Uitwisseling 2014 NAJK & ministerie van Economische Zaken
Introductie In het voorjaar van 2014 heeft de uitwisseling tussen jonge agrarische ondernemers en ambtenaren van het ministerie van Economische Zaken plaatsgevonden. Ruim 30 ambtenaren van het ministerie hebben een dag meegelopen en meegewerkt op agrarische bedrijven verspreid over Nederland. Op dinsdag 15 april is een terugkomdag op het ministerie georganiseerd voor alle deelnemende jonge agrariërs. Deze dag stond in het teken van actuele agrarische onderwerpen en het inzicht krijgen in de werkzaamheden op het ministerie, zoals onderhandelingen in de Europese Unie en de politieke context. De uitwisseling heeft op initiatief van zowel het Nederlands Agrarisch Jongeren Kontakt (NAJK) als het ministerie van Economische Zaken plaatsgevonden. Het doel was om: • A mbtenaren te laten ervaren wat de dagelijkse praktijk van agrarisch ondernemen omvat; • Agrarische ondernemers kennis te laten maken met het werk van de ambtenaren en de afweging van belangen die een rol spelen bij het formuleren en uitvoeren van beleid; • Dialoog tussen agrarische ondernemers en ambtenaren te bevorderen, het wederzijds begrip te vergroten en ruimte te bieden voor toekomstige contacten. Dit boekje omvat de verslagen van de meeloopdag op de agrarische onderneming, geschreven door de deelnemende ambtenaren, en geeft een beeld van de indrukken en ervaringen die zij hebben opgedaan. Daarnaast geeft dit boekje een impressie van de terugkomdag op het ministerie. Wij hopen dat de uitwisseling voor zowel de jonge agrarische ondernemers als de ambtenaren een toegevoegde waarde heeft gehad om inzicht te krijgen in de werkzaamheden van de ander en dialoog te vergroten. Veel leesplezier!
Daphne ter Braak & Saskia van der Veeken Ministerie van Economische Zaken
MEELOOPDAG
GASTEN ANNELIE BOOGERD DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID MELISSA POPPE NAJK ONDERNEMER BEDRIJF LOCATIE DATUM BEZOEK
FAMILIE LEENAARS MELKVEEBEDRIJF HOOGE ZWALUWE , NOORD-BRABANT 27 03 2014
Het was een leuke stagedag waarbij we hartelijk werden verwelkomd door Jan Leenaars en zijn vrouw, en natuurlijk de hond Josh die ons het liefst de hele dag zou vergezellen. Het bedrijf bestaat uit 100 melkkoeien en enkele kalveren waarvan enkele nog heel jong en schattig zijn. De koeien kunnen zelf naar de melkrobot lopen, die robot registreert gelijk hoe vaak ze komen, hoeveel melk ze geven en rekent uit wat hij de volgende keer verwacht. En heel handig, de robot geeft een seintje als er iets verandert in de melkgift, dan kan gelijk gekeken worden of er iets aan de hand is met de koe. Na de kennismaking aan de koffietafel hebben wij het bedrijf bekeken en meegelopen met de KI dienst, er wordt gecontroleerd of de geïnsemineerde koeien drachtig zijn. Leuk om die kleine embryo’s op de scanner te kunnen zien. Tijdens de lunch ook kennisgemaakt met de oudste zoon, hij studeert bijna af op de veehouderij opleiding. Maar zijn ouders zijn nog veel te jong om te stoppen, dus eerst maar gaan werken. In de tijd dat hij de boerderij kan overnemen, valt hij al niet meer onder de categorie “jonge boer”!
’s Middags gingen we naar het grasland kijken en de bouwkavels voor de maïs. Doordat de derogatie stikstof pas laat aangescherpt is zit Jan nu voor een dilemma: of uit de derogatie stappen en mest moeten afvoeren en kunstmest terugkopen (want dat mag wel) of een stuk land waar hij maïs wilde verbouwen omzetten in grasland. Dat betekent heel concreet het reeds aanwezige maïszaad terug naar de leverancier en zodra het kan (maar de grond is nu nog te hard en te nat) gras inzaaien. Dan mist Jan wel de eerste twee sneden gras. Dat was niet nodig geweest als de Europese Commissie in september haar beslissing genomen had. Nu valt het niet goed samen met de zaai- en oogstcyclus. Ook hebben we de warmtewisselaar gezien, een geweldige innovatie: de warmte van de koemelk wordt omgezet in de verwarming van het woonhuis! Deze winter was het warm genoeg, spannend of het met een strenge winter ook genoeg warmte oplevert. Ik kijk terug op een geslaagde dag, heel goed om eens met eigen ogen te zien hoe het er op een melkveebedrijf aan toegaat.
2 2
3
MEELOOPDAG
De stal uitmesten GASTEN SOPHIE GORISSEN DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID DAPHNE TER BRAAK DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID ONDERNEMER SOORT BEDRIJF LOCATIE DATUM BEZOEK:
We hebben ook meegewerkt in de stal, door de stal uit te mesten, en hebben we een ‘trekkerbehendigheidscursus’ gekregen. Daarnaast hebben we uitleg gekregen over de farmmanagementsystemen die gebruikt worden, waardoor het werk op de veehouderij vergemakkelijkt wordt.
KLAAS EN MARTINE WOLTERS MELKVEEHOUDERIJ (ONG. 150 KOEIEN, WAARVAN 80 MELKKOEIEN) WINSUM, GRONINGEN 26 03 2014
EZ-ambtenaren in de shit Op het land van Klaas en Martine Wolters zagen we hoe mest bovengronds werd uitgereden en vervolgens ingeregend, waardoor er gezorgd wordt voor een gezondere bodem.
Speciaal aan dit bedrijf is de innovatieve manier om bovengronds mest uit te rijden en vervolgens in te regenen met water (http://www.thegreenduo.com/). Daarnaast hebben Klaas en Martine recentelijk het bedrijf overgenomen van de ouders van Klaas, al helpt met name zijn vader nog mee op de melkveehouderij. Klaas heeft een brede interesse voor de ontwikkelingen in het landbouwbeleid. Hij volgt de nationale politiek op het gebied van landbouw op de voet en weet hij zijn weg te vinden in het Haagse.
Eerste werkzaamheden in Winsum Onze eerste klus was het oormerken van een koe en een pasgeboren kalfje, wat nog best moeilijk is! We hebben hier inzicht gekregen in de regels rondom het juist registreren van de dieren. Aan de keukentafel en in gesprek met de veevoederleverancier kregen we meer inzicht in regelgeving en financiën. Daarbij ontstond een levendige discussie over de rol van de overheid en het spanningsveld tussen controle houden en beleidsvrijheid voor de boer.
Avondmelken en kalfjes voeren Vervolgens hebben we geholpen met het avondmelken, wat een hele ervaring was. Het was een uitdaging om eerst de uiers schoon te maken en vervolgens de melkrobot te plaatsen. Daarna hebben we nog de verse melk aan de kalfjes gegeven. Dit waren eveneens leerzame en leuke werkzaamheden.
Hartelijk en gastvrij ontvangen
4
Tijdens onze dag in Wimsum zijn we gastvrij ontvangen, mochten we alles op de boerderij zien en doen, aten we mee en hebben we naast inhoudelijk interessante ook erg gezellige gesprekken gevoerd. We willen Klaas en Martine nogmaals bedanken voor hun gastvrijheid en de openheid waarmee we op hun bedrijf zijn ontvangen en het dagje praktijk hebben mogen ervaren!
4
5
MEELOOPDAG
GASTEN LAURA BUTERS DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERWELZIJN FRANÇOISE DIVANACH DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN ONDERNEMER SOORT BEDRIJF LOCATIE DATUM BEZOEK:
KOEN BOLSCHER MELKVEEHOUDERIJ (IN MAATSCHAP MET OUDERS, 200 MELKKOEIEN) BORNERBROEK, OVERIJSSEL 27 03 2014
Het melken van de roodbont koeien in de carrouselmelkstal (24 koeien tegelijk). In de middag was er een gesprek met de dierenarts over het bedrijfsgezondheidsplan en het bedrijfsbehandelplan. Dit ging in alle openheid. Dit was ook het geval tijdens het bezoek van de voeradviseur waar gesproken werd over het nieuwe rantsoen voor de melkkoeien.
In de stal met vader en zoon Bolscher; de koeien zouden het weekend erop voor het eerst dit jaar naar buiten gaan.
Prima ontvangst, we hebben met Koen en zijn familie uitgebreid gesproken over allerlei aspecten van het bedrijf en de bedrijfsvoering. Nieuwe grote stal met veel natuurlijke ventilatie (goed voor welzijn melkkoeien) en een indrukwekkende carrouselmelkstal, waar we ’s avonds een paar koeien mochten melken. De ondernemers staan open voor experimenten: zo hebben ze een tijd de koeien niet meer drooggezet en de ligboxen worden gestrooid met op het bedrijf gedroogde mest.
In de wei met de voeradviseur; het apparaat is om de lengte van het gras te meten voor een inschatting van de te verwachten grasproductie.
6 6
7
MEELOOPDAG
GASTEN
HELEEN ROOSTELAAR DIRECTIE PLANTAARDIGE AGROKETENS EN VOEDSELKWALITEIT SASKIA VAN DER VEEKEN DIRECTIE PLANTAARDIGE AGROKETENS EN VOEDSELKWALITEIT
ONDERNEMER RICHARD KORREL SOORT BEDRIJF MELKVEEHOUDERIJ LOCATIE OUDERKERK A/D AMSTEL, NOORD-HOLLAND DATUM BEZOEK: 27 03 2014
Op het melkveebedrijf werden we onthaald met koffie door Richard en zijn vader Gerard. Aan de keukentafel hebben we ons doopzeel gelicht en samen de gang van zaken doorgenomen. Toen werd het tijd om de koeien naar buiten te laten: een prachtig spektakel!
Het hele jaar door kunnen mensen terecht voor leuke activiteiten zoals boerengolf, een fietstocht door de polder en een ritje op de boerenkar. Daarnaast worden (school)groepen rondgeleid door Richard’s moeder en zijn er plannen voor uitbreiding, waarbij ook plaats zal zijn voor dagbesteding voor zorgpatiënten. Op het bedrijf worden ruim 100 zwartbonte koeien gemolken. Vanwege de bijzondere eigenschappen (drassigheid) van het veengebied worden de koeien elke dag naar een ander deel van het perceel verweid.
Na veel aandringen van ons (we komen natuurlijk niet om alleen aan de keukentafel te zitten) mochten we de stal uitmesten. Zie bijgaand het resultaat van onze noeste arbeid. Gelukkig konden we tussentijds nog lunchen ook, want het boerenleven is toch heel wat anders dan een beleidsnota schrijven. ’s Middags zijn we nog even het land gaan inspecteren; vanwege het veengebied (Amstelveen) moet af en toe het overtollige water worden weggepompt. Met een tankje benzine gingen we dus het veld in om het pompje weer op weg te helpen. Verbluffend, wat een enorme groene ruimte op 9 km onder Amsterdam! Afsluitend kregen we nog een kop thee en rond 4 uur zat onze werkdag erop; we hebben ervan genoten, veel gezien, geleerd, gepraat en hopen dat we het volgend jaar mogen herhalen!
8
9
MEELOOPDAG
GASTEN
HENK VAN DER VELDE DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN JAN HUININK DIRECTIE AGROKENNIS
ONDERNEMER SOORT BEDRIJF LOCATIE DATUM BEZOEK:
ADRIAN EN ANNELY LANGEREIS MELKVEEHOUDERIJ, ONG. 200 KOEIEN TEN BOER, GRONINGEN 07 04 2014
Enkele jaren terug hebben ze een grote ruime open ligboxenstal laten plaatsen. Bijzonder is de melkstal met 2 * 14 melkstanden waar de koeien zij aan zij instaan. Bij deze melkstal staat de melker niet in de melkput, maar staan de koeien op een verhoogde melkstand. Verder is het opvallend dat een groot deel van de melkapparatuur is ondergebracht in een kelder onder de melkstal waardoor het relatief stil is in de melkstal. De melkstal is voorzien van een eigen wachtruimte met opdrijfhek. Op het bedrijf worden de koeien 3 maal daags gemolken. Om alle bedrijfs- en nevenactiviteiten goed uit te kunnen voeren, wordt er gebruikt gemaakt van externe krachten die op vaste dagen zijn ingeroosterd. We hebben over veel zaken gesproken (mest, subsidies, maatschappelijke inpassing, I&R etc.) en ‘s middags aan de keukentafel ook nog gesproken met de dierenarts over actuele zaken, zoals het antibioticabeleid. Een zeer waardevolle dag!
Betreft een melkveebedrijf met +/- 200 melkkoeien. Naast de activiteiten op het eigen bedrijf zijn Annely en Adrian ook nog buiten hun bedrijf zeer actief. Annely heeft zitting in het dagelijks bestuur van de GrAJK en Adrian is werkzaam bij de coöperatie NoorderlandMelk. Verder is maatschappelijke acceptatie van de melkveehouderij een belangrijk aandachtspunt waarvoor ze graag hun bedrijf openstellen voor burgers en educatie geven aan scholieren. Hiervoor is onder andere zelfs lesmateriaal voor ontwikkeld. Ze willen laten zien wat er in de stal gebeurt.
Een kalf wordt onthoornd zodat dit niet tot verwondingen kan leiden bij mens en dier.
10
11
MEELOOPDAG
GASTEN
HENNY VAN RIJ DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN ILONA VAN DE VELDE DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID
ONDERNEMER FAMILIE VAN DER POST SOORT BEDRIJF MELKVEEHOUDERIJ LOCATIE LEIDEN, ZUID-HOLLAND DATUM BEZOEK: 27 03 2014 Tevens is pensionstal De Elza Hoeve onderdeel van het bedrijf. Hier kan een paard en/of pony ter verzorging stalling worden geven. Er kan gebruik worden gemaakt van de volgende faciliteiten: 1 overdekte en 1 buitenafspuitplaats, een buitenbak, er is een kantine en voor de paarden een dagelijkse uitloop in groepsverband en weidegang als de conditie van het land dit toelaat. Tevens vindt verhuur van vergaderruimte met uitzicht op de stal plaats. Wilbert van der Post is bovendien zeer betrokken bij de gemeentepolitiek. Voor meer info zie info@elzahoeve.com.
De Elza Hoeve is het melkveehouderijbedrijf van de familie van der Post te Leiden. Op het bedrijf worden zwartbonte koeien gemolken. Inmiddels is het predicaat “45 jaar eerste klas melk’’ verkregen. Dit bedrijf is het laatste melkveehouderijbedrijf in Leiden. Het bedrijf bestaat uit 50 hectare grasland: 26,5 pacht 23,5 hectare grasland. In de winter voeren ze kuilgras, bierbostel en biks. Naast het kuilgras en de pulp krijgen de koeien ook ongeveer 6 kg krachtvoer per dag.
Op donderdag 27 maart jl. zijn Henny van Rij en Ilona van de Velde op bedrijfsbezoek geweest bij Wilbert en Annika van der Post. Na een hartelijke ontvangst waarbij we veel vragen konden stellen over het bedrijf hebben we geassisteerd bij het verzorgen van de koeien. Hierbij is te denken aan stro en gras aanvegen en poep schrappen van de ligkussens. Ook de mestrobot deed zijn werk. Het bleek nog lastig een koe bereid te vinden om ons de melkrobot te demonstreren. De jonge kalfjes en stiertjes kregen een speciale behandeling. Die kregen verse stro en melk. De eigen melk hebben wij ook tijdens de lunch mogen proeven. Heerlijk! Ook de paarden hebben we verzorgd. Tijdens het werk kreeg de tractor een lekke band. Die hebben we helpen verwisselen. Hieruit bleek nog meer dat je als boer(in) van alle markten thuis moet zijn. Het was een leuke en leerzame dag.
Het melkquotum van het bedrijf bedraagt 451.000 kg melk. Op het bedrijf worden zo’n 40-50 koeien gemolken met een gemiddelde melkproductie van meer dan 9.000 kg melk per jaar met 4.08% vet en 3.40% eiwit. Het fokdoel is om koeien te fokken met goede benen, goede uiers en een goede melkproductie. De familie van der Post vindt het leuk om met de dieren naar fokveetentoonstellingen te gaan. 12
13
MEELOOPDAG
GASTEN
ARIANE VAN BEUZEKOM DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID JACINTHA VAN SANTEN DIRECTIE PLANTAARDIGE AGROKETENS EN VOEDSELKWALITEIT SABINE PRONK DIRECTIE PLANTAARDIGE AGROKETENS EN VOEDSELKWALITEIT
ONDERNEMER LEEN VAN MARION SOORT BEDRIJF AKKERBOUWBEDRIJF LOCATIE VOORNE-PUTTEN, ZUID-HOLLAND DATUM BEZOEK: 27 03 2014
Op één van de percelen van het bedrijf van Leen van Marion werken ze met een alternatief in de zaai-uienteelt, namelijk biologische bestrijding van de uienvlieg met behulp van steriele mannetjesvliegen. Op Voorne-Putten doet een grote groep van akkerbouwers aan deze aanpak mee, zodat goede afspraken gemaakt kunnen worden met de leverancier van de biologische bestrijders en de uienteelt in een groter gebied effectief biologisch bestreden wordt. Marion zet potjes (met zeep dacht ik) op de dijk waarmee de druk van de uienvlieg wordt gemeten. Als er eigenlijk gespoten zou moeten worden, omdat er (teveel) vliegen zijn, worden steriele mannetjes uitgezet.
Naast het werk op het eigen akkerbouwbedrijf werkt Leen van Marion tevens 4 dagen per week bij DLV. Leen van Marion weet echt van de hoed en de rand van de akkerbouw en wilde hij het graag vertellen; een geweldige leerervaring voor ons!
We hebben met Leen van Marion en familie veel onderwerpen rond de akkerbouw besproken, zoals werken in een maatschap, voorbereiden op een overname door de jongere generatie, produceren in relatie tot de omgeving (betrekken omgeving bij het boerenbedrijf, zoals uitdelen van producten aan ouderen en organiseren van dagen voor de jeugd), toepassing van nieuwe technieken/technologieën (zoals gebruik gps op de machines en innovatieve schuur voor het bewaren van de aardappelen), knelpunten, oplossingen rond de mestproblematiek en daarbij (andere) verdeling van maatregelen over akkerbouw en dierhouderij, vraatschade aan jonge gewassen en problemen/ overleg met (keuzes/inspanningen van) het waterschap na wateroverlast.
Er is een enorme betrokkenheid bij wat ze doen op hun eigen bedrijf, maar ook binnen de sector. Ze zijn op hun eigen manier heel bewust van wat ze doen, zoeken naar innovatieve oplossingen, zoals de opslagschuur die ze gebouwd hebben. Evenementen voor schooljeugd om de agrarische sector bekend te maken, plantjes voor ouderen en ook de vaders die zich actief bezighielden met de waterstand en de relatie met het Waterschap en de boeren in de omgeving: het zijn naast boeren ook echte ondernemers.
We hebben ook op het veld en in de schuur gesproken over het coaten van zaden en gebruik van neonicotinoïden in de akkerbouw. Het liefst zou boer Marion geen of minder neonics of andere gewasbeschermingsmiddelen toepassen, maar dat kan niet omdat de teelt anders teveel schade oploopt. Dan loopt het bedrijf teveel risico en het is al erg moeilijk tegenwoordig om uit de kosten te komen. Marion ziet graag dat de neonics niet in één keer allemaal
14
15
verboden worden, want er zijn nog geen goede en betrouwbare alternatieven. Boeren zullen dan (vaker) andere of zelfs zwaardere middelen gaan inzetten. Dit zal niet goed zijn voor het milieu, aldus Marion. De boeren verwachten dat het middelenpakket kleiner wordt en ze zijn daarom alvast begonnen met de inzet van een blijkbaar goed alternatief (biologische bestrijding van de uienvlieg met behulp van steriele mannetjesvliegen). Ze werken al vier jaar met dit alternatief en lijken er tevreden over. De Groene Vlieg, de organisatie die de mannetjesvliegen levert, kan niet in één keer heel NL bevoorraden, daarom is men nu op Voorne-Putten begonnen. Op termijn wil de Groene Vlieg met meer akkerbouwers in zee voor deze biologische bestrijding. Deze mannen hebben zeker visie en innovativiteit. Dus als we als EZ nog eens een visie willen ontwikkelen met de sector over de kansen van de akkerbouw in Nederland en de randvoorwaarden daarvoor, dan lijken me dit zeer geschikte boeren om in die ontwikkeling te betrekken. Daarnaast zullen we in de toekomst ook misschien weer samenwerken met Leen van Marion in zijn DLV hoedanigheid voor wat betreft landbouwontwikkeling in ontwikkelingslanden. In het verleden heeft hij al eerder samengewerkt met onze landbouwraad in Ethiopië. Het was een zeer leerzame en inspirerende dag. Een prima manier om ‘van buiten naar binnen’ weer eens goed toe te passen. Ook sociaal gezien was het een superdag; we voelden ons enorm welkom en er werd alle tijd, geduld en zorg aan ons besteed, terwijl de familie eigenlijk wel wat beters te doen had op hun 100 hectare bouwland in het zaaiseizoen.......... Familie van Marion; heel veel dank voor deze hele leerzame, inspirerende en gezellige praktijkdag!
16
17
MEELOOPDAG
GASTEN
JAN SEVENSTER DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID ANDRÉ LEINARTS DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID
ONDERNEMER FAMILIE HANENBERG SOORT BEDRIJF MELKVEEBEDRIJF LOCATIE OSS, NOORD-BRABANT DATUM BEZOEK: 27 03 2014
Jan en ik mochten volop meedraaien in het bedrijfsproces. Dat betekende dat we alle koeien gemolken hebben, koeien verplaatst, kalveren verplaatst, kalveren gehaald, kalveren gevoerd, pasgeboren kalveren biest gegeven, hokken schoonmaken, etc. Onder deskundige leiding van Joris die geduldig onze aanvankelijke onhandigheid rustig corrigeerde en een uitstekende leermeester bleek. Daarnaast hebben we mogen genieten van de gastvrijheid van de familie. Heerlijke uitgebreide lunch en avondeten. Inclusief goede gesprekken over mest, melkquota en andere zaken die spelen tussen ondernemer en overheid. In goede sfeer en letterlijk tijdens het werk en het eten. Zeker voor herhaling vatbaar!
Nieuws van 7 april 2014 De Osse familie Hanenberg kan als eerste melkveehouder in Nederland op het eigen erf mest verwerken tot exportwaardige compost en verpakken in zakken die zo de winkel in kunnen. Vrijdag is de verpakkingsmachine getest. Het resultaat was goed en wordt te koop aangeboden bij Spierings. Hanenberg denkt met zijn mestaanpak van een afvalproduct een gewild consumentenproduct te maken. De mestverwerkingsmachine op het erf draait al anderhalf jaar. Na een flinke periode van testen en afstellen volgde certificering die de compost exportwaardig maakt. Nu zijn er een verpakkingsmachine en een eigen merknaam bij gekomen. De zakken zullen ook via andere (tuin-)winkels richting klant gaan, maar overbuurman Spierings krijgt de primeur.
De familie Hanenberg uit het Brabantse Oss heeft 250 melkkoeien, 230 stuks jongvee en 42 hectare grond. Als het melkquotum er in 2015 af gaat, wil Hanenberg groeien met het bedrijf: “We hebben plek voor 420 melkkoeien en 210 stuks jongvee. De opzet is om dat volledig vanuit eigen aanvoer te realiseren. Als alles zo door blijft lopen, zitten we in 2014 aan 400 koeien”, vertelt Joris. Ze verwerken en bewerken de eigen mest. Ze hebben een eigen mestverwerkingsinstallatie aangeschaft (na onderzoek in de VS). De installatie maakt kiemvrij strooisel dat ze zelf in de ligboxen gebruiken. Je kan het ook kopen als potgrond.
18
19
MEELOOPDAG
GASTEN
JAN DAM DIRECTIE FINANCIEELECONOMISCHE ZAKEN SARA HUANG DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID
ONDERNEMER ROB MOORS SOORT BEDRIJF PAPRIKAKWEKERIJ LOCATIE ASTEN-HEUSDEN, NOORD-BRABANT DATUM BEZOEK: 26 03 2014
Tegenover dit alles staan grote investeringen, een miljoenenbedrijf, met daarbij continu oog voor de kosten/opbrengsten per m2. Rob en Hannie kennen alle cijfers uit hun hoofd. En dat moet kennelijk in deze wereld, want als je steken laat vallen in crisistijd ga je over de kop. Zo zijn er in de directe omgeving enkele bedrijven die al het loodje hebben moeten leggen. Maar voor Rob en Hannie brengt dit ook kansen met zich mee: groter en meer. Naast automatisering en de cijfers per m2 gebeurt het verzorgen van de paprika’s met persoonlijk aandacht en liefde. Per dag lopen Rob en zijn team diverse keren
Op ongeveer 8 hectare worden er paprika’s geteeld. Kwekerij Moors is een familiebedrijf met dynamiek en professionaliteit, zo wordt Moors kwekerij omschreven op hun website, en dat klopt als een bus. Ron en Hannie runnen hun bedrijf met denkkracht en lef. Bij de rondleiding door het bedrijf bleek al gauw dat innovatie en duurzaamheid bij Moors de boventoon voeren. Bijna 90% van de bedrijfsprocessen verloopt automatisch, van het regelen van de temperatuur, tot het laden van de paprika’s en het vouwen van dozen. Daarnaast wekken ze als bijproduct ook nog eens extra elektriciteit op door middel van een warmtekrachtkoppeling. Alles is direct gelinkt aan de koersen op de energiemarkt, zodra het sein op “rendabel” staat, slaan de turbines aan. De elektriciteit die wordt opgewekt in de kas, wordt rechtstreeks doorgezet naar huishoudens en bedrijven. De opgewekte warmte wordt tijdelijk elders opgeslagen en zal worden gebruikt zodra de paprika erom vraagt. Ze kunnen alles bij elkaar 3000 (!!) huishoudens van stroom voorzien. 20
door de kas. Met groene vingers worden de plantjes zorgvuldig gecontroleerd zodat licht, warmte en water en het aantal kleine beestjes op de planten zo nodig bijgesteld worden. Ook zijn ze met productontwikkeling bezig. Als uit de paprika nou eens een “tasty Tom” variant zou kunnen voortkomen......... Zo geeft Moors met veel passie kleur aan de paprika’s. Het was voor ons een zeer mooie leerzame dag. Simpel boeren zit er tegenwoordig niet meer in, er gaat een wondere wereld van technologische vondsten achter schuil. 21
MEELOOPDAG
GASTEN
JOLANDA MOURITS DIRECTIE PLANTAARDIGE AGROKETENS EN VOEDSELKWALITEIT ANNE REIJBROEK PROGRAMMADIRECTIE BIOBASED ECONOMY EN DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID
ONDERNEMER SOORT BEDRIJF LOCATIE DATUM BEZOEK:
AD VROMANS KWEKERIJ VOOR CONIFEREN EN HEESTERS BIEST-HOUTAKKER, NOORD-BRABANT 27 03 2014
Na een korte introductie over het bedrijf kregen we een rondleiding over de kwekerij van indrukwekkende omvang, met zowel kasafdelingen, een groot pot- en containerveld als ca 80 ha vollegrond. Hierna was het tijd om aan het echte werk te beginnen: het planten van plantjes in potten (foto artikel). Na een heerlijke lunch bekeken we de andere locaties van de kwekerij die verder weg lagen. We hebben onder andere gesproken over de opvolging door de zoon, de invulling van de arbeidsbehoefte, de aanpak van de afzet en de beschikbaarheid van gewasbeschermingsmiddelen voor kleine toepassingen. Na een intensieve en erg interessante dag vertrokken we weer richting het Westland.
Ad Vromans en zijn vrouw zijn 26 jaar geleden begonnen met dit bedrijf. Inmiddels kweekt hij plantgoed van 100 soorten sierheesters en 40 soorten coniferen, voor Nederland maar ook voor bijvoorbeeld Engeland, Scandinavië, Duitsland en Polen. Hij is één van de circa vijf plantgoedspecialisten in Nederland. Binnen Europa zijn er ongeveer tien vergelijkbare bedrijven. Het bedrijf verzorgt alle fasen van stekken tot de afzet zelf.
Het is een bedrijf om trots op te zijn. Via deze weg willen we Ad Vromans en zijn vrouw hartelijk danken voor de ontvangst en leuke dag op de kwekerij!
22
23
Jolanda en Anne
MEELOOPDAG
GASTEN
YVONNE KLEINTJES DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN MAARTJE MULDERS DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN
ONDERNEMER SUZANNE RUESINK SOORT BEDRIJF MELKVEEHOUDERIJ LOCATIE AALTEN, GELDERLAND DATUM BEZOEK: 26 03 2014
Farm & Country fair
houden, wat een bont gezelschap geeft. Heeft avondmelkers door combinatie met bestuurswerk. - Organisatie Farm & Country fair (35.000 bezoekers). Moeder en zusje doen de organisatie. Daaruit is o.a. het ‘follybos’ (naar Engels voorbeeld) voortgekomen: Suzanne doet presentaties en rondleidingen.
Suzanne is opgeleid in Enschede en Dronten, maar heeft het meeste geleerd op het eigen bedrijf, van haar vader en van haar veearts. ‘Veel dingen moet je vooral doen. Daar is te weinig aandacht voor bij de opleidingen.’ Dus: meer praktijklessen op de beroepsopleidingen zou goed zijn! Suzanne leert veel van haar dierenarts, zodat ze kan zorgen dat die zo min mogelijk op haar bedrijf hoeft te komen. Ze heeft een diergerichte aanpak: meten is weten en voorkomen beter dan genezen! Folly bos
e werkzaamheden van Suzanne zijn als volgt: D - Vicevoorzitter GAJK (Gelders Agrarisch Jongeren Kontakt), zit ook in studieclubs melkvee/varkens, inbreng op dossiers via appgroep (‘Je zet het op de app en iedereen reageert binnen een uur’). - Varkenshouderij (3333 dieren), runt deze tak samen met vader. Belangrijk onderdeel van bedrijf. - Melkveehouderij (132 tot 200 dieren), nu 132 dieren van verschillende rassen met en zonder hoorns. Jongvee komt vanzelf door stieren in de kudde te
Yvonne Kleintjes en Maartje Mulders van Directie Dierlijke Agroketens en Dierenwelzijn waren bij een jonge boer van het NAJK en vroegen haar de oren van het hoofd in Aalten. We spraken over veeverlossers, slimme trucjes voor gezonde dieren, het gebruik van apps voor snelle communicatie met andere jonge boeren en om alles over haar dieren in haar systeem op te slaan, de meerwaarde van buitenlandse stagiaires en het belang van creativiteit en vernieuwing voor een bedrijf om trots op te zijn.
24
25
Bedrijfsvoering van Suzanne - Kijkt naar opbrengsten onder de streep: lage investeringen, efficiënte bedrijfsvoering. - Voert bij haar melkvee zeer diergericht management gericht op preventie, tegen biologisch aan (maar te weinig grond). - Fokkerij: pas begonnen met jongvee wegens afschaffen melkquotum. Houdt vleesstier bij koeien, resultaat is dubbeldoel kalf, zodat de koe ook na laatste lactatie wat oplevert. - Varkenshouderij is intensief. Nieuwe MDV stal: wel luchtwasser, geen extra investeringen voor dierenwelzijn (‘Investeringen verdienen niet terug’). - Bezig met dichten kloof boer en burger. Organisatie Farm en Country fair: ‘We lokken een breed publiek met de producten van de fair. Daarnaast is er veel te zien en leren over het boerenbedrijf.’
Leerpunten - Jonge boeren zijn de toekomst en hebben energie en ideeën. Dat kunnen we gebruiken! NAJK als gesprekspartner/klankbord? Dat kan snel en gemakkelijk met nieuwe media (app-groep, Twitter). - Veeartsen zijn niet altijd het beste aanspreekpunt/startpunt voor verbeteringen in diergezondheid (‘Ik heb toevallig een goede relatie met mijn dierenarts en ze wil me veel leren, maar veel denken ook: voor alles wat de boer zelf kan, kunnen we geen minuten schrijven.’). - Beroepsopleidingen moeten meer praktijklessen geven. Vaak wordt daar te weinig in geïnvesteerd. Uiteindelijk leer je het door het te doen! - Technisch inhoudelijke zaken als toename wrakvee als gevolg van het houden van beren en het gebruik van de veeverlosser. - De onzekerheid rondom dierrechten varkenshouderij zette een rem op verduurzaming. ‘We waren hier al met een clubje van 8 boeren aan het kijken of we samen iets met mestverwerking konden doen, maar dat hebben we nu maar even op een laag pitje gezet.’ - Ongelijke behandeling tussen varkens/pluimvee en melkveehouderij leidt tot kloof tussen de sectoren (respectievelijk dierrechten/geen dierrechten).
26
27
MEELOOPDAG
GASTEN
MACHTELD MEIJER DIRECTIE PLANTAARDIGE AGROKETENS EN VOEDSELKWALITEIT RENÉ VAN SCHIE DIRECTIE AGROKENNIS
ONDERNEMER ERIC PELLEBOER SOORT BEDRIJF AKKERBOUWBEDRIJF LOCATIE TOLLEBEEK, NOORD-OOSTPOLDER, FLEVOLAND DATUM BEZOEK: 26 03 2014
Kiemende suikerbietenzaadjes zoeken
René heeft het zo te zien prima naar zijn zin op de trekker van Eric.
Eric Pelleboer in Tollebeek (Noord-Oostpolder), akkerbouwer met in het bouwplan onder andere suikerbieten, wintertarwe, aardappelen en uien. Daarnaast is er teelt van witlof op een andere locatie. ’s Ochtends vroeg vertrokken we vanuit Den Haag naar Tollebeek voor onze praktijkdag bij Eric Pelleboer. We werden warm ontvangen (met gebak!). Naast Eric was Melissa Poppe, een HASDB-stagiaire bij het NAJK, de gehele dag aanwezig. Nuttig, omdat Melissa regelmatig haar ervaringen en vragen van het akkerbouwbedrijf van haar ouders op Walcheren inbracht. Na een voorstelronde gingen we de akker inspecteren met teeltspecialist Bram Schilder van Agrifirm. De pas gezaaide suikerbietzaadjes waren goed aan het kiemen en we namen de plannen voor onkruidbestrijding door. Later op de dag, toen de
28
vader van Eric aanschoof, waren we deelgenoot van hun gezamenlijke passie om de opbrengst van de suikerbieten te maximaliseren. De conclusie was dat de extra premie vanuit de industrie voor vroegtijdige levering niet in verhouding staat met de realiseerbare hogere opbrengst bij late oogst/levering. Eric en zijn vader werken nauw samen met 3-4 aanpalende akkerbouwers bij de aanschaf van nieuwe machines en bij oogsten e.d. Eric heeft verder veel aandacht voor het landschap en de omgeving. Zijn akker randen staan vol bloemen, er is een speciale kast voor roofvogels en hij heeft plannen voor een bijenhotel. Dit pakt hij ook gestructureerd op door een duurzaamheidsplan in te vullen in het kader van “Veldleeuwerik”, een gezamenlijk initiatief van een aantal akkerbouwers en ketenpartijen (o.a. Heineken). ’s Middags hebben we dit plan van een update voorzien samen met Laurens Persoon van DLV. Eén van de elementen is de samenwerking met een manege voor het aanleveren van stro en afnemen van een mengsel van mest en stro.
29
Duurzaamheidsplan invullen
We hebben niet alleen gekeken en gepraat. We hebben ook onze spierkracht en onze tractorskills kunnen gebruiken bij het verwijderen van een groot promotiebord voor suikerbieten dat inmiddels niet meer naast een akker vol suikerbieten stond. We hebben veel gezien en gehoord en zijn een hele ervaring rijker!
Suikerbietenbord weghalen
30
31
MEELOOPDAG
GASTEN
KIRSTEN PEETERS DIRECTIE EUROPEES LANDBOUWBELEID EN VOEDSELZEKERHEID MARCO TRAA DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN
ONDERNEMER FAMILIE NEUTEL SOORT BEDRIJF MELKVEEBEDRIJF LOCATIE SAAKSUM, GRONINGEN DATUM BEZOEK: 26 03 2014
Een ronde met de veearts over het bedrijf
Het jaarlijkse bedrijfsgezondheidsplan opstellen
Het bezoek op het melkveebedrijf van de familie Neutel was erg geslaagd. Vader, moeder en zoon Neutel zitten sinds enkele jaren in een vennootschap die uiteindelijk leidt tot volledige overname van de zoon. Graag willen zij ook uitbreiden en er is pas een nieuwe stal gebouwd met twee melkrobots. Dit geeft de ondernemer wat meer vrijheid en is schaalvergroting mogelijk aangezien hij niet twee keer per dag 3 uur hoeft te melken. Onze conclusie van deze dag: een moderne boer met een goede ondernemingsgeest!
32
33
MEELOOPDAG
GASTEN
RENE TEN HOVE DIRECTIE PLANTAARDIGE AGROKETENS EN VOEDSELKWALITEIT PETER HILGEN DIRECTIE AGROKENNIS
ONDERNEMER VOF CUSTERS-KEURSTEN SOORT BEDRIJF MELKVEEBEDRIJF LOCATIE OIRLO, LIMBURG DATUM BEZOEK: 26 03 2014
Uitleg over de melkopslag
Feiten & ervaringen:
De nieuwe ligboxenstal van binnen.
Op 26 maart werden wij hartelijk ontvangen door Harold en Jacqueline. Gedurende de dag hebben wij veel van het bedrijf kunnen zien.
34
•➢ Een melkveebedrijf met 165 melkkoeien en 130 stuks jongvee. •➢ Jaarlijkse productie ruim 1,5 miljoen kg melk, die wordt afgezet via FrieslandCampina. •➢ 65 hectare grond in gebruik voor teelt van gras en snijmais. •➢ Een nieuwe ligboxenstal uit 2011 met 3 melkrobots. •➢ Een bijzonder hartelijke ontvangst en een leerzame rondleiding. •➢ Familiebedrijf, ook gericht op de lange(re) termijn en innovatie. •➢ De melkrobots besparen veel werk en genereren managementinformatie die de boer gebruikt om het bedrijf goed in de vingers te houden. ➢ Daarnaast geven de melkrobots meer vrijheid in sociale zin inclusief tijd voor het gezin. •➢ Vanwege de beperkte huiskavel hebben de koeien geen weidegang. In de ruime, lichte en goed geventileerde stal vallen de drie ‘r’-s op: rust, reinheid, regelmaat. •➢ Een duurzaam bedrijf, 2e prijs Venrayse ondernemingsprijs 2009. •➢ Harold en Jacqueline zitten in verschillende (regionale) netwerken. Harold is betrokken bij groen onderwijs en Jacqueline bij boerderij-educatie. •➢ Informatie-uitwisseling met name over wet- en regelgeving en de kennisbasis van het bedrijf.
35
MEELOOPDAG
GASTEN
UDO TEUNIS DIRECTIE AGROKENNIS MARIJN GRAF DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN
ONDERNEMER JAAP VAN DEN HEIJKANT SOORT BEDRIJF MELKVEEBEDRIJF LOCATIE RAAMSDONK, NOORD-BRABANT DATUM BEZOEK: 26 03 2014
Deze kalfjes hebben weer een schoon hok!
Wat opviel in de lange gesprekken aan de keukentafel en in en bij de stal: een grote betrokkenheid, ook bij de coöperatie en de standsorganisatie, een duidelijk beeld van waar het bedrijf zich naar toe moet ontwikkelen en een ondernemende houding. Weinig wantrouwen ten opzichte van ‘lui uit Den Haag’: over veel is in openheid gesproken en de gelegenheid werd gebruikt om feedback te krijgen op eigen ideeën en plannen. Kennis wordt belangrijk gevonden en daaraan is ook een bijdrage geleverd (het bedrijf heeft vele stagiairs intern gehad), maar het niveau van kennis en vooral praktijkvaardigheid van de huidige leerlingen werd niet hoog ingeschat. Dat leverde ook weer een gespreksthema op: wat gaat u daar zelf aan doen? Jaap (25) heeft in maatschap met zijn ouders een melkveebedrijf (ruim 100 HF melkkoeien met bijbehorend jongvee) in het Noord-Brabantse Raamsdonk. Daarnaast verbouwt de familie van den Heijkant op kleine schaal suikerbieten. Jaap werkt ook als ZZP’er op andere melkveebedrijven in de omgeving. Verder doet Jaap bestuurswerk voor BAJK (Brabants Agrarisch Jongeren Kontakt) en NAJK.
Het jongvee staat lekker te eten!
36
37
MEELOOPDAG
GAST
WILLEM ROETERDINK DIRECTIE DIERLIJKE AGROKETENS EN DIERENWELZIJN
ONDERNEMER CHRISTIAN POT SOORT BEDRIJF MELKVEEBEDRIJF LOCATIE HEEMSERVEEN, OVERIJSSEL DATUM BEZOEK: 26 03 2014
Ik kom voor een dag praktijk op het bedrijf. Dus handen uit de mouwen! Aarde spitten van de kuil, voeren en melken van de koeien (zonder robot). Ik heb zelfs gereden met de trekker, auto’s gaan vanzelf aan de kant :-) De melk wordt gemolken onder begeleidende muziek van de lokale helden van Normaal. Op het moment dat ik in de melkput sta wordt een nummer gezongen dat ik niet versta. Mij wordt verteld dat het over westerlingen gaat, mensen zoals ik dus. Omdat ik druk met al die spenen in de weer ben vergeet ik te vragen wat ze over ons zingen. Een vraag die tot op de dag van vandaag onbeantwoord is gebleven.
Mijn bezoek aan het bedrijf van Christian Pot is even geleden. Daarom begin ik mijn verslag bij wat ik me het meest herinner. Dat is mijn herinnering aan Christian Pot zelf. Een jonge, grote en rustige melkveehouder. Hij is open over zijn bedrijf en persoonlijke leven en is niet bang om daarin grote keuzes te maken. Christian heeft een heel groot bedrijf. Zijn stallen hebben capaciteit voor 400 melkkoeien. Op dit moment heeft hij 300 melkkoeien waarvan 250 melkgevend. Naast het bedrijf is hij ook actief als vicevoorzitter van het NAJK in Overijssel. Na een lange rit van Den Haag naar Heemserveen (noordoost Overijssel) zie ik zijn melkveebedrijf al snel opdoemen: 2 heel moderne ogende stallen met een blinkende melktank.
38
Er wordt niet alleen gewerkt in de stal. Ik merk dat Christian tijd heeft uitgetrokken om met me te praten en me alles te laten zien. Die dag gaat het veel over keuzes maken. Zijn bedrijf ziet er heel anders uit dan het bedrijf van zijn ouders. Inspiratiebron hiervoor was een bezoek in zijn jeugd aan familie in Canada of Amerika. Waar zijn ouders kozen om alles zelf te doen op betrekkelijk kleine schaal koos Christian voor groei van zijn melkveestapel (in 2013) en het delen van arbeid met anderen. Hij heeft 2 jonge helpers die overdag meerwerken op het bedrijf. Omdat hij drie keer per dag melkt, komt er voor de laatste ronde om 11 uur een melker langs. Cruciaal bij de uitbreiding naar een groter bedrijf was bouw van de nieuwe stal. Deze is mede te danken aan de MIA/Vamil regeling die door de overheid is gekoppeld aan de Maatlat Duurzame Veehouderij (MDV). Door voldoende punten te halen op deze maatlat kon hij in aanmerking komen voor fiscale tegemoetkoming. Dit was financieel van groot belang om te kunnen ontwikkelen. Interessant was dat hij me vertelde dat hij van een aantal MDV maatregelen de meerwaarde pas was gaan inzien toen hij zag wat de effecten waren in de praktijk. Zo heeft zijn stal ruimere boxen en bredere looppaden voor de dames. Hij merkte dat de dieren hierdoor aanmerkelijk rustiger zijn en dat er
39
minder rangorde problemen zijn. In het dagelijks leven ben ik vaak met dit onderwerp bezig en ik vind het leuk om te zien dat onze stimuleringsmaatregelen echt sturend blijken te zijn voor het maken van andere keuzes. Een aantal recente veranderingen in de markt en de regelgeving hebben goed voor hem uitgepakt. Het meest opvallend was dat met de grote uitbreiding van het aantal melkkoeien in 2013. De financiering hiervan was erg spannend, maar de markt deed het dat jaar erg goed dus hij is blij met zijn beslissing van destijds. Spannend was ook hoe het zou lopen met eventuele melkveerechten als opvolger van het quotum. Deze zijn er uiteindelijk niet gekomen, maar verdere uitbreiding werd wel beperkt. Voor verdere uitbreiding van melkveebedrijven stelt de overheid als eis dat de boer voor extra grond zorgt om het fosfaatoverschot te kunnen verwerken. Christian had hierbij geluk want de fosfaatproductie in 2013 geldt daarbij als referentiejaar voor het bepalen van het overschot. We sluiten de dag met een goed gesprek af in de keuken in zijn melkstal. Hij laat me een groot deel van zijn boekhoudingen inzien en is daarbij ook transparant over zijn zorgpunten. Hij onderstreept dat hij zijn bedrijf zonder de hulp van anderen niet kan runnen. Verder vraagt hij zich af of we voldoende oog hebben voor de belangen van het bedrijfsleven. Zijn beeld is dat er in Den Haag met name gesproken wordt met maatschappelijke organisaties. Ik heb hem kunnen overtuigen dat we hierin zorgvuldig zoeken naar een goede balans en dat de belangen van het bedrijfsleven goed bij ons in beeld zijn. Doordat Christian heel open was, vond ik het een leerzame en zeer gezellige dag. Willem Roeterdink
40
41
TERUGKOMDAG
Terugkomdag op het ministerie van Economische Zaken
Foto-impressie van de terugkomdag
Een uitwisseling is niet compleet zonder dat de agrarische ondernemers een kijkje kunnen nemen op het ministerie van Economische Zaken. Op 15 april is de terugkomdag georganiseerd waarbij de jonge agrarische ondernemers te gast waren op het ministerie. Op deze dag stond het kennis maken met het werk van de ambtenaar centraal. Daarnaast is ook aandacht besteed aan de afweging van belangen die een rol spelen bij het formuleren en uitvoeren van beleid en is er genoeg ruimte geweest om in gesprek te gaan met ambtenaren en te netwerken voor toekomstige contacten. Tijdens de terugkomdag zijn verschillende activiteiten georganiseerd, zoals een introductie over het ministerie, het krachtenveld waar de ambtenaar in werkt en het Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB) en de onderhandelingen in de Europese Unie (EU). Daarna hadden de jonge agrariërs de mogelijkheid om met ambtenaren in gesprek te gaan over actuele thema’s en kregen ze een rondleiding door het gebouw. Na de lunch onderhandelden de jonge agrariërs zelf over ‘het nieuwe GLB’ en gaven ambtenaren uitleg over de interactie met de Tweede Kamer en de taal die daarbij gebruikt wordt.
De directeur van de Directie Plantaardige Agroketens en Voedselkwaliteit trapt de dag af en geeft aan dat de uitwisseling van groot belang is.
Mede dankzij de enthousiaste reacties van onze gasten kunnen wij terug kijken op een zeer geslaagde dag!
Eric Pelleboer spreekt namens het NAJK zijn waardering uit over de uitwisseling.
42
43
Het krachtenveld waar de ambtenaar zich in bevindt, is complex en divers, waarin de ambtenaar kwaliteiten zoals netwerkvaardigheid en belangenafweging nodig heeft.
De agrarische ondernemers voelen de ambtenaren aan de tand met hun vragen over onder andere de actuele thema’s regeldruk, mestbeleid, groen onderwijs en duurzame veehouderij.
Het landbouwbeleid wordt grotendeels in Brussel bepaald en de onderhandelingen over ‘het nieuwe GLB’ zijn recentelijk afgerond. De onderhandelingen zijn zeer complex en de gasten mogen dit in de middag zelf gaan ervaren.
Tijdens de rondleiding is uitgebreid stilgestaan bij het cultureel erfgoed en de ministersgang.
44
45
Volgens de officiële, maar aan de situatie aangepaste EU-regels wordt er met de vuist op tafel serieus onderhandeld over ‘het nieuwe GLB’. Ondertussen konden de onderhandelaars in de wandelgangen de strategie bepalen en andere partijen aanspreken.
Uitleg over de interactie met de Tweede Kamer waarbij er ook aandacht was voor de manier waarop wij Kamervragen beantwoorden.
De jonge agrariërs en ambtenaren spreken over de taal die ambtenaren gebruiken in de communicatie naar de Tweede Kamer of agrarische ondernemers, die niet altijd als even eenvoudig of duidelijk wordt ervaren.
Na een dag (mentaal) hard werken op het ministerie is er een welverdiende en gezellige afsluitingsborrel.
46
47