ΙΕΡΑ ΣΥΝΟΔΟΣ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣΙΔΡΥΜΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΑΣ Δ΄ ΔΙΕΘΝΕΣ ΣΥΝΕΔΡΙΟ ΜΟΥΣΙΚΟΛΟΓΙΚΟ ΚΑΙ ΨΑΛΤΙΚΟ Aθήνα, 8-11 Δεκεμβρίου 2009 Ευαγγέλου Σολδάτου
Ο άλογος διπλός-τριαδικός Χρόνος στην Εκκλησιαστική μουσική
soldatosmusic.blogspot.gr 1
Χρόνος στην μουσική • Χρόνος στην μουσική σημαίνει διάρκεια φωνής. Η μικρότερη μονάδα αυτής της διάρκειας είναι ο βραχύς(υ) και ο διπλάσιος αυτού είναι ο μακρός(-). Υπάρχει και ένας άλλος ενδιάμεσος χρόνος ο καλούμενος από τους αρχαίους άλογος(υ|) . Ο άλογος Χρόνος κατά τον Βακχείο (3ος αι μ.Χ.) Κατά Βακχείο (Εισαγ. 23 Mb), οι χρόνοι είναι τρεις: • (α) ο βραχύς· «ο ελάχιστος και εις μερισμούς μη πίπτων» (ο μικρότερος και αδιαίρετος)· • (β) ο μακρός· «ο τούτου διπλάσιος»· • (γ) ο άλογος· «άλογος· ο του μεν βραχέος μακρύτερος, του δε μακρού ελάσσων υπάρχων· υπόσω δέ εστιν ελάσσων ή μείζων δια το λόγω δυσαπόδοτον, εξ αυτού του συμβεβηκότος άλογος εκλήθη» (εκείνος που είναι μακρότερος από τον βραχύ και μικρότερος από τον μακρό· και επειδή δεν είναι δυνατό να αποδειχτεί πόσο μικρότερος ή μακρότερος είναι, ονομάστηκε άλογος). Ο άλογος Χρόνος κατά τον Αριστόξενο (4ος αι π.Χ) z Ο Αριστόξενος στα Ρυθμικά Στοιχεία περιγράφει τον άλογο χρόνο ως εξής: z «Κάθε πόδας έχει προσδιοριστεί είτε από κάποιον λόγο είτε από μια αλογία τέτοια, η οποία θα βρίσκεται ανάμεσα σε δύο λόγους που αναγνωρίζονται από την αίσθηση. Αυτό που έχει ειπωθεί μπορεί να γίνει σαφές ως εξής: αν ληφθούν δύο πόδες, ο ένας με ίσο το πάνω και το κάτω, καθένα εκ των οποίων θα αποτελείται από δύο χρόνους, ο δεύτερος με το κάτω να αποτελείται από δύο χρόνους και το πάνω να είναι μισό από το κάτω, και ληφθεί τρίτος πλάι σε αυτούς ένας πόδας που έχει τη θέση ίση με τους άλλους δύο και την άρση να έχει μέγεθος το ενδιάμεσο των δύο άλλων άρσεων (1,5 χρόνο). Ο πόδας, λοιπόν, αυτού του είδους θα έχει το πάνω άλογο σε σχέση προς το κάτω΄ και η αλογία θα βρίσκεται ανάμεσα σε δύο λόγους αναγνωρίσιμους από την αίσθηση, τον ίσο και τον διπλάσιο. Αυτός ο πόδας μάλιστα αποκαλείται άλογος χορείος»
soldatosmusic.blogspot.gr 2
Αγαθάγγελος Κυριαζίδης στον «Ρυθμογράφος»(1909) Ο Αγαθάγγελος Κυριαζίδης στον «Ρυθμογράφο» αναφέρει ότι σε περιπτώσεις δισήμου χρόνου ο ψάλλων αγαπά να ψάλει αυτό σε διπλό ή τριαδικό χρόνο ο οποίος ισοδυναμεί με τον τρίσημο (χωρίς να είναι τρίσημος) και έχει δύο μέρη για τον πρώτο και ένα για τον δεύτερο. Παρακάτω μας λέει ότι στο διπλό τριαδικό χρόνο οι δύο χρόνοι συμπεριφέρονται σαν ένας ενιαίος όπου ο ένας χρόνος (συνήθως ο ισχυρός ή θέση) είναι κυρίως ημιόλιο του δευτέρου (2/3 φορές μεγαλύτερη) και για αυτό ονομάζεται άλογος χρόνος.
soldatosmusic.blogspot.gr 3
Χρόνος ίσου στην παλαιά μέθοδο Στην παλαιά παρασημαντική του Πέτρου ο χρόνος κάθε σημαδιού αναφέρεται σε δύο πρώτους χρόνους. Αυτός ο διπλός χρόνος που διαρκεί κάθε σημάδι της παλιάς μεθόδου όταν χωριστεί σε τρία μέρη είναι ο άλογος χρόνος. Τα μέρη αυτά μπορεί να είναι ίσα. Μπορεί όμως να έχουν ποικιλία στην κατανομή. Αυτό το απροσδιόριστοάλογο της θέσης και της άρσης σε αυτόν τον χρόνο μπορεί να εκφραστεί κατά μέσο όρο και με την χρυσή τομή. Στο σχήμα κάτω φαίνεται πως η διάρκεια το πρώτου χρόνου(Τ1) προς τον δεύτερο(Τ2) ποικίλει. Στην παλαιά γραφή του Πέτρου Πελοπονησίου βλέπουμε το ένα ίσο είχε και τους δύο Χρόνους (Τ1+Τ2) και αυτό ισούται με δύο χρόνους στην νέα γραφή αλόγως διηρημένους. Δίνω επίσης ενδεικτικά κάποιες τιμές στα δύο χρονικά μέρη:
soldatosmusic.blogspot.gr 4
Ο τριαδικός χρόνος στις Καταβασίες Μια αναλυτική εκδοχή της άλογης τριαδικής διαίρεσης των δύο χρόνων του ίσου της γραφής του Πελοπονησίου μας δίνει ο Κωνσταντίνος Πρωτοψάλτης στο Αναστασιματάριο του (Κωνσταντινούπολη 1865) :
Εδώ ο Κωνσταντίνος το ένα ίσο του Πέτρου της αρχαίας μεθόδου(βλέπε άνω), το οποίο διαρκεί δύο χρόνους στις εξηγήσεις των τριών διδασκάλων, το εκφράζει με δίγοργο και παρεστιγμένα ώστε να δείξει, όσο είναι εφικτό στο χαρτί, την άλογη διαίρεση των δύο χρόνων σε τρία μέρη:
soldatosmusic.blogspot.gr 5
soldatosmusic.blogspot.gr 6
Οι μαθητές των ωδείων σήμερα συνήθως μαθαίνουν μόνο την περίπτωση να εκτελούν 3 μέρη για το κλάσμα και 1 μέρος για το γοργό. Άλλοι πάλι αλλάζουν την γραφή. Καταργούν το γοργό και παρουσιάζουν τα τρία μέρη του τριαδικού χρόνου με διαστολές και τον κάνουν τρίσημο (βλέπε κρατήματα Θεοτόκε Παρθένε Μπερεκέτη όπως τον καταγράφουν νεότεροι ψάλτες όπως ο Αθ. Καραμάνης ή ο Θ. Στανίτσας) Είναι βεβαίως κι αυτή μία κατανομή από τις πολλές αλλά δεν είναι η μόνη. Οι πρωτοψάλτες θέλησαν με αυτόν τον τρόπο να διασώσουν τον άλογο κουτσό τριαδικό χρόνο αλλά οι νεότεροι όσοι δεν γνωρίζουν τα περί χρόνου το ψάλλουν λανθασμένα ισόχρονο τρίσημο ρυθμικό σαν βαλς Παρατηρήσεις z Στο άλογον και απροσδιόριστο της διαίρεσης του διπλού χρόνου παρατηρούμε την μελωδία να κινείται σε μία συμμετρία όσον αφορά τους δύο χρόνους μέσα στους οποίους η διαίρεση γίνεται ασύμμετρα. z Ο τριαδικός χρόνος φαίνεται σε πολλά εκκλησιαστικά μέλη κατά την αίσθηση του ψάλτη. Σε αυτόν ψάλλονται συνήθως αργές καταβασίες και αρκετά κρατήματα. Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Θεοτόκε παρθένε του Πέτρου Μπερεκέτη. z Ο τριαδικός χρόνος έχει θεμελιώδη σημασία και ανάλογη δομή με το μουσικό σύστημα της όμοιας διφωνίας, θα μπορούσμε να τον ονομάζαμε καταχρηστικώς όμοια διχρονία. (Σχετικά με την όμοια διφωνία θα βρείτε στην σχετική παρουσίαση που έγινε τον περασμένο Ιούνιο στο συνέδριο της Παιανίας) z Ο άλογος χρόνος αναφέρεται από πολλούς με διάφορα ονόματα όπως κουτσός ή υποσκάζων. z
soldatosmusic.blogspot.gr 7
Ακολουθούν μουσικά παραδείγματα: z
z z
Γεώργιος Μιχαλάκης και Νικόλαος Παντελόπουλος καταβασίες «Ανοίξω το στόμα μου» Στυλιανός Τσολακίδης «Τω την άβατον» Κωνσταντίνος Πρίγγος «Χαίρε Κεχαριτωμένη»
Βιβλιογραφία: Πέτρου Πελοπονησίου, Ειρμολόγιον Καταβασιών Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτη Αναστασιματάριο (Κωνσταντινούπολη 1865) Αριστόξενου, «Ρυθμικά Στοιχεία»,Μετάφραση φιλολογικής ομάδας εκδόσεων Κάκτου Σόλωνα Μιχαηλίδη, «Εγκυκλοπαίδεια της αρχαίας ελληνικής μουσικής», Εκδόσεις Μορφωτικού Ιδρύματος Εθνικής Τραπέζης, 1999 Χρυσάνθου αρχιεπισκόπου Διρραχίου, «Θεωρητικόν Μέγα της Μουσικής», έκδοση Τεργέστης 1832 Χρυσάνθου αρχιεπισκόπου Διρραχίου, «Εἰσαγωγὴ εἰς τὸ Θεωρητικὸν καὶ Πρακτικὸν τῆς Ἐκκλησιαστικῆς Μουσικῆς», 1821 Αγαθαγγέλου Κυριαζίδου , «Ο ΡΥΘΜΟΓΡΑΦΟΣ ητοι Ο Χρόνος το Μέτρον και ο Ρυθμός», Κωνσταντινούπολη 1909
soldatosmusic.blogspot.gr 8