Right to Dystopia, Lagos by Evangelos Stampelos

ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΔΥΣΤΟΠΙΑ

LAGOS

Ευάγγελος Σταμπέλος

ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΔΥΣΤΟΠΙΑ

LAGOS Ευάγγελος Σταμπελος Επιβλέπων καθηγητής: Παναγιώτης Τουρνικιώτης

Σχολή Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Ε.Μ.Π.

Αθήνα Σεπτέμβριος 2019

στην Πεντέλης 12, και στη μητέρα μου

Ευχαριστώ, τους Ελένη Σταμπέλου, Αναστάση Μπραζιώτη, Δανάη Μπραζιώτη και την οικογένεια μου για τη στήριξη, το δάσκαλο μου Παναγιώτη Τουρνικιώτη για την καθοδήγηση, και τους Άγγελο Χουλιαρά, Ιωάννη Γεωργακλή, Δάφνη Χάντζη, Αναστασία Παπαϊωσήφ για την ουσιαστική βοήθειά τους.

0. Εισαγωγή 1. 3ος Κόσμος, Αποβιομηχάνιση, Διάχυση S, M, L, XL

LAGOS

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Χωρική στροφή Διάχυση ή πόλη-αυγό ή μετα-πόλη Αίτια αποκέντρωσης Ασυνέχειες Junkspace Terrain Vague-Πάρκα Globalization ή Βαβέλ: The sequel

24 24 25 25 26 26 28

Δικαίωμα στην Πόλη (του Λάγκος) Ιδιοκτησία ή Imagining Nothingess Οικόπεδο

33 33 37

Archigram-superstudio Οριζόντια αστικοποίηση Continuous Monument Μη τόπος, non-lieux

41 45 46 46

2. Αδυναμία vs Παντοδυναμία Από το Exodus στο Generic city Έξοδος ή είσοδος; Η γενική πόλη είναι απάντηση; Μοντέρνο (Le Corbusier) vs Koolhaas Manhattan vs Radiant City Villette-Τοπιακή Πολεοδομία Πρόγραμμα Πρακτική

51 53 56 56 60 61 61 64

LAGOS

Τοίχος Όλα είναι δρόμος 2 λειτουργίες Oshodi – Πρόγραμμα

67 70 73 74

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Κοινωνικός Πυκνωτής (Social Condenser) Η περίπτωση του The Downtown Athletic Club

77 79

S, M, L, XL

3.Δικαίωμα στη Φύση S, M, L, XL

LAGOS

ΑΝΑΦΟΡΕΣ

Πολιτισμός Κοινωνία ως Οικολογία Πόλη και οικολογία

87 88 88

Σχηματισμοί Alaba International Electronics Market Όχι μια πόλη Οικολογία Ανεστραμμένη Αποικιοκρατία

89 89 92 92 93

Τοπιακή πολεοδομία Villette Χωματερή FreshKills

96 96 97

Συμπεράσματα

102

Πηγές

112

Παράρτημα terrain vague Λανθάνοντα εδάφη. Ο όρος αποδίδεται στον Ignasi de Solà-Morales. Χαρακτηρίζει ασυνέχειες του αστικού ιστού λόγω της αποβιομηχανοποίησης. Μεταβιομηχανικοί τόποι, ανενεργά κενά και μη παραγωγικές εκτάσεις συνθέτουν τον όρο. Harvard project on the city Το εργαστήρι αστικού σχεδιασμού του Harvard. Υπό την καθοδήγηση του αρχιτέκτονα και πολεοδόμου Rem Koolhaas, πραγματοποιούνται ταξίδια, έρευνες και εκδόσεις των αποτελεσμάτων τους σε ακραίες αστικές συνθήκες όπως στο Λάγκος, στο Pearl River Delta, στο Honk Kong κ.α.. Τοπιακή Πολεοδομία-Landscape Urbanism Οι θεωρίες και πρακτικές που αποτελούν βάση για την Τοπιακή Πολεοδομία, δίνοντας μεγάλη έμφαση στο σύγχρονο αστικό τοπίο, τις ασυνέχειές του και την οικολογία. Σημειώνεται ότι στον όρο Urbanism εμπεριέχεται η έννοια της αστικότητας και όχι μόνο της πολεοδομίας ως πρακτική. Δικαίωμα στην πόλη Η απαίτηση του Γάλλου φιλοσόφου, κοινωνιολόγου και στοχαστή Henry Lefebvre, για μια διαφορετική και ανανεωμένη πρόσβαση στην Αστική ζωή. Περισσότερο ως σύνθημα και ιδέα αρχικά ειπώθηκε στο βιβλίο του Le Droit à la Ville (Το δικαίωμα στην Πόλη) το 1968. Λάγκος Το λιμάνι και η πρώην πρωτεύουσα της Νιγηρίας. Χτισμένη πάνω σε νησιά που περιστοιχίζουν τη λιμνοθάλασσα Λάγκος. Από την ίδρυση του ως οικισμός τοπικής φυλής, επεκτάθηκε στην ενδοχώρα δυτικά της λιμνοθάλασσας. Η Μητρόπολη του Λάγκος είναι η οικονομική πρωτεύουσα της Νιγηρίας και τις τελευταίες δεκαετίες παρατηρείται μια εκρηκτική αστικοποίηση, καθιστώντας τη πεδίο μελέτης αρχιτεκτονικών και πολεοδομικών εργαστηρίων. Shopping Ο όρος αποδίδεται στο Rem Koolhaas και χρησιμοποιείται για να περιγράψει την τελευταία αστική-συλλογική συνήθεια. Μέσω του βιβλίου και της έρευνας The Harvard Guide to Shopping πραγματοποιημένη από το Harvard Graduate School of Design και το γραφείο OMA, αναζητούνται οι τεχνικές, οι διαδικασίες, οι ιδεολογίες και οι εφευρέσεις που επαναδιαμόρφωσαν αυτή την αστική συνθήκη στο τέλος του προηγούμενου αιώνα.

Congestion Ο όρος στην ελληνική βιβλιογραφία μεταφράζεται ως κυκλοφοριακή συμφόρηση. Ωστόσο ο Koolhaas αποδίδει την αστική πυκνότητα σε ότι αφορά τον πληθυσμό, τις υποδομές και το αστικό πρόγραμμα. Σχηματισμοί που υποστηρίζουν ειδικές κοινωνικές σχέσεις στη σύγχρονη μητρόπολη. Manhattanism-Μανχατανιμός Έννοια που εισάγει ο Rem Koolhaas στο Delirious New York (1978) και αποδίδει τη μητροπολιτική συνθήκη του Manhattan. Οι κτηριολογικές τυπολογίες του ουρανοξύστη, ο συνδυασμός ντελίριου και αποτελεσματικότητας και ο πολιτισμός της συμφόρησης που καθιστούν το Manhattan μοναδικό.

Εργασία Αφορμή και στόχος Η παρούσα έρευνα επιχειρεί να ερευνήσει, να παρουσιάσει και να ερμηνεύσει μια σειρά ταξιδιών και θεωρήσεων στις διαδικασίες αστικοποίησης, του ιδρυτή του γραφείου των ΟΜΑ, Rem Koolhaas, στο Λάγκος της Νιγηρίας. Το εγχείρημα αυτό στοχεύει στην κατανόηση ενός ιδιαίτερου αστικού περιβάλλοντος, έτερο από το δυτικό ευρωπαϊκό, προϋπόθεση και συνθήκη για την ανάπτυξη γνώσεων ικανών να ερμηνεύσουν και να επαναστοχαστούν συστατικά στοιχεία, έτερων και γηγενών αστικοτήτων. Τέλος θα επιχειρηθεί μια σύνδεση ανάμεσα στο τριμερές Λάγκος-S, M, L, XL.-Villette, με βάση τη θεώρηση του Koolhaas πάνω στην αστική συνθήκη και τις πρακτικές της. Υπογραμμίζεται εδώ ότι ελάχιστες πηγές και αναφορές βρέθηκαν, σε ένα ταξίδι που είχε σκοπό την έκδοση πολυσέλιδων βιβλίων. Βιβλία, ωστόσο, που ποτέ δεν εκδόθηκαν. Μέσο To 1995 o Rem Koolhaas και ο Bruce Mau εκδίδουν το “S, M, L, XL”. Ένα παράλογα επιβλητικό έργο τέχνης όπως θα χαρακτηριστεί. Σε 1344 σελίδες συνθέτει θραυσματα, αποκαλύπτει τις αποτυχημένες προσπάθειες σχεδιασμού και εισάγει –με διάθεση έντονης κριτικής- θεωρήσεις επί της πολεοδομικής κυρίως πρακτικής. Φαίνεται να μην πιστεύει σε μια αλήθεια, έχει φαινομενικά απεριόριστη ελευθερία στην έκφραση της υποκειμενικότητάς του. Η ελευθερία αυτή ενώ επιφανειακά εκφράζεται μέσω του κτιστού του έργου, έγκειται στην έκφραση των ριζοσπαστικών του ιδεών -κυρίως για την αστική συνθήκη- καθώς η αμεσότητα του μανιφέστου υπερτερεί της –δηλωμένης από τον ίδιο- ματαιότητας της αρχιτεκτονικής. Στο κατασκευασμένο χάος, στο οποίο κάνει κριτική, και το οξύμωρο του προσδιορισμού του ο Koolhaas βρίσκει την απάντηση στην αυστηρώς καθορισμένη πολεοδομία-αρχιτεκτονική. Η ελάχιστη συμβολή, την οποία με σθένος σε 1344 σελίδες υποστηρίζει. 13 χρόνια νωρίτερα πραγματοποιείται ο διαγωνισμός για το πάρκο της Villette στο Παρίσι. Oι ΟΜΑ στην πρώτη φάση του διαγωνισμού κερδίζουν το πρώτο βραβείο, ενώ στη δεύτερη τους διαδέχεται o Bernard Tschumi. O διαγωνισμός, η προκήρυξη καθώς και τα δύο πρώτα βραβεία σηματοδοτούν μια αλλαγή στο πολεοδομικό σχεδιασμό και στην αντιμετώπιση του αστικού τοπίου, μετατοπίζοντας το βάρος της συνθετικής διαδικασίας στον έντονο προγραμματισμό και στο μέλλον του σχεδιασμένου αστικού ιστού. Οι προτάσεις για τη Villette σηματοδοτούν και τις πρώτες αναφορές και πρακτικές της Τοπιακής Πολεοδομίας

Μέθοδος Οι θέσεις του Koolhaas για την πόλη και την πολεοδομία είναι αρκετά ριζοσπαστικές. Ταυτόχρονα τα κείμενά του και οι ομιλίες του είναι ανάμικτες με αρχιτεκτονικούς αφορισμούς, οικονομικές, πολιτικές και μορφολογικές θεωρήσεις. Συνολικά όμως τόσο τα δύο του μανιφέστα S, M, L, XL, Delirious New York, όσο και η πρόταση για τη Villette μπορούν να αποτελέσουν υπόβαθρό για μια συγκροτημένη αντίληψη επί της πολεοδομικής του θεωρίας. Αποτελούν λοιπόν τη βάση και την προϋπόθεση ερμηνείας και κατανόησης του ταξιδιού στο Λάγκος που ακολουθεί. Για αυτό το λόγο, σε κάθε κεφάλαιο θα επιχειρηθεί μια παράλληλη διερεύνηση και αφήγηση ανάμεσα σε 2+1 χρονικές περιόδους-θεωρήσεις. Οι πρώτες δύο εστιάζουν στο θεωρητικό λόγο του Koolhaas και στην πρακτική του στη Villette. H τρίτη, χρονικά τελευταία, ξεκινά το 1998 με το ταξίδι στο Λάγκος και την απόπειρα συγκρότησης θεώρησης για την πόλη.

ε1. Lagos, Nigeria

15 ε2. The Victims of our Wealth, Life in Sodom and Gomorrah: the world’s largest digital dump

0. ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Στην αρχή του 20ου αιώνα, 10% του πληθυσμού ζούσε στις πόλεις Το 2000, περίπου το 50% Το 2025, ο αριθμός των κατοίκων των πόλεων θα ξεπεράσει τα 5 δισεκατομμύρια (τα 2/3 σε χώρες υπό ανάπτυξη) Από τις 35 μητροπόλεις το 2015, οι 27 βρίσκονται σε αναπτυσσόμενες χώρες Η Αφρική έχει τη μεγαλύτερη αύξηση αστικοποίησης. Το 2020 το 65% του πληθυσμού της θα ζει στις πόλεις. Τα επόμενα 10 χρόνια, 50 εκατομμύρια κάτοικοι θα μετακομίσουν στη δυτική Αφρική.1 Η αστική αυτή έκρηξη καθιστά επιτακτική την ανάγκη θεώρησης στις διαδικασίες, στα φαινόμενα και τα αποτελέσματα της έντονης αστικότητας αυτών των χωρών. Oι αφηγήσεις είναι σαν τους προβολείς, φωτίζουν μέρος της σκηνής αφήνοντας την υπόλοιπη στο σκοτάδι. Αν φωταγωγούσαν όλη τη σκηνή, θα ήταν ουσιαστικά άχρηστοι. Το έργο τους, άλλωστε, είναι να θεραπεύσουν τη σκηνή, να την προετοιμάσουν για οπτική και διανοητική πρόσληψη από τους θεατές, να δημιουργήσουν μια εικόνα την οποία μπορεί κανείς να αφομοιώσει, να κατανοήσει, να συγκρατήσει, μέσα από ένα χάος κηλίδων και στιγμάτων που κανείς δεν έχει τη δυνατότητα να προσλάβει ή να αντιληφθεί.2 1 δισεκατομμύριο άνθρωποι –ο μισός των αναπτυσσόμενων χωρών- ζούνε σε παραγκούπολεις. Επίσημα αυτοί οι άνθρωποι δεν υπάρχουν. Άρα δεν τους βλέπουμε.3 Στη δύση, στα πρώτα χρόνια του 21ου αιώνα οι μητροπόλεις του 3ου κόσμου γίνονται αντικείμενο θεώρησης (Planet of Slums, Shadow cities, Maximum City, Mutations). Τολμηρά πνευματικοί ακαδημαϊκοί θα αποτολμήσουν να στρέψουν τον προβολέα, στο μάλλον ξεχασμένο χώρο της σκηνής. Εισάγεται έτσι μια ακολουθία στοχασμών και σκέψεων για αστικές καταστάσεις βυθισμένες στη δυστοπική τους –ή έτσι τουλάχιστον φωτιζόταν μέχρι τώρα- ύπαρξη.

1 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City, Mutations, (Arc en rêve, France: ACTAR, 2000) p. 2-7 2 Bauman, Z., Σπαταλημένες Ζωές/ Οι Απόβλητοι της Νεοτερικότητας, μτφρ. Γ. Μπαμπασάκης (Αθήνα: εκδόσεις Ψυχογιός, 2004) σελ. 34 3 Packer, G. (2006), The Megacity: Decoding the chaos of Lagos. In: The New Yorker, November 12, 2006, issue.

Harvard x Lagos Η έρευνα πραγματοποιήθηκε από το Harvard Project on the City στο Λάγκος της Νιγηρίας την περίοδο 1998-2001 σε συνεργασία με το University of Lagos (UNILAG). Αποτέλεσε τη βάση για 2 βιβλία, το Mutations και το Under Siege: Four African Cities –Freetown, Johannesburg, Kinshasa, Lagos. Στο 720 σελίδων Mutations, φιλοξενούνται, σε μια υποενότητα, φωτογραφίες, κείμενα, εκθέσεις. Όλα στο πνεύμα της μαζικής παραγωγής του γραφείου των OMA. 3 βιβλία, αποκλειστικά πάνω στη μελέτη του εργαστηρίου για το Lagos, δεν θα εκδοθούν ποτέ. Τους λόγους δεν τους αποκαλύπτει ούτε ο Koolhaas. Παράλληλα 2 ντοκιμαντέρ θα προβληθούν σε φεστιβάλ, σε συνεργασία με την Ολλανδή παραγωγό και σκηνοθέτη Bregtje van der Haak.

Αστική θεώρηση Η πόλη στην οπτική του Koolhaas δεν αποτελεί ένα μορφολογικό ή τυπολογικό γεγονός. Αποτελεί τη χαοτική συσσώρευση δυνάμεων, απόρροιας της μοντερνιστικής υπεροχής πάνω της. Η επαφή που επιδιώκει να έχει με το άστυ, είναι πάνω στην χαώδη αστική κατάσταση και σε τόπους όπου έτρεξε η παγκοσμιοποιημένη αγορά. Το Λάγκος είναι ένας τέτοιος, ως χώρος απόθεσης του περίσσιου δυτικού υπερ-πλεονάσματος. Όχι μόνο δοκιμάζει να στρέψει τα χαώδη- δυστοπικά φαινόμενα σε θετική ροή, αλλά τα υποστηρίζει με σθένος. Αποστρέφεται την επίκληση της μνήμης, τη νοσταλγία, αλλά αναζητά την πυκνότητα, την αντίφαση, το φαινομενικά λάθος. Για τον Koolhaas το κλειδί κατανόησης της πόλης είναι η συνειδητοποίηση ότι δεν είναι το ελεγχόμενα σχεδιασμένο αποτέλεσμα της δυτικής πρακτικής. Η πόλη πρέπει να διαβαστεί ως ένας άναρχος οργανισμός, όπου το εγχείρημα το κατοίκων της είναι η αέναη προσπάθεια τους, μετατροπής του μειονεκτήματος, σε πλεονέκτημα. Anguish over the city’s shortcomings in traditional urban systems obscures the reasons for the continued, exuberant existence of Lagos and other megacities like it. These shortcomings have generated ingenious, critical alternative systems4. H αγωνία για τα παραδοσιακά μειονεκτήματα στα αστικά συστήματα κρύβει τους λόγους για την επιβίωση, συνέχιση και λειτουργία του Λάγκος και άλλων μητροπόλεων σαν και αυτό. Αυτά τα μειονεκτήματα είναι που οδήγησαν σε ευρηματικά σημαντικά διαφορετικά αστικά συστήματα. Έτσι το Λάγκος αποτελεί ένα case study της αστικής συνθήκης, στη σύγχρονη παγκοσμιοποιημένη πραγματικότητα.

4 Lagos Wide & Close: An Interactive Journey in an Exploding City. (2005), directed by Bregtje van der Haak

Εκβιομηχάνιση Προκειμένου να εκτεθεί και να αναπτυχθεί η αστική προβληματική, υποστηρίζει o Henry Lefebvre, επιβάλλεται να οριστεί ως αφετηρία η διαδικασία εκβιομηχάνισης. Η διαδικασία αυτή αποτελεί και την κινητήρια δύναμη της έντονης αστικοποίησης. Αν και η πόλη ως γεγονός υπήρχε και πριν.5 Στις υπό ανάπτυξη χώρες, στις οποίες η διαδικασία εκβιομηχάνισης παρουσιάζεται ετεροχρονισμένα, η αγροτική δομή διαλύεται, ωθώντας προς το άστυ εξαθλιωμένους και διψασμένους για αλλαγή αγρότες. Στο άστυ του 3ου κόσμου αυτό που τους υποδέχεται, σχεδόν αυτόματα είναι η παραγκούπολη, διαδραματίζοντας τον διαμεσολαβητή ανάμεσα στην ύπαιθρο και την πόλη. Η παρουσία τους εκεί μονιμοποιείται και νομιμοποιείται στα πλαίσια του αυτοοριζόμενοου δικαίου. Προσφέρει σε αυτούς που στεγάζει άθλια αλλά έντονη αστική ζωή. Το αστικό όνειρο είναι αυτό που θα φέρει στο κατώφλι της Μητρόπολης εκατομμύρια ανθρώπους.6

5 Lefebvre, H. (2007), Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης- Κ. Λωράν, Αθήνα: εκδόσεις Κουκίδα (1968: Le Droit à la Vill), σελ. 20 6 Ibid. σελ. 104

1. ΑΠΟΒΙΟΜΗΧΑΝΙΣΗ/ 3ος ΚΟΣΜΟΣ/ΔΙΑΧΥΣΗ

ε3. The City as an Egg, διάγραμα του Centric Price

SMLXL Χωρική στροφή Από την αρχαιότητα μέχρι το μοντέρνο, ο αστικός χώρος προσδιορίζεται και περιγράφεται από τα γεωμετρικά του χαρακτηριστικά. Στα μέσα του 20ου αιώνα, πραγματοποιείται η πιο σημαντική στροφή στην κατανόηση του άστεως. Η διεπιστημονικότητα, αποτελεί προϋπόθεση για την ανάγνωσή του. Ο χώρος πλέον δεν αποτελεί σκηνικό, εύκολα μετρήσιμο και περιγράψιμο, διακριτό από τη σκέψη και το λόγο. Στα τέλη της δεκαετίας του ΄50, η ομάδα των καταστασιακών θα μετατοπίσει το βάρος της περιγραφής από τους γεωμετρικούς όρους στους ψυχογεωγραφικούς. Τη δεκαετία του ΄70, θα υπάρξει ακόμα εντονότερη αμφισβήτηση της γεωμετρικής προσέγγισης του αστικού χώρου, κυρίως από μαρξιστές γεωγράφους, κοινωνιολόγους και στοχαστές. Υπογραμμίζεται η διατύπωση ότι ο χώρος κατασκευάζεται κοινωνικά και η υποστήριξη της ύπαρξης αμφίδρομης σχέσης κοινωνικού-χωρικού.7

Διάχυση ή πόλη-αυγό ή μετα-πόλη Το μοντέλο της παραδοσιακής πόλης του 19ου αιώνα εγκαταλείπεται. Το κέντρο αποδυναμώνεται, και η σαφώς ορισμένη βιομηχανική πόλη χάνει την ιστορική της ταυτότητα δίνοντας την θέση της σε ένα αόριστο, ακαθόριστο και χωρίς σαφή όρια πολυκεντρικό δίκτυο, την διάχυτη πόλη. Ο Centric Price θα χαρακτηρίσει τη μετατροπή αυτή με το διάγραμμα “The city as an egg”. Από τη συγκροτημένη και συμπαγής πρώτη μορφή της πόλης, ένα βραστό αυγό, η αρχαία πόλη, σε μια μορφή που μοιάζει περσότερο με τηγανητό αυγό, η πόλη του 17ου-19ου αιώνα, καθώς η έντονη πολεμική δραστηριότητα και η καταστροφή των τειχών αφήνουν τα όρια της πιο χαλαρά η πόλη ξενικά να καταλαμβάνει όλο και περισσότερο τμήμα της υπαίθρου, στην υπερνεωτερική μορφή της πόλης την ομελέτα. Το κέντρο δεν είναι συμπαγές, δεν μπορεί το άστυ να το συγκρατήσει. Οι λειτουργίες της πόλης διαχέονται στο τοπίο, το αυτοκίνητο διευκολύνει την προσβαση σε αυτές και η αποκέντρωση είναι αναπόφευκτη. Τα προγραμματισμένα προάστεια λειτουγούν περισσότερο ως δορυφόροι, παρά ως “γκέτο” κατοικίας. Μόνο τα κέντρα αποφάσεων μοιάζουν να διατηρούν τη συγκρότηση τους στο παραδοσιακό κέντρο της πόλης. Η διάχυτη πόλη είναι γεγονός.

7 Ριζοπούλου, Α. (2011), Κενό (όχι άδειο). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σελ. 13-15

Αίτια αποκέντρωσης Η βιομηχανική αντίληψη της οικονομίας διαδέχεται την κατά το Lefebvre προβιομηχανική “καλλιτεχνική πολεοδομία”.8 H βελτιστοποίηση των αστικών λειτουργιών, χρόνων και ροών σε μια πρακτική της μηχανικής λειτουργίας στον προγραμματισμένο αστικό χώρο ακολουθεί το μοντέλο Πόλη-Μηχανή. H διαδικασία αυτή μπορεί να περιγραφεί με τη λογική της Γραμμής Παραγωγής (Assembly Line), στην οργάνωση του αστικού χώρου. Σε πρώτη φάση το βιομηχανικό μοντέλο παραγωγής του Ford συμβάλει στη γιγάντωση της βιομηχανικής πόλης και στη δημιουργία μια νέας πολυκεντρικής αστικής συνθήκης. Η αποσυμπίεσή της, την διαδέχεται και η παραδοσιακή βιομηχανική πόλη εγκαταλείπεται καθώς η γραμμή παραγωγής διασπάται σε επιμέρους τμήματα και διαχέεται στην περιφέρεια της πόλης. Η διάδοση αυτού του προτύπου παραγωγής συμπίπτει με την παγκοσμιοποίηση και την διάδοσή του σε παγκόσμιο επίπεδο. Το αποτέλεσμα της αλλαγής του προτύπου της βιομηχανικής παραγωγής είναι η απότομη αποβιομηχάνιση του ιστορικού κέντρου παράλληλα με την αποκέντρωση κατανάλωσης και παραγωγής.9

Ασυνέχειες Η απροσδιοριστία και η αβεβαιότητα που συνοδεύουν την υπερνεωτερική διαδικασία διάχυσης, σε συνδυασμό με τις αλλαγές στην οικονομία και τον προγραμματισμό της έχουν σημαντικές επιπτώσεις στην οργάνωση του άστεως. Οδηγούν στην παραγωγή κενών χώρων, ασυνεχειών μέσα στον αστικό ιστό και στην ταυτόχρονη οριζόντια αστικοποίηση της υπαίθρου, διαλύοντας τη συνοχή του. Η απομακρυσμένη, από το κέντρο και από τις περιοχές κατοικίας η βιομηχανία απαιτεί μεγάλα οδικά δίκτυα. Ο σχεδιασμός τους αναπόφευκτα προκαλεί υπολειμματικούς χώρους, οι οποίοι ούτε φυσικό τοπίο δεν αποτελόυν, ούτε ως ζώνες κατοικίας μπορούν να χρησιμοποιηθούν10 Η μεταφορά λειτουργιών έξω από τα όρια της πόλης δημιουργεί ενδιάμεσες, αδρανείς ζώνες, αφήνοντας παράλληλα στον ιστό ένα τεράστιο απόθεμα εγκαταλελειμμένων μονάδων, τα αστικά κενά. Έτσι παράγονται έτεροι χώροι από τους τακτικούς του άστεως, περιχαρακώνοντας στο κενό εσωτερικό τους, τους αστικούς έκπτωτους. Μειονοτικές ομάδες βρίσκουν καταφύγιο στο αφιλόξενο υλικό αποτέλεσμα της μεταβολής του νεωτερικού χρηματοοικονομικού συστήματος Στη δυτική μητρόπολη-σε πλήρη αντίθεση- από την Αφρικανική- οι αστικές αυτές χαραμάδες κατειλημμένες από ομάδες που ζουν στα όρια της κοινωνίας, απομονώνουν σε μεγαλύτερο βαθμό το χώρο και εντείνουν την αποσχιστική τους τάση.

8 Lefebvre, H. (2007), Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης- Κ. Λωράν, Αθήνα: εκδόσεις Κουκίδα (1968: Le Droit à la Vill), σελ. 104 9 Graham Shane, “The Emergence of Landscape Urbanism”, in The Landscape Urbanism Reader, ed. Charles Waldheim (New York: Princeton Architectural Press, 2006), p. 57-58 10 Σημαιοφορίδης, Γ. (2005), Διελεύσεις, Αθήνα: εκδόσεις Metapolis press, σελ 139

O Antonio Negri στο άρθρο του “On Rem Koolhaas” θα αναγνωρίσει μια θετική ικανότητα διάγνωσης της σύγχρονης συνθήκης που επιτυγχάνει την υπέρβαση της ιστορίας και της ταυτότητας για να παρακολουθήσει την αστική πραγματικότητα και τα φαινόμενά της. O Koolhaas θα προσπαθήσει να αναγνωρίσει ασυνέχειες, Junkspace και φαινόμενα αστικής έκρηξης στο Λάγκος.11

Junkspace O Koolhaas θα ορίσει τις αστικές ασυνέχειες ως Junkspace (υπολειμματικοί χώροι). Architects could never explain space; Junkspace is our punishment for their mystifications Οι αρχιτέκτονες δεν μπόρεσαν ποτέ να εξηγήσουν, να ορίσουν το χώρο, οι υπολειμματικοί χώροι είναι η τιμωρία μας για τη μυστικοποιήση τους.12 Το κείμενο του λοιπόν για το Junkspace είναι μια προσπάθεια να καταγραφεί το ατελείωτο ρεπερτόριο των σύγχρονων αστικών ασυνεχειών: δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας, εμπορικά κέντρα με κλιματιζόμενους χώρους, εγκαταλελειμμένες βιομηχανικές περιοχές, περιοχές άναρχης και εκρηκτικής αστικοποίησης. Ασκώντας άμεση κριτική στο μοντερνισμό και στους τόπους που έτρεξε, τονίζει την αναπαραγωγή τέτοιων υπολειμματικών χώρων. Ο Junkspace αναβάλει διακρίσεις και αντικαθιστά την ιεραρχία με ασάφεια. Ο Fredric Jameson θα επισημάνει τη δυστοπική πλευρά αυτών των χώρων και θα τονίσει την αλλαγή και τη ριζική διαφορά απέναντι στις διαδρομές της επιβεβλημένης πολυπλοκότητας της αγοράς του ύστερου καπιταλισμού.13

Terrain Vague-Πάρκα Το 1996 θα γίνει μια προσπάθεια προσδιορισμού αυτών το χώρων. Ο αρχιτέκτονας και πολεοδόμος Ignasi de Sola Morales θα τους περιγράψει με τον όρο terrain vague, (λανθάνοντα εδάφη). Η απουσία χρήσης, δράσης και κατά συνέπεια προγράμματος, τους χαρακτηρίζει. Πρόκειται για ανεκμετάλλευτους κοινωνικά και προγραμματικά χώρους: εγκαταλελειμμένα κτήρια, αδόμητα οικόπεδα, νησίδες ανάμεσα σε λεωφόρους κυκλοφορίας, μεταβιομηχανικούς τόπους. Τόπους εγκλωβισμένους στην σύγχρονη πραγματικότητα προκαλώντας την αμηχανία σε όποιον αποτολμήσει να τους κοιτάξει.14

11 Negri, A. (2009). On Rem Koolhaas in Radical Philosophy: A Journal of Socialist and Feminist Philosophy, translated by Arianna Bove, no 154 March-April 2009 p. 48-50 12 Koolhaas, R. (2002) Junkspace, Rem Koolhaas October, Vol.100, Obsolescence. (Spring, 2002), pp. 175190 13 Jameson, F. (2003), Future City in New Left Review 21, May-June 2003, σελ. 73-77 14 Σημαιοφορίδης, Γ. (2005), Διελεύσεις, Αθήνα: εκδόσεις Metapolis press, σελ. 292

ε4. Park de la Villette, Paris, France

ε5. Τα σφαγεία της Villette 27

Η ασαφής ταυτότητά τους και η παθογένεια τους θα επιχειρηθεί να τεθεί στο πρόγραμμα της πολεοδομικής πρακτικής κυρίως από τη θεωρία της Τοπιακής Πολεοδομίας. Ο διαγωνισμός της Villette, που αποτελεί και βάση της θεωρίας της Τοπιακής Πολεοδομίας πραγματοποιείται σε ένα τέτοιο τόπο. Μέχρι το 1974 λειτουργούν σφαγεία, ενώ μέχρι το 1981 η έκταση χρησιμοποιείται ως συναυλιακός χώρος, skate park, χώρος εκθέσεων κ.α. Το 1980 και το 1982 πραγματοποιούνται οι 2 διαγωνισμοί για ένα μουσείο επιστήμης και τεχνολογίας και ένα πάρκο. Η Villette συνεπώς θα τεθεί ως αφορμή νέας σκέψης στη διαχείριση αστικών ασυνεχειών καθώς και οι 2 νικητήριες προτάσεις δεν αντιμετώπισαν το αστικό τοπίο και το γήπεδο της Villette ως τεχνητό φυσικό περιβάλλον, εξαίρεση στον πυκνοδομημένο ιστό, αλλά ως το μέσο συσχετισμού των νέων αστικών υποδομών με δημόσια δρώμενα και απροσδιόριστες μελλοντικές χρήσεις.15

Globalization ή Βαβέλ: The sequel Dilemma of European architect building in Japan: Should the project “as western as possible”? Is it just another export like Van Gogh, a Mercedes, or a Vuitton bag? Or should reflect the fact that it exists in Japan?16 Δίλλημα του Ευρωπαίου αρχιτέκτονα που χτίζει στην Ιαπωνία: Πρέπει το έργο να είναι “όσο πιο δυτικό γίνεται”; Είναι απλά σαν άλλη μια εξαγωγή όπως ο Van Gogh, η Mercedes, η μια Vuitton τσάντα; Η πρέπει να αντικατοπτρίζει το γεγονός ότι βρίσκεται στην Ιαπωνία; This is Japan too: Pompeian project in residential area of almost East German neatness17 Και αυτό είναι Ιαπωνία επίσης: πομπιανό έργο σε ζώνη κατοίκησης σχεδόν ανατολικογερμανικής τάξης. H αναφορά του Koolhaas με αφορμή την παρουσίαση ενός συγκροτήματος κατοικιών στην Fukuoka της Ιαπωνίας.

15 Koolhaas, R. (1995). Elegy for the Vacant Lot. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers p. 937 16 Koolhaas, R. (1995). S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers p. 80 17 Koolhaas, R. (1995). S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers p. 86

Globalization 1. astronomically expands the realm of possibility 2. Exponentially depletes the architectural imagination; 3. Exponentially enriches the architectural imagination; 4. scrambles the chronology of individual architects’ carers; extends and/or shrinks shelf life 5. causes as in earlier collisions of formerly pure cultures epidemies; 6. radically modifies architectural discourse, now an uneasy relationship between regional unknowing and international knowing Η Παγκοσμιοποίηση 1. επεκτείνει υπερβολικά τη σφαίρα της πιθανότητας, για καλύτερο ή χειρότερο 2. ελαττώνει εκθετικά την αρχιτεκτονική φαντασία 3. εμπλουτίζει εκθετικά την αρχιτεκτονική φαντασία 4. διαλύει την χρονολογική σειρά της αρχιτεκτονικής καριέρας, 5. επεκτείνει και/ή συρρικνώνει τη διάρκεια ζωής 5. προκαλεί επιδημίες, όπως σε προηγούμενες συκγρούσεις καθαρών πολιτισμών 6. τροποποιεί ριζικά την αρχιτεκτονική συζήτηση, τώρα μια δύσκολη σχέση ανάμεσα στην τοπική αμάθεια και τη διεθνή γνώση18

Η προμετωπίδα με τους “άγριους” του άρθρου Globalization του Koolhaas, στο S, M, L, XL μας εισάγει στην πίστη του αρχιτέκτονα για ένα ελεύθερο από ιδεολογίες παγκόσμιο χωριό.19 Το τι σημαίνει παγκοσμιοποίηση για το συγγραφέα το καθιστά σαφές η ρητορική του απέναντι στην ιστορική ταυτότητα και τη γενική πόλη. Απαλλαγμένος από το ιδεολογικό βάρος και το ηθικό του επακόλουθο ο Koolhaas θα ταξιδέψει στο δυστοπικό κόσμο της Αφρικανικής Μητρόπολης να ανακαλύψει δεσμούς, καταστάσεις, οργανώσεις και πρακτικές που υποστηρίζουν μια φαινομενικά δυσλειτουργική και αποκομμένη από το παγκόσμιο γίγνεσθαι μητρόπολη 18 εκατομμυρίων κατοίκων, να συνεχίζει να αστικοποιείται και να λειτουργεί.

18 Koolhaas, R. (1995). Field Trip. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers p. 365 19 Τουρνικιώτης, Π. (2007), Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: εκδόσεις Futura, σελ. 260

30 ε6. Οι άγριοι της Παγκοσμιοποίησης Photo: Don McCulin

31 ε7.Παραγκούπολη, Lagos, Nigeria

LAGOS Δικαίωμα στην πόλη (του Λάγκος) Ο Lefebvre αναφέρει πως η πόλη είναι η προβολή της κοινωνίας πάνω στο έδαφος, και μάλιστα όχι μόνο πάνω στο αισθητό πεδίο, αλλά πάνω στο ιδιότυπο που αντιλαμβάνεται και συλλαμβάνει η σκέψη που ορίζει την πόλη και το αστικό. Το πεδίο της πόλης είναι σε μια αέναη υπό κατασκευή κατάσταση. Δράσεις, νοήματα, υποκείμενα, αντικείμενα, προγράμματα, εμπειρίες. Στο Λάγκος υπάρχει έκρηξη όλων αυτών. Αντανακλά τις καθημερινές δράσεις των χρηστών. Διεκδικούν την πόλη τους, όπως ορίζει o Lefebvre, την παράγουν με τους δικούς τους όρους σε ένα ιδιαίτερα ετερογενές και όχι απαραίτητα συνεχές περιβάλλον. Είναι όμως το Λάγκος μια πόλη έργο; O Lefebvre τονίζει τη σημασία των θεσμών που προέκυψαν από ταξικές σχέσεις και σχέσεις ιδιοκτησίας για να γίνουν κατανοητές οι συνθήκες της πόλης.20

Ιδιοκτησία ή Imagining Nothingess Με δεδομένο, λοιπόν ότι ο τόπος προσδιορίζεται από το ρόλου του στην διάχυτηπαγκοσμιοποιημένη λογική και τη σχέση του με τους τόπους που τον περιβάλλουν, επιχειρείται η ανακάλυψη των συστατικών του στοιχείων. Η Νιγηρία στα τέλη της δεκαετίας του ΄90 βρίσκεται ακόμα σε καθεστώς δικτατορίας, μια λευκή ζώνη στο παγκόσμιο χάρτη, μια tabula rasa, οργανωμένη με τους δικούς της κανόνες. Το θεμελιώδες αίνιγμα του Λάγκος είναι η ίδια η ύπαρξή του. Η συνεχής παραγωγικότητα του παρά την καθολική απουσία υποδομών, συστημάτων, οργανισμών και πολιτικών θεσμών που ορίζουν την έννοια του άστεως στους δυτικούς όρους του λόγου και του σχεδιασμού. Ωστόσο αυτό λειτουργεί. Αυτή είναι και η κινητήρια δύναμη όπως υποστηρίζει και ο ίδιος ο Koolhaas που θα τον φέρει στην πιο επικίνδυνη πόλη του κόσμου με το εργαστήρι αστικού σχεδιασμού του Harvard. Η συστηματική διερεύνηση των κανόνων που συνθέτουν την υπόσταση της πόλης. Οι ελλείψεις παράγουν ευρηματικά, ενναλακτικά συστήματα,21 τα οποία είναι σε θέση να επαναπροσδιορίσουν όρους, που στη δύση θεωρούνται δεδομένα ελαττωματικοί, έκνομοι, άτυποι, δυστοπικοί.

20 Lefebvre, H. (2007), Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης- Κ. Λωράν, Αθήνα: εκδόσεις Κουκίδα (1968: Le Droit à la Vill), σελ. 76 21 Koolhaas, R. (2010). Advancement versus Apocalypse. In: G. Doherty, M. Mostafavi, ed. Ecological Urbanism. Baden, Switzerland: Lars Müller Publishers pp 56-71

ε8.Χάρτης του Lagos και του Lagos Island

ε9. Ανισόπεδος κόμβος-Κατοικίες Lagos, Nigeria

Africans are constantly rearranging their social, economic, religious and domestic lives in the process of consuming more than they produce… Shifting designations creates a seemingly permanent state of political ambiguity. Οι Αφρικανοί επαναπροσδιορίζουν συνεχώς την κοινωνική, οικονομική, θρησκευτική και την οικιακή τους ζωή στη διαδικασία της κατανάλωσης περισσότερων από της παραγωγής, αλλάζοντας ορισμούς δημιουργείται μια φαινομενικά μόνιμη κατάσταση πολιτικής ασάφειας.22 Στο Λάγκος πρυτανεύει ένα έντονο συναίσθημα προσωρινής μονιμότητας. Δεν υπάρχει σαφές όριο στην πόλη, επιβεβαιώνοντας και το κανόνα για τη θέση του στο κόσμο. Μόνο το νησί του Λάγκος διατηρεί τη συγκρότηση του στο ιστορικό γίγνεσθαι. Ασαφείς γραμμές παρατηρούνται και σε αυτές τις ιδιοκτησίας. Συνεχώς επαναπροσδιορίζουν το χώρο και με τη σειρά τους επαναπροσδιορίζονται. Συνεπώς δεν υπάρχει μια τυπική τυπολογία, πρυτανεύει μια φαινομενική α-μορφία. Μια μακροσκοπική ομοιογένεια Η απουσία ξεκάθαρου χωρικού ορίου έχει αφήσει ανοιχτό και άλυτο το ερώτημα του προσδιορισμού θεσμών και αρχών πάνω στην ιδιοκτησία. Μια διαρκής πάλη νομιμοποίησης του ανθρώπου στον αστικό ιστό. Η συνεχής αυτή κατάσταση είναι που τον μονιμοποιεί σε αυτόν. Μια άλλη όψη της αστικότητας στα όρια της ακάθαρτης και αρχετυπικής έννοιας του κατοικείν. Ο άνθρωπος σε αυτό το πλαίσιο δεν αγωνίζεται να ανήκει στην πόλη, αγωνίζεται να επιβιώσει23. Δεν ανήκει επειδή κατοικεί αλλά κατοικεί για να ανήκει.

22 D. Hecht & M. Simone, Invisible Governance; The Art of African Micropolitics (NY: Autonomedia, 1994, pp. 83 23 Γεωργιάδου, Α., Κάτση Σταματούκου, Γ. (2017), Γκάνα: Δυστοπία^-1. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο

Οικόπεδο The unit of property in Lagos derives from the Yoruba compound. The compound is a collective property and consists of an assembly of dwellings arranged in physical proximity. It is not strictly a typology, representing instead a loosely bounded space wherein a group of interests coexist side by side and in agreement. Its collective ownership as understood by customary law was hence not communal in the sense of being communally built, managed, and used. Individual rights were protected, and once an individual’s land had been settled and built on it was ‘divested’ of its communal use. Thus, under customary law, land could be transferable as an individual saw fit.24 Η μονάδα ιδιοκτησίας στο Λάγκος προέρχεται από την τοπική ένωση Yoruba. Το συγκρότημα είναι μια συλλογική ιδιοκτησία και αποτελείται από μια ένωση κατοικιών οργανωμένες σε φυσική εγγύτητα. Δεν είναι αυστηρά μια τυπολογία, αντιπροσωπεύοντας αντί αυτού έναν χαλαρά οριοθετημένο χώρο όπου συνυπάρχουν διαφορετικές ομάδες συμφερόντων, δίπλα-δίπλα και σε συμφωνία. Η συλλογική ιδιοκτησία, όπως αυτή γίνεται αντιληπτή από το κοινό δίκαιο, δεν είναι κοινή στους όρους οικοδόμησης, διαχείρισης και χρήσης. Τα ατομικά δικαιώματα προστατεύονται και όταν μια γη ενός ατόμου, χτιστεί και “εκχωρηθεί” από τις κοινές χρήσεις, μπορεί να μεταβιβαστεί, υπό το κοινό δίκαιο, ως ατομική.

Παρά την φαινομενική ευελιξία, τα κτηριακά συγκροτήματα έχουν αστικοποιηθεί στο Λάγκος ως ιδιοκτησία που περιβάλλεται από περιμετρικό τοίχο, οργανωμένα γύρω από αυλή και ένα μικρό κοινόχρηστο σοκάκι. Η διάδοση του συγκεκριμένου αστικού τύπου έρχεται μέσω της προσωρινής κατοχής ή τον πολλαπλασιασμό της μονάδας Η βάση της κατοίκησης υποστηρίζεται από μικρής κλίμακας επιχειρήσεις που λειτουργούν δίπλα ή μπροστά από τη κατοικία. Τα κέρδη ή τα υλικά που συγκεντρώνονται αποτελούν το κεφάλαιο επέκτασης της μονάδας. Αποτέλεσμα είναι η υψηλή ετερογένεια και πολυπλοκότητα προγράμματος και χρήσης στο επίπεδο του συγκροτήματος, η ομοιογένεια και το πορώδες στη κλίμακα της γειτονιάς. Έτσι υπάρχει μια αδυναμία αναγνώρισης και αποσαφήνισης μιας κυρίαρχης μορφής του αστικού ιστού.25

24 M. G. Yakubu, Land Law in Nigeria (London: Macmillan, 1985) 25 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 661

ε10. Lagos, Nigeria

38 ε11 Οργάνωση τυπικού αστικού κτηριακού συγκροτήματος

ε12. Η τραγωδία του Detroit, Time, special Report

ε12. Εξώφυλλο του περιοδικού Times

ε13. Ασάφεια προσδιορισμού 39κυρίαρχης μορφής. Lagos, Nigeria

Λόγω της εκρηκτικής αστικοποίησης η επιθυμία για στέγη αποτελεί κυρίαρχο γεγονός στο Λάγκος. Το κτηριακό συγκρότημα διασπάται σε ακόμα μικρότερα κελιά φιλοξενώντας ακόμα περισσότερους ανθρώπους. Επινοώντας νέες μεθόδους για τη διαίρεση αυτή, αυξάνεται η επιφάνεια και το ποσό του προγράμματος. Ο δημόσιος χώρος ως υπόλειμμα του κτισμένου και απόρροια αυτής της διαδικασίας ελαχιστοποιείται και πυκνώνεται. Η διαδικασία παραγωγής του αστικού χώρου απαιτεί μια συνεχή επανεκτίμηση των ιδιοκτησιακών και αστικών συνθηκών και εν τέλει του κοινωνικά κατασκευασμένου χώρου.26 Πέρα από τη φαινομενική α-μορφία, τη δυσκολία προσδιορισμού μιας κυρίαρχης μορφής, ορίου και ιδιοκτησίας, η φυσική οριοθέτηση (τοίχος) και η αυξημένη εγκληματικότητα οδηγούν τη φυσική γραμμή ιδιοκτησίας ως μέσο απόκλισης και απομόνωσης. Η αποτελεσματικότητα και η συνεχής λειτουργία της πόλης έγκειται στον κανόνα που την γέννησαν. Ένα χαώδες θεσμικά και σχεδιαστικά σύστημα το οποίο βασίζεται στο ίδιο του το χάος για να λειτουργεί, με συστήματα και διαδικασίες έτερες από τις δυτικές.

Ενώ η δυτική μητρόπολη παλεύει να ορίσει τις ασυνέχειές της, να δώσει ή να πάρει μια ιδεολογική ταυτότητα, η μεγαλούπολη της Αφρικής μοιάζει να έχει απαντήσεις. Ο Koolhaas βρίσκει γεγονότα και δομές που περιγράφει ως απάντηση στο μοντερνίστικα κατασκευασμένο χάος 3 χρόνια πριν από το ταξίδι του στο Λάγκος.

26 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 662

Αναφορές

O Rem Koolhaas πριν ασχοληθεί με την αρχιτεκτονική, εργάσθηκε αρχικά ως δημοσιογράφος για την Haage Post και ως σεναριογράφος για κινηματογραφικές παραγωγές. Η καταγραφική και κινηματογραφική πρακτική, που προηγήθηκε της αρχιτεκτονικής, ενίσχυσε τον ενθουσιασμό του για την πόλη και τα αστικά φαινόμενα. Αυτός ο ενθουσιασμός θα τον οδηγήσει σε σπουδές στην Architectural Association του Λονδίνου στα τέλη της δεκαετίας του ’60. Εκείνη την περίοδο η ΑΑ βρισκόταν υπό την επιρροή των Archigram. Η θεωρία και η πρακτική τους, όπως και των Superstudio θα αποτελέσει βάση για το έργο του Koolhaas27. Η μεταπολεμική ανοικοδόμηση στην Αμερική και στην Ευρώπη ωθεί τους αρχιτέκτονες της πρωτοπορίας να μετατοπίσουν το βάρος της πειραματικής έρευνας και αρχιτεκτονικής. Δημιουργείται ένα νέο ενδιαφέρον στη πολύ μεγάλη κλίμακα και στο ευρύτερο αστικό τοπίο. Η διάχυση του ιστού που αρχίζει να γίνεται εμφανής αποτελεί ακόμα ένα παράγοντα μετατόπισης. Η ομάδα Archigram ήταν αυτή που θα εισάγει την έννοια της ριζοσπαστικής αρχιτεκτονικής (Radical Architecture)28. Θα αναζητήσουν στην υπερκατασκευή έννοιες όπως η συνεχής μεταβολή, η εξέλιξη και η κίνηση. Βασιζόμενοι στο δίπολο υποδομής-μονάδας, η κατασκευή αποτελεί την υποδομή για μια αναζήτηση σχέσης με το έδαφος και του τρόπου εξάπλωσης στους 2 άξονες. Το Instant City του Ron Herron το 1969, θα προσπαθήσει να ερευνήσει τις πιο ακραίες μορφές αστικοποίησης. Η κατασκευή απομακρύνεται από το έδαφος και οι υποδομές που ορίζουν την πόλη είναι εναέριες. Η Μεγάλη Βρετανία αποτελεί το πεδίο εξάπλωσης της μηχανής-πόλης, ενώ κατακόρυφος και οριζόντιος άξονας αποτελούν το υπόβαθρο ανάπτυξης των εναέριων υποδομών της πόλης, μέσω αερόστατων και μπαλονιών29.

27 Χατζησάββα, Δ. (2009), Η έννοια του τόπου στις Αρχιτεκτονικές Θεωρίες και Πρακτικές: Σχέσεις Φιλοσοφίας και αρχιτεκτονικής στον 20ο αιώνα. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σελ 299 28 Jencks, C. & Kropf, K. (1997), Theories and Manifestoes of Contemporary Architecture. Great Britain: Academy editions. p 225 29 Αναγνωστόπουλος, Α. (2018), Τοπιακή Πολεοδομία: Ο κόλπος του Κούταβου μέσα από το Πάρκο της Villette. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ. 153

ε14. Superstudio, taly: The New Domestic Landscape, Achievements and Problems in Italian Design, 1972, ΜΟΜΑ

ε15.Archigram, Instant City, 1970

ε16.Superstudio, Continuous Monument, 1969-1970

ε17. Superstudio, Continuous Monument, 1969-1970

οριζόντια αστικοποίηση Παράλληλα ο Adolfo Natalini των Superstudio δομεί την έννοια της Δυστοπίας (countertopia), έννοια που χρησιμοποιούταν ήδη από τις αρχές του 20ου αιώνα από συγγραφείς όπως οι Butler, Zamiatin, Huxley και Orwell. Η αστικοποίηση στις προτάσεις των Superstudio έγκειται στην τεχνολογική εξέλιξη των υποδομών. Βασιζόμενη στην ελαχιστοποίηση του μεγέθους των τεχνολογικών αντικειμένων και των αστικών υποδομών, μετατοπίζουν την ιδέα του άστεως από το όγκο των Archigram στο επιφάνεια και στην σχεδόν αόρατη οριζόντια αστικοποίηση.30 Στην έκθεση Italy: The New Domestic Landscape, Achievements and Problems in Italian Design το 1972 στο ΜΟΜΑ της Νέας Υόρκης θα προτείνουν την εγκατάλειψη της αρχιτεκτονικής ως στήριγμα της ανθρώπινης ύπαρξης. Αντίθετα θα προτείνουν μια συνεχή οριζόντια επιφάνεια, όπου ο καθένας έχει πρόσβαση σε αστικές υποδομές μέσω ενός δικτύου υπηρεσιών και επικοινωνίας. Οι πόλεις αποτελούν τους κόμβους και ο κάνναβος είναι ένα συνεχές μη ομοιογενές σύστημα31. Η ιεραρχημένη δομή της πόλης εγκαταλείπεται, αποτελώντας κατά τον Aureli μια πολιτική πρόταση αστικοποίησης.32

Continuous Monument Το συνεχές μνημείο, μια αρνητική ουτοπία, όπως θα χαρακτηριστεί από την ίδια την ομάδα, υπαινίσσεται ένα θετικό οραματισμό. Το μνημείο ως Tabula Rasa προτείνει ένα αρχιτεκτονικό μοντέλο προς μια ολική αστικοποίηση. Μια εναέρια γραμμική μονολιθική κατασκευή σε μια αέναη διαδικασία αστικοποίησης. Απόλυτο και ακραία αφαιρετικό προτείνει μια συνολική και οριστική μορφή. Μια βιτρίνα που δείχνει περισσότερο μια δυστοπία, απολυταρχικής αρχιτεκτονικής.33 Ο τρόπος λοιπόν με τον οποίο η πόλη και οι προοπτικές της γίνεται αντικείμενο θεώρησης από τις ομάδες της δεκαετίας του ΄60 θα επηρεάσει τον Koolhaas σε 2 επίπεδα ανάγνωσης. Σημειώνεται εδώ, ο εντοπισμός συσχετίσεων τόσο στη Villette, όσο και στο S, M, L, XL και Lagos. 1. Διαχείριση των υποδομών Οι θεωρίες των Archigram και των Superstudio βασίζονται σε μια αρχιτεκτονική των υποδομών. Οι υποδομές και ο τρόπος οργάνωσής τους, είναι που θα υποδεχτούν το πρόγραμμα. Έτσι πραγματοποιείται ένας προγραμματισμός αλληλεπιδράσεων και μελλοντικών χρήσεων σε αυτό (Superface, Instant City). Η στρατηγική του σχεδιασμού στη Villette μετατοπίζοντας το βάρος από τη μορφή στο προγραμματισμό, οδηγεί το τελικό αρχιτεκτονικό προϊόν σε μια απρόβλεπτη μελλοντική συνθήκη και όχι σε ένα στατικό μοντέλο.

30 Κοντζιά, Ι., Ιωννάτου, Ε. (2013), Superstudio: η δυστοπία ως κριτική. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ. 58-61 31 Cristiano, T. (2003), Memories of Superstudio. In: Superstudio life without Objects January 2003, Lang & Menkinh, p.65-71 32 Aureli, P. V. (2011). The Possibility of an Absolute Architecture. Massachusetts: The MIT Press, p. 13-20 33 Κοντζιά, Ι., Ιωννάτου, Ε. (2013), Superstudio: η δυστοπία ως κριτική. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ. 58-61

2. Κριτική στο μοντέρνο Η ματαιότητα της αρχιτεκτονικής και η νίκη της Μητρόπολης. Η αλληγορική πρόταση των Superstudio για το συνεχές μνημείο είναι μια κριτική στις ουτοπικές φιλοδοξίες του μοντέρνου κινήματος και απόλυτη υπεροχή επί της πόλης. Η επιμονή του Koolhaas για την ελάχιστη αρχιτεκτονική συμβολή στη Μητρόπολη και στη ματαιότητά της εντοπίζεται στο Exodus (θα αναλυθεί παρακάτω), στην απουσία τελικού αρχιτεκτονικού προϊόντος στη Villette, και στο ταξίδι στο Λάγκος.

Μη τόπος, non-lieux O Ignasi de Solà-Morales θα προσομοιάσει τη σύγχρονη αρχιτεκτονική της πρωτοπορίας με τη νέου τύπου εξουσία: άμορφη, ευέλικτη, ρευστή διαφανή. Δεν διαμένει πλέον σε χώρους εγκλεισμού ούτε σε κέντρα με αυστηρή ιεράρχηση. Οι τροχιές της εξουσίας είναι μεν άυλες, αλλά ιδεολογικά προσανατολισμένες σε συγκεκριμένες κατευθύνσεις. Η αρχιτεκτονική υπηρετώντας τις νέες κατευθύνσεις και συσχετισμούς διαμορφώνει χώρους-υπόβαθρο των ταχύτατων ανταλλαγών και συνδέσεων. Μέσα σε αυτό το ρευστό σκηνικό, η élite βρίσκει προστασία σε νέους θύλακες εξυπηρέτησης (αεροδρόμια, ξενοδοχεία κ.α.)34. Η διαρκής εναλλαγή πληθώρας ταυτοτήτων διαλύει την έννοια του τόπου –όπως την ορίζει ο ανθρωπολόγος Marc Augé “ως εκεί που ακούγονται τα τύμπανα της φυλής σου”. Η ρευστοποιημένη σύγχρονη πραγματικότητα μπορεί να χαρακτηριστεί από την κατάσταση αεροδρομίου35. Και μάλιστα μεγάλου. Το 1992 ο Marc Augé κατέστησε την έννοια μη-τόπος ως κεντρική για την ανάγνωση και ανάλυση της σύγχρονης πόλης. Στη κατάσταση μη-τόπου δεν επιτρέπεται η ταύτιση με αυτούς, σε αντίθεση από τους παραδοσιακούς χώρους, απαγορεύοντας παράλληλα τις διαπροσωπικές σχέσεις και την κοινωνικοποίηση. Τόποι μετάβασης χωρίς ιδιαίτερα χαρακτηριστικά, με μοναδικό σκοπό τη βέλτιστη εξυπηρέτηση, χωρίς κοινωνική διαντίδραση και ενεργή συμμετοχή. Σε συνδυασμό και με την μετατόπιση του τρόπου παραγωγής από το βιομηχανικό μοντέλο της εν σειρά παραγωγής (Φορντισμός) στο διάχυτο μοντέλο παροχής υπηρεσιών και παραγωγικό κατακερματισμό, οι νέες τεχνολογίες περισσότερο καταργούν χωρικές και χρονικές αποστάσεις παρά υποστηρίζουν μια ταυτότητα. Συνεπώς ο υπερσυνδεδεμένος παγκόσμιος κόσμος, αναδιατάσσει γεωπολιτικές και αρχιτεκτονικές φυσιογνωμίες. Η αρχιτεκτονική ακολουθώντας το κεφάλαιο επενδύσεων (σε ασιατικές χώρες, για παράδειγμα Κίνα, Χόνγκ-Κονγκ) δημιουργεί ένα νέο πελατειακό πεδίο αρχιτεκτονικής αστικής δράσης.36 Ο Koolhaas υπηρετώντας την αγορά και με διάθεση για θετική αναμέτρηση με τη νέα πραγματικότητα θα επιχειρήσει να αρθρώσει κριτικό λόγο για την διερεύνηση ορίων και δυνατοτήτων της αρχιτεκτονικής.

34 Χατζησάββα, Δ. (2009), Η έννοια του τόπου στις Αρχιτεκτονικές Θεωρίες και Πρακτικές: Σχέσεις Φιλοσοφίας και αρχιτεκτονικής στον 20ο αιώνα. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, σελ 289 35 Τουρνικιώτης, Π. (2007), Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: εκδόσεις Futura 36 Sola Morales, I. (1994), Colonisation, Violence, Resistance. In Any-Way. New York: Rizzoli

2. ΑΔΥΝΑΜΙΑ vs ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΙΑ

SMLXL Από το Exodus στο Generic city Architecture is a hazardous mixture of omnipotence and impotence37. Η αρχιτεκτονική είναι ένα επικίνδυνο μείγμα παντοδυναμίας και αδυναμίας. Where there is nothing, everything is possible. Where there is Architecture, nothing (else) is possible38 Όπου δεν υπάρχει τίποτα, τα πάντα είναι πιθανά Όπου υπάρχει αρχιτεκτονική, τίποτα (άλλο) δεν είναι πιθανό What is necessary instead is to imagine ways in which density can be maintained without recourses to substance, intensity without the encumbrance of Architecture39 Αυτό που είναι απαραίτητο είναι να φανταζόμαστε τρόπους με τους οποίους η πυκνότητα μπορεί να διατηρείται χωρίς να προσφεύγει στην ουσία, ένταση χωρίς την επιβάρυνση της αρχιτεκτονικής Since the urban is now pervasive, urbanism will never again be about the “new”, only about the “more” and the modified. It will not be the civilized but about the underdevelopment. Since it is out of control, the urban is about to become a major vector of the imagination. Redefined, urbanism will not only, or mostly, be a profession, but a way of thinking and ideology: to accept what exists. We were making sandcastles. Now we swim in the sea that swept them away40. Δεδομένου ότι το αστικό πλέον είναι διάχυτο, η πολεοδομία δεν θα αφορά ποτέ ξανά το “νέο”, μόνο το “περισσότερο” και το “τροποποιημένο”. Δεν θα αναφέρεται στον πολιτισμό, αλλά στην υπανάπτυξη. Δεδομένου ότι είναι εκτός ελέγχου, ο αστικός σχεδιασμός πρόκειται να γίνει ένας σημαντικός φορέας της φαντασίας. Επαναπροσδιορισμένος καθώς θα είναι, ο αστικός σχεδιασμός δεν είναι μόνο, ή κυρίως ένα επάγγελμα, αλλά ένας τρόπος σκέψης και ιδεολογία: να αποδέχεται ότι υπάρχει. Φτιάχναμε κάστρα από άμμο. Τώρα μπορούμε να κολυμπήσουμε στη θάλασσα που τα παρέσυρε. Το ταξίδι στο Λάγκος θα πραγματοποιηθεί 3 χρόνια μετά.

37 Koolhaas, R. (1995), S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers p. xix 38 Ibid, p. 199 39 Ibid, p. 200 40 Ibid, p. 969

The permanence of even the most frivolous item of architecture and the instability of the metropolis are incompatible. In this conflict the metropolis is, by definition the victor; In its pervasive reality, architecture is reduced to the status of plaything tolerated as décor for the illusions of history and memory41. H μονιμότητα ακόμα και του πιο επιπόλαιου στοιχείου της αρχιτεκτονικής και η αστάθεια της μητρόπολης είναι ασύμβατες. Σε αυτή τη σύγκρουση η μητρόπολη, είναι εξ ορισμού ο νικητής · Μέσα στη διάχυτη πραγματικότητα της, η αρχιτεκτονική περιορίζεται στο να έχει την ιδιότητα ενός παιχνιδιού το οποίο γίνεται ανεκτό ως διακοσμητικό στοιχείο για τις ψευδαισθήσεις της ιστορίας και της μνήμης.

41 Koolhaas, R. (1995), S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers p. 22

Έξοδος ή είσοδος; Βαθύτατα επηρεασμένος από την ουτοπία της σοβιετικής πρωτοπορίας ο Koolhaas ερμηνεύει ζητήματα της πυκνής –ήδη διάχυτης- Μητρόπολης ως προσαρμοστικές ρυθμίσεις στο περιβάλλον των διαθέσιμων ευκαιριών. Ο Pier Vittorio Aureli διαβάζει στο Exodus το Magnitogorsk του Ivan Leonidov και το Continuous Monument των Superstudio42. Ενώ το Magnitogorsk ακολουθεί πιστά την Φονξιοναλιστική λογική και το Continuous Monument μια αέναη, οριζόντια αστικοποίηση, το Exodus προτείνει και υιοθετεί προγραμματικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της μητρόπολης (πάρκα, πλατείες, νοσοκομεία κ.α.). Μιa λωρίδα έντονου προγράμματος διασχίζει το Λονδίνο. Μια λωρίδα ακραίας Μητροπολιτικής επιθυμίας. 2 τείχη την ορίζουν και την προστατεύουν. Σύντομα πολλοί εκλιπαρούν για έξοδο/είσοδο στον μητροπολιτικό παράδεισο της έντονης αστικής ζωής. Το Λονδίνο πλέον είναι χωρισμένο σε καλό και κακό, σε μια μάλλον αλληγορική αναφορά στο τρόπο που προκύπτει και το ανατολικό/δυτικό Βερολίνο. Το εσωτερικό, το καλό, αποτελεί μια εθελοντική φυλακή που παράγει πολιτισμό, ενώ το έξω άθλιο και δυσλειτουργικό αστικό τοπίο. Το τείχος, αποτελεί την μέγιστη αρχιτεκτονική συμβολή στην πόλη (exodus, ανατολικό/δυτικό Βερολίνο). Ο ορισμός της αυστηρώς καθορισμένης πολεοδομίας και αρχιτεκτονικής. Δηλώνεται έτσι, έστω και παραβολικά, η άμεση εμπλοκή του αρχιτέκτονα-πολεοδόμου σε κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα αναδεικνύοντας παράλληλα τη διφορούμενη και επικίνδυνη λογική της αρχιτεκτονικής επί της κοινωνίας43. Η τοποθέτηση του δοκιμίου στην αρχή του S, M, L, XL, μάλλον προϊδεάζει την αδυναμία της αρχιτεκτονικής να ξεφύγει από τους όρους της σύγχρονης καπιταλιστικής πραγματικότητας. Έτσι αφού δέχεται άκριτα την επιρροή της πάνω του ως ένα πανίσχυρο αφεντικό44, θα παίξει με τους νόμους της. Το όριο υπάρχει, ποιο είναι όμως το μέσα και ποιο το έξω;

42 Aureli, P. V. (2011). The Possibility of an Absolute Architecture. Massachusetts: The MIT Press, p. 197 43 Koolhaas, R. (1995). Exodus, or the Voluntary Prisoners of Architecture. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers, p. 5-19 44 Κρητικός, Χ., (2013), Κανόνες και πίστη: Κριτική στο άγχος της ευθύνης του αρχιτέκτονα. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ. 70-71

ε18.-19 West Berliner looking into East Berlin through a crack in the Berlin Wall at the time of its construction. West Berlin, Germany, November 1961 Photo: Don

ε20. Exodus, or the Voluntary Prisoners of Arcitecture, 1972

ε21. Boris Iofan, Palace of the Soviets, 1935

ε22. Λουόμενοι σε πισίνα της Μόσχας Photo: 55 Carl de Keyser

Αρχιτεκτονική Ο Koolhaas βρίσκει απάντηση στο κατασκευασμένο χάος της μοντερνίστικης πόλης την ελάχιστη συμβολή στην πρακτική της πολεοδομίας. Η αρχιτεκτονική ενοχοποιείται ως μια εξουσιαστική συνθήκη στο χώρο και υποβαθμίζεται ως παιχνίδι και άσκηση ύφους. Υπογραμμίζει πως εν τέλει η αρχιτεκτονική –και η σημαντική συμβολή στον πολεοδομικό σχεδιασμό αποτελούν το μέγιστο ανθρώπινο περιορισμό. Η ματαιότητα αυτή, της κάθε μορφής αρχιτεκτονικής έγκειται στην πολεμική του κατά του μοντερνίστικου μοντέλου της φονξιοναλιστικής πόλης. Αποδεσμεύεται από ιδεολογίες και απομυστικοποιεί ερμηνείες και ορισμούς του αρχιτεκτονικού χώρου. Οι αρχιτέκτονες υποστηρίζει ποτέ δεν μπόρεσαν να εξηγήσουν, να ορίσουν το χώρο, οι υπολειμματικοί χώροι (Junkspace) είναι η τιμωρία μας για τη μυστικοποιήση τους. Με μια αλληγορική ιστορία στο άρθρο “Palace of the Soviets” καταδικάζει το χτισμένο45. Το κτήριο της 3ης Διεθνούς δεν χτίζεται ποτέ, τα θεμέλια του μετατρέπονται σε μια αχανή πισίνα. Το πρόγραμμα της πισίνας τελικά λειτουργεί. Το κενό κερδίζει το χτισμένο. Η αρχιτεκτονική χάνει.

Η γενική πόλη είναι απάντηση; Το “The generic city” είναι το τελευταίο δοκίμιο και το αποτέλεσμα 1344 σελίδων χαοτικής ερμηνείας. Ο Koolhaas εδώ παρουσιάζει μια παράδοξη πολεοδομική σκέψη. Απόλυτη αποδέσμευση από την ιστορική πόλη και επικράτηση μιας γενικής μητρόπολης. Η παραδοσιακής πόλη, πέρα από την δέσμευση της ταυτότητας στη προσπάθεια της να παραμείνει το κοινωνικό κέντρο, είναι “μολυσμένη” από τις δυνάμεις του μοντερνισμού. Χαρακτηριστικά που την εγκλωβίζουν στην ίδια της την αναζήτηση για ταυτότητα. Η απάντηση που δίνει στα πλαίσια της γενικής πόλης είναι το μη αυστηρά ορισμένο χάος. Οριζόντια και κατακόρυφη αστικοποίηση, έλλειψη συγκεκριμένης ταυτότητας, ομογενοποίηση. Ο ουρανοξύστης επικρατεί ενώ το shopping αποτελεί το βασικό στοιχείο δημόσιας ζωής46. Η αρχιτεκτονική και η πολεοδομία έχουν χάσει οριστικά. Η πόλη κέρδισε. Η εμμονή όμως στην απουσία αρχιτεκτονικής και στην ματαιότητά της, πιθανότατα να είναι και ο ισχυρότερος μαγνήτης στο κατώφλι της πιο ασχεδίαστης πόλης. Το Λάγκος.

45 Koolhaas, R. (1995). Last Apples. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers, p. 823-825 46 Koolhaas, R. (2001). Generic City, translated by Aesopos Y., In: Y. Aesopos and Y. Simeoforidis, ed. Metapolis 2001: The Contemporary (Greek) City. Athens: Metapolis Press, p. 253

Μοντέρνο (Le Corbusier) vs Koolhaas Μοντέρνα αστικοποίηση, Χάρτα Αθηνών Ενώ οι θέσεις του Le Corbusier για την πόλη και την πολεοδομία, είναι αρκετά δύσκολο να αποκρυπτογραφηθούν, λόγω των αντίθετων ερμηνειών που μπορούν να λάβουν οι αντιφατικές του θεωρήσεις, η μοντέρνα αστικοποίηση είναι ξεκάθαρη47. Βασίζεται κυρίως σε νέες κατασκευαστικές τεχνολογίες και τις δυναμικές που της παρέχουν. Αναζητά νέους τρόπους κατοίκησης και δημόσιας, κοινωνικής ζωής σύμφωνα με τις αρχές του φονξιοναλισμού. Ο τύπος της πολυκατοικίας επικρατεί, απαλλάσσοντας το έδαφος από πρόγραμμα. Οι χρήσεις και οι λειτουργίες της πόλης ιεραρχούνται αυστηρά με πολεοδομικά κριτήρια και σαφή όρια. Η πόλη λειτουργεί ως μηχανή. Το σπίτι είναι μια μηχανή για να κατοικείς48 Η πόλη είναι ένα εργαλείο49

Εργασία, κατοικία, αναψυχή, κυκλοφορία, διαχωρισμό λειτουργιών Οι θεμελιώδεις αρχές του 4ου CIAM, οδηγούν στον απόλυτο διαχωρισμό στο άστυ, στο zoning50 Πολεοδομία της Μακέτας Διακηρύξεις των μοντερνιστών του μεσοπολέμου όπως ο έντονος ταξικός διαχωρισμός, απολυταρχικές δομές στο χώρο και δημιουργία αστικού χώρου χωρίς αστική αίσθηση συνθέτουν ένα απολυταρχικό πλαίσιο το οποίο θα δεχθεί έντονη κριτική. Η θέση του Koolhaas απέναντι στις αρχές αυτές πυροδοτούν και την ριζοσπαστικότητα του. Η πόλη θα χαρακτηριστεί ως μια μεγάλη μακέτα με αχανείς, ανοίκειους χώρους, σε μια πλαστική σύνθεση όγκων51.

47 Σαρηγιάννης, Γ. (2014), Δεσποτόπουλος - Le Corbusier: Χάρτα της Αθήνας του 4oυ CIAM και Χάρτα της Αθήνας ΙΙ στην Ημερίδα και έκθεση αφιερωμένη στο έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου 48 Le Corbusier, (2004). Για μια Αρχιτεκτονική, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Αθήνα: εκδόσεις Εκκρεμές, (1923: Vers une Architecture.), σελ. 82 49 Σαρηγιάννης, Γ. (2014), Δεσποτόπουλος - Le Corbusier: Χάρτα της Αθήνας του 4oυ CIAM και Χάρτα της Αθήνας ΙΙ στην Ημερίδα και έκθεση αφιερωμένη στο έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου, αναφορά στο LC, Urbanisme, 1925 50 Σαρηγιάννης, Γ. (2014), Δεσποτόπουλος - Le Corbusier: Χάρτα της Αθήνας του 4oυ CIAM και Χάρτα της Αθήνας ΙΙ στην Ημερίδα και έκθεση αφιερωμένη στο έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου 51 Ibid

Κριτική Ο Lefebvre θα τονίσει την αποτυχία των μοντερνιστών πολεοδόμων για συνοχή και συγκρότηση στο άστυ. Στην πολεοδομική αναπαράσταση, αναφέρει, ο όρος “ζώνες” συνεπάγεται με διαχωρισμό, στεγανοποίηση, απομόνωση και εν τέλει στα χωροθετούμενα γκέτο52. Ο κόσμος διαμοιράζεται σύμφωνα με αρχές μακριά από την κοινωνική πρακτική, δημιουργώντας αστικές ασυνέχειες και έντονες κοινωνικές αδικίες. Παραδόξως η ίδια η διαδικασία του zoning παράγει ασυνέχειες. Η στεγανοποίηση στο όριο από τον απόλυτη κατάτμηση του αστικού τοπίου διαπλάθει κενά ανάμεσα στις αυστηρές ζώνες λειτουργίας, παρά την αλλεπάλληλη διαδοχή των δραστηριοτήτων. Ασυμβατότητες όμορων χρήσεων και η απροσδιοριστία των σχισμών στο κτισμένο, γεννούν και την μεγάλη ασάφεια των παραπάνω χώρων. Το Λάγκος αποτελεί μια τέτοια “νεκρή” ζώνη. Και μάλιστα συνεχής. Προκαλεί αμηχανία και η απόπειρα σχεδιασμού του, πιθανότατα, αδύνατη. Αλλά όχι η μελέτη του. Modernim’s alchemistic promise – to transfer quantity through abstraction and repetition- has been a failure, a hoax53. Η αλχημιστική υπόσχεση του μοντερνισμού - να μεταφέρει την ποσότητα μέσω της αφαίρεσης και της επανάληψης - ήταν μια αποτυχία, μια φάρσα

52 Lefebvre, H. (2007), Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης- Κ. Λωράν, Αθήνα: εκδόσεις Κουκίδα (1968: Le Droit à la Vill), σελ. 132 53 Koolhaas, R. (1995). What Ever Happened to Urbanism. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers, p. 961

ε23. Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan, 1977

ε24 Delirious New York: Essence of the Rochettes’ Performance

ε25. Le Corbusier, Ville radieuse, 1930 59

Manhattan vs Radiant City Ο Koolhaas στην κριτική του στις μοντερνιστικές αντιλήψεις για το μέλλον του αστικού τοπίου θα προτάξει το Μανχάταν. Ένα χωρίο σε κλίμακα μητρόπολης, που βασίζεται στη συνύπαρξη, στο αστικό ντελίριο, στις υποδομές και στις πολλαπλές προσεγγίσεις στη ζωή και την καθημερινότητα. Αντίθετα θα προτάξει ως αποτυχία του μοντέρνου και της πολεοδομίας του τις δυνάμεις και δράσεις απόλυτης τακτοποίησης και εξυγίανσης της αστικής συμφόρησης. Η Radiant City του Le Corbusier προτείνει με βάση αυτή τη λογική έναν αυστηρό κάναβο στα σημεία του οποίου τοποθετούνται ουρανοξύστες. H κριτική του Koolhaas θα επικεντρωθεί και στο ρυθμό του κανάβου των 400 μέτρων, απόσταση αποτρεπτική για κοινωνική ζωή και αλληλεπίδρασης των κατοίκων54. His real intention in the Radiant City is even more destructive: to solve the problem of congestion. […] Marooned in grass, his Cartesian skyscrapers convicts are lined up 400 meters apart (i.e., eight Manhattan blocks) They are spaced out beyond any possible association. […] When he first strips, then isolates the Skyscraper and finally connects them with a network of elevated highways so that automobiles (=businessmen =modern) instead of pedestrians (= medieval) can shuttle freely from tower to tower over a carpet of chlorophyll-producing agents, he solves the Problem but kills the Culture of Congestion. He creates the urban non-event that New York’s own planners always avoided (despite their lip service to it): Decongested Congestion55. Η αληθινή πρόθεσή του στην Ακτινοβόλα Πόλη είναι ακόμα πιο καταστροφική: θέλει να λύσει το πρόβλημα της συμφόρησης. […] Πνιγμένοι στο πράσινο, οι Καρτεσιανοί ουρανοξύστες απέχουν 400μ ο καθένας από τον διπλανό του (8 οικοδομικά τετράγωνα του Μανχάταν). Η απόστασή τους αποτρέπει κάθε πιθανό συσχετισμό. […] Αρχικά απογυμνώνει, στη συνέχεια απομονώνει τον ουρανοξύστη και τελικά τον συνδέει σε ένα δίκτυο υπερυψωμένων αυτοκινητόδρομων ώστε τα αυτοκίνητα (= μοντέρνο) αντί για τους πεζούς (= μεσαιωνικό) να μπορούν να κινούνται ελεύθερα από πύργο σε πύργο πάνω από μια μοκέτα από μέσα παραγωγής χλωροφύλλης. Λύνει το πρόβλημα αλλά καταστρέφει τον Πολιτισμό της Συμφόρησης. Δημιουργεί την πόλη χωρίς γεγονός που οι σχεδιαστές της Νέας Υόρκης πάντα απέφευγαν: την Αποσυμφορυμένη συμφόρηση .[…]

54 Koolhaas, R. (1994). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. 2nd ed. New York: The Monacelli Press 55 Ibid.

Villette-Τοπιακή Πολεοδομία Η θεωρία της Τοπιακής πολεοδομίας, βασιζόμενη στις αρχές που εισάγει ο διαγωνισμός της Villette56, προσπαθεί να ξεπεράσει της σκοτεινές ζώνες, να ανατρέψει την απόλυτη ταξινόμηση. Αποτελεί ένα πολύ σημαντικό εργαλείο προσέγγισης των αόρατων υπολειμματικών χώρων, των αστικών ασυνεχειών.

Πρόγραμμα Its design should therefore be the proposal of a method that combines architectural specificity with programmatic indeterminacy57. Ο σχεδιασμός του συνεπώς πρέπει να είναι η πρόταση μιας μεθόδου που συνδυάζει την αρχιτεκτονική ακρίβεια με την προγραμματική απροσδιοριστία.

How to design a social condenser, based on horizontal congestion58 Πως να σχεδιάσεις έναν κοινωνικό πυκνωτή, βασισμένο στην οριζόντια συμφόρηση What La Villette finally suggested was the pure exploitation of the metropolitan condition: density without architecture, a culture of “invisible congestion”59 Αυτό που τελικά κατάφερε να προτείνει η Villette ήταν η καθαρή εκμετάλλευση της Μητροπολιτικής συνθήκης: πυκνότητα χωρίς αρχιτεκτονική, ένας πολιτισμός του “αόρατης συμφόρησης” Ήδη από την προκήρυξη του διαγωνισμού, το πάρκο της Villette προορίζεται για ένα μητροπολιτικό αστικό χώρο, φορτισμένο με πρόγραμμα. Όχι απλοϊκή αναπαράσταση ή μίμηση του φυσικού τοπίου. Το πρόγραμμα ως συνθετικό εργαλείο για τους ΟΜΑ είναι το κύριο χαρακτηριστικό της πρακτικής τους στην αντιμετώπιση ζητημάτων αστικοποίησης. Η ενορχήστρωση του πολύπλοκου προγράμματος της Villette, συνεπώς, αποτελεί και την πρόταση του Koolhaas, για ένα πρώην terrain vague όπως αυτό της Villette.

56 Αναγνωστόπουλος, Α. (2018), Τοπιακή Πολεοδομία: Ο κόλπος του Κούταβου μέσα από το Πάρκο της Villette. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ. 16 57 Koolhaas, R. (1995). La Villette. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers, p. 921 58 Ibid, p. 921 59 Ibid, p. 937

ε26. The Pleasure of Architecture, Alex Wall, 1983

ε27. OMA, Villette: Διάγραμμα προγράμματος, ζωνών, Confetti, κυκλοφορίας και τελικού Layer, 1982 63

Η πρόταση υποδιαιρείται σε 3 φάσεις. Στην πρώτη το διάγραμμα προγράμματοςκάλυψης εκτείνεται σε όλη την έκταση του γηπέδου. Στη δεύτερη το διάγραμμα διαιρείται σε παράλληλες ζώνες μήκους 50 μέτρων. Υποστηρίζουν με τη σειρά τους την παρουσία των μητροπολιτικών προγραμματικών στοιχείων της πρότασης (θεματικοί κήποι κ.α.). Η εναλλαγή των ζωνών είναι τυχαία με προϋπόθεση να μην παρουσιάζονται όμοιες όμορες λειτουργίες. Έτσι επιτυγχάνεται ο μέγιστος αριθμός ορίων μεταξύ διαφορετικών χρήσεων. Φαινομενικά ασύμβατες χρήσεις και ο μέγιστος αριθμός της γειτνίασής τους, έχουν ως αποτέλεσμα το μέγιστο αριθμό γεγονότων. Τέλος ο κλειστός χώρος αντιμετωπίζεται ως χωρικό θραύσμα. Απλώνεται σε όλη την έκταση, με τη χρήση 6 διαφορετικών κανάβων, ανάλογα με χρήση τους. Η σχέση μεταξύ των κανάβων είναι τυχαία και κανένα από τα θραύσματα δεν συμπίπτει με άλλο. Όρια, ζώνες και θραύσματα συνθέτουν μια κατασκευασμένη τυχαιότητα αποτελώντας την υποδομή (infrastructure) των γεγονότων που μπορούν να συμβούν –με βάση την πυκνότητα- του αστικού τοπίου.

Πρακτική Το αντικείμενο του σχεδιασμού είναι το πρόγραμμα. Η αρχιτεκτονική απλά εργαλείο του σχεδιασμού και το έδαφος το αντικείμενο που μεταβάλλεται διαμορφώνοντας χώρους πάνω σε αυτό. Σε αντίθεση με την αρχιτεκτονική σύνθεση, η τοπιακή πολεοδομία ορίζει τον αστικό ιστό ως την υποδομή και το υπόβαθρο για αστικά γεγονότα και διαδικασίες.60 Η διάχυτη πόλη, αποτελεί γεγονός και οι δομές της τον τόπο σχεδιασμού. Η απόλυτη ιεράρχηση και απομόνωση λειτουργιών της φονξιοναλιστικής πολεοδομικής πρακτικής εγκαταλείπεται. Επιλέγεται η μέθοδος της διαστρωμάτωσης εκφράζοντας το πλαίσιο πόλης στο οποίο ανήκει. Οι λειτουργίες και το πρόγραμμα είναι ελεύθερες να αλληλοκαλύψουν το ένα το άλλο. Κάθε περιοχή και τα στοιχεία που την αποτελούν, μπορούν έτσι να επιτελέσουν περισσότερες από μια λειτουργίες. Επομένως η παρουσία ανθρώπων διαφορετικές χρονικές στιγμές, σε κοινές εγκαταστάσεις επιτυγχάνεται61. Οι άγραφες περιοχές του υπολείμματος του πολεοδομικού zoning, όπως terrain vague, αστικά κενά, νεκρές ζώνες αποτελούν πλέον οντότητα62, διεκδικώντας θέση στην πολεοδομική πρακτική. Το Λάγκος αποτελώντας ένα τέτοιο γίνεται αντικείμενο θεώρησης, του δημιουργού που αμφισβήτησε με ιδιαίτερα ριζοσπαστικό λόγο το μοντέρνο και την πολεοδομία που γέννησε. Το Λάγκος απαντά στη μοντέρνα πολεοδομία ότι πόλη σαν το Λάγκος δεν λειτουργεί63. Το Λάγκος δεν προσπαθεί να φτάσει εμάς, εμείς προσπαθούμε να φτάσουμε το Λάγκος64. 60 Wall, A. (1999). Programming the Urban Surface. In: J. Corner, ed. Recovering Landscapes. New York: Princeton Architectural Press, p. 233-247 61 Jacobs, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. New York: Vintage Books, p.152 62 Γεωργιάδου, Α., Κάτση Σταματούκου, Γ. (2017), Γκάνα: Δυστοπία^-1. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ. 36 63 Lagos, Koolhaas. (2002), Written and Directed by Bregtje van der Haak, Icarus Film 64 Lagos Wide & Close: An Interactive Journey in an Exploding City. (2005), online Video

ε28. OMA, Villette: Διάγραμματα τομών, 1982

ε29. Villette, προκήρυξη του διαγωνισμού, EPPGHV, 1982 65

ε30. OMA, Villette,1982

LAGOS Η δυναμική της υπερνεωτερική πόλης έγκειται και στο γεγονός ότι αφορά πολύ περισσότερους από τους κατοίκους της, -μέσα ή έξω από τα ήδη ασαφή όρια της-. Ομάδες των κατοίκων της που αδυνατούν να ενταχθούν ή να προσαρμοστούν στο πλέγμα σχέσεων που έχει δημιουργήσει η πόλη, βρίσκουν καταφύγιο σε δικά τους δίκτυα και επαναπροσδιορίζουν ως άστυ τα απομεινάρια της επίσημης πόλη65. Οι λιγότερο προνομιούχοι, οι αποκλεισμένοι σαν τους έγκλειστους του exodus, από τα αγαθά της κοινωνίας δυναμιτίζουν τη συνέχεια των πόλεων, δημιουργούν άλλους κατά το Φουκό τόπους. Η αστική ασυνέχεια, η δυστοπική πλευρά του κόσμου, το Λάγκος, καθαρίζει επιμελώς τη δυτική τακτοποιημένη πόλη, καταδικάζοντας τις μειονοτικές αυτές ομάδες σε τόπους που δεν τους αναλογούν.

Τοίχος Η εκρηκτική αστικοποίηση στην οποία έγινε μάρτυρας το Λάγκος της προηγούμενες δύο δεκαετίες, με ρυθμό αύξησης 1000 κατοίκων ανά μέρα, ανάθεσε στο φυσικό όριο της ιδιοκτησίας μια νέα δοκιμασία66. Ο τοίχος, χτισμένος κατά κανόνα από τσιμεντόλιθο, σπασμένο γυαλί και συρματόπλεγμα, αποτελεί μια μηχανή προστασίας και απομόνωσης67. Είναι περισσότερο ένας τρόπος ελέγχου της επιφάνειας του εδάφους από ότι μια κατασταλτική και βίαια μηχανή. Στο Λάγκος ο δημόσιος χώρος συνεχώς ορίζεται με νέους τρόπους. Στο πεζοδρόμιο παρατηρείται συμφόρηση επαγγελματιών κάθε είδους: μικροπωλητές, ράφτες, κομμωτές, μηχανικοί. Αναζητούν άναρχα τη νομιμοποίηση τους στο χώρο. Διεκδικούν επίμονα τη ζωή, το θεμελιώδες δικαίωμά τους, στην δυστοπική γωνία του παγκόσμιου χάρτη. Το εσωτερικό, που ορίζει ο χώρος, δεν παραμένει απαραίτητα στατικό. Τα συγκροτήματα αναπαράγουν και περιστασιακά αναδημιουργούν τους εαυτούς τους. Η διαδικασία αυτή μοιάζει με μια ανεστραμμένη προαστοικοποίηση. Το προάστειο εκρήγνυται στην καρδιά του Λάγκος και δεν το περιγράφει, όπως στην παραδοσιακή δυτική Μητρόπολη Τοίχος ως υποδομή Ο τοίχος στο Λάγκος, παραδόξως φορτίζεται με πρόγραμμα. Πέρα από την αποσχιστική του δράση, μπορεί να υπάρξει και αυτόνομα. Το πάχος του φτάνει τα 1,2 μέτρα68. Έτσι αυτό το τρισδιάστατο όριο μεταλλάσσεται σε ζωτικό χώρο που μπορεί να οικειοποιηθεί με πολλούς τρόπους. Αγρότες, κυνηγώντας το αστικό όνειρο, χωρίς καμία ελπίδα άμεσης στέγασης, φτάνοντας στο Λάγκος χρησιμοποιούν το πάχος του τείχους για χώρο ύπνου. Οι χιλιάδες πλανόδιοι πωλητές, με τη σειρά τους, ως αποθηκευτικό χώρο. Η πυκνή και έντονη αστική ζωή στο Λάγκος απαιτεί αυτοσχεδιασμούς, στην μάχη της για επιβίωση. 65 Λέφας, Π. (2008). Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση: Από τον Heidegger στον Koolhaas., Πλέθρον, σελ. 197 66 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, ACTAR, p. 663 67 Ibid 68 Lagos Wide & Close: An Interactive Journey in an Exploding City. (2005), online Video

ε31. Τοίχος, Lagos, Nigeria

ε32. Το φώς του -κατά Baumann68 προβολέα Photo: Paolo Pellegrin

ε33. Διάγραμα κυκλοφοριακής συμφόρησης στο Lagos

Όλα είναι δρόμος Στη δυτική μεγαλούπολη, η πλήξη της κυκλοφοριακής συμφόρησης (congestion) αποφεύγεται με την ελαφρότητα που προσφέρει το ραδιόφωνο. Στο Λάγκος σηματοδοτεί την έναρξη μιας άκρατης επιχειρηματικότητας. Όταν το αυτοκίνητο σταματά –και σταματά συνεχώς- η συναλλαγή ξεκινά. It was a city that had been turned against itself. There was a bridge that became the perfect trap for crimes, which began with nails being scattered to cause flat tyres. If the driver stopped, the car would be dismantled in 20 minutes and the parts thrown overboard [to people waiting below]. The system had turned into a kind of destructive device that could be used against people69. Ήταν μια πόλη που είχε στραφεί εναντίων της. Υπήρχε μια γέφυρα όπου ήταν η τέλεια παγίδα για εγκλήματα, τα οποία ξεκίναγαν με καρφιά που προκαλούσαν ξεφουσκωμένα λάστιχα. Αν ο οδηγός σταμάταγε, το αυτοκίνητο μπορούσε να αποσυναρμολογηθεί σε 20 λεπτά και τα κομμάτια του να πεταχτούν από κάτω (σε ανθρώπους που περιμένουν από κάτω). Το σύστημα είχε εξελιχθεί σε μια καταστροφική συσκευή που μπορούσε να χρησιμοποιηθεί εναντίων ανθρώπων.

Go-slow και no-go Οι όροι go-slow και no-go είναι μέρος ενός δημοφιλούς λεξιλογίου, που επεκτείνουν το λόγο από τη κίνηση και την κυκλοφορία στο επίπεδο της αστικής συνείδησης. Το go-slow περιγράφει την πανταχού παρούσα κυκλοφοριακή συμφόρηση (congestion): η επιχειρηματική δραστηριότητα έγκειται στην αιχμαλωσία της από το πλάτος του δρόμου. Το no-go από την άλλη πλευρά περισσότερο ένας χώρος από μια κατάσταση. Ορίζεται από αποτυχημένο σχεδιασμό, εγκληματικότητα και φυσική κατάρρευση του δρόμου. Η κατάργηση του αυτοκινητοδρόμου, προκυμμένου να εξυπηρετηθούν εμπορικές δραστηριότητες, προκύπτει από μια συλλογική πρακτική. Πολλές φορές ομάδες βάζοντας εμπόδια σε σημεία του αυτοκινητοδρόμου εκτρέπουν την πορεία. Η πόλη γίνεται ένα υπόβαθρό μηχανοκίνητου εδάφους και εμπορικής συναλλαγής. Γειτονιές, άλλοτε γκρίζες ζώνες στο χάρτη, αποκτούν υπόσταση70. Η βραδύτητα του Λάγκος υπερέχει. Οι δρόμοι ταχείας κυκλοφορίας προορισμένοι να διοχετεύον την κίνηση σε απομακρυσμένες περιοχές είναι αγνώριστες ακόμα και για το μάτι του χαρτογράφου. Στο σχέδιο φαινομενικά λειτουργούν και οργανώνουν το άστυ: η πόλη μοιάζει διασυνδεδεμένη. Ωστόσο η εντύπωση αυτή είναι απατηλή. Το Λάγκος δεν έχει δρόμους, όπως ανεπαρκώς ορίζονται στο δυτικό λεξιλόγιο ως δίκτυα ή κανάλια. Αντίθετα έχει κάγκελα και πύλες, φράγματα και επιχειρηματίες που ελέγχουν τα τμήματα του δρόμου71. 69 Michael, C. (2016), ‘Lagos shows how a city can recover from a deep, deep pit’: Rem Koolhaas talks to Kunlé Adeyemi in The Guardian Weekend 70 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 685-686 71 Ibid.

ε34. Αυτοκινητόδρομος, δίαβαση τρένου, αγορά. Oshodi, Lagos, Nigeria

ε35. OMA, 1991, Yokohama Masterplan

ε36. OMA, 1991, Yokohama Masterplan 72

2 λειτουργίες The district, and indeed as many of its internal parts as possible, must serve more than one primary function; preferably more than two. These must insure the presence of people who go outdoors on different schedules and are in the place for different purposes, but who are able to use many facilities in common72. Kάθε περιοχή και τα στοιχεία που την αποτελούν, πρέπει να επιτελούν περισσότερες από μια λειτουργίες, καλύτερα πάνω από δύο. Αυτές εξασφαλίζουν την παρουσία ανθρώπων σε διαφορετικές χρονικές στιγμές, οι οποίοι βρίσκονται στην περιοχή με διαφορετικούς σκοπούς, χρησιμοποιώντας ωστόσο κοινές εγκαταστάσεις.

Ο δημόσιος χώρος, χώρος έντονης συλλογικότητας και κοινωνικής ζωής, ως υπόλειμμα του κτιστού, βασίζεται στην προγραμματική του πυκνότητα. Παραμένει χωρίς καμιά θεσμική υπόσταση, απειλώντας έτσι την ίδια του την λειτουργία, φανερώνοντας το ευάλωτο της ύπαρξής του. Ωστόσο ως έντονα προγραμματιστικά χώρος βρίσκει συνεχώς τρόπους να καλύψει τα –σοβαρά- μειονεκτήματα του. Οι ράγες τρένου στην περιοχή Oshodi δείχνουν το δρόμο. Αρχικά το τρένο διέσχιζε την περιοχή με μια συγκεκριμένη συχνότητα. Κάποια στιγμή η συχνότητα μειώθηκε, στο βαθμό 2 τρένων τη μέρα. Παράλληλα οι γραμμές είχαν δημιουργήσει πολλές κοινότητες και συνεπώς πυκνότητα. Έτσι κάθε φορά που το τρένο δεν διασχίζει την περιοχή, ο χώρος μετατρέπεται σε υπεραγορά. Κάποια στιγμή, που το τρένο διασχίζει τις ράγες, το παζάρι δεν σταματά. Αντιθέτως αυξάνεται. Συναλλαγές πραγματοποιούνται, λόγω της χαμηλής ταχύτητας μεταξύ επιβατών και κατοίκων της περιοχής73. Έντονη πυκνότητα, προγραμματιστική έκρηξη και αυτό-οργάνωση. Μια γειτονιά ξεχασμένη. Η νεκρή ζώνη έχει γίνει αποικία.(καθώς το Oshodi είναι από τις μεγαλύτερες παραγκούπολεις στον κόσμο) Η αυτό-οργάνωση υπάρχει, εγγεγραμμένη σε ένα μεγαλύτερο και περίπλοκο σύστημα. Η παράξενη σχέση της μεταξύ αυτό-οργάνωσης και δυσλειτουργίας σίγουρα αποτελεί ένα μάθημα.

72 Jacobs, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. New York: Vintage Books, p.152 73 Michael, C. (2016), ‘Lagos shows how a city can recover from a deep, deep pit’: Rem Koolhaas talks to Kunlé Adeyemi in The Guardian Weekend

The real thing we tried to look at is what happens to a society when the state is absent. At that point, the state had really withdrawn from Lagos; the city was left to its own devices, both in terms of money and services. That, by definition, created an unbelievable proliferation of independent agency: each citizen needed to take, in any day, maybe 400 or 500 independent decisions on how to survive that extremely complex system. That was why the title [of the unpublished book] became Lagos: How it Works, because it was the ultimate dysfunctional city – but actually, in terms of all the initiatives and ingenuity, it mobilised an incredibly beautiful, almost utopian landscape of independence and agency74. Το ζητούμενο που προσπαθήσαμε να δούμε (στο Λάγκος) είναι τι συμβαίνει σε μια κοινωνία όταν το κράτος είναι απών. Σε αυτό το σημείο, το κράτος είχε αποσυρθεί εντελώς από το Λάγκος: η πόλη είχε αφεθεί στους δικούς της μηχανισμούς, ταυτόχρονα σε όρους οικονομικούς και συστημάτων. Αυτό, εξ ορισμού, δημιούργησε έναν απίστευτο πολλαπλασιασμό ανεξάρτητων οργανισμών: κάθε κάτοικος έπρεπε να πάρει πιθανότατα 400 ή 500 αυτόνομες αποφάσεις στο πως να επιβιώσει σε αυτό το πολύπλοκο σύστημα. Για αυτό και ο τίτλος (του αδημοσίευτου βιβλίου) ήταν Λάγκος: πώς λειτουργεί, επειδή ήταν η απόλυτη δυσλειτουργική πόλη – αλλά παραδόξως, με όρους πρωτοβουλίας και εφευρετικότητας, δημιουργήσαν ένα, σχεδόν ουτοπικό, τοπίο ανεξαρτησίας και οργάνωσης.

Oshodi – Πρόγραμμα Σε έναν αποτυχημένο ανισόπεδο κόμβο, που ποτέ δεν κατάφερε να εκπληρώσει το σκοπό του σχεδιασμού του, φιλοξενείται μια από τις πιο έντονες αγορές στον κόσμο. Μόνιμα προσωρινή η ημιτελής διάταξή του, αυξάνει δραματικά την προγραμματιστική του δράση. Εκμεταλλεύεται την αλληλεπίδραση μεταξύ δύο διαφορετικών κανόνων κίνησης: μια γρήγορη διάβαση στο ανώτερο επίπεδο και ένα περίπατο στο χαμηλότερο. Υπηρεσίες και λειτουργίες θα αποικίσουν στις άλλοτε μηχανοκίνητες υποδομές, προσφέροντας μια έντονα προγραμματιστική αλληλοκάλυψη: σταθμός τρένου, στάση υπεραστικών και αστικών λεωφορείων, υπεραγορά, τζαμί, εκκλησία, υπαίθρια συνεργεία, κομμωτήρια κ.α.. Η αποτυχία του σχεδιασμού καταγγέλλεται επιτυχώς από την επιτυχία της αγοράς. Ένας εντελώς δυσλειτουργικός κόμβος, μετατρέπεται σε ένα αποτελεσματικό παζάρι. Έργο –και μάλιστα όλων των κατοίκων- στους όρους του Lefebvre. Προβάλλουν στο φυσικό έδαφος, το επίπεδο της άμεσης ζωής. Χωρίς να επιβάλλεται από καμία ανώτερη ή απολυταρχική δύναμη ως σύστημα, ορίζει το δικό του. Και εγγράφεται σε αυτό. Η εξαναγκαστική ορθολογικότητα δεν το καθιστά τελειωμένο βιβλίο, αλλά tabula rasa των ίδιων των κατοίκων στη μάχη για ζωή, στο δικαίωμά τους στην ίδια τους την πόλη75.

74 Michael, C. (2016), ‘Lagos shows how a city can recover from a deep, deep pit’: Rem Koolhaas talks to Kunlé Adeyemi in The Guardian Weekend 75 Lefebvre, H. (2007), Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης- Κ. Λωράν, Αθήνα: Κουκίδα, σελ. 94

Οι απαγορευμένες ζώνες (no-go) μετατρέπουν τη συμφόρηση σε προορισμό, την αποτυχημένη υποδομή σε λειτουργική αγορά. Διεκδικούμενο από πωλητές, τοπικούς συμβούλους, agrebos το Oshodi δεν ανήκει αποτελεσματικά σε κανέναν. Συνεχώς διακοπτόμενο από τρένο το Oshodi παραμένει σε μια διαρκής κατάσταση ροής. Ανεφοδιάζει και επαναπροσδιορίζει τον εαυτό του μέσω των συσσωρευμένων γεγονότων. Προγραμματίζει μεταβαλλόμενες διαδικασίες και δραστηριότητες που μετασχηματίζουν συνεχώς την εικόνα του αστικού τοπίου που έχει καταλάβει. Φαινόμενα κοινωνικής αλληλεπίδρασης που συμβαίνουν στιγμιαία και απρόβλεπτα, κοινωνικά γεγονότα που o Koolhaas αναζητά 20 χρόνια πριν στην Villette και 6 στο S, M, L, XL, τα αντικρίζει στο τελικό τους στάδιο στο Λάγκος.

ε37. Ντελίριο στο Λάγκος: Αυτοκινητόδρομος-δίαβαση τρένουαγορά. Oshodi, Lagos, Nigeria

ΑΝΑΦΟΡΕΣ Η μετάβαση από τις παραδοσιακές μεθόδους σύνθεση και σκέψης σε ένα νέο τρόπο σχεδιασμού και αντιμετώπισης του αστικού τοπίου, στην πρακτική του Koolhaas βασίζονται σε ένα ισχυρό θεωρητικό υπόβαθρο. Υπόβαθρο που δικαιολογεί τη μεθοδολογία πίσω από την πρακτική. Η αναζήτηση του για τη συνθήκη που συγκροτεί τη σύγχρονη, διάχυτη μητρόπολη, όπως η Νέα Υόρκη, το Βερολίνο, το Λάγκος. Επηρεάζεται βαθύτατα από την αρχιτεκτονική της ρωσικής πρωτοπορίας και από το Downtown Athletic Club στο Μανχάταν. Κοινωνικός Πυκνωτής (Social Condenser) Οι αρχιτέκτονες της Ρωσικής πρωτοπορίας, ονειρευόμενοι ένα πλαίσιο σοσιαλιστικής ζωής αναζητούν αρχιτεκτονικές, κατασκευαστικές και πολεοδομικές λύσεις για την κατάκτηση αυτού του στόχου. Το κλαμπ ή η εργατική λέσχη μετά τη δεκαετία του 20, παύει να αποτελεί το χώρο συνάθροισης της αριστοκρατίας και της μεγαλοαστικής τάξης, όπως οριζόταν μέχρι τότε. Αντίθετα αποτελεί ένα κοινωνικό εργοστάσιο (Θα χαρακτηριστεί από το Lissitzki). Μια σχολή ανάπτυξης του πολιτιστικού επιπέδου, όπου η νέα εργατική τάξη ξεκουράζεται, διευρύνει τους πνευματικούς της ορίζοντες και ασχολείται με πολιτιστικά και αθλητικά ενδιαφέροντα. Κτήριο που δεν διανέμει απλά τη κουλτούρα, αλλά τη δημιουργεί. Το εξαιρετικά σύνθετο πρόγραμμα του, αποτελεί μέρος της αρχιτεκτονικής μελέτης παράγοντας γεγονότα και πολιτισμό76. Οργάνωση της εργασίας σε κλαμπ ενός νέου κοινωνικού τύπου. Μέσα εργασίας: 1 Αναλυτική εργασία σε βάθος (στο εργαστήριο). Μαζική εργασία: 1. Πλατειά πληροφόρηση για τις εργασίες στο εργασήριο 2 Διαλέξεις. 3 Σπορ, αθλητικά και στρατιωτικά παιγνίδια. 4 Εργασία στο Μουσείο 5 Συγκεντρώσεις 6 Εκστρατεία για κοινωνική και πολιτική δραστηριοποίηση 7 Εκθέσεις 8 Τουρισμός 9 Διαγωνισμοί στον τομέα της παραγωγής. 10 Κινηματογραφική εφημερίδα. 11 Αστεροσκοπείο 12 Εκστρατείες για ένα καινούργιο τρόπο ζωής77.

76 Kopp, A. (1970). Town and Revolution: Soviet Architecture and City Planning 1917-1935, translated by Thomas E. Burton. New York: George Brazilier, p. 116 77 Ibid.

ε38. Ivan Leonidov, Club of the New Social Type, 1928 78

Η περίπτωση του The Downtown Athletic Club In the Downtown Athletic Club, the Skyscraper is used as a Constructivist Social Condenser: a machine to generate and intensify desirable forms of human intercourse78. Στο Downtown Athletic Club, ο ουρανοξύστης λειτουργεί όπως ένα Κονστρουβιστικός Κοινωνικός Πυκνωτής: μια μηχανή δημιουργία και εντατικοποίησης επιθυμητών κοινωνικών επαφών. Το 1978 ο Rem Koolhaas εισάγει στο μανιφέστο του Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan, το φαινόμενο του Μανχατανισμού (Manhattanism) και της συμφόρησης (congestion)79. Αφορούν τις πρακτικές και τις καταστάσεις που διαμορφώνουν την αποτελεσματικότητα της πιο πυκνής δυτικής Μητρόπολης. 4 χρόνια αργότερα οι αναζητήσεις στην προγραμματιστική έκρηξη θα ενσαρκωθούν στη Villette και 22 χρόνια μετά θα αναζητηθούν στο Λάγκος. Ο χαρακτηρισμός Κοινωνικός Πυκνωτής (Social Condenser), για τον ουρανοξύστη The Downtown Athletic Club έγκειται στην κατάληψη του από κοινωνικές δραστηριότητες, συναναστροφές και γεγονότα. Ένας τυπικός ουρανοξύστης 38 ορόφων στο νότιο τμήμα του Μανχάταν, στις εκβολές του ποταμού Hudson, χτίζεται το 1931 για την εξυπηρέτηση αθλητικών κυρίως δραστηριοτήτων. Το πυκνό του πρόγραμμα περιγράφεται από τις χρήσεις του κάθε ορόφου στα σχέδια που παραθέτει o Koolhaas. Στα κατώτερα επίπεδα περιλαμβάνονται τυπικές αθλητικές εγκαταστάσεις: εσωτερικό γήπεδο golf, γήπεδα handball-squash, κολυμβητήριο. Στο 10ο όροφο φιλοξενούνται ιατρικές εγκαταστάσεις, χαμάμ, κομμωτήρια κ.α.. Στο 12ο μια πισίνα καταλαμβάνει πλήρως το χώρο, οι ανελκυστήρες σχεδόν οδηγούν στο νερό. Από όλους τους ορόφους ο 7ος είναι ο πιο ευρηματικός, ένα εσωτερικό γήπεδο golf, κάτοψης τεχνητού αγγλικού κήπου. Από το 12ο έως και τον 17ο οι λειτουργίες αφορούν ξεκούραση, κοινωνική συναναστροφή και εστίαση. Τέλος από τον 20 έως τους τελευταίους, αποκλειστικά από χώρους ύπνου. Ιδιαίτερη σημασία θα δώσει ο Koolhaas στον 9ο. Αυτός είναι, όπως υποστηρίζει το λίκνο του Μανχατανισμού. Ο επισκέπτης φτάνοντας, βρίσκεται στα αποδυτήρια, περνώντας έναν σκοτεινό προθάλαμο. Εκεί φοράει γάντια του μποξ και κατευθύνεται στην αίθουσα της πυγμαχίας. Ωστόσο στον ίδιο όροφο, στο νοτιότερο τμήμα του υπάρχει ένα μπαρ που σερβίρει στρείδια. Η μορφή, ο τύπος, η αρχιτεκτονική θα ξεπεραστεί από το απρόβλεπτο, το πυκνό πρόγραμμα. Όπως και ο κοινωνικός πυκνωτής, το κτήριο παράγει κοινωνικότητα, ανθρώπινη συναναστροφή μέσω του περίπλοκου προγράμματός του80.

78 Koolhaas, R. (1994). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. 2nd ed. New York: The Monacelli Press p. 152 79 Ibid. p. 152-160 80 Ibid.

ε39. Τόμη και κάτοψη 9ου ορόφου The Downtown Athletic Club 80

ε40. Τρώγοντας στρείδια στον 9ο όροφο του The Downtown Athletic Club

ε37. Τομή και κάτοψη 9ου Ορόφου The Downtown Athletic Club

If the essence of Delirious New York was the section of the Downtown Athletic Club – a turbulent stacking of the metropolitan life in ever-changing configurations; a machine that offered redemption through surfeit of hedonism; a conventional, even boring skyscraper; a program as daring as ever imagined in this century – La Villette could be more radical by suppressing the three-dimensional aspect almost completely and proposing pure program instead, unfettered by any containment81. Αν το νόημα του Delirious New York ήταν η τομή του Downtown Athletic Club – μια βίαια συμφόρηση της μητροπολιτικής ζωής σε διαρκώς εναλλασσόμενους παραμέτρους· μια μηχανή που προσέφερε λύτρωση μέσω της υπερβολής του ηδονισμού· ένας συμβατικός, ακόμα και βαρετός ουρανοξύστης· ένα πρόγραμμα όσο τολμηρό στοχάστηκε αυτόν τον αιώνα – η Villette θα μπορούσε να είναι ακόμα πιο ριζοσπαστική ξεπερνώντας την τρισδιάστατη παράμετρο σχεδόν ολοκληρωτικά και προτείνοντας καθαρό πρόγραμμα αντί αυτού, ελεύθερη από κάθε περιορισμό. 81 Koolhaas, R. (1995). Elegy for the Vacant Lot. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers

3. ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΣΤΗ ΦΥΣΗ

SMLXL Πολιτισμός Φαινόμενα οικολογικής ανισορροπίας έχουν γεννηθεί ήδη. Ο έντονοι τεχνικόεπιστημονικοί μετασχηματισμοί συμβάλλουν στην κατεύθυνση αυτή. Ο κόσμος έχει αστικοποιηθεί, ακόμα και η άγρια φύση, είναι φύση αιχμάλωτη ανάμεσα σε γραμμές νοημοσύνης82. Ταυτόχρονα η φύση φαίνεται να χάνει τη δύναμή της να συγκροτεί μια παράμετρο στον κόσμο83. Σχεδόν ούτε επιθυμία. Φανερώνεται λοιπόν το ευάλωτο της ύπαρξής μας. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο φύση και αστικοποίηση αρχίζουν να αντιμετωπίζονται ως τοπία διαδικασιών και προσαρμοστικών ρυθμίσεων. Στην οικολογία έγκειται αυτή η δυναμική και η ευελιξία του πολιτισμού. A single system of environment combined with high human civilization in which the flexibility of the civilization shall match that of the environment to create an ongoing complex system, open-ended for slow change of even basic (hard-programmed) characteristics84. Το σύστημα που συνδυάζει το περιβάλλον με τον ανθρώπινο πολιτισμό στο οποίο η ευελιξία του πολιτισμού πρέπει να ταιριάζει σε αυτήν του περιβάλλοντος για να δημιουργείται ένα σύνθετο σύστημα, ανοιχτό σε μεταβολές. Ο Lefebvre θα τονίσει το παράδοξο του νεωτερικού πολιτισμού. Το δικαίωμα στη φύση (στην ύπαιθρό, στην “αγνή φύση”) εμφιλοχωρεί στην κοινωνική πρακτική85, σε όφελος των τόπων αναψυχής. Η φύση έχει την ανταλλακτική αξία ενός εμπορεύματος. Μπορεί να πουληθεί και να αγοραστεί. Οι τόποι αναψυχής, θεσμικά οργανωμένοι και εμπορευματοποιημένοι καταστρέφουν τον ίδιο τους τον κανόνα, τη φυσικότητά τους. Η φύση αποτελεί γκέτο αναψυχής, χάνοντας παράλληλα τις χαρές και τις ποιότητες της υπαίθριας ζωής.

82 Αίσωπος Γ., Σημαιοφορίδης Γ. (2001), Μια συζήτηση με τους Ελένη Τσιγαντέ και Ηλία Ζέγγελη. Στο: Μετάπολις 2001: Η σύγχρονη (ελληνική πόλη), Αθήνα: Μετάπολις, σελ. 187 83 Φατούρος, Δ. (2007), Η Επιμονή της Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: εκδόσεις Καστανιώτη, σελ. 31 84 Gregory Bateson, Steps to an Ecology of Mind: Collected Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology, 2nd ed. (New Jersey: Jason Aronson Inc., 1987) 85 Lefebvre, H. (2007), Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης- Κ. Λωράν, Αθήνα: Κουκίδα, σελ. 151

Κοινωνία ως Οικολογία Η οικολογία ουσιαστικά πρόκειται για κλειστή διαδικασία και μελετά τις αλληλεπιδράσεις έμβιων οργανισμών και του περιβάλλοντός τους. Παρόλου που η οικολογία στο λόγο εμφανίστηκε το 19ο αιώνα, η θεωρία της και η πρακτική της γίνονται αντικείμενο θεώρησης τον 20ο. Ο Felix Guattari, θα διευρύνει τον όρο εισάγοντας την κοινωνική του διάσταση. Το σύνολο των κοινωνικών χαρακτηριστικών, καθώς και με το άτομο και την υποκειμενικότητα του. Θα αποδώσει τη σημασία του τριμερούς και την φθορά του ως κομβικό σημείο του σύγχρονου πολιτισμού. Οι σχέσεις της ανθρωπότητας με τους κοινωνικούς σχηματισμούς, την ψυχή και τη φύση, τείνουν να φθαρούν ολοένα και περισσότερο.86 Τονίζει παράλληλα το παράδοξο του σύγχρονου πολιτισμού. Από τη μια η διαρκής τεχνικο-οικονομική ανάπτυξη. Μια δυναμική η οποία εν δυνάμει θα μπορούσε να επιλύσει κυρίαρχα οικολογικά προβλήματα καθώς και να εξισορροπήσει τις ήδη χαώδης κοινωνικές ανισότητες. Από την άλλη η αποτυχία των οργανωμένων κοινωνικών και πολιτικών θεσμών να αξιοποιήσουν αποτελεσματικά αυτά τα μέσα87.

Πόλη και οικολογία Το τριμερές Κοινωνία, φύση, πολιτισμός λοιπόν θα γίνει και αντικείμενο θεώρησης σχεδιαστικών πρακτικών. Οι αλληλεπιδράσεις των στοιχείων που ανήκουν στη φύση, στο άστυ και το σύνολο της κοινωνίας που τα εμπεριέχει εξετάζονται και λαμβάνονται υπόψιν κατά τη διάρκεια σχεδιαστικών αποφάσεων σε πολεοδομικές πρακτικές και θεωρήσεις όπως της οικολογικής και τοπιακής πολεοδομίας. Η προσέγγιση του Guattari, η κοινωνική διάσταση της, και η αλληλεπίδραση της με τη φύση μετατοπίζεται στο αστικό περιβάλλον. Η πόλη αποτελεί ένα σύνολο αλληλένδετων δυναμικών συστημάτων, ροών και διαδικασιών, όπου μια σημειακή αλλαγή, είναι ικανή να επηρεάσει το σύστημα στο σύνολο του.

86 Guattari, F. (1989). The Three Ecologies. Translated by Ian Pindar, Paul Sutton. London: The Athlone Press, p. 10 87 Ibid. p. 15

ΛΑΓΚΟΣ Σχηματισμοί Οι αστικές μεταλλάξεις του τοπίου και της φύσης πηγάζουν τόσο από τον δυτικό επεκτατισμό όσο και από τη λανθασμένη αντιμετώπιση του φυσικού τοπίου, παράγοντας οικολογικές και οικονομικές κρίσεις. Η παγκοσμιοποίηση και τα αποτελέσματα της, φτάνοντας και στην τελευταία και πιο απομακρυσμένη λευκή ζώνη του χάρτη, εισχωρούν στο κοινωνικό τους γίγνεσθαι. Ο Sanford Kwinter στο Notes on the Third Ecology, αναζητά την σχέση του ανθρώπινου πολιτισμού με την οικολογία, βασιζόμενος στην κοινωνική προσέγγιση της οικολογίας του Guattari. Το παράδειγμα της παραγκούπολης Dharavi, στο Mumbai, ως την σημαντικότερη βιομηχανική δυναμική στην πόλη, αποτελεί και την οικολογική του προσέγγιση με βάση τα σημερινά δεδομένα. To δίκτυο που αναπτύσσεται συνθέτει μια περίπλοκη αστική οικολογική υποδομή που εν τέλει η οικονομία ολόκληρης της χώρας μπορεί να βασιστεί πάνω της. Η μοναδικότητα της έντασης του τοπικού εμπορίου, η πανταχού παρούσα ανταλλακτική διαδικασία και η συνεχής ανακυκλωτική διαδικασία αγαθών καθιστούν τη μεγαλούπολη των αναπτυσσόμενων χωρών πρωτοπόρο σε οικολογικούς σχηματισμούς88. Το Λάγκος δεν εξαιρείται από τον κανόνα. We may well learn over the next years that cities, even megacities, actually represent dramatically efficient ecological solutions89 Μπορούμε να μάθουμε στα επόμενα χρόνια ότι οι πόλεις, ακόμα και οι μεγαλουπόλεις παραδόξως συμβολίζουν δραματικά αποτελεσματικές οικολογικές λύσεις.

Alaba International Electronics Market Everyone is talking about sustainability and resilience, yet all that knowledge is thrown in the bin. [Lagos is] a unique case, but also a test case. It’s unbelievably unique, but also it’s now considered with a number of really generic opinions, generic solution, generic expectations90. Όλοι μιλάνε για βιωσιμότητα και (αστική) ανθεκτικότητα, ωστόσο όλη αυτή η γνώση έχει πεταχτεί στο κάδο. (Το Λάγκος) Είναι μια ξεχωριστή περίπτωση, αλλά και επίσης μια περίπτωση δοκιμής. Είναι απίστευτα μοναδικό, αλλά επίσης θεωρείται τώρα με έναν αριθμό γενικών γνωμών, γενικών λύσεων, γενικών προσδοκιών. 88 Kwinter, S. (2010). Notes on the Third Ecology. In: G. Doherty, M. Mostafavi, ed. Ecological Urbanism. Baden, Switzerland: Lars Müller Publishers, p. 94-105 89 Ibid. 90 Michael, C. (2016), ‘Lagos shows how a city can recover from a deep, deep pit’: Rem Koolhaas talks to Kunlé Adeyemi in The Guardian Weekend

ε41. Παραγούπολη Dharavi, Mumbai

ε42. Alaba, Lagos, Nigeria 90

ε43. Alaba, Lagos, Nigeria

ε44. Sodom and Gomorrah, the world’s largest e-waste dump 91 Accra, Ghana

Το 1978 η αγορά μεταχειρισμένων ηλεκτρικών συσκευών της Alaba, στο Λάγκος εκδιώχθηκε έξω από τα όρια της πόλης. Παρατημένη σε ένα βάλτο αφέθηκε στις δικούς της μηχανισμούς. Σήμερα, απασχολεί 50.000 μικροπωλητές και έχει πάνω από 2 δισεκατομμύρια δολάρια καθαρά κέρδη. Επίσημα ορίζεται ως ανοργάνωτος χωρίς θεσμική υπόσταση φορέας. Ωστόσο βασιζόμενη στην άκρατη κερδοφορία της συνεχώς αυξάνεται χωρικά και προγραμματιστικά91.

Όχι μια πόλη Η Alaba μοιάζει με πόλη. Με καθολική αυτοβοήθεια και αυτοοργάνωση, η αγορά έχει δημιουργήσει το δικό της σύστημα δρόμων, διευθύνσεων, δημοκρατίας. Δικές της εκκλησίες, τράπεζες92. Ένα δικό της οικοσύστημα. Ωστόσο μια πόλη χωρίς κατοικία, γυναίκες και παιδιά. Μια πόλη των 8 με 6, και κλειστά τις Κυριακές.

Οικολογία Το 50% των αγαθών είναι μεταχειρισμένα, εισαγόμενα από τη Μέση Ανατολή, την Ευρώπη και την Ασία. Η υπεροχή των μεταχειρισμένων ηλεκτρονικών συσκευών, διευρύνει βιομηχανικές δραστηριότητες σε παράλληλα τμήματα, αποκλειστικά στην επεξεργασία και ανακύκλωση τέτοιων συσκευών. Μια ευμετάβλητη, επινοητική γραμμή παραγωγής λειτουργεί και παράγει ηλεκτρονικά υβρίδια ραδιοφώνων, τηλεοράσεων και ηλεκτρονικών υπολογιστών. Όχι τόσο ένα εργοστάσιο, αυτή η δευτερογενής αγορά ορίζει ένα πεδίο αποσυναρμολόγησης, όπου τα πάντα έχουν αξία93. Καθώς η αγορά διογκώνεται ολοένα τα κενά της γίνονται και πιο παραγωγικά. Η δομή της μοιάζει περισσότερο με τοπίου, παρά με πόλης. Παρόλο που δεσμεύεται και ορίζεται αυστηρά από το φυσικό όριο ενός αυτοκινητόδρομου, η αγορά επωφελείται από την ασάφεια του δικτύου που η ίδια έχει ορίσει. Όλοι οι δρόμοι είναι το ίδιο προσβάσιμοι για πεζούς, αυτοκίνητα, οχήματα ανεφοδιασμού. Η απροσδιοριστία του δρόμου στην Alaba, του επιτρέπει το μέγιστο αριθμό γεγονότων. Μπορεί να είναι χώρος απόθεσης εμπορεύματος, σταθμευμένων αυτοκίνητων, σωρού ηλεκτρικών συσκευών, απόβλητων ή μιας φορητής φυλακής94.

91 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 701-715 92 Ibid. 93 Ibid. 94 Ibid.

Ανεστραμμένη Αποικιοκρατία Τα τοξικά απόβλητα, θα ρέουν πάντα καθοδικά σε ένα οικονομικό μονοπάτι της μικρότερης αντίστασης, εξηγεί ο Jim Puckett. Χιλιάδες τόνοι μεταχειρισμένων ηλεκτρικών συσκευών, αστικά απορρίμματα του ανεπτυγμένου κόσμου, θα πάρουν το σύντομο δρόμο και θα κατευθυνθούν στην Alaba και σε άλλους επινοητικούς χώρους απόθεσης. Σε μια μορφή ανεστραμμένης αποικιοποίησης η περίσσια πλέον του ανεπτυγμένου κόσμου, προσπαθεί να αποικήσει σε τόπους που δεκαετίες πριν έχει εγκαταλείψει. Η διαδικασία αυτή απαιτεί ένα σύστημα συγκομιδής, αποσυναρμολόγησης και τελικά επαναπροώθησης. Η Alaba ακολουθώντας πιστά αυτές τις διαδικασίες συμμετέχει –μάλλον άθελά της- σε ένα παγκόσμιο οικολογικό σχηματισμό95. Οι οικολογικοί σχηματισμοί στο Λάγκος ορίζονται σε 2 επίπεδα: Στο νοητό, το κοινωνικό κατά τον Guattari, αυτό που ορίζει την πόλη, εγγράφεται σε αυτό και στη συνέχεια ορίζει τους κανόνες λειτουργίας της και αυτοοργάνωσης της. Όπως στην αγορά της Alaba, δημιουργεί τα δίκτυα και τις σχέσεις μεταξύ τους. Στο πρακτικό, η έντονη ανακυκλωτική διαδικασία ηλεκτρονικών, κυρίως συσκευών, η αποτελεσματική και ευρηματική χρήση όλης της έκτασης του αστικού ιστού συνθέτουν οικολογικές πρακτικές, μάλλον δυστοπικές στα δυτικά μάτια.

95 Shabi, R. (2002), The e-waste Land. In: The Guardian Weekend

Βαβέλ ή Νέα Πανγαία

ε45. Η θέση της Alaba στον κόσμο 94

ε46. OMA, Villette, διάγραμμα φύτευσης, 1982 95

ΑΝΑΦΟΡΕΣ Τοπιακή πολεοδομία Οι οικολογικές προβληματικές αλληεμπλέκονται σε διαφορετικά πεδία στο επίπεδο της πόλης. Η τοπιακή πολεοδομία μέσω της οικολογικής της προσέγγισης και της επιμονής στο προγραμματισμό ευέλικτων γεγονότων, προτείνει τη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την απόλυτη οργάνωση και τάξη της πόλης σε στρατηγικά μοντέλα, ανθεκτικά και ανοιχτά σε μεταβολές96. Έτσι το αστικό τοπίο αντιμετωπίζεται υπό το πρίσμα μιας ελεύθερής ανάπτυξης. Σε αυτή δεν υπάρχει τελικό αποτέλεσμα, με τη ντετερμινιστική λογική, αφού η μορφή αλλάζει συνεχώς και προς ασαφείς και μη προσδιοριζόμενες από την αρχή κατευθύνσεις.

Villette Ο διαγωνισμός της Villette, θα εισάγει κατά τον Charles Waldheim στο άρθρο του “Landscape as Urbanism”, τέσσερις αρχές, οι οποίες θα αποτελέσουν και τη βάση της Τοπιακής Πολεοδομίας97. The competition for la Villette began a trajectory of postmodern urban park, in which landscape was itself conceived as a complex medium capable of articulating relations between urban infrastructure, public events and indeterminate urban futures for large post-industrial sites, rather than simply as healthful exceptions to the unhealthy city that surrounded them98 Ο διαγωνισμός για την Villette σηματοδοτεί μια νέα πορεία για το μεταμοντέρνο αστικό πάρκο, στην οποία το τοπίο προσεγγίζεται ως ένα πολύπλοκο μέσο, ικανό να δημιουργήσει σχέσεις μεταξύ αστικών υποδομών, δημόσιων δρώμενων και απροσδιόριστων μελλοντικών καταστάσεων για μεγάλους μετα-βιομηχανικούς τόπους, αντί για φυσικά τοπία-εξαιρέσεις στην ανθυγιεινή πόλη που τα περιβάλει.

96 Graham Shane, “The Emergence of Landscape Urbanism”, in The Landscape Urbanism Reader, ed. Charles Waldheim (New York: Princeton Architectural Press, 2006), p. 60 97 Αναγνωστόπουλος, Α. (2018), Τοπιακή Πολεοδομία: Ο κόλπος του Κούταβου μέσα από το Πάρκο της Villette. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, σελ.. 12 98 Waldheim, C. (2006) Landscape as Urbanism. In: C. Waldheim, ed. The Landscape Urbanism Reader. New York: Princeton Architectural Press, p. 40

Η ανθυγιεινή πόλη λαμβάνεται ως γεγονός ήδη από την εποχή του διαγωνισμού. Οπότε η αντιμετώπιση ενός μεταβιομηχανικού τόπου δεν μπορεί παρά με οικολογικές πρακτικές να γίνει. Το σύστημα της πρότασης του Koolhaas είναι ανοιχτό σε μεταβολές, κάνοντας το ανθεκτικό. Στη δεκαετία του 1980 η περιβαλλοντική οικολογία δεν είχε ακόμα συνδεθεί άμεσα με το αστικό τοπίο. Ωστόσο η αντιμετώπιση της προκήρυξης φαίνεται να προτείνει τη διαχείριση ενός έντονου μητροπολιτικού προγράμματος, με το πράσινο, το αστικό κενό και τις ασυνέχειες του, ως ένα οικοσύστημα. Μια πρακτική που δέχεται τις παθογένειες της σύγχρονης διάχυτης πόλης -και μάλιστα ως σύνολο- .

Χωματερή FreshKills Η πρόταση του James Corner και του γραφείου του Field Operations για το διαγωνισμό, μετατροπής του χώρου εναπόθεσης απορριμμάτων Fresh Kills της Νέας Υόρκης σε πάρκο αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές αναφορές στις διαμορφώσεις ελεύθερης ανάπτυξης και γενικά της Τοπιακής Πολεοδομίας. Ένας συνδυασμός στρατηγικών, που σκοπό έχει το προγραμματισμό του εδάφους και όχι ένα εξ αρχής προσδιορισμένο αποτέλεσμα και ολοκληρωμένο σχέδιο. Η πρόταση των Field Operations προβλέπει την ολοκλήρωση του εγχειρήματος μετά το 2035 καθώς η πολυπλοκότητα της διαδικασίας απαιτεί χρόνο και πολλές φάσεις99. Το έδαφος προετοιμάζεται, απομακρύνοντας τις τοξικές και ρυπογόνες ουσίες, αποτέλεσμα της λειτουργίας της χωματερής. Στη συνέχεια εντάσσονται μηχανολογικοί μηχανισμοί, που θα λειτουργούν ως υποδομές του σύνθετου μητροπολιτικού προγράμματος. Αναψυχή, χώροι πρασίνου, εκπαιδευτικές δραστηριότητες θα λαμβάνουν χώρα σε ένα αποκατεστημένο φυσικό περιβάλλον, διαμορφώνοντας ένα νέο οικοσύστημα100.

99 fieldoperations.net. Freshkills Park. [online] Available at: http://www.fieldoperations.net/ project-details/ project/freshkills-park.html. 100 Freshkills park. Available at: https://freshkillspark.org

98 ε47. Field Operations, Freshkills park New York

100

101

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

102

LAGOS

smlxl

Exodus, or the Voluntary Prisoners of Architecture

VILLETTE

103

Διάγραμμα εργασίας Επιχειρήθηκε η προσέγγιση στη κατανόηση ενός έτερου αστικού περιβάλλοντος υπό τη ματιά του Rem Koolhaas. To τριμερές SMLXL-VILLETTE-LAGOS, τροποποιείται και γίνεται εν τέλει, EXODUS-SMLXL-LAGOS + VILLETTE. Στον οριζόντιο άξονα από την ασύμπτωτη της απόλυτης αρχιτεκτονικής στην ασύμπτωτη της μηδενικής αρχιτεκτονικής συμβολής, η πορεία θεώρησης της αρχιτεκτονικής και πολεοδομίας ακολουθεί μια εκθετική καμπύλη, όπου ενώνει το Λάγκος με το Λονδίνο, διασχίζοντας το Ρότερνταμ και το Παρίσι.

104

A pressure cooker of scarcity, extreme wealth, land pressure, religious fervour, and population explosion, Lagos has cultivated an urbanism that is resilient, material-intensive, decentralized, and congested. Lagos may well be the most radical urbanism extant today, but it is one that works101. Μια χύτρα, έλλειψης, υπερβολικού πλούτου, πίεση γης, θρησκευτικής θέρμης και πληθυσμιακής έκρηξης, το Λάγκος καλλιέργησε μια αστικότητα η οποία είναι ανθεκτική, υλικής έντασης, αποκεντρωμένης και συμφωρημένης. Το Λάγκος μπορεί να είναι ο πιο ριζοσπαστικός χώρος που υπάρχει σήμερα, ωστόσο είναι αυτός που λειτουργεί. Ο Koolhaas αποδεσμεύεται από συγκεκριμένες θεωρίες και πρακτικές προσπαθώντας να δημιουργήσει νέους θεσμούς με το χώρο. Όχι μόνο αποδέχεται το σύγχρονο αστικό χάος, αλλά παίρνει το μέρος του. Έχοντας μια ενδογενής επιθυμία να ανακαλύψει ένα αυτό-οργανωμένο άστυ, μια πρώιμη ή τελική Villette, μια Generic City, ένα οριζόντιο Downtown Athletic Club θα καταλήξει στο Λάγκος. Ωστόσο θα ξεπεράσει δομές, θεσμούς και κοινωνικές δυνάμεις που το συγκροτούν και το διαμορφώνουν. Ακροβατώντας ανάμεσα στην αισθητικοποίηση της Αφρικανικής αστικής δυστοπίας102, φαίνεται να γίνεται μια επιλεκτική ανάγνωση της πόλης. Αποσυνδεδεμένη από ιστορικές και πολιτικές αναζητήσεις, φανερώνεται μια επιμονή στην αδιάλλακτη θέση του για την αποτυχία της μοντέρνας πραγματικότητας, αρχικά εκφρασμένη στο Delirious New York, και έπειτα στο S, M, L, XL. Η ανάλυση του Harvard Project on the City για το Λάγκος, φαίνεται να θεωρητικοποιεί αστικούς σχηματισμούς απομονώνοντάς τους. Αποφεύγει την πολιτική και ιστορική σύνδεση, από-πολιτικοποιώντας τον αστικό χώρο. Ωστόσο η επιμονή να αποστρέψει το βλέμμα του στο Λάγκος τον δικαιώνει σε δύο επίπεδα. Η προβολή ενός ξεχασμένου και με τους δυτικούς όρους δυστοπικού κόσμου σίγουρα αποτελεί ένα αστικό μάθημα. Υπάρχει η τάση οι τόποι αυτή να κοιτάζονται με τρόμο και οίκτο. Όμως το εργαστήρι του Harvard και ο επιβλέποντάς τους αποδεσμεύονται και από τα δύο. Βλέπουν μια αρχιτεκτονική και πολεοδομική πρακτική που ο δυτικός λόγος την βλέπει ως ερείπιο. Ανακαλύπτουν έναν τόπο άκρατης επινόησης, αυτό-οργάνωσης και εν τέλει αυτοσχεδιασμού. Εκεί που οι κάτοικοι σχεδιάζουν καθημερινά νέους συσχετισμούς, εμπνεόμενοι από την αστείρευτη δύναμη της επιβίωσης. Έρευνες σαν και αυτές μας καλούν να κοιτάξουμε και εμείς.

101 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 718 102 Goldewski, J. (2010) Alien and Distant: Rem Koolhaas on Film in Lagos, Nigeria in Article in Traditional Dwellings and Settlements Review 21

105

If the terminal condition of urbanization, or of capitalism, has been a long-awaited milepost, the subject of fantasy, then the scenario and strategies to be found here may be instructive to other urban isms following Lagos to the asymptote103. Εάν η τερματική κατάσταση αστικοποίησης (του Λάγκος) ή του καπιταλισμού υπήρξε ένα πολυαναμενόμενο σημείο καμπής, το θέμα της φαντασίας, έπειτα το σενάριο και οι στρατηγικές που θα βρεθούν εδώ, μπορεί να είναι διδακτικές σε άλλα αστικά κέντρα που ακολουθούν το Λάγκος στην ασύμπτωτη ευθεία.

Η αποβιομηχάνιση, η διάχυση, τα αστικά κενά και γενικότερα η εξέλιξη της πόλης μπορούν να χαρακτηριστούν ως μια αρνητική έκβαση του ανθρώπινου πολιτισμού. Δεν πρέπει όμως να απουσιάζουν από το σχεδιασμό. Αντίθετα η Villette και το Λάγκος μας διδάσκουν ότι η κατανόησή τους και ο προγραμματισμός τους παρέχουν δυναμικές χρήσιμες για το μέλλον του αστικού ιστού.

Τέλος μέσω της συνειδητοποίησης των συσχετισμών, των διαδικασιών και της ανάγνωσης μιας εν τέλη δυτικής δυστοπίας, προϊόν του ύστερου καπιταλισμού, θα υπάρξει η δυνατότητα αντίληψης και των δικών μας δυστοπιών, των δικών μας πόλεων.

103 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 719

106

107

108

109

110

111

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Aureli, P. V. (2011). The Possibility of an Absolute Architecture. Massachusetts: The MIT Press Bauman, Z. (2004), Σπαταλημένες Ζωές/ Οι Απόβλητοι της Νεοτερικότητας, μτφρ. Γ. Μπαμπασάκης. Αθήνα: εκδόσεις Ψυχογιός. (2003: Wasted Lives) Bateson, G. (1987). Steps to an Ecology of Mind: Collected Essays in Anthropology, Psychiatry, Evolution, and Epistemology. 2nd ed. New Jersey: Jason Aronson Inc. Cristiano, T. (2003), Memories of Superstudio. In: Superstudio life without Objects January 2003, Lang & Menkinh Goldewski, J. (2010) Alien and Distant: Rem Koolhaas on Film in Lagos, Nigeria in Article in Traditional Dwellings and Settlements Review 21 Guattari, F. (1989). The Three Ecologies. Translated by Ian Pindar, Paul Sutton. London: The Athlone Press Hecht, D. & Simone, M. (1994). Invisible Governance; The Art of African Micropolitics. New York: Autonomedia Jacobs, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. New York: Vintage Books Jameson, F. (2003), Future City in New Left Review 21, May-June 2003 Jencks, C. & Kropf, K. (1997), Theories and Manifestoes of Contemporary Architecture. Great Britain: Academy editions Koolhaas, R. (2002) Junkspace, Rem Koolhaas October, Vol.100, Obsolescence. (Spring, 2002), pp. 175-190 Koolhaas, R. (2010). Advancement versus Apocalypse. In: G. Doherty, M. Mostafavi, ed. Ecological Urbanism. Baden, Switzerland: Lars Müller Publishers Koolhaas, R. (1994). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. 2nd ed. New York: The Monacelli Press Koolhaas, R. (1995). Elegy for the Vacant Lot. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers Koolhaas, R. (1995). La Villette. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers

112

Koolhaas, R. (1995). Exodus, or the Voluntary Prisoners of Architecture. In: R. Koolhaas,B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers Koolhaas, R. (1995). Congestion Without Matter. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers Koolhaas, R. (1995). Field Trip. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers Koolhaas, R. (2001). Generic City, translated by Aesopos Y., In: Y. Aesopos and Y. Simeoforidis, ed. Metapolis 2001: The Contemporary (Greek) City. Athens: Metapolis Press Koolhaas, R. (1995). Last Apples. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers Koolhaas, R. (1995). What Ever Happened to Urbanism. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR. Kopp, A. (1970). Town and Revolution: Soviet Architecture and City Planning 19171935, translated by Thomas E. Burton. New York: George Brazilier Kwinter, S. (2010). Notes on the Third Ecology. In: G. Doherty, M. Mostafavi, ed. Ecological Urbanism. Baden, Switzerland: Lars Müller Publishers Le Corbusier, (2004). Για μια Αρχιτεκτονική, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης, Αθήνα: εκδόσεις Εκκρεμές, (1923: Vers une Architecture.) Lefebvre, H. (2007), Δικαίωμα στην Πόλη, μτφρ. Π. Τουρνικιώτης- Κ. Λωράν, Αθήνα: εκδόσεις Κουκίδα (1968: Le Droit à la Vill) Michael, C. (2016), ‘Lagos shows how a city can recover from a deep, deep pit’: Rem Koolhaas talks to Kunlé Adeyemi in The Guardian Weekend Negri, A. (2009). On Rem Koolhaas in Radical Philosophy: A Journal of Socialist and Feminist Philosophy, translated by Arianna Bove, no 154 March-April 2009 Packer, G. (2006), The Megacity: Decoding the chaos of Lagos. In: The New Yorker, November 12, 2006, issue. Shabi, R. (2002), The e-waste Land. In: The Guardian Weekend Shane, G. (2006). The Emergence of Landscape Urbanism. In: C. Waldheim, ed. The Landscape Urbanism Reader. New York: Princeton Architectural Press

113

Sola Morales, I. (1994), Colonisation, Violence, Resistance. In Any-Way. New York: Rizzoli Wall, A. (1999). Programming the Urban Surface. In: J. Corner, ed. Recovering Landscapes. New York: Princeton Architectural Press Waldheim, C. (2006) Landscape as Urbanism. In: C. Waldheim, ed. The Landscape Urbanism Reader. New York: Princeton Architectural Press Yakubu, M. G. (1985), Land Law in Nigeria. London: Macmillan θα πραγματοποιηθεί Αίσωπος Γ., Σημαιοφορίδης Γ. (2001), πόλη), Αθήνα: Μετάπολις

Μετάπολις 2001: Η σύγχρονη (ελληνική

Αίσωπος Γ., Σημαιοφορίδης Γ. (2001), Μια συζήτηση με τους Ελένη Τσιγαντέ και Ηλία Ζέγγελη. Στο: Μετάπολις 2001: Η σύγχρονη (ελληνική πόλη), Αθήνα: Μετάπολις Λέφας, Π. (2008). Αρχιτεκτονική και Κατοίκηση: Από τον Heidegger στον Koolhaas. Αθήνα: Πλέθρον Σαρηγιάννης, Γ. (2014), Δεσποτόπουλος - Le Corbusier: Χάρτα της Αθήνας του 4oυ CIAM και Χάρτα της Αθήνας ΙΙ στην Ημερίδα και έκθεση αφιερωμένη στο έργο του Ιωάννη Δεσποτόπουλου Σημαιοφορίδης, Γ. (2005), Διελεύσεις, Αθήνα: εκδόσεις Metapolis press Τουρνικιώτης, Π. (2007), Η Αρχιτεκτονική στη Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα: εκδόσεις Futura Φατούρος, Δ. (2007), Η Επιμονή της Αρχιτεκτονικής. Αθήνα: εκδόσεις Καστανιώτη

Μεταπτυχιακές και προπτυχιακές έρευνες Αναγνωστόπουλος, Α. (2018), Τοπιακή Πολεοδομία: Ο κόλπος του Κούταβου μέσα από το Πάρκο της Villette. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Γεωργιάδου, Α., Κάτση Σταματούκου, Γ. (2017), Γκάνα: Δυστοπία^-1. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Κρητικός, Χ., (2013), Κανόνες και πίστη: Κριτική στο άγχος της ευθύνης του αρχιτέκτονα. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Κοντζιά, Ι., Ιωννάτου, Ε. (2013), Superstudio: η δυστοπία ως κριτική. Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο Ριζοπούλου, Α. (2011), Κενό (όχι άδειο). Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

114

Χατζησάββα, Δ. (2009), Η έννοια του τόπου στις Αρχιτεκτονικές Θεωρίες και Πρακτικές: Σχέσεις Φιλοσοφίας και αρχιτεκτονικής στον 20ο αιώνα. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης

Video Lagos, Koolhaas. (2002), Written and Directed by Bregtje van der Haak, Icarus Film Rem Koolhaas Sheds Light on Lagos. (2014), by Bregtje van der Haak Lagos Wide & Close: An Interactive Journey in an Exploding City. (2005), directed by Bregtje van der Haak

Ιστοσελίδες fieldoperations.net. Freshkills Park. [online] Available at: http://www.fieldoperations.net/ project-details/project/freshkills-park.html. (Accessed 11 Sep. 2019) Ecology: https://plato.stanford.edu/entries/ecology/#Int (Accessed 11 Sep. 2019) Lagos Wide and Close: http://lagos.submarinechannel.com (Accessed 11 Sep. 2019) Lagos, Nigeria: https://en.wikipedia.org/wiki/Lagos (Accessed 11 Sep. 2019)

115

ΕΙΚΟΝΕΣ ε1 Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 657 ε2. Stranges, S.THE VICTIMS OF OUR WEALTH – LIFE IN SODOM AND GOMORRAH 2 http://outsidersweb.it/2017/11/02/le-vittime-della-nostra-ricchezza-inaugura-la-mostra-fotografica-stefano-stranges-allarteficio/the-victims-of-our-wealth-life-in-sodom-and-gomorrah/ accessed 17 September, 2019 ε3. Price, C., “The City as an Egg,” in The Landscape Urbanism Reader, ed. Charles Waldheim, (New York: Princeton Architectural Press, 2006), p. 56 ε4. Koolhaas, R. (1995). Congestion Without Matter. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers, p. 894-895 ε5. EPPGHV, Fonds SEMVI, “La halle aux boeufs,” (1970), https://lavillette.com/histoire. accessed 17 September 2018 ε6. McCuin, D. https://www.culture24.org.uk/history-and-heritage/military-history/art75757 accessed 18 September 2018 ε7. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 666-667 ε8. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 660 ε9. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 658 ε10. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 670-671 ε11. Cazlis, C., Lagos, Nigeria, https://www.cazalis.org/lagos.php, accessed 17 September 2018 ε12. Marchand, Υ. and Meffre, R. “The Tragedy of Detroit,” cover in TIME, vol. 174 no. 13, (October 5, 2009) ε13. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 664 ε14. Superstudio, taly: The New Domestic Landscape, Achievements and Problems in Italian Design, 1972, ΜΟΜΑ, https://www.archilovers.com/stories/26191/utopie-radicali-oltre-l-architettura.html, accessed 17 September 2018 ε15. Cook, P., ”Instant City Visits Bournemouth,” (1968), https://www.bmiaa.com/instant-city-travelling-exhibition-now-at-college-maximilien-de-sully/, accessed 17 September 2018 ε16. Superstudio, Continuous Monument, 1969-1970, https://moodmoods.wordpress.com/2014/02/26/superstudio-superarchitettura/, accessed 17 September 2018 ε17. Superstudio, Continuous Monument, 1969-1970, https://moodmoods.wordpress.com/2014/02/26/superstudio-superarchitettura/, accessed 17 September 2018 ε18. McCuin, D., The berlin Wall, 1961, http://manufacturadecentauros.com/tag/berlin-wall/, accessed 17 September 2018 ε19. ε18. McCuin, D., The berlin Wall, 1961, http://manufacturadecentauros.com/tag/berlin-wall/, accessed 17 September 2018 ε20 Koolhaas, R. (1995). Exodus, or the Voluntary Prisoners of Architecture. In: R. Koolhaas,B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers, p. 10-11 ε21. Boris, I., Palace of the Soviets,1935. In: R. Koolhaas, B. Mau, ed. S, M, L, XL. Rotterdam: 010 Publishers, p. 822 ε22. Carl de Keyser, Moscow, 1988, https://russianambience.com/homo-sovieticus-carl-de-keyzers-photoproject-about-ussr/, accessed 17 September 2018

116

ε23. Koolhaas, R. (1994). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. 2nd ed. New York: The Monacelli Press ε24. Koolhaas, R. (1994). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. 2nd ed. New York: The Monacelli Press, p. 216 ε25. Corbusier, L., (1930) Ville Radieuse, https://www.archdaily.com/411878/ad-classics-ville-radieuse-le-corbusier, accessed 17 September 2018 ε26. Wall, Alex, “The Pleasure of Architecture,” (1983), color screen print on paper, 78 x 52 cm, Alvin Boyarsky Collection, London, https://www.domusweb.it, accessed 17 September 2018 ε27. OMA, Parc de la Villette diagrams, in Rem Koolhaas and Bruce Mau, S,M,L,XL, (Rotterdam, 010 Publishers, 1995), p. 921-929 ε28. OMA, Parc de la Villette diagrams, in Rem Koolhaas and Bruce Mau, S,M,L,XL, (Rotterdam, 010 Publishers, 1995), p. 921-929 ε29. EPPGHV, “An Open International Competition,” (1982), https://plusacne.wordpress.com/2014/01/03/ la-villette, accessed 17 September 2018 ε30. OMA, Parc de la Villette diagrams, in Rem Koolhaas and Bruce Mau, S,M,L,XL, (Rotterdam, 010 Publishers, 1995), p. 921-929 ε31. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 672 ε32. Pellegrin, P. and Majoli, A., (2013), Congo, https://www.magnumphotos.com/newsroom/conflict/alex_ majoli_paolo_pellegrin_congo/, accessed 17 September 2018 ε33. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 684 ε34. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 696 ε35. OMA, “Yokohama Masterplan,” (1991), http://oma.eu/projects/yokohama-masterplan, accessed 17 September 2018 ε37. OMA, “Yokohama Masterplan,” (1991), http://oma.eu/projects/yokohama-masterplan, accessed 17 September 2018 ε38. Leonidov, I., (1930), Socialist Settlement at Magnitogorsk Chemical and Metallurgica Combine, In: Gozak, Andrei and Leonidov, Andrei, Ivan Leonidov; The Complete Works, (New York: Rizzoli, 1988), p. 88-89 ε39. Koolhaas, R. (1994). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. 2nd ed. New York: The Monacelli Press, p. 154 ε40. Koolhaas, R. (1994). Delirious New York: A Retroactive Manifesto for Manhattan. 2nd ed. New York: The Monacelli Press, p. 159 ε41. Dharavi, Mumbai, https://it.wikipedia.org/wiki/Dharavi, accessed 17 September 2018 ε42. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 712-713 ε43. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 718-719 ε44. Stranges, S.THE VICTIMS OF OUR WEALTH – LIFE IN SODOM AND GOMORRAH 2 http://outsidersweb.it/2017/11/02/le-vittime-della-nostra-ricchezza-inaugura-la-mostra-fotografica-stefano-stranges-allarteficio/the-victims-of-our-wealth-life-in-sodom-and-gomorrah/ accessed 17 September, 2019 ε45. Koolhaas, R., & Harvard Project on the City. (2000). Lagos in Mutations. Arc en rêve, France: ACTAR, p. 704 ε46. OMA, Parc de la Villette diagrams, in Rem Koolhaas and Bruce Mau, S,M,L,XL, (Rotterdam, 010 Publishers, 1995), p. 921-929

117

ε47. Field Operations, (2001) Freshkills park, New York, https://www.archdaily.com/339133/landfill-reclamation-fresh-kills-park-develops-as-a-natural-coastal-buffer-and-parkland-for-staten-island, accessed 17 September, 2019

118

119

ΑΘΗΝΑ, ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ, 2019

120