon përgjatë më shumë se 12,500 km dhe lidh peizazhet natyrore dhe kulturore me vlerë të lartë të 24 vendeve. Brezi i Gjelbër i Ballkanit përbën skajin e tij më jugor. Ditët e sotme, Brezi i Gjelbër Evropian përfshin habitate të ndryshme që kanë mbetur kryesisht të patrazuara për shkak të vendndodhjes së tyre të largët dhe ndërhyrjes së kuﬁzuar të njerëzve. Nisma e Brezit të Gjelbër Evropian përqendrohet në promovimin e zhvillimit të qëndrueshëm duke gjetur barazpeshën mes aktiviteteve të njeriut dhe natyrës, si dhe duke krijuar mundësi socio-ekonomike për komunitetet e zonës. Ajo simbolizon bashkëpunimin e përbashkët mbarë-evropian.

http://www.europeangreenbelt.org/ MË SHUMË INFORMACION GJENDET NË: WWW.EUROPEANGREENBELT.ORG

TURIZMI NATYROR Rajoni Sharr-Korab-Koritnik shërben si streha e dy vargmaleve: Maleve të Sharrit dhe Maleve të Korabit. Këto vargmale karakterizohen nga maja të thepisura shkëmbore në pjesën e tyre veriore dhe shpate më të buta në pjesën jugore. Shpatet e tyre janë streha e kullotave të pafundme, livadheve dhe pyjeve, duke përfshirë pyjet e lashta të pishave endemike maqedonase dhe boshnjake. Peizazhi malor i këtyre maleve konsiderohet si një nga më të rëndësishmit në Evropën Juglindore dhe është i njohur për gamën e habitateve të tij tepër të larmishme.

Rajoni ka maja të shumta mbi 2000 metra mbi nivelin e detit, duke përfshirë 22 maja mbi 2500 metra. Me një lartësi prej 2764 metra mbi nivelin e detit, mali i Korabit është më i larti në rajon. Ai ndodhet në kuﬁrin e Shqipërisë dhe Maqedonisë së Veriut dhe përfaqëson majën më të lartë të dy vendeve. Titov Vrv është maja më e lartë e maleve të Sharrit, me lartësi 2747 metra.

MALI I KORABIT

TITOV VRV

Meqenëse rrjeti i gjerë i lumenjve dhe përrenjve të zonës është pjesë e pellgut të lumit Drin, ai është burimi jetësor i rajonit. Lumenjtë kryesorë janë Drini, Lepenci dhe Lumbardhi/Bistrica dhe degët e tyre janë lumi Luma, Bushtrica, Manastirica, Korisha, Lubisha, Jaglenci, Toplluga, Këpuza dhe Vërmica. Malet e Sharrit dhe Korab-Koritnikut janë veçanërisht të njohura për liqenet e tyre alpine dhe akullnajore, ku 39 prej tyre ndodhen në lartësinë midis 1936 dhe 2340 metra. Skakaliçko (2340 m), Dobroshki (2340 m dhe 2300 m), Belo (2280), Krivoshijsko (2250 m) dhe Livadicko (2173 m) janë disa nga më të njohurit. Të gjithë liqenet janë tërheqës për alpinistët dhe turistët.

LIQENI I ZI, MALET E SHARRIT

LIQENI I ZI, RADOMIRË

LIQENI I BOGOVINËS, MALET E SHARRIT

Vargu malor i Korabit formon një kuﬁ midis Maqedonisë së Veriut (pamja majtas) dhe Shqipërisë (pamja djathtas). Gjurma e kreshtës në foto të çon në majën e Malit të Korabit, maja më e lartë në të dy vendet.

FAUNA Zona e Masivit Sharr dhe Korab-Koritnik është një zonë e rëndësishme e biodiversitetit. Ky grup malesh ofron një mjedis të shkëlqyer për kafshë të egra të larmishme për shkak të madhësisë së tij të madhe dhe terrenit të larmishëm, i cili përfshin zona pyjore të pafragmentuara, liqene akullnajore, shpate alpine, kullota dhe përrenj të shumtë malorë. Veçanërisht, rreth 150 specie që gjenden këtu janë të rralla dhe endemike. Në këtë rajon mund të gjenden mbi 50 lloje gjitarësh, duke përfshirë ariun e murrmë, dhinë e egër, ujkun dhe rrëqebullin e rrezikuar në mënyrë kritike. Këta gjitarë të mëdhenj kanë nevojë për habitate të gjera për të mbijetuar dhe ata përﬁtojnë nga mbrojtja dhe shtigjet që ofrojnë malet. Lloje të tjera në zonë janë macja e egër, vjedulla, lundërza, kunadhja gushëverdhë, dhelpra, kaprolli dhe derri i egër, shumë prej të cilëve janë specie të rralla dhe të rrezikuara të rëndësisë globale. Lynx lyn xb al

Ursu sa rc to

Can is l up us

PPN EA/BLRP

us nic ca

PPN EA/BLRP

NË RAJONIN NDËRKUFITAR SHARR-KORAB-KORITNIK DHE NË ZONAT MALORE TË MAVROVËS MUND TË GJENDEN TË PAKTËN 50 LLOJE GJITARËSH.

Në rajon gjenden shumë lloje shpendësh, të tilla si shqiponja e malit, shkaba, krahëthati, skifteri i drurëve, thëllëza e malit, buﬁ, dredhuesi alpin, zvarritësi krahëkuq, stërqoka, stërqoka sqepkuqe, dhe parosi i dëborës. Disa prej këtyre llojeve jetojnë përgjithmonë në rajon, ndërsa të tjerët shtegtojnë. Kjo zonë është gjithashtu streha e shtatëmbëdhjetë llojeve të zvarranikëve dhe dymbëdhjetë llojeve të amﬁbëve, si zhapiu këmbëvogël, nepërka e malit, bretkosa e përroit.

ni Aze m Ramada

MBI 125 LLOJE ZOGJSH FOLEZUES

s ro ©F

ik jan in

Mbi njëzet e pesë lloje peshqish janë regjistruar, ku skorta e Ohrit dhe mrena njëmustakore e Shkodrës janë me interes të veçantë për ruajtje. Llojet jovertebrore në këtë rajon janë gjithashtu të larmishme. Shumë prej tyre jetojnë anës përrenjve, në shkëmbinjtë gëlqerorë dhe në habitate dhe shpella të cekëta nëntokësore.

in aP m andurska-Dra

17 LLOJE ZVARRANIKËSH

ki To ni Stojanovs

12 LLOJE AMFIBËSH

SHUMË LLOJE JOVERTEBRORE

ni Aze m Ramada

FLORA

ula nd ve

Ndërthurja e klimës kontinentale me atë mesdhetare të pellgut të lumit Drin ofron mjedisin ideal për shumë lloje, veçanërisht për bimët vaskulare. Vargmalet Sharr-Korab-Koritnik janë streha e më shumë se 2000 llojeve të bimëve vaskulare, shumë prej të cilave janë endemike, të rralla ose të rrezikuara. Habitatet e pasura me bimësi arktike (lloji D4.2 EUNIS) në male dhe buzë përrenjve janë veçanërisht të rëndësishme, pasi ato strehojnë shumë lloje endemike të zonës. Gjithsej numërohen më shumë se 150 lloje bimore të cilat janë unike për këtë rajon të vogël malor.

PP N

EA/SK

Cal en

nsis arve la du

PYJET ME PISHA NË LESHNICË

Az em Ramada

Ge n

lutea na tia

PP N

EA/SK

Rrapi është një nga monumentet më të rëndësishme historike natyrore në Prizren. I ndodhur në buzë të lumit Bistrica, pema e ka prejardhjen që në shekullin e 14 -të .

BIMË AROMATIKE MJEKËSORE Njerëzit që jetojnë në Kosovë, Maqedoninë e Veriut dhe Shqipëri kanë një traditë të gjatë të mbledhjes dhe kultivimit të bimëve të egra. Ky rajon është i njohur për prodhimin e çajrave dhe erëzave të cilësisë së lartë dhe është një aktivitet dhe burim i rëndësishëm të ardhurash për shumë familje të zonave rurale. Disa nga produktet më të njohura përfshijnë boronicën (boronica), sanëzën, dëllinjën, hithrën, trëndaﬁlin e egër, murrizin, mollën e egër, luleshtrydhen e egër, trumzën, aguliçen, shtogun, kamomilin, nenexhikun, rigonin, mëllagën e bardhë, preshin, lule cianin, kalendulën mjekësore, sherebelën, lule basanin, bishtamithin, çajin e malit, rrushin e arushës. Në këtë rajon, është e zakonshme të përdoren frutat, gjethet, lëvorja, rrënjët, farat ose lulet e një bime për përﬁtimet e tyre terapeutike dhe vetitë e veçanta mjekësore. Ato janë përdorur ndër shekuj për të përmbushur nevojat ushqimore dhe të kujdesit shëndetësor. Aktiviteti i grumbullimit dhe kultivimit të bimëve mjekësore është një pjesë e rëndësishme e stilit të jetesës në zonat rurale.

Grumbullimi i produkteve pyjore jodrusore dhe kultivimi i bimëve mjekësore dhe aromatike ka një rëndësi të veçantë ekonomike, pasi siguron të ardhura për banorët në zonat e thella rurale dhe parandalon migrimin e të rinjve nga rajoni Sharr-Korab-Koritinik. Për të ruajtur biodiversitetin dhe zhvillimin e qëndrueshëm, kultivimi i Bimëve Aromatike Mjekësore ka filluar edhe në rajonin Sharr-Korab-Koritinik.” – Arben Mehmeti, Profesor në Universitetin e Prishtinës

BORONICA TË EGRA Rajoni i Sharr-Korab-Koritnik është i njohur për boronica, të quajtura shpesh 'boronica të egra'. Këto boronica të egra janë më të vogla, por më të pasura me disa antioksidantë. Meqenëse gjenden me bollëk në fushat dhe luginat e këtij rajoni malor, ato mblidhen për përdorim vendas dhe eksport, dhe vlerësohen për rritjen e imunitetit dhe vetitë mjekësore. Vjelja e boronicës është e dobishme për ekonominë rajonale. Megjithatë, grumbullimi i parregulluar ka bërë që numri i bimëve të boronicës së egër të ulet. Me qëllim ruajtjen e tyre, është e rëndësishme të shmanget dëmtimi i degëve dhe të kontrollohet kultivimi në mënyrë që habitati natyror i këtyre frutave të shijshme të mbetet i paprekur.

TURIZMI MALOR DHE SPORTIV

Vargmalet e Sharrit dhe Korab-Koritnikut ofrojnë një larmi peizazhesh dhe aktivitetesh të mahnitshme, të përsosura për një arratisje çlodhëse ose aventureske. Parqet kombëtare ofrojnë më shumë se sa thjesht botën e egër të mrekullueshme; ato ofrojnë një gamë të gjerë aktivitetesh në natyrë. Shtigjet e ecjes dhe çiklizmit mbizotërojnë në rajon, duke ofruar shërbime për nivele të ndryshme aftësish si edhe mundësi shëtitjesh të shkurtra në fshatrat piktoreskë apo ecje shumë-ditore për njerëzit entuziastë. Vizitorët po ashtu mund të shijojnë aktivitete si vrojtimi i shpendëve, vrapimi nëpër shtigje, kampingu, shëtitjet me kajak, skitë, dhe ecjet dimërore, si edhe të marrin pjesë në aventura emocionuese të tilla si çiklizmi malor, hedhja me parashutë dhe alpinizmi. Nëse do të preferonit të eksploroni në mënyrë të pavarur, mund të pajtoni një udhërrëfyes për një itenerar të personalizuar, ose të bashkoheni në një udhëtim me paketë të plotë turistike ku bukuria natyrore përrallore e rajonit shërben si një sfond për një aventurë në natyrë përgjatë të gjithë vitit.

Pavarësisht nëse po kërkoni një udhëtim energjik ose një pushim të qetë në natyrë, malet, kullotat, hapësirat e gjera dhe peizazhet e mahnitshme ofrojnë shtigje panoramike dhe mundësi akomodimi që me siguri do të kënaqin çdo entuziast të aktiviteteve në natyrë.

SHTEGU HISTORIK I TURIZMIT DHE AVENTURËS (HIGH SCARDUS TRAIL) Shtegu Historik i Turizmit dhe Aventurës (High Scardus Trail) është një nismë që ka ﬁtuar çmim për të nxitur turizmin e qëndrueshëm malor në rajonet e thella rurale fqinje të Shqipërisë, Maqedonisë së Veriut dhe Kosovës, duke prezantuar një shteg shëtitjeje të një distance të gjatë. - Organizata e Shtegut Historik të Turizmit dhe Aventurës (High Scardus Trail) /Investuesit e Shtegut Pjesa më e madhe e shtegut përshkon vargmalet e Sharrit dhe Korab-Koritnik. Disa pjesë të shtegut janë shumë të largëta, pasi për shumë vite kanë qenë streha vetëm e fshatarëve ose barinjve dhe kopeve të tyre. Ai është ende relativisht i panjohur dhe një nga shtigjet e ecjes më pak të vizituara në Evropë.

©O penStreetMap

Gjatë rrugës, alpinistët mund të ngjiten në majën më të lartë të Shqipërisë dhe Maqedonisë së Veriut dhe të shohin një mori liqenesh akullnajore, burimesh malore, vathë të vjetra dhensh dhe fshatra me arkitekturë tipike të lashtë.

Bukuria panoramike e Shtegut Historik të Turizmit dhe Aventurës, ndërsa kalon malin e Korabit nga Maqedonia e Veriut për në Shqipëri, është e jashtëzakonshme. Rruga alpine të përkund nëpër peizazhin e larmishëm, herë me një terren të gjerë malor, herë me shtrirje shkëmbore dhe livadhe të buta ku janë shpërndarë kudo kasolle barinjsh. Në zbritje, gjendeni përballë mikpritjes së fshatit të këndshëm malor Radomir. Shtegu Historik i Turizmit dhe Aventurës kalon përmes gjashtë parqeve kombëtare, duke përfshirë tre në Shqipëri, dy në Maqedoninë e Veriut, dhe një në Kosovë. Aktualisht shërbimet e soﬁstikuara dhe një qendër rezervimesh do të zbatohen përmes një projekti të përbashkët të investuesve të shtegut me anë të ekspertëve gjermanë të GIZ dhe atyre austriakë të turizmit të qëndrueshëm në bashkëpunim të ngushtë me ekspertët e zonave për të siguruar qasje të komunitetit ndërkombëtar të vizitorëve. © Matthew Nelson 20

- Organizata e Shtegut Historik të Turizmit dhe Aventurës (High Scardus Trail) /Investuesit e Shtegut

Kur njerëzit planifikojnë të udhëtojnë për herë të parë në këtë rajon dhe rrethinat e tij, shpesh ata kanë ndjesinë se po udhëtojnë në një botë të largët të bërë nga legjenda, një vend ku e tashmja dhe e kaluara ndërthuren pambarimisht, të rrethuara nga bjeshkë të mahnitshme, maja të spikatura dhe kullota të pafundme. Nëse dëshironi të shihni një copëz Shqipërie, Kosove apo Maqedonie ndryshe—një të tillë që gjendet larg qyteteve të mëdha, që di të ruajë zakonet dhe traditat e vjetra—ky rajon është zgjedhja e duhur. - Bukurosh Onuzi, Ekspert i Turizmit

Zbritja e malit të Korabit, me Parkun Kombëtar të Mavrovës dhe Liqenin e Mavrovës në distancë.

Ecja në Shtegun e Turizmit dhe Aventurës (High Scardus Trail) më ndihmoi të kuptoj se si janë të lidhura gjeografia, historia dhe kultura e këtij rajoni. Një veçori kryesore janë ndërveprimet me barinjtë përgjatë shtegut dhe krijimi i një ideje mbi stilin e tyre autentik tradicional të jetesës. - Stephanie Gentle, PPNEA

Radomiri dhe Liqeni i Zi, Shqipëri

Ceripashina, Popova Shapka në Maqedoninë e Veriut

AKTIVITETET DIMËRORE Ndërsa pranvera dhe vera tërheqin vizitorë të shumtë në rajonin Sharr-Korab-Koritnik, potenciali i tij për turizëm dimëror është po aq i jashtëzakonshëm. Kur dimri mbulon zonën me borë, ajo kthehet në një destinacion vërtet unik. Një rrjet i gjerë i shtigjeve për ecje, liqene të ngrira dhe një sezon skish që zgjat rreth 120 ditë ofron mundësi të shumta për aventura në natyrë dhe çlodhje në qetësi të plotë. Për entuziastët e ecjes në dimër, udhëtimet në pyll dhe ngjitjet në majat më të larta ofrojnë një atmosferë paqësore dhe pamje spektakolare, duke e bërë atë një zgjedhje ideale për t'u rilidhur me natyrën. Qytetet dhe fshatrat e vegjël bëhen destinacione magjepsëse duke ofruar bukuri, mikpritje të ngrohtë dhe aventura gjatë stinës së dimrit. Qendrat e njohura të turizmit dimëror në rajon përfshijnë Brezovicën në Kosovë, Popova Shapkën në Maqedoninë e Veriut dhe Shishtavecin në Shqipëri. Një numër i madh bujtinash, kasollesh malore dhe restorantesh autentike kujdesen për të përmbushur preferencat dhe shijet e ndryshme.

Shtegu Historik i Turizmit dhe Aventurës në Maqedoni përmban kasollen e parë malore në vend, "Ljuboten". Ajo shërben si një strehë tradicionale, e përkryer për të pushuar, për të njohur jetën baritore maqedonase dhe për të shijuar pamjen fantastike të ultësirës së Tetovës. Vendi është edhe ideal për të ripërtërirë energjitë përpara se të përballeni me fazat më sﬁduese të shtegut historik (High Scardus).

TURIZMI KULTUROR DHE FETAR Rajoni Sharr-Korab-Koritnik është i zhytur në histori dhe kulturë shekullore. Përgjatë shekujve, kur zonat fushore dhe urbane u pushtuan nga perandori të tilla si ato romake, bizantine dhe osmane, këto male të padepërtueshme ishin zonat e lirisë relative dhe autonomisë politike. Tregjet e qyteteve dhe fshatrave rrëzë maleve - si Tetova, Prizreni dhe Shishtaveci - kanë shërbyer prej kohësh si zona shkëmbimi midis malit, fushave, qytetit dhe perandorisë. Katolicizmi, Ortodoksia e Krishterë dhe Islami ndërthurën tradita të ndryshme në rajon. Marrëdhënia e ndërsjellë e grupeve dhe popujve të ndryshëm etnikë me origjinë shqiptare, gorane, maqedonase, serbe dhe turke pasuron diversitetin e traditave dhe zakoneve. Xhamitë dhe hamamet e periudhës osmane dhe kishat ortodokse me vlera të mëdha arkitekturore dhe artistike hijeshojnë peizazhin. Shumë monumente fetare shërbejnë edhe si monumente kulturore kombëtare. Kanë mbetur edhe elementë nga kalendari parakristian. Në disa fshatra ende festohen festa, rite, rituale dhe zakone shoqërore të veçanta që nderojnë diellin, malin, ujin dhe zjarrin, duke ruajtur një kulturë magjepsëse dhe të përjetshme.

PEIZAZHI I QYTETIT TË PRIZRENIT

Një valë e re turistike brenda zonës Shar-Korab-Koritnik po përgatit terrenin për zhvillimin e turizmit kulturor. Banorët janë të interesuar të ruajnë kulturën e tyre ushqimore dhe trashëgiminë e zonave për t´i ofruar si pjesë të përvojës turistike. Nisma e qeverisë shqiptare "100 fshatrat turistikë", e cila përfshin disa fshatra brenda Parkut Natyror Korab-Koritnik dhe përgjatë shtegut historik (High Scardus), e ilustron këtë prirje.

Në këtë rajon ekziston një lidhje e rëndësishme kulturore mes shumë banorëve të cilët merren kryesisht me blegtori dhe bujqësi. Jetët e tyre sillen rreth një cikli të përbashkët ekonomik dhe social, i cili bazohet në një kalendar të lashtë me origjinë pagane. Ky kalendar parakristian përbën bazën për aktivitetet e tyre bujqësore dhe blegtorale, duke ndërthurur thellë jetën e tyre me natyrën. - Nebi Bardhoshi, Ekspert i Trashëgimisë Kulturore

Në vijim janë disa festa që ofrojnë një tablo unike mbi traditat e rrënjosura thellë të rajonit dhe lidhjen harmonike me natyrën.

DITA E VERËS: Festohet në Mars, Dita e Verës nënkupton fundin e dimrit dhe rilindjen e natyrës. Gatimi tradicional i flisë në malet e Sharrit dhe Koritnikut është zakon. Ritualet intriguese kanë të bëjnë me prerjen e flokëve, me vajza të reja (dhe djem në disa fshatra) që shkurtojnë flokët në mënyrë simbolike. Flokët hidhen në lumenj ndërsa shprehen lutjet për shëndet dhe pastrim, të shoqëruara me rituale të tjera si lidhja e kunjave në pemë dhe lidhja e byzylykëve me fije simbolike.

SHËNGJERGJI (DITA E SHËN GJERGJIT): E mbajtur në datat 5 dhe 6 maj, kjo festë shënon gëzimin e ripërtëritjes nga stina e dimrit. Ajo shënon marrjen e bagëtive dhe deleve deri në kullotat verore në male dhe ﬁllimin e ciklit bujqësor. Vëzhgoni ritualet e kryera nga vajzat e reja, duke përfshirë prerjen e ﬂokëve, mbledhjen e luleve dhe grumbullimin e bimëve për të ushqyer bagëtinë. Zhytuni në garat plot gjallëri me kuaj dhe vallëzimet tradicionale, ku vallëzimi magjepsës i beqarëve zë qendrën e vëmendjes në fshatin piktoresk të Shishtavecit.

BUZMI: Në shtator, ose në disa fshatra në fund të gushtit, festa e Buzmit shënon hyrjen në dimër. Disa fshatra, veçanërisht ato në rrëzë të malit Sharr afër Tetovës, kanë praktika rituale të lidhura me martesën, duke përfshirë gatimin e veçantë të bukës, ngrënien sipas ritualeve dhe ëndrrat profetike. Festivali shoqërohet me këngë, valle dhe rituale që simbolizojnë "diellin e mbarë" dhe ﬁllimin e dimrit.

Pjesa e brendshme e Teqesë Rufai në Prizren, Kosovë

TURIZMI RURAL Rajoni i Sharr-Korab-Koritnik përbëhet kryesisht nga zona rurale. Kjo shtrirje e gjerë e terrenit të thyer dhe përgjithësisht të paarritshëm, që u ka ofruar strehë komuniteteve dhe ka bërë që identiteti i tyre dallues të mbetet i paprekur ndër shekuj, ndodhet në një pjesë të Ballkanit që aktualisht po përjeton disa nga nivelet më të ulëta socio-ekonomike në Shqipëri, Kosovë dhe Maqedoninë e Veriut. Historikisht komunitetet e kanë mbajtur veten përmes blegtorisë, bujqësisë, bletarisë, korrjes së arrave dhe mbledhjes së bimëve të egra. Megjithëse ka pasur ndryshime në sistemet ekonomike dhe industriale në dekadat e fundit, këto aktivitete tradicionale mbeten një burim i rëndësishëm të ardhurash për të plotësuar jetesën rurale. Thesare të ndryshme natyrore dhe kulturore ruhen me kujdes përmes traditave, zakoneve dhe ritualeve. Vitet e fundit kanë ﬁlluar të praktikohen mjaft aktivitete të tilla si ecja, kampingu dhe qëndrimi në natyrë. Këto përvoja përmirësohen nga muzetë unikë, atraksionet mbresëlënëse dhe bujtinat që ofrojnë ushqim autentik të zonave dhe mikpritje të jashtëzakonshme. Për rrjedhojë, turizmi tani kontribuon ndjeshëm në zhvillimin rural. © Aco Gelevski

TRADITA BARITORE Tradita baritore është një aktivitet tradicional që mbetet një pjesë e rëndësishme e kulturës së këtij rajoni. Për qindra vjet, komunitetet rurale janë mbështetur te delet dhe dhitë për ushqim dhe burime të tjera. Kafshët zhvendosen sezonalisht midis kullotave të ndryshme, duke ndjekur disponueshmërinë e ushqimit - në verë ato kullosin në male, ndërsa në dimër kullosin në luginat më të ulëta. Kjo lëvizje sezonale e blegtorisë shërben si bazë për traditat dhe stilin e jetesës rurale. Racat tradicionale të deleve në këtë rajon janë delet rudë dhe të malit të Sharrit. Këto dele janë të guximshme dhe të afta të udhëtojnë në distanca të gjata; ato i përshtaten gjeograﬁsë dhe klimës së maleve. Barinjtë i përdorin ato për të prodhuar mish, qumësht, produkte qumështi dhe leshi.

Krahas kopesë së çdo bariu janë shokët e tyre të besueshëm—qentë e stanit. Qeni i Malit të Sharrit, i njohur edhe si Qeni Ilir i stanit, është zgjedhja e preferuar për qenin e stanit në malet Sharr-Korab-Koritnik. Kë qen shërbejnë për dy qëllime: ata mbrojnë bagëtinë nga kafshët e egra dhe ndihmojnë për të drejtuar kopenë në kullota.

Alpinistët duhet të qëndrojnë larg kopeve të barinjve. Qentë e stanit janë shumë të mëdhenj dhe mund të jenë agresivë. Nëse hasni ndonjërin, ruani qetësinë dhe bëni zhurma të forta derisa të arrijë bariu (zakonisht ndodhet afër). Nëse bariu nuk mund të gjendet, atëherë largohuni ngadalë dhe me qetësi, duke shmangur lëvizjet e papritura, pasi kjo mund të shkaktojë një sulm të beftë nga qeni i stanit. 31

TRADITA E PËRGATITJES SË DJATHIT

Tradita e përgatitjes së djathit është një tjetër aktivitet tradicional që dallon Evropën Juglindore. Rajoni i Ballkanit është i njohur për djathrat e tij të veçantë vendas.

Djathi i bardhë i stanit, i njohur si djathë i bardhë në shqip dhe belo sirenje në maqedonisht, është një produkt kryesor në këtë rajon. Ky djathë me shëllirë me kripë ka një aromë të fortë dhe të kripur dhe strukturë të thërrmueshme. Ai përgatitet nga qumështi i deleve dhe është një produkt i zakonshëm baritor. Bari dhe bimët mjekësore i japin atij një shije unike. Djathi i stanit është një produkt ushqimor i njohur në të gjithë vargmalin dhe është traditë për shumë familje. Ai është gjithashtu një pjesë e rëndësishme e të ushqyerit tradicional për fshatarët e rajonit. Familjet baritore në rajonin e Shar-Korab-Koritnik prodhojnë djathë në mënyrë tradicionale. Djathi zakonisht prodhohet në kasollet verore nga një djathë-bërës. Çdo kasolle verore ka dhomën e saj të prodhimit të djathit dhe njësinë e ruajtjes, të cilat mbahen të dyja në temperaturë 5-10 gradë Celsius për të siguruar që djathi të stazhonohet siç duhet dhe të ruhet mirë.

Përveç djathit të bardhë, prodhohen edhe një shumëllojshmëri djathërash të tjerë, gjizë, gjalpë dhe kos. Këto produkte qumështi më pas u shiten restoranteve, dyqaneve ushqimore në zonë si edhe drejtpërdrejt në fermë.

Ju mund të gjeni më shumë informacion mbi përgatitjen e djathit tradicional këtu: Tradita Baritore Në Vargmalin Sharr / Korab-Koritnik

https:/ is uu.com/euronatur/docs/brochure_sheperding_al_web_29.01.2021

AGROTURIZMI Rritja e turizmit rural po nxit rishfaqjen e nismave të bazuara në komunitet që promovojnë zhvillimin ekologjikisht të qëndrueshëm dhe ruajtjen e kulturave tradicionale. Duke lidhur udhëtarët me njerëzit vendas dhe produktet e tyre, kjo formë turizmi po krijon mundësi për rritje ekonomike, shkëmbim kulturor dhe harmoni me natyrën. Veçanërisht brezat e rinj po investojnë gjithnjë e më shumë në oferta të ndryshme turistike duke i bërë ato më të aksesueshme për të përjetuar turizmin bujqësor. Në këtë mënyrë, banorët vendas mund të ﬁtojnë të ardhura shtesë dhe kjo u jep atyre një motivim shtesë për të qëndruar në zonë. Agroturizmi ofron një sërë shërbimesh si akomodime, ushqime dhe aktivitete të tilla si kalërimi dhe ngjitjet. Vizitorët mund të marrin pjesë në punët e fermës, të mësojnë të përgatisin pjatat e zonës ose thjesht të çlodhen në peizazhin rural. Këto lloj pushimesh ofrojnë një mundësi për të përjetuar plotësisht stilin e jetës rurale, me ngjyrat, tingujt, shijet dhe mundësitë e tij të ndryshme për t'u çlodhur. Projektet bujqësore zakonisht janë biznese familjare dhe ofrojnë programe që janë tërheqëse si për fëmijët ashtu edhe për të rriturit. Angazhimi i tyre për të ruajtur trashëgiminë kulturore dhe për të zgjeruar shërbimet është i rëndësishëm dhe kontribuon në përftimin e një përvoje të pasur e të papërsëritshme.

SHIJET E RAJONIT

Krahas thesareve të shumta natyrore dhe kulturore, rajoni i Sharr-Korab-Koritnik ka një trashëgimi kulinarie plot me ngjyra. Kjo zonë është e njohur për kombinimin e shijeve ballkanike me ato mesdhetare, duke pasqyruar ndikimet e traditave të gatimit shqiptar, grek, italian, maqedonas, serb dhe turk. Rajoni i Shar-Korab-Koritnik krenohet me bollëkun e produkteve bujqësore tradicionale dhe ushqimeve të veçanta që shpërfaqin bujqësinë dhe kulturën vendase. Shumë produkte prodhohen, ruhen dhe përpunohen sipas metodave tradicionale, duke ofruar shije që janë vërtet ekskluzive për këtë rajon.

Më poshtë është një listë e disa prej produkteve dhe specialiteteve më të njohura të rajonit.

SALLATAT Sallatë Makedonska – një kombinim i domateve, trangujve, djathit të grirë të deles, qepëve dhe specave të freskët ose të pjekur. Sallata e fshatit – (në Maqedoninë e Veriut njihet si sallata Shopska) është një sallatë jeshile e mbuluar me domate, tranguj, qepë dhe djathë deleje.

SUPAT DHE GATIMET TRADICIONALE Tafçe gravçen – fasule vendase të ziera në enë dheu; Ky ushqim është karakteristik i Tetovës dhe një pjatë e preferuar gjatë stinës së dimrit. Supë e Gorës – tipike për rajonin e Gorës, kjo supë përbëhet nga gjoksi i pulës, miell i skuqur me pak vaj, oriz, hudhër të prerë hollë, kripë, piper dhe kos ose dhallë. Supë beu – një supë e rëndësishme në tryezat shqiptare, përbëhet nga qepë, karrota dhe hudhër të përzier me lëng pule, miell të skuqur, majdanoz dhe erëza.

Paçe – një supë popullore dhe e thjeshtë me një shije të paharrueshme, Paçja përbëhet nga lëng mishi i zier me kocka, miell i përzier me gjalpë dhe erëza.

USHQIMET ME PRODUKTE TË MISHIT Jufka – makarona tradicionale të përziera me gjalpë, të cilat shpesh shërbehen si tavë me lloje të ndryshme mishi. Pasha Qofte – një pjatë popullore e bërë nga mishi i grirë, orizi i zier dhe erëzat, më pas qoftet lyhen me përzierjen e vezëve, kosit dhe miellit dhe skuqen në gjalpë. Specat e mbushur – specat mbushen me mish të grirë, qepë, hudhër dhe erëza dhe piqen.

Sarma me gjethe lakre (ose gjethe rrushi) – përgatitet me mish, oriz, vezë, gjalpë, piper të kuq, perime dhe erëza dhe shërbehet me kos. Tava e Prizrenit – përgatitet me mish të grirë, gjalpë, erëza dhe një shumëllojshmëri perimesh në furrë. Pleskavica e Sharrit – e ngjashme me qebapët, por me forma të ndryshme dhe të mbushura me djathë. Mish i thatë (pastërma) – mish i kriposur, i cili pas 40 ditësh hiqet dhe thahet.

USHQIME ME PRODUKTE BRUMI Flija –një tavë me peta të përgatitura tradicionalisht me një saç dhe të pjekura ngadalë për disa orë. Petë misri – të bëra nga mielli i misrit me dy petë, dhe në mes shtrohet presh dhe gjizë. Petulla – të ngjashme me gjevrekët, përgatiten duke skuqur brumin e qullit dhe shpesh shërbehen me djathë, shurup ose mjaltë. Mantia të Prizrenit – biskota të përgatitura nga brumi, të bëra petë dhe të prera në katrorë, të mbushura me mish të grirë, qepë të grirë imët dhe erëza. Kaçamak – një lloj qulli që bëhet duke gatuar miell misri në ujë të kripur dhe pasi të trashet shoqërohet me gjalpë të shkrirë.

ËMBËLSIRAT Sheqerpare – një galetë e përgatitur me arra dhe bajame. Revani – një ëmbëlsirë tradicionale prej pandispanje. Hallva – një ëmbëlsirë e ngjeshur që përgatitet në të gjithë rajonin e bërë nga mielli, sheqeri, uji dhe gjalpi. Sultiashi – një ëmbëlsirë tipike e bërë nga orizi i zier, qumështi, sheqeri, sheqeri i vaniljes dhe kanella. Tespishte – një ëmbëlsirë tradicionale me brumë miell gruri, qumësht, vezë dhe pak sheqer dhe sipër me sherbet.

PIJE Raki – një pije e fortë alkoolike e bërë nga fruta të fermentuara si kumbulla, rrushi, manat dhe manaferrat. Boza – pije meli e bërë nga fermentimi i drithërave të ndryshëm Salep – i përgatitur nga një pluhur i përftuar nga shtypja e rrënjëve të thara të bimës së orkides mashkullore (Orchis mascula), pluhuri përzihet me ujë të nxehtë, sheqer dhe aromë portokalli ose trëndaﬁli dhe rezulton në një pije të pasur dhe të nxehtë. Çaj – Një shumëllojshmëri e gjerë çajrash dhe përzieriesh bimore mund të gjenden në të gjithë rajonin, duke përfshirë çajin e malit, çajin e boronicës, çajin e sherebelës dhe të blirit.

Kuzhina tradicionale është fjala kyçe gjatë një vizite në Shar-Korab-Koritnik, ku çdo restorant apo bujtinë do ta ofrojë me krenari. - Blerta Avdia, Eksperte e Turizmit

Shërbimet akomoduese dhe turistike po përmirësohen vazhdimisht në rajon. Për informacion më të përditësuar dhe të saktë, burimet e mëposhtme mund të ndihmojnë me shërbime të ndryshme.

Rajoni i Sharrit, Kosovë https://sharriregion.com Rajoni i Malit Shar, Maqedoni e Veriut https://sharplanina.com.mk Klubi i Alpinistëve Ljuboten, Maqedoni e Veriut https://www.facebook.com/sharainfocenter

QENDRA E INFORMACIONIT PËR KLUBIN E ALPINISTËVE LJUBOTEN NË TETOVË

Ujëvarat Krivoshija në Malin Shar, Maqedoni e Veriut

Falenderojmë partnerët e mëposhtëm që kanë mbështetur me punën në terren dhe kërkimin:

FOREST AND PASTURE USE ASSOCIATION, NOVOSEJ

Kjo broshurë synon të nxjerrë në pah vlerat natyrore, kulturore dhe turistike në rajonin Sharr-Korab-Koritnik, një nga perlat e Brezit të Gjelbër Evropian.