Gentrification: The Airbnb as a factor in shaping the character of neighborhoods in megacities

ερευνητική εργασία

φοιτήτρια: Ευαγγελία Πνευματικού επιβλέπουσα καθηγήτρια: Ίριδα Λυκουριώτη

Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας Ιανουάριος, 2023

Gentrification: The Airbnb as a factor in shaping the character of traditional neighborhoods in megacities

περίληψη

Βρισκόμαστε δεκαετίες μετά την πρωτοκαθιέρωση του όρου «αστικός εξευγενισμός», να αναζητούμε τόσο τις ρίζες του, όσο και τους τρόπους που εξελίχθηκε και προσαρμόστηκε στα σύγχρονα δεδομένα. Πραγματοποιείται μια ιστορική αναδρομή στις βασικές εκφάνσεις και θεωρίες του, οι οποίες εφαρμόζονται αργότερα στα σύγχρονα δεδομένα. Σημαντική είναι η συμβολή και η ευρεία εξάπλωση της τουριστικής δραστηριότητας σε όλη την υφήλιο στις διαδικασίες εξευγενισμού ενός αστικού τοπίου.

Σε πολλά από τα μέρη που αναπτύσσεται ο τουρισμός, αποτελεί ένα κεντρικό στοιχείο για την ανάπτυξη και την εξέλιξή τους. Παρόλα αυτά, η εκτεταμένη και χρόνια ύπαρξή του σε αυτά, έχει οδηγήσει πολλές φορές στην τουριστικοποίηση και ξενοδοχειοποίησή τους. Σημαντικό ρόλο σε αυτό, έχουν παίξει και οι πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης, κυρίαρχη των οποίων είναι το Airbnb, οι οποίες έχουν αλλάξει τον τρόπο με τον οποίο μετακινούμαστε και ταξιδεύουμε. Η επιλογή τους και η χρήση τους, έχει βρει εύφορο έδαφος, λόγω της ανάδυσης του νέου αστικού τουρίστα και των ψηφιακών νομάδων.

Μέσω της κριτικής μελέτης και αναζήτησης παραδειγμάτων σε παγκόσμιες μητροπόλεις, όσο και στον ελλαδικό χώρο, είναι εφικτή η προσωπική αξιολόγησή τους αλλά και η ανάπτυξη κριτικής σκέψης, όσον αφορά τον τρόπο που εφαρμόζονται πάνω σε αυτές οι θεωρίες που αναλύθηκαν. Εξετάζεται επιπλέον η επιρροή που είχαν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων στην ποιότητα ζωής των παλαιών κατοίκων των γειτονιών αυτών, στις οικονομικές μεταβολές τους και στη μετατροπή του χαρακτήρα και της αυθεντικότητάς τους. Μέσω αυτών, είναι δυνατή η παρατήρηση του αστικού περιβάλλοντος και ο οραματισμός της ποιότητας και της μορφής του αστικού χώρου που επιθυμούμε να κατοικήσουμε στο μέλλον.

Στόχος της παρούσας ερευνητικής εργασίας δεν είναι να αποδείξει εάν το Airbnb αποτελεί απειλή ή μια νέα ευκαιρία για τους αστικούς χώρους, αλλά τροφή για σκέψη για την ορθή ενσωμάτωση αυτής της τεχνολογίας στα αστικά τοπία.

We find ourselves decades after the term for gentrification was first established, looking for both its roots, as well as the ways it evolved and adapted to modern conditions. A historical retrospect of its main manifestations and theories is carried out, which are later applied to contemporary data. The contribution and the wide expansion of touristic activity throughout the world, is considered an important factor in the processes of gentrifying an urban landscape.

In many of the places where tourism is developing, it is a central element in their growth and development. Nevertheless, its extensive and long-term existence in them, has often led to their touristification and hotelization. Short-term rental platforms, the most dominant of them being Airbnb, have played an important role in this and they have also changed the way we move and travel. Their selection and use has found breeding ground, due to the emergence of the new urban tourist and digital nomads.

Through a critical study and search of examples in global metropolises, as well as in Greece, it is possible to conduct a personal assessment and also to develop critical thinking, regarding the way that the analyzed theories are applied to the case studies. Moreover, we look further into the way that shortterm rentals impacted the selected neighborhoods, in terms of the quality of the old residents’ everyday life, their economic changes and the transformation of their character and their authenticity. Through those studies, it is possible to observe the urban environment and envision the quality and form of the urban space we want to inhabit in the future.

The aim of this research thesis is not to prove whether Airbnb is a threat or a new opportunity for urban spaces, but food for thought in relation to the proper integration of this technology into urban landscapes.

Ευχαριστώ θερμά την κ. Ίριδα Λυκουριώτη για τις συζητήσεις μας καθ’όλη τη διάρκεια παραγωγής της ερευνητικής εργασίας, καθώς και την οικογένεια μου για την υπομονή και την ενθάρρυνσή της.

περιεχόμενα

0. εισαγωγή

0.1 Στόχοι και αντικείμενο μελέτης της ερευνητικής εργασίας

0.2 Εισαγωγή

1. 1η θεματική ενότητα – αστικός εξευγενισμός

1.1 Εισαγωγή

1.2 Μια γενική ιστορική αναδρομή

1.2.1 Τα κύματα του αστικού εξευγενισμού

1.2.2 Ο αστικός εξευγενισμός ως αντικείμενο έρευνας

1.3 Εντοπίζοντας τις ρίζες του αστικού εξευγενισμού σε βιβλιογραφίες

1.4 Η πορεία αναδιάρθρωσης του αστικού χώρου

1.4.1 Η αποβιομηχάνιση και η άνοδος των υπαλληλικών

εργατών

1.4.2 Η προαστιοποίηση και η ανάδυση του χάσματος

της γαιοπροσόδου

1.4.3 Ο χωρικός συγκεντρωτισμός και η αποκέντρωση

του κεφαλαίου

1.4.4 Δημογραφικές αλλαγές και μοτίβα κατανάλωσης

1.4.5 Η ανάδυση της νέας αστικής μεσαίας τάξης

1.5 Ο αστικός εξευγενισμός ως μια κοινωνικοπολιτισμική τάση

1.5.1 Κατανάλωση σε συνάρτηση με την κουλτούρα

1.5.2 Η θεωρία της παραγωγής και της κατανάλωσης

1.6 Το προφίλ του εξευγενιστή

1.7 Εντοπίζοντας την δυνατή εξευγενισμένη περιοχή

1.8 Η δημιουργία της εξευγενισμένης οικίας

1.9 Εντοπίζοντας τους εξευγενισμένους

1.10 Σχέση ενθάρρυνσης και πολιτικών στην εξάπλωση του αστικού εξευγενισμού

1.11 Επίλογος

2. 2η θεματική ενότητα -τουριστικοποίηση & Airbnb

2.1 Εισαγωγή

2.2 Μια αναδρομή στον τουριστικό αστικό εξευγενισμό

2.3 Χωρική διάρθρωση του τουρισμού

2.4 Η κατανάλωση του χώρου και η ανάδυση του «αστικού»

τουρίστα

2.5 Το Airbnb και οι μητροπόλεις: προς ένα νέο φαινόμενο του

τουριστικού αστικού εξευγενισμού

2.5.1 Μια σύντομη ιστορική αναδρομή στο Airbnb

2.5.2 Πώς λειτουργεί το Airbnb

2.5.3 Το Airbnb μέσα από τις κριτικές

2.6 Το μοντέλο της οικονομίας του διαμοιρασμού

«εξευγενισμός» χωρίς την προαπαίτηση για αναστηλώσεις

2.7 Το χάσμα στη γαιοπρόσοδο μέσω του Airbnb

2.8 Επιρροές και πιέσεις που ασκούνται με την τουριστικοποίηση

ενός τόπου στον πληθυσμό

2.8.1 Εκτοπισμός των κατοίκων με βάση την κατοικία

2.8.2 Εμπορικός εκτοπισμός

2.8.3

3. 3η θεματική ενότητα - ανάλυση μελετών περίπτωσης

3.1 Εισαγωγή και μεθοδολογία μελέτης και ανάλυσης

3.2 Γοτθική Συνοικία, Βαρκελώνη, Ισπανία

3.2.1 Το γενικό πλαίσιο αναδιαρθρώσεων στην Ισπανία

3.2.2 Οι διαδικασίες αστικών

Βαρκελώνης

3.2.3 Το αποτύπωμα της τουριστικοποίησης και του Airbnb στους κατοίκους και στη

3.3 Le Marais, Παρίσι, Γαλλία

3.3.1 Οι διαδικασίες αστικής

στη Le Marais

3.3.2 Η συμβολή των ομοφυλόφιλων στη διαμόρφωση του αστικού χώρου της Le Marais

3.3.3 Το αποτύπωμα της τουριστικοποίησης και του Airbnb στους κατοίκους και στη Le Marais

3.4 Εξάρχεια, Αθήνα, Ελλάδα

3.4.1 Το γενικό πλαίσιο της τουριστικοποίησης στην Αθήνα

3.4.2 Τα Εξάρχεια μέσα από ένα θεωρητικό πλαίσιο

3.4.3 Η τουριστικοποίηση της περιοχής

3.5 Williamsburg, Brooklyn, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ

3.5.1 Ένα σύντομο ιστορικό υπόβαθρο για το Williamsburg

3.5.2 Οι καλλιτέχνες ως φορείς του πρώτου εξευγενιστικού κύματος

3.5.3 Η τουριστικοποίηση της περιοχής

3.6 Συμπεράσματα για τις μελέτες περίπτωσης

4. γενικό συμπέρασμα

4.1 Ανακεφαλαιωτικά / Αντί για συμπέρασμα

βιβλιογραφία πηγές εικόνων και σχημάτων

Η έρευνα της εργασίας αυτής, αφορά τη μελέτη του φαινομένου του αστικού εξευγενισμού στα μεγάλα αστικά κέντρα. Μέσω μιας ιστορικής αναδρομής των βασικών εκφάνσεων του φαινομένου αυτού, αναζητά οπτικές και απαντήσεις στο κοινωνιολογικό δίλημμα του αποτελέσματος που παρουσιάζει η αναβάθμιση μιας περιοχής από τη μία και της εκτόπισης και της περιθωριοποίησης των ήδη υπαρχόντων κατοίκων και επιχειρήσεων από την άλλη. Δίνεται ιδιαίτερη έμφαση και γίνεται περαιτέρω εμβάθυνση στις ηλεκτρονικές πλατφόρμες εφήμερης ενοικίασης κατοικίας, χαρακτηριστικές των οποίων είναι το Airbnb, οι οποίες έχουν αναδειχθεί την τελευταία δεκαετία, παρεμβαίνοντας και αλλάζοντας την παραδοσιακή δομή και την καθημερινή ζωή των γειτονιών στις μεγαλουπόλεις. Μέσω της κριτικής μελέτης και αναζήτησης παραδειγμάτων σε μεγαλουπόλεις, τόσο ανατολικών και δυτικών χωρών, όσο και στον ελλαδικό χώρο, στόχος είναι να εντοπιστούν τα διάφορα μοτίβα που ακολουθούνται ώστε να εξευγενιστεί μια περιοχή, καθώς και τα ποικίλα πλεονεκτήματα που αναδύονται, αλλά και προβλήματα που προκύπτουν μέσω της διαδικασίας του αστικού εξευγενισμού και της τουριστικοποίησης. Συνοψίζοντας, τα βασικά ερωτήματα που καλείται να απαντήσει η τρέχουσα ερευνητική εργασία είναι:

1. Με ποια αφορμή άρχισε να χρησιμοποιείται ο όρος του αστικού εξευγενισμού?

2. Ποια είναι τα προβλήματα/υστερήματα που οδηγούν μια περιοχή στον εξευγενισμό της?

3. Πώς αυτά έχουν υποστεί μεταβολές κατά τη διάρκεια των χρόνων?

4. Ποια είναι τα μοτίβα που ακολουθούν οι «εξευγενιστές» και οι επενδυτές ώστε να αναβαθμίσουν μια περιοχή?

5. Πώς οι οικονομικές και κοινωνικοπολιτικές μεταβολές επηρεάζουν τη διαδικασία του αστικού εξευγενισμού αλλά και την τουριστικοποίηση?

6. Ποιο είναι το κόστος της τουριστικοποίησης σήμερα αλλά και στο μέλλον?

7. Χάνει η γειτονιά την αυθεντικότητα, την ταυτότητά της και τον αρχικό της χαρακτήρα μέσω της διαδικασίας αυτής?

0.1 Στόχοι και αντικείμενο μελέτης της ερευνητικής εργασίας

8. Πώς ο παράγοντας των πλατφορμών ενοικίασης εφήμερης κατοικίας συνδράμει στην όξυνση του φαινομένου αυτού και πυροδοτεί ταυτόχρονα νέες εκφάνσεις του αστικού εξευγενισμού?

9. Ποιες ενέργειες μπορούν να ληφθούν ώστε να εξομαλυνθούν τα μειονεκτήματα και ο αντίκτυπος του φαινομένου αυτού?

0.2 Εισαγωγή

Η μετακίνηση πληθυσμών για την αναζήτηση νέων πόρων, ευκαιριών και καλύτερων συνθηκών ζωής ήταν ήδη ευρέως

διαδεδομένη από την αρχαιότητα. Η σύγχρονη μεταβιομηχανική

πόλη μπορεί να θεωρηθεί ως ένας ζωντανός μηχανισμός

που μεταβάλλεται συνεχώς, πάντα εξαρτώμενος ωστόσο από τις συγκυρίες της εποχής και τα υποκείμενα που απασχολεί. Προσαρμόζεται και αλλάζει ανάλογα με τους ανθρώπους που διαμένουν εκεί και τα ιδιαίτερα φυλετικά, πολιτισμικά και θρησκευτικά χαρακτηριστικά που διαθέτουν, καθώς και την οικονομική τους ιεραρχία μέσα στην κοινωνία.

Η βιομηχανική επανάσταση με την εκθετική ανάπτυξη των μηχανών, των ανθρώπων και των κτηρίων, οδήγησε στη δημιουργία ενός νέου τύπου πόλης, της Μητρόπολης, η οποία «ακυρώνει» την προηγούμενη υπάρχουσα αρχιτεκτονική ιστορία, καθώς αρχίζει να αναπτύσσει και να αναπαράγει δικά της θεωρήματα και κανόνες. Το Μανχάταν στη Νέα Υόρκη θεωρείται ο αρχέτυπος της μητροπολιτικής αυτής πόλης, με τα κύρια χαρακτηριστικά του να είναι, τόσο η πυκνότητά του σε υποδομές, όσο και σε πληθυσμό.

Έτσι, έχοντας ως αφορμή αυτόν το νέο τύπο πόλης, ο Rem Koolhaas, το 1978, διαμορφώνει το βιβλίο του Delirious New York, που αποτελεί ένα μανιφέστο για το Μανχάταν. Επικαλείται ένα νέο πολιτιστικό πλέον παράδειγμα, όπου διαφαίνεται η εξάπλωση του

πληθυσμού σε συνάρτηση με την οικιστική πυκνότητα της πόλης

και της ανομοιογένειας που παρουσιάζει με αυτό τον τρόπο1. Η

αρχιτεκτονική αυτή που πραγματεύεται, προωθεί μια «κατάσταση

συμφόρησης2» σε όλους τους δυνατούς τομείς και παράλληλα

εκμεταλλεύεται αυτήν την κατάσταση, έτσι ώστε να εμπνεύσει και

1 Χαρακτηριστικό στοιχείο σε αυτή την αρχιτεκτονική είναι η έντονη παρουσία του κάθετου δυναμισμού, λόγω των υψηλών κτηρίων που αποτελούν χαρακτηριστικό κομμάτι του νέου αστικού κέντρου, οι κορυφές των οποίων χάνονται από το οπτικό πεδίο καθώς

εναρμονίζονται μέσα στα σύννεφα. Επιπλέον, η αναφορά στην ύπαρξη έντονου οριζόντιου κανάβου, σχετίζεται αποκλειστικά με τα χαρακτηριστικά της μοντέρνας πόλης.

Αυτά τα χαρακτηριστικά ορίζουν και το παράδειγμα της «κουλτούρας της συμφόρησης»

σύμφωνα με τον Rem Koolhaas.

2 Ελεύθερη μετάφραση, αρχική φράση: “culture of congestion”

να υποστηρίξει τους τύπους κοινωνικής αλληλεπίδρασης που αναπτύσσονται και μαζί διαμορφώνουν την ιδιαιτερότητα της κουλτούρας της.

Έτσι γεννήθηκε ο όρος «Μανχατανισμός3» που είναι εμπνευσμένος, τόσο από τον Rem Koolhaas, όσο και από τον Robert Rauschenberg. Αποτελεί μια αστική ιδεολογία που έχει υποστεί κορεσμό ήδη από τη σύλληψή της, λόγω του μεγαλείου και των δυστυχιών της μητροπολιτικής κατάστασης της υπερ-πύκνωσης του αστικού ιστού, χωρίς όμως να χάνεται η ελπίδα σε αυτή ως προς το γεγονός ότι αποτελεί τη βάση για την επιθυμητή μοντέρνα κουλτούρα.

Το μοντέλο της μητρόπολης του Μανχάταν έχει αποτελέσει πρότυπο για αρκετές σύγχρονες μεγαλουπόλεις, τόσο στο δυτικό κόσμο, όσο και στον ανατολικό. Με την εκθετική αύξηση της αστικοποίησης

τα τελευταία χρόνια, τα κέντρα των μεγαλουπόλεων κατακλύζονται από τη συνεχή εισροή πληθυσμού που πολλές φορές δεν μπορούν να υποστηρίξουν, με αποτέλεσμα να γίνονται ασφυχτικά. Οι νέοι κάτοικοι που αναζητούν νέες ευκαιρίες στα αστικά αυτά κέντρα είναι συνήθως πιο εύποροι από τους παραδοσιακούς κατοίκους που διέμεναν εκεί, δημιουργώντας έτσι το πρώτο ρήγμα στη συνύπαρξή τους. Το πιο σύνηθες αποτέλεσμα αυτού, είναι ο εκτοπισμός των «αδύναμων» κοινωνικών στρωμάτων που δεν πληρούν πλέον τα απαραίτητα δημογραφικά χαρακτηριστικά για να συνεχίσουν τη διαβίωσή τους εκεί.

Στο ίδιο πνεύμα ξεκίνησε να παρατηρείται μια καινούρια ποικιλομορφία στην κατανάλωση υλικών αγαθών και υπηρεσιών, η οποία προκάλεσε μια ομοιομορφία στις αστικές τάξεις, όσον αφορά τον τρόπο που φέρονται, ντύνονται, διασκεδάζουν αλλά και τα υλικά αγαθά που διαθέτουν. Χαρακτηριστική ήταν η δεκαετία του ’60 στην Αγγλία, όπου επικρατούσε μία περίοδος αστικών αναδιαρθρώσεων, η οποία επέφερε ένα πρωτόγνωρο αποτέλεσμα. Εκείνη την περίοδο, επινοήθηκε και χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά ο όρος για τον αστικό εξευγενισμό4 από την Αγγλίδα κοινωνιολόγο Ruth Glass, ώστε να περιγράψει τον «εκτοπισμό» της εργατικής τάξης των κατοίκων του Λονδίνου από τη μεσαία τάξη5.

Μεγαλουπόλεις ανά την υφήλιο, αρχίζουν με τη σειρά τους να εμφανίζουν και να αναγνωρίζουν σιγά σιγά ενδείξεις που αποδίδονται στο φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού. Ο όρος του αστικού εξευγενισμού, ειδικά στις πρωταρχικές του εκφάνσεις,

Aspects of Change

χρησιμοποιούνταν για να χαρακτηρίσει τη διαδικασία κατά την οποία, εύποροι με επίπεδο ανώτερης εκπαίδευσης ξεκινούσαν

να μετακινούνται και να εγκαθίστανται σε γειτονιές που διέμεναν

κυρίως άτομα που ήταν είτε έγχρωμοι, είτε διέθεταν χαμηλό

εισόδημα ή/και χαμηλό επίπεδο εκπαίδευσης. Κάποιοι κατείχαν όλα

τα παραπάνω χαρακτηριστικά ή ένα συνδυασμό τους. Οι σκοποί

και τα όνειρα που είχαν οι νέοι πλέον κάτοικοι και οι επιχειρήσεις

που κατέκλεισαν τις εξευγενισμένες περιοχές διέφεραν και έρχονταν

σε σύγκρουση με τις ιδέες, τις ανάγκες και τα πιστεύω των ήδη

υπαρχόντων κατοίκων.

Πραγματοποιήθηκαν προσπάθειες

όχι για την ενσωμάτωση των προηγούμενων κατοίκων στα

καινούρια δεδομένα, αλλά απόπειρες για την αντικατάσταση και

το διωγμό τους. Με το συνεχώς αυξανόμενο κόστος των ενοικίων και της καθημερινής ζωής και με τις καινούριες συνήθειες στην καθημερινότητα να αποτελούν δυσκολίες προσαρμογής για αυτούς, πολλοί είναι εκείνοι που «οικειοθελώς» εγκατέλειψαν τις επιχειρήσεις τους ή και τα σπίτια τους και αναζήτησαν καταφύγιο αλλού.

Ανά τα χρόνια, προστίθενται παράγοντες και δεδομένα σχετικά με αυτό που θεωρούμε αστικό εξευγενισμό, καθώς αποτελεί δυναμικό φαινόμενο. Ένας από αυτούς, που κατέχει σημαντικό ρόλο, είναι και οι βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων μέσω των ηλεκτρονικών πλατφορμών.

Η παρούσα ερευνητική εργασία χωρίζεται σε τρεις κύριες θεματικές ενότητες. Η πρώτη θεματική ενότητα της εργασίας αποτελεί τη γενική εισαγωγή για το φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού και θέτει το ιστορικό υπόβαθρο για τις επόμενες δύο θεματικές ενότητες. Αναλύεται εκτενώς το φαινόμενο ως προς τις ρίζες του

και τις κύριες εκφάνσεις του, τις θεωρίες που έχουν αναπτυχθεί πάνω σε αυτό, τα στοιχεία που το προκαλούν καθώς και τα στοιχεία που εκλαμβάνονται ως ενδείξεις του. Επιπρόσθετα, παρατίθενται δεδομένα όσον αφορά τους φορείς του αστικού εξευγενισμού, τα άτομα που πλήττονται από αυτόν και τις πιθανές τοποθεσίες που λαμβάνει χώρα.

Η δεύτερη θεματική ενότητα, εστιάζει στην ενσωμάτωση των πλατφορμών εφήμερης ενοικίασης στο φαινόμενο, ως παράγοντα που το διευκολύνει και κάνει πιο έντονη τη δραστηριότητά του. Συμπεριλαμβάνονται και αναλύονται όροι σχετικά με τον τουριστικό αστικό εξευγενισμό6 ή αλλιώς τουριστικοποίηση, και

1 The city of the Captive Globe Project, Rem Koolhaas.

2 Η Αθήνα φωτογραφισμένη από ψηλά

3,4 Εκφράσεις διαμαρτυρίας για τις διαδικασίες του αστικού εξευγενισμού

τον αστικό εξευγενισμό των Airbnb7, ενώ εξετάζεται και ο τρόπος που επηρέασε η λήψη μέτρων για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις

στην εξάπλωση και καθυστέρηση του φαινομένου.

Στην τελευταία θεματική ενότητα εξετάζονται τέσσερα παραδείγματα γειτονιών σε μεγαλουπόλεις, η Le Marais στο Παρίσι, τα Εξάρχεια

στην Αθήνα, η γοτθική συνοικία στη Βαρκελώνη και το Williamsburg στο Brooklyn της Νέας Υόρκης. Αναλύεται, η αστική τους ανάπτυξη σε κάποιους από τους σημαντικότερους χρονολογικούς σταθμούς και η επιρροή που είχαν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων στην ποιότητα ζωής των παλαιών κατοίκων των γειτονιών αυτών, στις οικονομικές μεταβολές τους και στη μετατροπή του χαρακτήρα και της αυθεντικότητάς τους.

1.2 Εισαγωγή

Δεκαετίες μετά την καθιέρωση του όρου του αστικού εξευγενισμού, βρισκόμαστε πάλι στην αναζήτηση απαντήσεων και νέων οπτικών, αξιοποιώντας τα ήδη διαθέσιμα δεδομένα και προσθέτοντας και τα σύγχρονα. Οι αλλαγές που παρατηρούνται στο αστικό τοπίο και υποκινούνται κυρίως από οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις, διαμορφώνουν τις ξεχωριστές εκφάνσεις του αστικού εξευγενισμού.

Για λόγους απλούστευσης αλλά και πρακτικούς, έχει πραγματοποιηθεί ήδη η κατηγοριοποίησή τους από ερευνητές σε πέντε ξεχωριστά κύματα, τα οποία αντιπροσωπεύουν τις ιδιαίτερες ιστορικές φάσεις του φαινομένου. Ο διαχωρισμός των εκάστοτε φάσεων γίνεται με κριτήριο τις συνθήκες που επικρατούν στο αστικό τοπίο, καθώς και τους παράγοντες που δίνουν έναυσμα στον αστικό εξευγενισμό. Οι εξευγενιστές ή αλλιώς «αστικοί πρωτοπόροι», το κράτος και οι εκάστοτε πολιτικές του, η χρηματιστικοποίηση της στέγασης, η αγορά της ενοικίασης κατοικίας και τα καθεστώτα γαιοκτησίας και ιδιοκτησίας, αποτελούν κάποιους από τους κύριους παράγοντες και τους πιο συχνά αναφερόμενους. Εκτός από τους παράγοντες, για την επεξήγηση των διαφόρων φάσεων

και παραλλαγών του αστικού εξευγενισμού, έχει δημιουργηθεί και μια πληθώρα από θεωρίες.

Το φαινόμενο αυτό έχει απασχολήσει πολλούς κλάδους και

έχει αναλυθεί με όρους γεωγραφικούς, αρχιτεκτονικούς, πολεοδομικούς, οικονομικούς, κοινωνικοπολιτικούς καθώς και πολιτισμικούς. Αναπτύχθηκαν θεωρίες με βάση την παραγωγή και την κατανάλωση, τόσο του χώρου όσο και υλικών αγαθών, τη σχέση του κεφαλαίου και της κουλτούρας και την παροχή και τη ζήτηση. Επιπλέον εξετάστηκε το πώς η δημιουργία του χάσματος στη γαιοπρόσοδο και η υπάρχουσα μορφή του οικιστικού

αποθέματος συνέβαλαν στην παραγωγή των εξευγενιζόμενων κατοικιών και των εξευγενιστών.

Μέσω της ιστορικής αναδρομής των εκφάνσεων, των θεωριών και των φορέων του αστικού εξευγενισμού, μπορούμε να πραγματοποιήσουμε μια προσωπική αξιολόγηση συμβάντων που λαμβάνουν χώρα τριγύρω μας και μπορούν να ταυτιστούν με το φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού. Κρίνοντας από προγενέστερες δράσεις και την επίδραση που είχαν είτε στην ενθάρρυνση, είτε στην καθυστέρηση του φαινομένου, μπορούμε να προσδοκούμε μια αποτελεσματική συζήτηση σχετικά με τη φύση των πόλεων που επιθυμούμε να κατοικούμε στο μέλλον, τόσο όσον αφορά τις κοινωνικές ανισότητες όσο και την ποιότητα

της καθημερινής ζωής.

1.2 Μια γενική ιστορική αναδρομή

Όταν η Ruth Glass χρησιμοποίησε για πρώτη φορά τον όρο του αστικού εξευγενισμού για να περιγράψει την κατάσταση που επικρατούσε στο Λονδίνο εκείνη την περίοδο, ούτε περίμενε ότι θα χρησιμοποιούνταν ακόμη και σήμερα και ούτε ότι αυτή η έννοια θα επεκτεινόταν εκτός των ορίων της Αγγλίας, σε πόλεις όπως είναι το Σικάγο και η Νέα Υόρκη. Πίστευε πως το φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού λάμβανε χώρα μόνο στο Λονδίνο και αφορούσε μόνο την συγκεκριμένη περίοδο που έγραφε σχετικά με αυτό.

Πιο συγκεκριμένα, τη δεκαετία του ’60 στην Αγγλία έλαβαν χώρα πρωτόγνωρες κοινωνικοχωρικές μεταβολές που επέφεραν ιδιαίτερα αποτελέσματα. Η Ruth Glass, παρατηρώντας αυτές τις αλλαγές αναφέρει πως:

«Μία προς μία, σε πολλές από τις εργατικές συνοικίες του Λονδίνου έχει γίνει εισβολή από τις μεσαίες τάξεις, ανώτερες και κατώτερες. Οι άθλιες, λιτές σειρές κατοικιών ιδιαίτερου χαρακτήρα, που συνήθως βρίσκονταν παραχωμένες πίσω από μεγαλειώδεις επαύλεις, και οι εξοχικές κατοικίες – με δύο δωμάτια πάνω και δύο δωμάτια κάτω – εξαγοράζονται, όταν έχουν λήξει τα συμβόλαια ενοικίασης, και μετατρέπονται σε κομψές ακριβές κατοικίες. Μεγάλα Βικτωριανά σπίτια, που είχαν υποβαθμιστεί σε παλαιότερες ή πρόσφατες περιόδους – τα οποία χρησιμοποιούνταν ως σπίτια στα οποία ενοικιάζονταν δωμάτια ή βρίσκονταν υπό την ιδιοκτησία

πολλαπλών ατόμων – αναβαθμίστηκαν για άλλη μία φορά. Στη

σημερινή εποχή, πολλές από αυτές τις κατοικίες υποδιαιρούνται σε

ακριβά διαμερίσματα ή σε “σπιτάκια” (όσον αφορά την καινούρια υπεροπτική ορολογία της αγοράς ακινήτων). Το τρέχον κοινωνικό

κύρος και η αξία μιας τέτοιας κατοικίας είναι συχνά σε αντίστροφη

σχέση με το μέγεθός της, και σε πολλές περιπτώσεις διογκωμένη

σημαντικά σε σύγκριση με τα προηγούμενα επίπεδα στις γειτονιές τους. Με το που ξεκινήσει αυτή η διαδικασία του ‘αστικού εξευγενισμού’ σε μια περιοχή, εξαπλώνεται γρήγορα μέχρις ότου όλοι ή οι περισσότεροι από τους αρχικούς κατοίκους της μεσαίας τάξης εκτοπιστούν, και ολόκληρος ο κοινωνικός χαρακτήρας της περιοχής να έχει αλλάξει»8

(Glass 1964: xviii-xix)

8 Ελεύθερη μετάφραση. Από το βιβλίο της Ruth Glass με τίτλο London: Aspects of Change, 1964, σελίδες: xviii-xix

μάτια ενός παρατηρητή της τότε εποχής που απείχε καιρό από το σύγχρονο Λονδίνο, προκύπτει το πόρισμα ότι διανύει μια διαδικασία ‘αμερικανοποίησης’. Αν ληφθούν υπόψη η γενική μορφή της πόλης και τα πρότυπα διαβίωσης, η διαφορά που έχει το κεντρικό Λονδίνο και το κέντρο του Μανχάταν δεν είναι τόσο κραυγαλέα, όσο συνήθιζε να είναι πριν και αμέσως μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το Λονδίνο πλέον αντιπροσωπεύει ένα μοντέλο πόλης του δυτικού κόσμου και διατηρεί πλέον ελάχιστα από τα ξεχωριστά χαρακτηριστικά που είχε σε προηγούμενες περιόδους. Μαζί με αυτές τις αλλαγές που άρχισαν να λαμβάνουν χώρα, ξεκίνησαν να προκύπτουν προβλήματα και δυσκολίες, χαρακτηριστικά αυτού του εύπορου κόσμου.

Ο αστικός εξευγενισμός, παρόλο που δεν είναι πρωτοφανές φαινόμενο, φάνταζε πρωτόγνωρο. Ο Neil Smith υποστήριξε ότι «κάτι πολύ όμοιο με το σύγχρονο αστικό εξευγενισμό έκανε την εμφάνισή του στα μέσα του 19ου αιώνα9, τότε γνωστό ως η διαδικασία υιοθέτησης στοιχείων και χαρακτηριστικών της μπουρζουαζίας»10. Εκείνον τον αιώνα στο Παρίσι, αλλά και στο Λονδίνο, προέκυψαν πρωτόγνωρες καταστάσεις με τη συμβολή των τότε πολιτικών τάξεων. Η ύπαρξη της εργατικής τάξης στους πυρήνες των πόλεων θεωρούνταν ως μια «απειλή» για τις πόλεις. Εκπονήθηκαν έργα έτσι ώστε να εδραιωθεί η θέση και ο έλεγχος που είχε η μεγαλοαστική τάξη μέσα σε αυτές, καθώς και η δυνατότητα δημιουργίας μιας κυκλικής οικονομίας όπου θα υπήρχε κέρδος από την ανοικοδόμηση.

Ακόμη και αν οι περισσότερες αστικές αναδιαρθρώσεις, που λάμβαναν χώρα εκείνη την περίοδο, αφορούσαν την εξάπλωση της καπιταλιστικής πόλης προς τα έξω, εντοπίζονται αρκετά ιστορικά παραδείγματα τα οποία αφορούν την ανάπλαση των κεντρικών περιοχών στις πόλεις, που πραγματοποιήθηκαν είτε για λειτουργικούς σκοπούς και λόγους υγιεινής, είτε για αναδόμηση του χώρου που πλήγηκε από φυσικές καταστροφές. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η ανάπλαση του κέντρου του Παρισιού από τον Haussmann τη δεκαετία του 1850. Αυτή η ανάπλαση αποτελούνταν από πολλαπλές πτυχές, αλλά οι κύριες ήταν η ολική λειτουργική και κοινωνική εκμετάλλευση των κεντρικών περιοχών του Παρισιού. Αντίστοιχα στη Βαρκελώνη, η κατασκευή του σχεδίου Cerdà (Cerdà Plan) στα τέλη του 19ου αιώνα, επέφερε σημαντικές συνέπειες όσον αφορά τον αστικό εξευγενισμό της πόλης και τον εκτοπισμό συγκεκριμένων κοινωνικών στρωμάτων, τόσο των

9 Smith, 1996

10 Embourgeoisement, (Smith, 1996)

ελίτ, όσο και των χαμηλότερων εισοδηματικά ομάδων11. Αυτά τα χαρακτηριστικά παραδείγματα υποδηλώνουν ότι ο αστικός εξευγενισμός δεν αποτελεί όντως ένα πρωτόγνωρο φαινόμενο, αλλά είναι τόσο καινούριος όσο και η μοντέρνα πόλη, ίσως και παλαιότερος.

Στην αρχή ο αστικός εξευγενισμός περιορίστηκε στην Ευρώπη, καθώς και σε κάποιες από τις πόλεις τις Βόρειας Αμερικής όπου

άρχισε να κάνει την σποραδική του εμφάνιση κατά τη διάρκεια των

δεκαετιών του ‘30 και ‘40 , λόγω του ότι διέθεταν μια κατάλληλη

αστική ιστορία, με ένα επαρκές αποεπενδυμένο οικιστικό απόθεμα

σε ολόκληρα σύνολα γειτονιών. Παρόλα αυτά, οι αναπλάσεις

και τα σχέδια για τη βελτίωση των πόλεων εκλαμβάνονταν από

πολλούς ότι αποτελούν μέρος της φυσικής εξέλιξης του κύκλου

ζωής τους, οπότε οι αρχικές αυτές ενδείξεις παραλείφτηκαν.

Αυτό αλλάζει κατά τη μεταπολεμική περίοδο. Σε πόλεις της Βόρειας Αμερικής, της Αυστραλίας και της Ευρώπης, το φαινόμενο αυτό άρχισε να γίνεται πιο έντονο και πιο εύκολα αναγνωρίσιμο. Σε αυτό, συνέβαλαν και πολλές οικονομικές κρίσεις12 που έλαβαν χώρα, οι οποίες οδήγησαν στην απορρύθμιση της οικονομίας και επέφεραν αλλαγές στο αστικό τοπίο13. Η κρίση όμως, δεν περιοριζόταν μόνο στον οικονομικό τομέα αλλά και στις υποδομές. Η αναγέννηση

των πόλεων αποτέλεσε κύριο στόχο των πολιτών, με τη διαδικασία

αυτή να μην περιορίζεται μόνο στις μεγαλουπόλεις14.

Αν εξεταστεί η περίοδος από το 1945 έως και το 1973 στις

προηγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες, μια από τις σημαντικότερες

αλλαγές που έλαβαν χώρα στην αστική δομή, περιστρεφόταν

γύρω από τις διαδικασίες της προαστικοποίησης. Η μεταπολεμική αυτή προαστικοποίηση, έθεσε τα θεμέλια για την αναδιάρθρωση που θα επικρατούσε μετά τη δεκαετία του ‘70.

Με τη σειρά τους, η προαστικοποίηση, οι επιλεκτικές αναπλάσεις

και η αποπρολεταριοποίηση έδωσαν ένα ισχυρό κίνητρο για την εκκίνηση της διαδικασίας αυτής.

Οι υποβόσκουσες αλλαγές που σημειώνονταν στο αστικό τοπίο, προκαλούνταν κυρίως από οικονομικές, κοινωνικές και πολιτικές δυνάμεις, που ήταν υπεύθυνες ως επί το πλείστον για την

11 Sabater, 1990

12 Κυρίως σε εκφάνσεις της κρίσης, ο αστικός εξευγενισμός εκλαμβάνεται ως μια αστική

αναγέννηση και αμελείται η πραγματικότητα της αστικής αναδιάρθρωσης που λαμβάνει χώρα.

13 Τέλη της δεκαετίας του ’60 έλαβε χώρα η μεγάλη οικονομική κρίση του πετρελαίου.

14 Σύμφωνα με μια έρευνα που διεξήχθη το 1976 για τις ΗΠΑ, σχεδόν οι μισές από τις 260 πόλεις των ΗΠΑ με πληθυσμό πάνω από 50.000 βίωναν αστικό εξευγενισμό, Urban Land Institute, 1976.

5 Rue de Rivoli (περίπου τη δεκαετία του 1880), Παρίσι

αναδιαμόρφωση των ανεπτυγμένων καπιταλιστικών κοινωνιών.

Την περίοδο της μεγάλης οικονομικής κρίσης, παρατηρήθηκε μια

αναδομημένη βιομηχανική βάση, έγινε μια στροφή στην υπηρεσιακή

εργασία και έλαβε χώρα ένας επακόλουθος μετασχηματισμός της εργατικής τάξης και της συγκρότησης των τάξεων σε γενικό πλαίσιο. Έγιναν επιπλέον, αλλαγές στις κρατικές παρεμβάσεις

και στις πολιτικές ιδεολογίες που στόχευαν στην ιδιωτικοποίηση

της κατανάλωσης και της παροχής υπηρεσιών. Λόγω αυτού, η εμφάνιση του αστικού εξευγενισμού έχει συνδεθεί από πολλούς

ερευνητές με την ανάδυση της μεταβιομηχανικής πόλης. Η πτώση

της βιομηχανικής παραγωγής και των εργατικών χεριών, μαζί με την ταχεία ανάπτυξη του τομέα των υπηρεσιών ως επακόλουθο, είναι κάποιες από τις πτυχές αυτής της μεταμόρφωσης. Πολλές

από τις αλλαγές που προκλήθηκαν είχαν τη μορφή της ενισχυμένης

βοήθειας της τοπικής κυβέρνησης στους εξευγενιστές, χαλάρωση στους διαχωρισμούς και στον καταμερισμό χρήσης γης και μειωμένη προστασία στην προσιτά οικονομική κατοικία. Η παγκοσμιοποίηση που ακολούθησε τα επόμενα χρόνια και συνεχίζει ακόμη και τώρα, αποτέλεσε παράγοντα ανάπτυξης του αστικού εξευγενισμού, τόσο στο επίπεδο της κατανάλωσης και των προσωπικών επιθυμιών, όσο και της επιθυμίας των μεσοαστών για ένα κοινό μέρος, όπου σε αυτό θα διαμένουν άτομα ιδίων τάξεων και παρόμοιου μορφωτικού επιπέδου και χαρακτηριστικών. Η οικονομία πλέον ως σύνολο, έχει στραφεί προς τα χρηματοοικονομικά, τον τουρισμό και τη διασκέδαση. Παρόλα αυτά, ούτε η ανάπτυξη στα επαγγέλματα γραφείου, ούτε ο αστικός εξευγενισμός άλλαξαν τη γενική πτωτική πορεία της αστικής οικονομίας, που μείωσε το μέσο εισόδημα των νοικοκυριών και αύξησε την εισοδηματική ανισότητα.

1.2.1 Τα κύματα του αστικού εξευγενισμού

15 Lees, 2000

έχουν οι εξάρσεις του αστικού εξευγενισμού, κατηγοριοποιήθηκαν στις βιβλιογραφίες σε πέντε ξεχωριστές φάσεις μέχρι την παρούσα στιγμή. Ο Jason Hackworth και ο Neil Smith αναφέρθηκαν πρώτη φορά σε τρία κύματα ή περιόδους λαμβάνοντας υπόψη πρακτικές

και μοτίβα που ακολούθησε ο αστικός εξευγενισμός16. Στη συνέχεια η Loretta Lees ήταν αυτή που ανέφερε ότι υπήρχε και επακόλουθη

φάση μετά από αυτές που είχαν αναλυθεί προηγουμένως και έτσι εισήγαγε τη θεωρία για το 4ο κύμα. Στη σύγχρονη εποχή

υποστηρίζεται ότι έχει γίνει ήδη η μετάβαση και διανύουμε το 5ο

κύμα του αστικού εξευγενισμού. Ο Manuel Aalbers, ο οποίος εξέτασε εκ νέου τη θεωρία των Hackworth και Smith, παρέθεσε τη δική του οπτική, καθώς προσέθεσε στοιχεία για το 5ο κύμα.

Το πρώτο κύμα του αστικού εξευγενισμού

Το πρώτο κύμα του αστικού εξευγενισμού σηματοδοτείται στο τέλος της δεκαετίας του ’60. Σε γενικές γραμμές ήταν σποραδικό, παρόλο που η διαδικασία αυτή ενσωματώθηκε σε μια πιο ευρεία αστική και παγκόσμια διαδικασία που ξεχώριζε από τις προηγούμενες.

Πριν το 1973, η διαδικασία περιοριζόταν σε μικρές γειτονιές στις νοτιοανατολικές ΗΠΑ και στη δυτική Ευρώπη. Έπειτα, ενσωματώθηκε σε διαδικασίες μεγαλύτερης αστικής αναδιάρθρωσης, οι οποίες διευκολύνθηκαν λόγω οικονομικών και πολιτικών αλλαγών, καθώς και λόγω αλλαγών στους κανονισμούς σχετικά με τη στέγαση.

Χαρακτηριστικός διαφοροποιητικός παράγοντας από τις προηγούμενες εκφάνσεις του, είναι ότι οι «εξευγενιστές» αρχίζουν να αγοράζουν ιδιοκτησίες. Στη Νέα Υόρκη αλλά και σε άλλες πόλεις, υπεύθυνοι ανάπτυξης ακινήτων και επενδυτές εκμεταλλεύονται την πτώση της αξίας των ιδιοκτησιών και επενδύουν σε μεγάλες

εκτάσεις γης και παρηκμασμένες γειτονιές, προετοιμάζοντας έτσι το έδαφος για το επερχόμενο κύμα αστικού εξευγενισμού.

Σημαντική ήταν επίσης και η εμπλοκή του κράτους. Η κάθε

εμφάνιση του φαινομένου ήταν σχεδόν πάντα χρηματοδοτούμενη

από το δημόσιο τομέα17, καθώς οι τοπικές και εθνικές κυβερνήσεις

κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν την πτωτική οικονομική πορεία

των ιδιωτικών αγορών στα κέντρα των πόλεων. Η παγκόσμια

οικονομική κρίση που προκλήθηκε από τον αποκλεισμό του

16 Προφανώς συγκεκριμένες ημερομηνίες διαφέρουν από μέρος σε μέρος άλλα όχι τόσο ώστε να μειώσουν την επιρροή που είχαν γεγονότα στην ευρύτερη πολιτική κλίμακα πάνω στην τοπική εμπειρία του αστικού εξευγενισμού (Hackworth & Smith, 2002).

17 Hamnett 1973, Smith 1979

του φαινομένου ανάλογα με τα εκάστοτε χαρακτηριστικά τους. Έτσι, έχοντας ως αφορμή τα διάφορα χαρακτηριστικά που είχαν και

πετρελαίου, επηρέασε πολλές πόλεις παγκοσμίως από το 1973 έως και το 1977. Αυτό οδήγησε στο μεγάλο ανταγωνισμό μεταξύ των βιομηχανοποιούμενων χωρών για φθηνή εργασία. Η οικονομική πτώση επέτρεψε και την αλλαγή του κεφαλαίου, θέτοντας έτσι τα θεμέλια για επανεπένδυση στην κεντρική πόλη, όσον αφορά τα επαγγέλματα γραφείου, δραστηριότητες εμπορίου και αναψυχής18.

Το δεύτερο κύμα του αστικού εξευγενισμού Η μετάβαση στο δεύτερο κύμα του αστικού εξευγενισμού είχε ήδη ξεκινήσει από τα μέσα της δεκαετίας του ’70. Σε αντίθεση με την πρώτη φάση του αστικού εξευγενισμού, η διαδικασία ήταν πιο σύνηθες να λαμβάνει χώρα στη μικρότερη αστική κλίμακα, σε μη παγκόσμιες πόλεις. Επιπλέον, ξεκίνησε να ενσωματώνεται στις

μέχρι στιγμής αποεπενδυμένες κεντρικές γειτονιές των πόλεων.

Οι έντονες οικονομικοπολιτικές αλλαγές που σημειώνονται αυτή

την περίοδο, κατέστησαν την θέση των πιο οικονομικά άπορων κατοίκων πιο ευάλωτη.

Οι αγορές που είχαν πληγεί από την οικονομική κρίση άρχιζαν να ξαναζωντανεύουν στο τέλος της δεκαετίας του ’70 και έτσι ο αστικός εξευγενισμός έλαβε χώρα με πρωτοφανές τρόπο. Καινούριες γειτονιές ενσωματώθηκαν στην διαδικασία του αστικού εξευγενισμού και πόλεις που δεν τον είχαν βιώσει ξανά, ενσωμάτωσαν στρατηγικές για να προσελκύσουν την επένδυση του κεφαλαίου. Στα τέλη της δεκαετίες του ΄8019, ο αστικός εξευγενισμός αλλάζει ρυθμό και εξαπλώνεται με πιο αργούς ρυθμούς. Η κρίση περιορίζει τη ροή του κεφαλαίου στις εξευγενισμένες και εξευγενιζόμενες γειτονιές, δίνοντας την ώθηση σε πολλούς να πιστέψουν ότι η αντίστροφη διαδικασία του αστικού εξευγενισμού λάμβανε ή θα λάμβανε χώρα.

Η τοπική πολιτεία εστίασε στην ενίσχυση της ιδιωτικής αγοράς

παρά στην άμεση ενθάρρυνση του φαινομένου. Το κύμα αυτό, που διήρκησε μέχρι τα τέλη του ’80, χαρακτηρίστηκε από την έντονη ενσωμάτωση του αστικού εξευγενισμού σε ευρύτερες διαδικασίες οικονομικές και πολιτισμικές στην παγκόσμια και εθνική κλίμακα. Παρόλο που η διαδικασία επικροτήθηκε από κάποιους, σχολιάστηκε από άλλους για τα αποτελέσματα που προκάλεσε.

Κάποια από αυτά είναι η έλλειψη στέγης, ο διωγμός των κατοίκων από τις μόνιμες κατοικίες τους και η ευάλωτη κατάσταση που τέθηκαν τα πιο φτωχά στρώματα.

18 Harvey, 1985

19 Είχε σημειωθεί μια ισχυρή οικονομική κρίση που έλαβε χώρα από το 1980-1983 (severe recession).

6 Χρονολογικό διάγραμμα των κυμάτων του αστικού εξευγενισμού και των παραγόντων που τα πυροδότησαν

Το τρίτο κύμα του αστικού εξευγενισμού

Στα μέσα της δεκαετίας του ΄90, ο αστικός εξευγενισμός επανέρχεται

στους προηγούμενους ρυθμούς του. Οι υποθέσεις για «απόεξευγενισμό» φαίνεται να μην έχουν επαληθευθεί πλήρως, καθώς κάποιες από τις γειτονιές συνεχίζουν να εξευγενίζονται ενώ άλλες

που βρίσκονται μακριά από το κέντρο και δεν έχουν βιώσει ξανά τον

αστικό εξευγενισμό, τότε ξεκινάνε. Ο αστικός εξευγενισμός μετά την

κρίση, φαίνεται να είναι περισσότερο συνδεδεμένος με επενδύσεις, καθώς οι υπεύθυνοι για την αστική ανάπτυξη αναδιαμορφώνουν

ολόκληρες γειτονιές, πολλές φορές έχοντας και την υποστήριξη του κράτους.

Η πτώση του χρηματιστηρίου το 1987 στη Νέα Υόρκη20, προμηνούσε για μια επερχόμενη κρίση. To 1989 κατέρρευσε η αμερικάνικη οικονομία μαζί με τις αγορές ακινήτων μέσα στις πόλεις. Κατά τη διάρκεια αυτής της κρίσης, στις αρχές της δεκαετίας του ’90, ο αστικός εξευγενισμός είχε μεικτές ενδείξεις εξάπλωσης. Σε κάποιες τοποθεσίες σταμάτησε, σε άλλες έγινε πιο αργός και σε άλλες άρχισε τότε να λαμβάνει χώρα. Κάποιοι υπέθεσαν ότι σαν φαινόμενο ξεθύμανε. Παρόλα αυτά, από το 1993 και μετά αυτό αποδείχθηκε λάθος, και άρχισε μια καινούρια περίοδος επανεπένδυσης που σηματοδότησε την αρχή του τρίτου κύματος. Η κρίση που έλαβε χώρα τότε, φαίνεται να λειτούργησε ως μια μεταβατική περίοδος. Μετά την κρίση, οι οικονομικές καταστάσεις που επικρατούσαν κάνουν την επανεπένδυση στο αποεπενδυμένο αστικό τοπίο δελεαστική για τους επενδυτές21. Η

κλίμακα της επένδυσης είναι πλέον μεγαλύτερη και το επίπεδο των εταιρικών κεφαλαίων έχει μεγαλώσει.

Αυτό το κύμα διαφοροποιείται ξεκάθαρα από τα προηγούμενα

δύο για τέσσερις κύριους λόγους. Αρχική διαφοροποίηση είναι

ότι στο 3ο κύμα, ο αστικός εξευγενισμός εξαπλώνεται τόσο μέσα στα κέντρα των πόλεων, όσο και σε πιο απομακρυσμένες

γειτονιές, αποκομμένες από τον βασικό πυρήνα της πόλης, ακόμη και σε αγροτικές περιοχές. Δεύτερο στοιχείο είναι πως η

αναδιάρθρωση και η παγκοσμιοποίηση στον κλάδο της αγοράς

που παρατηρούνται εκείνη την εποχή, αποτέλεσαν παράγοντες

για μεγαλύτερους επενδυτές και υπεύθυνους ανάπτυξης ώστε να

λάβουν μέρος στη διαδικασία. Συνεχίζοντας, η αποτελεσματική

αντίσταση στον αστικό εξευγενισμό έχει μειωθεί σημαντικά, καθώς η εργατική τάξη συνεχώς εκτοπίζεται από τα κέντρα των πόλεων. Τέλος, το κράτος εμπλέκεται αισθητά πολύ περισσότερο από ότι στο 2ο κύμα, καθώς αναφέρεται πως ο αστικός εξευγενισμός

20 Black Monday

21 Smith & DeFilippis, 1999

υποκινήθηκε από αυτό ή ήταν επιχορηγούμενος από τις εκάστοτε κυβερνήσεις.

Το τέταρτο κύμα του αστικού εξευγενισμού

Κάποιες χώρες παγκοσμίως βιώνουν κρίση είτε στα τέλη της

δεκαετίας του ΄90 είτε στις αρχές του 2000, γεγονός που μπορεί να θεωρηθεί ότι θα προκαλέσει ακόμη μια περίοδο μετάλλαξης, παρόλο που χρονολογικά βρίσκεται πολύ κοντά με την προηγούμενη. Η πρώτη αναφορά στο τέταρτο κύμα του αστικού εξευγενισμού γίνεται στο βιβλίο με τίτλο Gentrification από τη Loretta Lees22 και αφορά τη δεκαετία του 2000. Αυτό το κύμα συνδυάζει μια πιο έντονη χρηματιστικοποίηση της στέγασης, καθώς και την εδραίωση πολιτικών που εντάσσονται υπέρ του αστικού εξευγενισμού23. Στην ουσία, το 4ο κύμα απαρτίζεται από τα ίδια χαρακτηριστικά με το 3ο κύμα, συν τον παράγοντα της χρηματιστικοποίησης της κατοικίας24, οπότε μπορεί να θεωρηθεί ως μια πιο έντονη συνέχειά του. Παρόλα αυτά, η Lees και άλλοι ερευνητές θεωρούν ότι το 4ο κύμα περιορίζεται μόνο στις ΗΠΑ, καθώς τα στοιχεία του δεν είναι αναγνωρίσιμα εκτός των ορίων της Βορείας Αμερικής.

Το πέμπτο κύμα του αστικού εξευγενισμού

Όπως και σε προηγούμενες φάσεις του αστικού εξευγενισμού, κρίσεις προκάλεσαν μεταλλάξεις στη διαδικασία του και οδήγησαν με τη σειρά τους στην ανάδυση του πέμπτου κύματος, κατά το οποίο η διαδικασία του φαινομένου είναι πολύ πιο γενικευμένη και πιο έντονη. Η αλλαγή του προσανατολισμού των κεφαλαιακών επενδύσεων στην αγορά ακινήτων, ενσωματώθηκε στο τέλος στην παγκόσμια οικονομική κρίση που ξεκίνησε στις ΗΠΑ το 2007 και εξαπλώθηκε στην παγκόσμια κλίμακα και μεταλλάχθηκε σε πολλές άλλες κρίσεις συμπεριλαμβανομένης της ευρωπαϊκής

κρίσης που ξεκίνησε το 2009. Μέσα στις χώρες που πλήγηκαν

ήταν και η Ελλάδα, στην οποία, το 2008, ξεκίνησε μια από τις πιο

πολυετείς καταγεγραμμένες κρίσεις. Αυτές οι επακόλουθες και συνδεδεμένες κρίσεις στα τέλη της δεκαετίας του 2000, αποτέλεσαν

την κατάλληλη μετάβαση για το 5ο κύμα του αστικού εξευγενισμού, το οποίο τοποθετείται χρονολογικά από τη δεκαετία του 2010 έως

και αυτή που διανύουμε σήμερα.

Το κράτος συνεχίζει να κατέχει πρωταρχικό ρόλο σε αυτή τη

22 Lees, 2008

23 Lees et al. 2008

24 Aalbers, 2008

διαδικασία, με τη διαφορά ότι τώρα προστίθεται και ο παράγοντας των χρηματοδοτήσεων. Αυτό δεν αφορά μόνο τον οικονομικό

τομέα, ο οποίος διευκολύνει την ιδιοκτησία ακινήτων μέσω των

δανείων που παρέχονται, όπως και σε προηγούμενα κύματα, αλλά πρόκειται και για τον τρόπο που η οικονομία αποκτά πιο ισχυρά θεμέλια μέσω της ανόδου που έχουν οι «εταιρικοί ιδιοκτήτες».

Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτού είναι οι ιδιοκτήτες που

στηρίζονται από τις διεθνείς κεφαλαιαγορές και τον καπιταλισμό, μέσω των ηλεκτρονικών πλατφορμών, όπως είναι το Airbnb. Σε

πολλές περιπτώσεις αυτοί οι ξεχωριστοί ιδιοκτήτες-επενδυτές, ειδικά οι πλούσιοι ελίτ στις πολυεθνικές, δεν αγοράζουν πολύ

καλοδιατηρημένα ακίνητα για να επωφεληθούν άμεσα από τα υψηλά του ενοίκια, αλλά χρησιμοποιούν σπίτια και διαμερίσματα σε συγκεκριμένες, αλλά αυξανόμενες ομάδες πόλεων, ως μια επιλογή ασφαλείας για να αποθηκεύσουν το πλεόνασμα κεφαλαίου τους με ασφάλεια25.

Τέτοιες επενδύσεις έχουν πολλαπλές και εκτενείς συνέπειες για τον

αστικό ιστό. Η μείωση της αίσθησης της κοινότητας, ο αυξανόμενος ανταγωνισμός στην αγορά ακινήτων, η έλλειψη της προσιτής οικονομικής κατοικίας και των τοπικών οικονομικών ευκαιριών είναι κάποιες από αυτές. Η αύξηση των αξιών των ακινήτων

όμως δεν περιορίζεται μόνο στις γειτονιές που εξευγενίζονται, με λογική συνέπεια τον αποκλεισμό ενός αυξανόμενου αριθμό ευάλωτων κοινωνικών ομάδων από τη στέγαση σε πολλαπλές περιοχές, καθώς οι τιμές γίνονται απρόσιτες. Έτσι, οδηγούνται και εκείνοι σε έναν έμμεσο εκτοπισμό. Ο εκτοπισμός αυτός και η κοινωνικοοικονομική ανισότητα που προκύπτει ως αποτέλεσμα, αποδίδεται κυρίως στις συστηματικές αλλαγές που γίνονται στην παγκόσμια οικονομία καθώς και στην άνιση πρόσβαση του πληθυσμού σε πόρους. Έτσι κι αλλιώς, για τον Jason Hackworth και τον Neil Smith, ο αστικός εξευγενισμός αποτελούσε πάντα κάτι

ευρύτερο και δεν θα έπρεπε να διαχωρίζεται από ευρύτερες και κοινωνικές διαδικασίες που λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα26.

1.2.2 Ο αστικός εξευγενισμός ως αντικείμενο έρευνας

Ήδη από την δεκαετία του ’60 ο αστικός εξευγενισμός αποτέλεσε αντικείμενο έρευνας. Στις έρευνες είναι διακριτά τα στάδια που ακολούθησε, καθώς και τα ζητήματα που έθιγε. Οι αρχικές μαζικές

έρευνες που διεξήχθησαν θα μπορούσαν να διακριθούν σε δύο

25 Fernandez & Aalbers 2016

26 Aalbers, 2018

εξευγενιζόταν, καθώς ούτε και στην τοποθεσία και την μοίρα των εκτοπισμένων. Επικροτούσαν σε μεγάλο βαθμό τη διαδικασία αυτή, κάτι

οικονομικής ενίσχυσης που επέτρεπε τέτοιου

σε δημοφιλείς και επαρχιώτικους τύπους, κυρίως για το πλαίσιο των Ηνωμένων Πολιτειών της Αμερικής. Στη Βόρεια Αμερική, όπου έλαβε χώρα η πρώτη κύρια φάση των ερευνών, δόθηκε έμφαση

στα αποτελέσματα, παρά στις αιτίες που προκαλούσαν αυτό το φαινόμενο, καθώς αυτές θεωρούνταν ως επί το πλείστον δεδομένες.

Η δεύτερη κύρια αρχική φάση ερευνών, έλαβε χώρα στα τέλη της δεκαετίας του ’70 στην Αγγλία. Σ’ αυτή τη δεκαετία, έγινε πλέον εμφανές πως το φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού δεν πρέπει να εξετάζεται ως ένα μεμονωμένο αποτέλεσμα της οικιστικής αποκατάστασης, αλλά σαν ένα ενσωματωμένο μέρος μιας πιο εκτεταμένης διαδικασίας της αστικής αναδιάρθρωσης. Οι αγγλικές μελέτες σε αντίθεση με τις αντίστοιχες αμερικάνικες που είχαν διεξαχθεί, επικεντρώνονται στις αιτίες έναντι των αποτελεσμάτων και κάνουν μια θεωρητική ανάλυση αντί για στατιστική. Δεν θεωρούν τον αστικό εξευγενισμό σαν μια μεμονωμένη και ιδιαίτερη διαδικασία, αλλά σαν μία ενσωματωμένη διαδικασία στην ευρύτερη σφαίρα της αστικής και στεγαστικής αγοράς.

Ανεξαρτήτως των προηγούμενων ερευνών, πολλοί ήταν εκείνοι, έπειτα, που στράφηκαν στο να δώσουν μια επεξήγηση για τον αστικό εξευγενισμό μέσω των ανισοτήτων που υπήρχαν στις στεγαστικές πολιτικές. Αυτό το γεγονός οδήγησε σε περαιτέρω θεωρητικές αναλύσεις του φαινομένου που το ενέταξαν στο πλαίσιο της άνισης ανάπτυξης και της πελώριας αναδιάρθρωσης του αστικού χώρου και τους τρόπους χρήσης του αστικού τοπίου. Στην πραγματικότητα, αυτός ο τύπος του αστικού εξευγενισμού

είναι αναπόσπαστα συνδεδεμένος με την εξασθένηση των απομεινάντων κεντρικών βιομηχανικών λειτουργιών, την άνοδο των ξενοδοχειακών μονάδων, των συνεδριακών συγκροτημάτων και των κεντρικών γραφειακών χώρων, καθώς και την εξάπλωση

των μοντέρνων εμπορικών περιοχών και περιοχών αναψυχής. Αυτό επέφερε τη μεταβολή στον καταμερισμό των χρήσεων στο

αστικό τοπίο. Οι προτεραιότητες πλέον είχαν αντιστραφεί. Η

σημασία και η κατανομή που είχε η γη με βάση την παραγωγή

στη βιομηχανική πόλη είχαν πλέον διαμορφωθεί βασισμένες πάνω

σε καταναλωτικούς παράγοντες, προτιμήσεις και συγκεκριμένες

αισθητικές όπως και πολιτικές δυνάμεις που κυριαρχούν μέχρι

και σήμερα. Ο αστικός εξευγενισμός όμως δεν θεωρείται μόνο

το προϊόν του αποτελέσματος μιας σειράς συγκεκριμένων

καταναλωτικών επιλογών. Ταυτόχρονα, εκπροσωπεί και μία νέα

φάση στην αστική ανάπτυξη που τονίζει την προτεραιότητα που έχει η κατανάλωση έναντι της παραγωγής.

Άλλες έρευνες καταλήγουν στο πόρισμα πως ο αστικός

εξευγενισμός θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι λειτούργησε και ως

μια τακτική των παγκόσμιων δυνάμεων που ήρθαν αντιμέτωποι

με τις γρήγορα αστικοποιούμενες πόλεις του ‘Νότου’ και τις

μετα-κομμουνιστικές πόλεις. Ο αντίκτυπος που προέκυψε για τις

εκάστοτε πόλεις ήταν περίπλοκος. Όσον αφορά τις πόλεις του

‘Νότου’, η μαζική εσωτερική μετανάστευση που έλαβε χώρα

κυρίως για λόγους εύρεσης εργασίας σε συνδυασμό με τους

περιορισμούς για την παροχή γης, οδήγησε σε πρωτόγνωρα

επίπεδα ανεργίας και έλλειψη στέγασης. Την ίδια στιγμή, οι τομείς

της επικοινωνίας και της οικονομίας εξαπλώνονταν στον αστικό ιστό, προκαλώντας αύξηση εισροών στις κοινωνικές τάξεις που σχετίζονταν με αυτές. Στο στεγαστικό επίπεδο, ενισχύθηκαν τα αποικιοκρατικά μοτίβα, οδηγώντας πολλούς προνομιούχους να εγκατασταθούν είτε σε περιφραγμένες κοινότητες είτε σε πολυτελείς οικιστικές αναπλάσεις.

1.3 Εντοπίζοντας τις ρίζες του αστικού εξευγενισμού σε βιβλιογραφίες

Οι ερμηνείες που αποδίδονται για τον αστικό εξευγενισμό ποικίλουν όσον αφορά το περιεχόμενό τους και τους παράγοντες που εστιάζουν. Αρχικές ερμηνείες σαν αυτή της Ruth Glass, είχαν την τάση να δίνουν περισσότερο έμφαση στην αγορά ακινήτων και την αποκατάσταση των ήδη υπαρχόντων κατοικιών. Εννοιολογικά, η πρωτότυπη λέξη για τον αστικό εξευγενισμό (gentrification), προέρχεται από τη λέξη «gentry», που σημαίνει υψηλή τάξη, και έχει τις ρίζες της στην παλιά γαλλική λέξη «genterise», που σημαίνει γέννημα της υψηλής τάξης (14ος αιώνας) και άτομα της υψηλής τάξης (16ος αιώνας). Στην αρχή αυτός ο όρος είχε εγκαταλειφθεί και οι ακαδημαϊκοί χρησιμοποιούσαν όρους όπως «affinage du centre» (=διύλιση του κέντρου) ή «imborghesimento» (=εξουσία/κίνηση προς τα πάνω). Στα μέσα του 1980, ορισμένοι λόγιοι άρχισαν να χρησιμοποιούν τον όρο, αλλά με αλλαγμένη την ορθογραφία του27. Στη σημερινή εποχή, ο όρος αυτός έχει ευρέως υιοθετηθεί με τροποποιήσεις της προφοράς και της ορθογραφίας

27 όπως για παράδειγμα: gentryfication

ΕΝΤΟΠΙζΟΝΤΑΣ

του, (“gentrificazione” “jentrification” “gentrification”). Καθώς

έγινε δημοφιλής η χρήση του από τα δίκτυα, συχνά συγχεόταν η

σημασία του με την ευρύτερη διαδικασία του «imborghesimento»28

και με οποιαδήποτε αλλαγή που συνέβαινε και προσέλκυε άτομα

τις μεσαίας τάξης.

Για τον καθορισμό μιας ολικής εικόνας, είναι σημαντικό να ανατρέξουμε σε παλαιές βιβλιογραφικές αναφορές ώστε να εντοπίσουμε τις ρίζες και την εξέλιξη της έννοιας του αστικού εξευγενισμού. Σύμφωνα με το λεξικό «American Heritage» του 1982, ο αστικός εξευγενισμός αναφέρεται ως η αποκατάσταση μιας παρηκμασμένης αστικής περιοχής που διέμεναν κυρίως άτομα της εργατικής τάξης, από άτομα της μεσαίας και της ανώτερης κοινωνικής τάξης. Το λεξικό «Oxford American» που εκδόθηκε δυο χρόνια νωρίτερα από το προαναφερθέν, αποδίδει την έννοια αυτού του φαινομένου ως τη μετακίνηση των μεσοαστών οικογενειών σε αστικές περιοχές προκαλώντας έτσι την αύξηση της αξίας των ιδιοκτησιών εκεί, και έχοντας ως δευτερεύον και επακόλουθο αντίκτυπο τον «διωγμό» των φτωχότερων οικογενειών από τις εκάστοτε περιοχές. Ο Smith και ο Williams, με τη σειρά τους, ορίζουν τον αστικό εξευγενισμό ως την αποκατάσταση των κατοικιών της εργατικής τάξης και των εγκαταλελειμμένων κατοικιών, και την επακόλουθη μεταμόρφωση μιας περιοχής σε γειτονιά της μεσαίας τάξης29.

Λαμβάνοντας υπόψη το πόσο γρήγορα ενσωματώθηκε σε βιβλιογραφικές αναφορές αυτή η καινούρια διαδικασία, είναι αξιοθαύμαστη η ταχύτητα με την οποία καθιερώθηκε η συγκεκριμένη έννοια. Μια επεξήγηση που θα μπορούσε να αποδοθεί σε αυτό, είναι ο ταχύς ρυθμός εξέλιξης του αστικού εξευγενισμού στο αστικό τοπίο καθώς και η μεγάλη του παρουσία τόσο σε δημοφιλή καθημερινά έντυπα όπως και σε ακαδημαϊκά. Ακόμα ένα αξιοθαύμαστο γεγονός είναι πως η έννοια αυτή αναπτύχθηκε και αναλύθηκε αρχικά σε μια εποχή όπου η ανάλυση των τάξεων αποτελούσε μια ιστορική ή γεωγραφική ανωμαλία, το οποίο εκλαμβάνεται ως κατάλοιπο του 19ου αιώνα. Παρόλα αυτά, έλαβε χώρα μια ταξική ανάλυση του αστικού εξευγενισμού χωρίς κανένα ίχνος αποστροφής.

ρίζες και τα χαρακτηριστικά του, έγιναν αντικείμενο διαμάχης. Μια

από τις πρωταρχικές προσεγγίσεις κάνει λόγο για ένα κίνημα ‘πίσω

στην πόλη’, από τις μεσαίες τάξεις που ζούσαν στα προάστια, με αφορμή την επιθυμία να βρίσκονται πιο κοντά στους χώρους

εργασίας τους. Ο Smith, έχοντας ως βάση τη Μαρξιστική θεωρία, αναφέρει ότι ο αστικός εξευγενισμός αποτελεί τη μετακίνηση του

κεφαλαίου και όχι του πληθυσμού. Οι δύο διαφορετικές αυτές

θεωρητικές προσεγγίσεις, της μετακίνησης ‘πίσω στην πόλη’ του

κεφαλαίου και της μετακίνησης ‘πίσω στην πόλη’ του πληθυσμού, έχουν εμφανιστεί με πολλές παραλλαγές στις βιβλιογραφίες

με τις πιο αναγνωρίσιμες να είναι: η θεωρία της παραγωγής

και της κατανάλωσης, η αντιπαράθεση του κεφαλαίου και της κουλτούρας, της παροχής και της ζήτησης, της παραγωγής των εξευγενιζόμενων κατοικιών και των εξευγενιστών και ανάλογες μαρξιστικές ή νεοφιλελεύθερες επεξηγήσεις30.

Η Sharon Zukin ήταν μια από τους υπέρμαχους της θεωρίας σχετικά με την επίδραση που έχει η κουλτούρα στο φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού. Υποστήριξε πως: «καινοτομίες στην κουλτούρα και συγκεκριμένα σε αυτές που αφορούν δραστηριότητες καλλιτεχνών, μπορούν στην αρχή να προσελκύσουν και στη συνέχεια να αντικατασταθούν από εμπορικές μορφές του αστικού εξευγενισμού. Το κεφάλαιο υπό μια έννοια αιχμαλωτίζει την κουλτούρα»31. Σε μεταγενέστερο χρόνο, η Loretta Lees προσέθεσε πως λόγω της περίπλοκης γεωγραφίας του αστικού

εξευγενισμού, και η κουλτούρα αλλά και το κεφάλαιο έπαιξαν

εξίσου ρόλο32. Ο Chris Hamnett από την άλλη, υποστήριξε πως

ούτε τα επιχειρήματα για το κεφάλαιο ούτε για την κουλτούρα

είναι ιδιαίτερα σχετικά, και στρέφεται να επεξηγήσει το φαινόμενο με την εξάπλωση που υπήρχε από τους επαγγελματικούς τομείς

εργασίας στις μεγαλουπόλεις, στις οποίες ο αστικός εξευγενισμός αποτελεί αστική ένδειξη33. Βέβαια η τελευταία προσέγγιση αποτελεί προγενέστερη από τις προηγούμενες δύο προαναφερθείσες και βασίζεται στις συνθήκες που επικρατούσαν εκείνη την εποχή.

Πιο σύγχρονες επεξηγήσεις, όπως της Gina Perez34, ορίζουν τον αστικό εξευγενισμό ως μια οικονομική και κοινωνική διαδικασία

όπου ιδιωτικά κεφάλαια, (μέσω φορέων της αγοράς ακινήτων, υπευθύνων αστικής ανάπτυξης), και ιδιοκτήτες και ενοικιαστές

30 Πρωτότυποι όροι: production/consumption theory, capital/culture, supply/ demand, production of gentrifiable housing/production of gentrifiers, Marxist or liberal explanations.

31 Zukin, 1982,1995

32 Lees, 2000

33 Hamnett, 1994

34 Perez, 2004

επανεπενδύουν σε οικονομικά παραμελημένες γειτονιές μέσω της αποκατάστασης των κατοικιών, της μετατροπής τους σε διαμερίσματα τύπου loft, και της δημιουργίας ενός νέου οικιστικού αποθέματος. Ο αστικός εξευγενισμός αφορά μια σταδιακή διαδικασία, που λαμβάνει χώρα σε ένα κτήριο ή οικοδομικό τετράγωνο τη φορά, και με αργούς ρυθμούς αναδιαμορφώνει το τοπίο της γειτονιάς όσον αφορά τις καταναλωτικές συνήθειες και το προφίλ των κατοίκων μέσω του εκτοπισμού των φτωχότερων κοινωνικών στρωμάτων που αδυνατούν να συνεχίζουν να ζουν στις αναζωογονημένες γειτονιές, λόγω των συνεχόμενα αυξανόμενων ενοικίων, των φόρων των ιδιοκτησιών και των νέων επιχειρήσεων που προορίζονται για τα άτομα των υψηλότερων κοινωνικών στρωμάτων.

Με τη ραγδαία ανάπτυξη και εξέλιξη που παρουσιάζει το φαινόμενο αυτό, πολλές από τις πρωταρχικές αναλύσεις μπορούν να θεωρηθούν εν μέρει απαρχαιωμένες και αβάσιμες για τα σύγχρονα δεδομένα. Λαμβάνοντας υπόψη τα στάδια του αστικού εξευγενισμού και τις διάφορες εννοιολογικές επεξηγήσεις που του έχουν αποδοθεί ανά τα έτη, συμπεραίνεται πως αφορά μια διαδικασία που καταλαμβάνει ένα πολύ μεγάλο εύρος παραγόντων και δεν στοχεύει μόνο στην επανακατοίκηση κατοικιών ή των οικιστικών περιοχών. Μέχρι ίσως και τη δεκαετία του ’70, η έννοια του αστικού εξευγενισμού σε σχέση με την αναβάθμισή τους να είχε κάποιο ιδιαίτερο νόημα. Κατά την πάροδο της εξέλιξής του, έγινε προφανές πως η επανακατοίκηση είναι μόνο μία όψη από τις πιο ριζικές, οικονομικές, κοινωνικές και χωρικές αναδιαρθρώσεις που προκαλούνται και λαμβάνουν ταυτόχρονα χώρα.

Οι περισσότεροι αναλυτές αναγνωρίζουν ότι το φαινόμενο του αστικού εξευγενισμού εξαρτάται και διαφέρει ανάλογα με τον χρόνο, τον τόπο και το στάδιό του. Συμφωνούν, ως επί το πλείστον, ότι ανάμεσα στα κύρια χαρακτηριστικά του είναι η εισροή του κεφαλαίου, ο επακόλουθος εκτοπισμός και η μεταμόρφωση του τοπικού κοινωνικού χαρακτήρα, της κουλτούρας, των υπηρεσιών και των υλικών υποδομών35. Έτσι, πολλές από τις έννοιες που έχουν αποδοθεί στον αστικό εξευγενισμό κατά τη διάρκεια των χρόνων, συμπίπτουν μεταξύ τους στα κομμάτια που τις απαρτίζουν. Παρόλα αυτά, ο κάθε συγγραφέας επιλέγει να εστιάσει σε ξεχωριστά στοιχεία του, είτε αυτά αφορούν τις αιτίες είτε τα αποτελέσματα του.

1.4 Η πορεία αναδιάρθρωσης του αστικού χώρου

Κατά τη μεταπολεμική περίοδο, παρατηρήθηκε μεγάλη

συγκέντρωση πληθυσμού στα κύρια αστικά κέντρα σε πολλές

από τις πόλεις παγκοσμίως. Έπειτα, κυρίως τη δεκαετία του ’80, ακολούθησε μια περίοδος προαστιοποίησης που επηρέασε τη

δομή του πυρήνα των πόλεων. Αυτές οι αλλαγές στο αστικό τοπίο, είχαν τεράστιο αντίκτυπο στην μετέπειτα παραγωγή χώρων, στις

χρήσεις της γης και στις αστικές και αρχιτεκτονικές μορφές.

Η περίοδος του 1950 και του 1960, χαρακτηρίζεται από το έντονο

κύμα εσωτερικής μετανάστευσης του πληθυσμού. Χιλιάδες

μετανάστες από την επαρχία και από απομακρυσμένες περιοχές, εγκαθίστανται στις παλαιότερες γειτονιές του ιστορικού κέντρου

της πόλης. Παρόλα αυτά, παραμένουν έντονα διαχωρισμένοι οικονομικά, κοινωνικά και πολιτισμικά από τη προχωρημένη δομή υπηρεσιών που αναδυόταν εκείνη την περίοδο. Οι μετανάστες του 1970, στη συνέχεια, εγκαταστάθηκαν σε οικιστικές περιοχές ή κοντά στα κέντρα των πόλεων. Εκείνη την περίοδο, πήραν οικίες σε περιοχές που θεωρούνταν για άτομα μεσαίου και ανώτερου εισοδήματος και διέμεναν κυρίως άτομα της εργατικής τάξης. Έπειτα, τη δεκαετία του 1990, οι μετανάστες από τις τριτοκοσμικές χώρες συσσωρεύτηκαν στις ίδιες περιοχές που είχαν εγκατασταθεί προηγουμένως οι εσωτερικοί μετανάστες. Για όλη αυτή τη μαζική και μεγάλη εγκατάσταση πληθυσμού, δεν υπήρξε κανένα μέτρο

από τις εθνικές και τοπικές αρχές και έλαβε χώρα χωρίς κανένα εμπόδιο.

Η διαδικασία της αναδιάρθρωσης της οικονομίας στον

αστικό χώρο προκλήθηκε από πολλαπλούς μεμονωμένους παράγοντες, ή και από πιθανούς συνδυασμούς τους. Αρχικά, η

αναδιάρθρωση της οικονομίας, αποτελεί το «προϊόν» της άνισης ανάπτυξης που προκαλείται από τον καπιταλισμό ή το χάσμα της γαιοπροσόδου. Θεωρείται επιπλέον, ότι είναι το αποτέλεσμα από έναν, ή και περισσότερους από τους ακόλουθους παράγοντες: της ανάπτυξης της οικονομίας των υπηρεσιών, της αλλαγής του τρόπου ζωής, της προαστιοποίησης και της απαξίωσης του κεφαλαίου που επενδύεται στο χτισμένο αστικό περιβάλλον. Για την πλήρη ανάλυση και επεξήγηση της διαδικασίας αυτής, σημαντική είναι η κατανόηση της σχετικής σημασίας και της σχέσης που έχουν οι παραπάνω παράγοντες μεταξύ τους και όχι η απλή αναγνώρισή τους στο χώρο.

Η Λίλα Λεοντίδου συγκεκριμένα για τη δεκαετία του ΄90 αναφέρει: «Τα δημοφιλή προάστια ήταν συνυφασμένα με την ανεξαρτησία από την καπιταλιστική αγορά. Η εξάπλωση του καπιταλισμού

12 Η πρόταση για αναδιάρθρωση του Roosevelt Island από τον Rem Koolhas και τον Elia Zenghelis, που προτείνει έναν πιο απλό μετασχηματισμό των αρχιτεκτονικών τυπολογιών της πόλης

πήρε τη μορφή, όχι του εξορθολογισμού και της συγκέντρωσης

του κεφαλαίου, αλλά αυτή της κυριαρχίας από μία ανταγωνιστική

και κερδοσκοπική αγορά έναντι στον προηγούμενο άτυπο

ευρύ οικιστικό τομέα. Η Ελληνική αγορά οικίας και γης

ήταν παραδοσιακά διττή, που συνίσταται από κυρίαρχους

καπιταλιστικούς/ανταγωνιστικούς τομείς και υφιστάμενους

άτυπους/κατασκευασμένους από τον ιδιοκτήτη τομείς: η ιδιοκτησία

γης ήταν κατακερματισμένη: και ο ρόλος του σχεδιασμού ήταν ο ελάχιστος δυνατός. Ο καπιταλισμός μετά εξαπλώθηκε και άρχισε

να ελέγχει την παραγωγή οικιών, και η διττή αγορά γινόταν ολοένα

και περισσότερο πιο ενοποιημένη μέσω της καταπίεσης του

άτυπου τομέα»36

Ολόκληρη η διαδικασία της αστικής ανάπτυξης και της εν λόγου

εξέλιξης, αποτέλεσε ένα συνεχόμενο μοτίβο που συγκροτεί και

ανασυγκροτεί τον αστικό χώρο. Η επιπρόσθετη πτυχή που προστίθεται στην σημερινή εποχή είναι ο βαθμός με τον οποίο αυτή η αναδιάρθρωση αποτελεί ένα άμεσο αλλά και συστηματικό

κομμάτι μιας μεγαλύτερης οικονομικής και κοινωνικής διάρθρωσης των προηγμένων καπιταλιστών κοινωνιών. Η αναδιάρθρωση του αστικού χώρου λειτούργησε ως ένα μέσο για τη μετατροπή του σε μια παιδική χαρά για την αστική τάξη. Ο κοινωνικός Μανχατανισμός

του αστικού πυρήνα αντιστοιχίστηκε με τον αρχιτεκτονικό Μανχατανισμό που προέβλεπε και αντίστοιχες αλλαγές στη δομή

που είχε ο εργασιακός και κοινωνικός χώρος. Το αστικό κέντρο στις περισσότερες σύγχρονες μεγαλουπόλεις, κυριαρχείται πλέον

από ψηλά κτίρια που έχουν διοικητικές, οικονομικές και διευθυντικές δραστηριότητες, κατοικίες για τη μεσαία και ανώτερη κοινωνική τάξη, ξενοδοχειακές μονάδες, καταστήματα και χώρους αναψυχής και διασκέδασης που προορίζονται για αυτές τις κοινωνικές ομάδες.

Το χτισμένο αστικό περιβάλλον συντάσσεται από συγκεκριμένα μοτίβα παραγωγής, αναπαραγωγής, κατανάλωσης και διακίνησης. Με την αλλαγή μερικών ή κάποιων μοτίβων από τα προαναφερθέντα, προκαλείται και μια επακόλουθη αλλαγή στο γεωγραφικό μοτίβο του χτισμένου περιβάλλοντος. Για να αποδοθεί μια ορθή επεξήγηση στις εκάστοτε αλλαγές, θα πρέπει να ληφθούν υπόψη, εκτός από τους παράγοντες, η τοποθεσία, καθώς και το χρονικό πλαίσιο που έλαβε χώρα η κάθε αλλαγή στον αστικό χώρο.

Τέλος, οι πιο προφανείς διαδικασίες οι οποίες θα μπορούσαν να θεωρηθούν υπεύθυνες και για την προέλευση και για τη

διαμόρφωση της αστικής αναδιάρθρωσης, κυρίως για τα αρχικά της στάδια, μπορούν να συνοψιστούν σε πέντε κύριες κατηγορίες. Η διαδικασία που αναπαράγονταν πιο συχνά στο αστικό τοπίο και συνέφερε στην όξυνση των αναδιαρθρώσεων, ήταν η αποβιομηχάνιση των εξελιγμένων καπιταλιστικών οικονομιών και η αύξηση των υπαλληλικών εργατών. Ακολουθώντας, τα πρωταρχικά στάδια των αναδιαρθρώσεων βρήκαν έφορο έδαφος λόγω της προαστικοποίησης και της ανάδυσης του χάσματος της γαιοπροσόδου που λάμβανε χώρα κυρίως την εποχής της μεγάλης οικονομικής κρίσης του ‘70. Επιπρόσθετα, με την προσέλευση

νέων κατοίκων σε περιοχές, δημιουργήθηκαν αλλαγές τόσο στα δημογραφικά δεδομένα όσο και στα μοτίβα κατανάλωσης. Τέλος, οι δύο τελευταίες διαδικασίες αφορούν ολιστικά την οικονομία. Ο χωρικός συγκεντρωτισμός και η ταυτόχρονη αποκέντρωση του κεφαλαίου καθώς και η πτωτική τιμή του κέρδους και η κυκλική κίνηση του κεφαλαίου, κατείχαν κεντρικό ρόλο στη διαμόρφωση της αστικής αναδιάρθρωσης.

1.4.1 Η αποβιομηχάνιση και η άνοδος των υπαλληλικών εργατών

Η πλειοψηφία των πόλεων βιώνει ήδη τα αποτελέσματα της αποβιομηχάνισης κατά το πέρας του 2ου παγκοσμίου πολέμου. Το επακόλουθο ήταν οι βιομηχανικές εγκαταστάσεις, είτε να μεταφερθούν, είτε να είναι τοποθετημένες συνήθως στα περίχωρα και στην επαρχεία, και όχι στα κέντρα των πόλεων. Την ίδια περίοδο, στις πόλεις αναπτύχθηκαν «καινούριοι» εργασιακοί κλάδοι με κυρίαρχο τον κλάδο των γραφειακών υπαλλήλων. Η πλειοψηφία τους εργάζονταν στον τομέα των τηλεπικοινωνιών, στο λιανικό εμπόριο, ως διευθυντές σε εταιρίες και ως ερευνητές. Αυτές οι αλλαγές επέφεραν επιπλέον αλλαγές στον τρόπο με τον οποίο διαρθρώνεται το κεφάλαιο σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στο αστικό τοπίο ταυτόχρονα, υπάρχει μια μη αμελητέα αλλαγή στις παλαιές βιομηχανικές περιοχές των πόλεων. Αυτό δεν σηματοδοτήθηκε όμως, με την μετατροπή των βιομηχανικών αποθηκών και χώρων σε διαμερίσματα «loft», όπως αρκετοί ερευνητές υποστηρίζουν. Κύρια επίδραση είχαν οι πρωταρχικές αστικές αναπλάσεις που έλαβαν χώρο, που είχαν ως μοναδικό σκοπό τον «καθαρισμό» των φτωχογειτονιών και των απαρχαιωμένων βιομηχανικών κτιρίων.

Την ίδια στιγμή που παλιές βιομηχανικές περιοχές στην ενδοχώρα παρακμάζουν, νέοι βιομηχανικοί και υπηρεσιακοί τομείς αναδύονται, κυρίως κοντά ή περιμετρικά από περιοχές που

Η

υποστηρίζονται από νέες τεχνολογίες. Οι αλλαγές στους τομείς της οικονομίας είναι παράλληλες και εξίσου σημαντικές με τις αλλαγές στη δημογραφική και κοινωνική δομή των χωρών.

Η απαξίωση του κεφαλαίου και η εξέλιξη του χάσματος της γαιοπροσόδου εκείνη την εποχή, εν μέρει, δίνουν μια επιπλέον επεξήγηση στις πιθανές επενδύσεις στον αστικό πυρήνα των πόλεων, στην εξευγένιση των περιοχών, στην ανάπτυξη της οικονομίας και των θέσεων εργασίας που είναι πιθανές να κυριαρχήσουν εκεί. Παρόλα αυτά, αυτές οι διαδικασίες από μόνες τους δεν απαντούν στο ερώτημα που αναζητά τις ρίζες της αναδιάρθρωσης των αστικών κέντρων. Δίνουν ωστόσο, μια επεξήγηση για το ποιο απόθεμα κτηρίων και γης συμπεριλήφθηκε περισσότερο για την εξάπλωση του χάσματος της γαιοπροσόδου.

Προσδίδουν επιπλέον μια οπτική στα πιθανά σενάρια χρήσης

γης, τα οποία ήταν αναμενόμενα για τα μέρη όπου η ευκαιρία για χωρική και οικονομική αναδιάρθρωση εκμεταλλευόταν.

1.4.2 Η προαστιοποίηση και η ανάδυση του χάσματος της γαιοπροσόδου

Ο αστικός εξευγενισμός είναι ένα αναμενόμενο προϊόν της σχετικής ανεμπόδιστης διαδικασίας των αγορών γης και ιδιοκτησίας. Η οικονομική υποτίμηση του επενδυμένου κεφαλαίου στα κέντρα των πόλεων του 19ου αιώνα και η ταυτόχρονη αύξηση στις πιθανές δυνατές τιμές των ενοικίων, αποτέλεσε την κατάλληλη ευκαιρία για κερδοφόρες επενδύσεις. Το 1979, ο γεωγράφος Neil Smith ανέπτυξε τη θεωρία του χάσματος της γαιοπροσόδου, για να αποδώσει μια οικονομική επεξήγηση στη διαδικασία του αστικού εξευγενισμού. Αυτή η θεωρία συνδέθηκε, κατά κύριο λόγο, με την προαστιοποίηση που λάμβανε χώρα εκείνη την περίοδο.

Σε πόλεις ανά την υφήλιο, σε κάποιο στάδιο της ανάπτυξής τους, παρατηρήθηκε η τάση για κατοίκηση στα προάστια. Η διαδικασία της προαστιοποίησης εκπροσωπεί ταυτοχρόνως τη συγκέντρωση

και την αποκέντρωση του κεφαλαίου και της ανθρώπινης

περιόδους οικονομικών εκρήξεων και κρίσεων. Η επένδυση στο χτισμένο περιβάλλον, αποτελούσε ένα κύριο μέσο για να επιτευχθεί

η συσσώρευση του κεφαλαίου37.

Στην κλίμακα της πόλης, από την πλευρά του αστικού κέντρου, η προαστιοποίηση πλαισιώνει όχι μόνο την διαδικασία του

συγκεντρωτισμού αλλά και την επιπλέον ώθηση για υψηλότερες

απολαβές κέρδους. Οι τιμές των κερδών είναι αλληλένδετες και εξαρτώμενες από την τοποθεσία, με τον οικονομικό δείκτη που διαφοροποιεί το ένα μέρος από το άλλο, να είναι το ίδιο το μίσθωμα

της γης. Καθοριστικός παράγοντας σε όλη αυτή τη διαδικασία ήταν

η διαθεσιμότητα που υπήρχε για μίσθωση οικονομικής γης στην περιφέρεια. Στην ουσία, η προαστικοποίηση δεν ήταν αναγκαίο να

ενσωματωθεί με την οικονομική επέκταση, αλλά ταυτοχρόνως, δεν υπήρχε και κάποιος παράγοντας που να εμποδίζει την μετακίνηση

των μοντέρνων αστικών κέντρων στα προάστια της επαρχίας. Η συστηματική επένδυση του κεφαλαίου εκεί, σιγά σιγά άρχισε να πυροδοτεί την προαστιοποίηση.

Η ανάπτυξη που εμφάνισαν τα αστικά κέντρα προς τα περίχωρα με σκοπό την δημιουργία δραστηριοτήτων βιομηχανίας, εμπορίου και αναψυχής, οδήγησε σε μια αμοιβαία αλλαγή στην αξία της γης

τόσο στα προάστια όσο και στις εσωτερικές ζώνες της πόλης. Στα προάστια, η αξία των οικοπέδων αυξήθηκε με ταχείς ρυθμούς, με την εξάπλωση των κατασκευών και την επένδυση που λάμβανε χώρα πάνω σε αυτές, ενώ η αντίστοιχη αξία για τα οικόπεδα των εσωτερικών σημείων της πόλης, σημείωσε πτωτική πορεία. Όλο και μικρότερες ποσότητες κεφαλαίου διοχετεύονται για την συντήρηση και την επανόρθωση του κτηριακού αποθέματος στα κέντρα των πόλεων. Αυτό το γεγονός προκάλεσε το χάσμα στη γαιοπρόσοδο, στα εσωτερικά στρώματα των πόλεων.

Σύμφωνα με τον Smith, το χάσμα στη γαιοπρόσοδο δημιουργείται λόγω της πραγματικής αγοραστικής αξίας των εγγείων οφειλών (μισθώματος οικοπέδου) που κεφαλαιοποιείται λόγω της παρούσας αποθαρρυντικής χρήσης που έχει η γη, και της πιθανής δυνατής που θα μπορούσε να κεφαλαιοποιηθεί από την αναβαθμισμένη και καλύτερη χρήση, λαμβάνοντας υπόψη και τις κεντρικές τοποθεσίες που κατείχαν38. Στην ουσία πρόκειται για τη

διαφορά που προκύπτει ανάμεσα στην πιθανή αξία του ενοικίου γης

και της πραγματικής αξίας της γης που έχει ανάλογα με την τωρινή της χρήση. Η αξία αυτής της γης έχει την τάση να μεταβάλλεται ταυτόχρονα με τους μακρείς κύκλους της οικονομίας39. Είναι

37 Harvey, 1978

38 Smith, 1986

39 Smith, 1979

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - 1η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

αποτέλεσμα από χωρικά και παροδικά μοτίβα της επένδυσης και της αποεπένδυσης του κεφαλαίου. Πιο συγκεκριμένα, αποτελεί την συμπληρωματική διαδικασία της διατίμησης και της απαξίωσης του κεφαλαίου.

Για την σφαιρική κατανόηση της διαδικασίας αναλύονται έννοιες

όπως η αξία της γης (land value) και η αξία της ιδιοκτησίας. Ο Smith, διαχωρίζει αυτές τις δύο έννοιες σε τέσσερις κατηγορίες:

στην αξία που έχει η κατοικία (house value), στην τιμή που πωλείται (sale price), στο κεφαλαιοποιημένο μίσθωμα οικοπέδου (capitalized ground rent) και στην πιθανή δυνατή αξία του μισθώματος οικοπέδου (potential ground rent). Η αξία που έχει η κατοικία, εξαρτάται από το ποσοστό της υποτίμησης λόγω της χρήσης της, έναντι στην τιμή εκτίμησης της αξίας μέσω εργασιών αποκατάστασης, επέκτασης και συντήρησής της. Η τιμή που πωλείται αντιπροσωπεύει όχι μόνο την αξία της κατοικίας αλλά

και το αντίστοιχο τμήμα του ενοικίου καθώς η γη πωλείται πλέον με τις δομές και τις ανέσεις. Τέλος το κεφαλαιοποιημένο μίσθωμα

οικοπέδου και το μίσθωμα του οικοπέδου, πρόκεινται στην ουσία

για την τιμή πώλησης που συναθροίζεται από την αξία της

κατοικίας και την πιθανή δυνατή αξία του μισθώματος οικοπέδου.

Μόνο στην περίπτωση που το χάσμα αναδύεται, μπορεί η

ανάπλαση να είναι προσδοκώμενη εφόσον, η τωρινή χρήση έχει

καταφέρει να κεφαλαιοποιήσει ολικά ή το περισσότερο μέρος του

ενοικίου του οικοπέδου. Έτσι, μικρό οικονομικό κέρδος μπορεί να εισπραχθεί από την ανάπλαση. Με την πάροδο της παρακμής στη γειτονιάς, το χάσμα μεταξύ των αξιών μεγαλώνει. Ο αστικός εξευγενισμός λαμβάνει χώρα όταν το χάσμα αυτό είναι αρκετά ευρύ, έτσι ώστε οι υπεύθυνοι ανάπτυξης ακινήτων να αγοράζουν τα ακίνητα οικονομικά, να μπορούν να πληρώσουν τους εργάτες και τα έξοδα για τις αποκαταστάσεις, να έχουν τη δυνατότητα να πληρώσουν τόκο για το στεγαστικό δάνειο και τα δάνεια της κατασκευής, και να μπορούν να πουλήσουν το τελικό προϊόν έχοντας ένα ικανοποιητικό κέρδος για τους εργολάβους. Με αυτή τη διαδικασία, ολόκληρο το ενοίκιο οικοπέδου έχει κεφαλαιοποιηθεί, η γειτονιά έχει ανακυκλωθεί και ξεκινάει ένας καινούριος κύκλος χρήσης.

Το χάσμα στη γαιοπρόσοδο είναι εμφανές σε πόλεις παγκοσμίως, με τις περισσότερες πόλεις να έχουν βιώσει αυτό το φαινόμενο σε ένα μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό. Όπου το χάσμα λειτούργησε κατ’ εντολή της ελεύθερης αγοράς, οδήγησε σε σημαντική εγκατάλειψη των ιδιοκτησιών στα εσωτερικά κομμάτια των πόλεων. Ταυτοχρόνως, η απαξίωση του επενδυμένου κεφαλαίου για το χτισμένο αστικό χώρο επηρέασε όλων των ειδών τις ιδιοκτησίες, εμπορικές και βιομηχανικές καθώς και αστικές και εκείνες του

λιανικού εμπορίου. Παρόλα αυτά η διαδικασία αυτή δεν είναι παντού η ίδια. Οι διαφοροποιήσεις στα επίπεδα παρέμβασης του κράτους, καθιστούν αυτή τη διαδικασία να έχει παραλλαγές στις διάφορες οικονομίες.

Το πιο βασικό συμπέρασμα που προκύπτει είναι ότι η μεταφορά

του κεφαλαίου στα προάστια και η επακόλουθη δημιουργία του χάσματος στη γαιοπρόσοδο στους πυρήνες των πόλεων, έδωσαν μια οικονομική ευκαιρία για την αναδιάρθρωση των εσωτερικών κομματιών τους και των κέντρων τους. Η απαξίωση του κεφαλαίου

σε εκείνες τις περιοχές, έδωσε την ευκαιρία σε επενδυτές να επαναξιολογήσουν τις υποανάπτυκτες και παρηκμασμένες περιοχές του αστικού χώρου. Για τις εκάστοτε επανεπενδύσεις λήφθηκαν επίσης υπόψη και ο καινούριος τρόπος ζωής της νέας αστικής τάξης που είχε αναδυθεί, αλλά και η ζήτηση που υπήρχε για ψυχαγωγία και για τρόπους κατανάλωσης.

1.4.3 Ο χωρικός συγκεντρωτισμός και η αποκέντρωση του κεφαλαίου

Η συσσώρευση των αγαθών στις προ-καπιταλιστικές εποχές ήταν τυχαία, με την έννοια ότι δεν υπήρχε ένας γενικός κανόνας που πάνω του βασιζόταν η εξέλιξη της κοινωνίας, οποιοσδήποτε και να ήταν ο στόχος των ατόμων. Με την εξέλιξη του καπιταλισμού, η συσσώρευση του κεφαλαίου αποτέλεσε κοινωνική ανάγκη. Ολοένα και μεγαλύτερες ποσότητες κεφαλαίου άρχισαν ¬να συγκεντρώνονται και να είναι υπό την εξουσία ενός σχετικά μικρού αριθμού ατόμων. Την πιο απτή ένδειξη αυτού, αποτελεί η ανάπτυξη των σύγχρονων μητροπόλεων.

Στην αστική κλίμακα, πολλοί είναι εκείνοι που κάνουν λόγο για συσσώρευση των οικονομιών, με την έννοια πως με την εξάπλωση του κεφαλαίου συμπεριλαμβάνεται ένας συνεχής διαχωρισμός της εργασίας, σε διαφορετικές κλίμακες πάντα. Για την παροχή των απαραίτητων αγαθών και υπηρεσιών, ο αριθμός των ξεχωριστών επιχειρήσεων που πρέπει να συνδυαστούν αυξάνεται. Με την μικρότερη δυνατή απόσταση που θα έχουν μεταξύ τους, μειώνεται

ο χρόνος και το κόστος μεταφοράς.

Η επιλογή ενός συγκεκριμένου τύπου εργασίας, όπως είναι αυτή

του υπάλληλου γραφείου για παράδειγμα, αποτελεί ταυτόχρονα

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - 1η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

με τις διαφορετικές μορφές που έχει το κεφαλαίου και το δεύτερο, είναι ο διαχωρισμός της εργασίας μέσα από τους κλάδους των επαγγελμάτων γραφείου.

Η έκρηξη των υπαλλήλων γραφείου στις πόλεις προηγμένων

οικονομιών του καπιταλιστικού κόσμου, εκφραζόταν από

συγκεκριμένα μοτίβα. Στις μεταβιομηχανικές πόλεις, παρατηρήθηκε

μια συνεχόμενη συγκέντρωση ατόμων που εργάζονται σε

νομικές υπηρεσίες, αρχιτεκτονικά γραφεία, τράπεζες, οικονομικές

υπηρεσίες και πολλές άλλες υπηρεσίες που είχαν επιχειρηματικό

χαρακτήρα. Υπήρξαν βέβαια και εξαιρέσεις οι οποίες όμως

ενίσχυαν το προφίλ της πολυτροπικής μητρόπολης.

Κυρίαρχο ερώτημα ωστόσο, αποτελούσε η συνεχής αποκέντρωση

των βιομηχανικών εργοστασίων και η περαιτέρω συγκέντρωση των γραφειακών υποδομών στα κέντρα των πόλεων. Μια επεξήγηση

που μπορεί να αποδοθεί, στηρίζεται στα χαρακτηριστικά του χαρακτήρα και των απαιτήσεων του γραφειακού τομέα εργασίας

και του βιομηχανικού. Οι γραφειακές υπηρεσίες έχουν ως απαραίτητο κομμάτι την επικοινωνία πρόσωπο με πρόσωπο. Για την καλύτερη εξυπηρέτηση και ταχύτητα στη λήψη των αποφάσεων, γίνεται ο χωρικός συγκεντρωτισμός και στους εργαζομένους. Οι γρήγορες αποφάσεις απαιτούν άμεση επαφή, μια συνεχόμενη ροή στις πληροφορίες και στη διαπραγμάτευση. Αντιθέτως, στους εργοστασιακούς τομείς, παρατηρείται ένα συγκεκριμένο καθημερινό μοτίβο λειτουργίας, το οποίο εξαρτάται είτε από το μηχανικό εξοπλισμό είτε από το διοικητικό τους πρόγραμμα. Η παροδικότητα αυτής της σταθερής κατάστασης για παραγωγή και λειτουργία, σε συνδυασμό με την εξάρτηση που υπήρχε για διαθέσιμο εργασιακό δυναμικό μαζί με την ευκολία για μεταφορές και τηλεπικοινωνίες με τις βοηθητικές δραστηριότητες έθεσαν την μεταφορά τους στα προάστια μια λογική απόφαση. Τα κέρδη που θα μπορούσαν να αποκομίσουν από μια κεντρική τοποθεσία είναι λιγοστά λαμβάνοντας υπόψιν και τις υψηλές αξίες των ενοικίων σε αυτές τις περιοχές.

1.4.4 Δημογραφικές αλλαγές και μοτίβα κατανάλωσης

Η ωρίμανση της γενιάς 1946-1964, των λεγόμενων «Boomers», ο αυξανόμενος αριθμός των γυναικών που ενσωματωνόταν στον εργασιακό τομέα, η ανάδυση των νοικοκυριών που αποτελούνται

από ένα και δύο άτομα, συγκαταλέγονται στους παράγοντες που

βοήθησαν την εξέλιξη του αστικού εξευγενισμού. Η διαδικασία σε

αυτή την περίπτωση, διαμορφώνεται λόγω των αποτελεσμάτων

που είχαν οι προσωπικές επιλογές των ατόμων.

Εκτός από τις δημογραφικές αλλαγές, η μεταφορά κεφαλαίου στον αστικό πυρήνα και η επένδυσή του κυρίως σε διοικητικές, επαγγελματικές και διευθυντικές δραστηριότητες επέφεραν μια γρήγορη ανάπτυξη γκουρμέ εστιατορίων και μπαρ, καταστημάτων ρουχισμού. Επιπλέον η αρχιτεκτονική των εξευγενισμένων παραγόμενων κατοικιών αποτέλεσε προϊόν συγκεκριμένης ταξικής

κουλτούρας και τρόπου ζωής, ειδικά σε εκείνες που αφορούν νεόκτιστες κατασκευές. Ένα από τα πιο τρανταχτά παραδείγματα που αποτυπώνει τον τρόπο με τον οποίο επηρεάζει η αλλαγή των μοτίβων κατανάλωσης των αστικό εξευγενισμό, είναι η ανάδυση

της κουλτούρας των διαμερισμάτων τυπολογίας loft στο Soho και το Lower Manhattan. Σε εκείνες τις περιοχές, είχε συγκεντρωθεί ένας μεγάλος αριθμός καλλιτεχνών στις εγκαταλελειμμένες πρώην βιομηχανικές εγκαταστάσεις, λόγω των χαμηλών ενοικίων που καλούνταν να πληρώσουν. Επιπρόσθετα, καταλυτικός ήταν ο παράγοντας της μορφολογίας των χώρων, καθώς τους επέτρεπε να τους εκμεταλλευτούν και ως χώρους εργασίας και έκθεσης αλλά και ως χώρους κατοικίας.

1.4.5 Η ανάδυση της νέας αστικής μεσαίας τάξης

Στον αστικό εξευγενισμό μπορεί να αποδοθεί και η ανάδυση της νέας μεσαίας κοινωνικής τάξης. Ο αστικός εξευγενισμός, λειτουργεί και ως μια αστική χωρική διαδικασία που συνεισφέρει

στην κοινωνική διάταξη και διάκριση των τάξεων. Η διαδικασία αυτή έχει αποδειχθεί ότι συνδέεται άρρηκτα και με την έκρηξη των καινούριων καταναλωτικών προτιμήσεων. Μοντέρνα εστιατόρια, καταστήματα λιανικού εμπορίου και άλλες μορφές αναψυχής

και τρόπων κατανάλωσης στο αστικό τοπίο, αποτέλεσαν μέρη συνάθροισης για την αναδυόμενη αστική τάξη.

Ο Williams υποστήριξε ότι ο αστικός εξευγενισμός είναι μια διαδικασία που βασίζεται πάνω στις κοινωνικές τάξεις και ταυτόχρονα αντικατοπτρίζει και ενισχύει την επανεπένδυση των κοινωνικών δομών στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές κοινωνίες. Για την καλύτερη κατανόηση των προκαλούμενων αυτών αλλαγών στον αστικό χώρο, είναι αναγκαία η αναγνώριση της κοινωνίας και των κοινωνικών δομών ως κύριοι παράγοντες που τις πυροδοτούν.

Η δομή που είχαν οι τάξεις στην καπιταλιστική κοινωνία, άλλαξε εν μέσω του 20ου αιώνα. Αυτό το γεγονός οδήγησε σε πολλαπλούς

διοίκησης. Αυτοί οι νέοι εργάτες εκλαμβάνονται ότι ακόμη ανήκουν στην εργατική τάξη και δεν εκλαμβάνονται ως χειρώνακτες, παρά το γεγονός ότι είναι υποχρεωμένοι να «πωλούν» την εργασιακή τους δύναμη με ανταμοιβή το μισθό.

Τα άτομα που αποτελούσαν τη νέα μεσαία κοινωνική τάξη, έβλεπαν το κέντρο με αισιοδοξία κυρίως λόγω των κοινωνικών

και αισθητικών χαρακτηριστικών του. Από την άλλη, οι χαμηλόμισθοι κάτοικοι και τα άτομα των μειονοτήτων, επέλεγαν το αποεπενδυμένο κέντρο, λόγω του φθηνού οικιστικού αποθέματος

αλλά και της αίσθησης της κοινότητας που είχε. Έτσι, παρείχε και στις δυο ομάδες ευκαιρίες για νέα πολιτισμική κατανάλωση. Αυτό οδήγησε σε ολοένα και περισσότερα άτομα της νέας μεσαίας τάξης να αλλάζουν τοποθεσία σε αναζήτηση συγκεκριμένων χαρακτηριστικών στον αστικό χώρο όπως η πολυπολιτισμικότητα, η αίσθηση της ιστορίας και οι παροχές/υπηρεσίες του τοπίου.

Θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι πολλές από τις μοντέρνες μητροπόλεις ακολούθησαν τη μορφή και τη δομή που έχει το Μανχάταν. Οι τάσεις που εντοπίζονται σε πολλές από αυτές τις πόλεις, υπαινίσσονται μια δυναμική για τη δημιουργία ενός εξευγενισμένου κέντρου μέσα σε αυτές. Όπως αναφέρουν και ο Williams με το Smith40, o μανχατανισμός των κεντρικών περιοχών και η μετατροπή τους σε περίκλειστα εδάφη για τους προύχοντες, αντιστοιχεί με μία πιο έντονη γκετοποίηση των μειονοτήτων, των άπορων, και ενός μέρους της εργατικής τάξης. Στα αναδιαμορφωμένα αυτά αστικά κέντρα, κυριαρχούν περιοχές που προορίζονται για τη μεσαία και ανώτερη αστική τάξη. Συγκεντρώνονται εργασιακές ευκαιρίες για επαγγελματίες, εταιρίες και υπηρεσίες ψυχαγωγίας και κατανάλωσης για τις προαναφερθέντες αστικές τάξεις. Αυτή η χωρική διαδικασία δεν μπορεί να θεωρηθεί και να αντιμετωπιστεί ως μεμονωμένη, αλλά ως ένα χωρικό αποτέλεσμα μιας πιο βαθιάς χωρικής αναδιάρθρωσης.

1.5 Ο αστικός εξευγενισμός ως μια κοινωνικοπολιτισμική τάση

40 Smith & Williams, 1986

41 Simmel, 1957

και ταυτόχρονα τα διαχωρίζει και από τις υπόλοιπες. Συνήθως

άτομα της ελίτ ξεκινάνε μια τάση, και μόλις η μάζα την ακολουθεί

και την αφομοιώνει, σε μια προσπάθεια να εξαλείψει τις εξωτερικές

διαφοροποιήσεις την εγκαταλείπουν για μια καινούρια. Αυτή η

διαδικασία γίνεται όλο και πιο γρήγορα με την αύξηση του πλούτου.

Η μόδα σίγουρα αποτελεί παράγοντα επιρροής για τους τρόπους ζωής και τις στεγαστικές επιλογές των ευκατάστατων. Στις νότιες Ευρωπαϊκές πόλεις εντοπίζονται διάφορες τάσεις, οι οποίες εκφράζονται με τους όρους της τοποθεσίας, του γενικού τρόπου ζωής και του τύπο κατοικίας που επιδιώκουν να έχουν τα άτομα των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Αυτό που τις διαφοροποιεί όμως από τις πόλεις της Βρετανίας και της Βόρειας Αμερικής, είναι ότι τα άτομα της αστικής τάξης διέμεναν πάντοτε στα κέντρα των πόλεων.

Επίσης τάσεις που σχετίζονται με τον τρόπο ζωής των κατοίκων της μεσαίας τάξης, τους τρόπους έκφρασης αλλά και της διασκέδασης

τους και τα μέσα και προϊόντα που καταναλώνουν συμβάλλουν

σημαντικά στη διαμόρφωση και την εξάπλωση του αστικού εξευγενισμού σε μια περιοχή. Μέσω των μοτίβων κατανάλωσης που παρατηρούνται, λαμβάνει χώρα και η κατάλληλη επένδυση κεφαλαίου που διαμορφώνει το μέλλον και το χαρακτήρα της εκάστοτε περιοχής και γειτονιάς.

1.5.1 Κατανάλωση σε συνάρτηση με την κουλτούρα

Ο αστικός εξευγενισμός αναφέρεται σε μια ριζική χωρική

αναδιάρθρωση που λαμβάνει χώρα σε πολλά επίπεδα. Το κεφάλαιο, τις περισσότερες φορές, λαμβάνει το ρόλο του μεσολαβητή, τόσο στον ιδιωτικό, όσο και στον δημόσιο τομέα για τη διαμόρφωση του αστικού τοπίου. Η σημασία του είναι σημαντική, για την αστική αναδιάρθρωση, και για τις αλλαγές που προκαλούνται μέσα στα πλαίσια του αστικού εξευγενισμού. Έτσι, το κεφάλαιο, όπως και οι κοινωνικές τάξεις, αναφέρονται συχνά στο πλαίσιο του αστικού εξευγενισμού, ως παράγοντες που αποσκοπούν στην κατανόηση των αιτιών και των αποτελεσμάτων του.

Η σύγχρονη μεταβιομηχανική πόλη έχει καταστεί κατάλληλη ώστε να υποδεχτεί τις νέες απαιτήσεις της καινούριας μέσης τάξης. Στις πρωταρχικές φάσεις των αλλαγών των μοτίβων κατανάλωσης, φαίνεται ότι συνέβαλε η αλλαγή στην οικογενειακή δομή, η μεγαλύτερη παρουσία των γυναικών στον εργασιακό τομέα και η αυξανόμενη μορφωμένη κοινωνική τάξη. Σε αυτό αποδίδεται και μια λογική επεξήγηση για το πώς άρχισαν να διαμορφώνονται

οι αρχικές κοινωνικές ομάδες. Στη συνέχεια, επεξηγήσεις που

θα μπορούσαν να αποδοθούν σχετικά με την εξελικτική πορεία

των καταναλωτικών χαρακτηριστικών αφορούν τις αλλαγές

στον τρόπο ζωής, στα μοτίβα των γενικών προτιμήσεων και

στις δημογραφικές αλλαγές. Ένα αξιοσημείωτο χαρακτηριστικό

είναι πως αυτή η κατανάλωση έχει αρχίσει να λαμβάνει χώρα και

εξωτερικά των ορίων της προσωπικής σφαίρας. Δράσεις που συνήθιζαν να περιορίζονται στο πλαίσιο της κατοικίας, όπως για παράδειγμα η μαγειρική, η διασκέδαση και η ανάπαυλα, έχουν αντικατασταθεί πλέον από εξορμήσεις σε εστιατόρια, μπαρ, καφετέριες, κινηματογράφους και ταξίδια. Επιπρόσθετα, η παρουσία των τεχνών και της κουλτούρας, είτε έμμεσα είτε άμεσα, συνήθως έδρασε ως παράγοντας που προσέλκυσε καινούριες ροές από κεφάλαιο στις γειτονιές.

Εναλλακτικά μοτίβα κατανάλωσης, όπως είναι η προτίμηση για βιολογικά τρόφιμα ή χορτοφαγικά, έγιναν δημοφιλή αμέσως από πολλά άτομα της μεσαίας τάξης, που εντάχθηκαν σε καινούρια κύματα του αστικού εξευγενισμού. Αντίστοιχα και η υπόσχεση για την εκδημοκράτηση της αστικής οικονομίας του διαμοιρασμού του Airbnb και άλλων εταιριών εντάσσεται σε μία διαδικτυακή ελευθεριακή παρόρμηση που βασίζεται σε μια τεχνολογική λύση

κάτω από την ομπρέλα του 5ου κύματος του αστικού εξευγενισμού.

Όσον αφορά τα κτιριολογικά προγράμματα, στις πόλεις της νότιας Ευρώπης παρατηρήθηκε η μετατροπή παλαιών νοσοκομείων και άσυλων σε ξενοδοχειακές μονάδες, ιδρύματα για άπορους και ηλικιωμένους μετατράπηκαν σε ερευνητικά κέντρα και οικονομικές σχολές, ενώ οι κατοικίες μετατράπηκαν σε πανεπιστημιακά τμήματα και τα διαμερίσματα σε εργαστήρια σχεδιασμού ή και σε μικρές επιχειρήσεις. Επιπρόσθετα, παλαιοί μύλοι και εργοστάσια έχουν γίνει πολυτελή διαμερίσματα, και ατελιέ για νέους αρχιτέκτονες και νέους καλλιτέχνες. Την ίδια στιγμή οικονομικά εστιατόρια, όπως οι ταβέρνες και οι trattorie, μετατρέπονται σε πολυτελή εστιατόρια.

Σε ολόκληρα συμπλέγματα δρόμων που διαθέτουν μια πληθώρα από χρήσεις, έχει γίνει εισβολή από τις πιο πολυτελείς χρήσεις της μόδας.

Άλλη μία υπόθεση πίσω από τις περισσότερες ενδείξεις είναι η κυριαρχία που έχει ο καταναλωτής στην αγορά γης και κατοικίας. Η αλλαγή στα αστικά μοτίβα εξέφρασε μετατροπές

στις καταναλωτικές επιλογές σε πολλούς τομείς της μεσαίας

αστικής τάξης. Μέσω αυτής της οπτικής, ο αστικός εξευγενισμός προκύπτει από την ιδιωτικές και δημόσιες επενδύσεις κεφαλαίου για συγκεκριμένες

15 Το κατάστημα Joe’s Pizza εγκαινιάστηκε το 1975 από τον Joe Puzzuoli, έναν μετανάστη από τη Νάπολη της Ιταλίας. Εργαζόταν στον ίδιο το κατάστημα μαζί με τους γιους του μέχρι και το 2005, όπου αναγκάστηκε να το αφήσει. Ο ιδιοκτήτης είχε ανεβάσει το ενοίκιο και απαίτησε 1.5 εκατομμύρια δολάρια σε εγγύηση από τον Joe Puzzuoli για να μπορέσει να μείνει σε εκείνη την τοποθεσία. Έτσι, αυτός μετακινήθηκε στην Carmine Street. (φωτογραφία το 2001)

16 Το GROM είναι μια διεθνής ιταλική «πολυτελής» αλυσίδα παγωτού, η οποία κατέλαβε όχι μόνο το χώρο του Joe’s Pizza αλλά και του γειτονικού καταστήματος με τα λαχανικά, αλλάζοντας σημαντικά την εμφάνιση της γειτονιάς και τις δραστηριότητες κατανάλωσης για τους τοπικούς κατοίκους. (φωτογραφία από το 2014)

επαρκές κτηριακό απόθεμα, το οποίο πληρούσε τις προϋποθέσεις

για να εξευγενιστεί. Ταυτόχρονα, αντανακλά και τη ζήτηση που

υπήρχε για αυτόν τον τύπο οικιστικού αποθέματος, το οποίο

είχε διαμορφωθεί από την πολιτισμική αλλαγή. Η αλλαγή αυτή

αντιπροσωπεύει τον καταναλωτισμό που βασίζεται τόσο στο

μορφωτικό επίπεδο των καταναλωτών, αλλά και της υψηλής

κουλτούρας και των τάσεων που είναι στη μόδα.

Αυτές οι ποικίλες αλλαγές είχαν επιρροή και στην ευρύτερη αγορά

ακινήτων, καθώς και στα πιο ευάλωτα στρώματα. Επέφεραν

μείωση στις κατοικίες στους πυρήνες των πόλεων, εξώσεις και διαφοροποιήσεις σχετικά με τη λειτουργική δομή της πόλης. Η αύξηση των τιμών επηρέασε όλους τους τύπους ιδιοκτησίας και άρχισε να υπάρχει ζήτηση για κτήρια και διαμερίσματα που συχνά θεωρούνταν παραμελημένα κατά τη δεκαετία του ΄70. Επιπλέον, η εμπορευματοποίηση του χώρου, οι μορφές αστικής ενίσχυσης

και οι υπηρεσίες αστικής ανάπτυξης, έχουν γίνει πλέον εμφανή στοιχεία στις πόλεις, καθώς συναγωνίζονται μεταξύ τους όλο και περισσότερο για εσωτερικές επενδύσεις. Ο αστικός εξευγενισμός

αποτελεί σε αυτή την περίπτωση ένα μέσο που εξασφαλίζει την οικονομική επιτυχία μέσα στον αστικό χώρο.

1.5.2 Η θεωρία της παραγωγής και της

Από τις επικρατέστερες θεωρίες για τους παράγοντες που δίνουν έναυσμα στη διαδικασία του αστικού εξευγενισμού αποτελούν η θεωρία της παραγωγής και η θεωρία της κατανάλωσης (production and consumption theory). Όσον αφορά τη συζήτηση σχετικά με αυτές τις οπτικές, τα εμπειρικά στοιχεία υπονοούν έντονα ότι η διαδικασία προκαλείται όχι μόνο από τη άσκηση των ξεχωριστών προτιμήσεων των καταναλωτών, αλλά και από μια μορφή συλλογικής κοινωνικής δράσης στο επίπεδο της γειτονιάς.

Οι ερευνητές του αστικού εξευγενισμού που ασχολήθηκαν με αυτούς τους παράγοντες, ξεχωρίζουν δύο τάξεις ή κατηγορίες: τους παράγοντες της παραγωγής ή αλλιώς της πλευράς της παροχής

και αυτούς της κατανάλωσης ή της πλευράς της ζήτησης42

Οι παράγοντες της παραγωγής ή της πλευράς της παροχής

εμπεριέχουν τους κύκλους αποεπένδυσης και επανεπένδυσης στις

κεντρικές γειτονιές της πόλης, νεοφιλελεύθερες κρατικές πολιτικές

που βοηθούν στη διευκόλυνση και τη διατήρηση του καπιταλισμού

42 Πρωτότυπη ορολογία: production or supply side factors and consumption or demand side

κατανάλωσης

της ελεύθερης αγοράς43, την αποβιομηχάνιση και την αύξηση της παγκόσμιας οικονομίας των υπηρεσιών και φιλελεύθερων

πολιτικών παροχής στεγαστικών δανείων.

Στις αρχικές βιβλιογραφικές αναφορές, οι μελετητές του αστικού εξευγενισμού υποστήριξαν την υπόθεση πως ο αστικός

εξευγενισμός προκύπτει όταν παρατηρείται στεγαστική έλλειψη για

τη μεσαία αστική τάξη στις εσωτερικές ζώνες των πόλεων44. Άλλο ένα μέρος των ερευνητών, συνεχίζει να υποστηρίζει την τοποθέτηση του Neil Smith όσον αφορά το χάσμα της γαιοπροσόδου, δηλαδή

ότι οι εξευγενιστές και οι επενδυτές εκμεταλλεύονται το χάσμα που δημιουργείται ανάμεσα στην τωρινή αξία της και τη δυνατή υπαρκτή. Εν συντομία, οι επεξηγήσεις για τη θεωρία της παροχής, υποστηρίζουν ότι οι οικονομικές και πολιτικές καταστάσεις, είναι αυτές, που δίνουν τη δυνατότητα να λάβει χώρα ο αστικός εξευγενισμός. Σε κάποιες τοποθεσίες και χρονικές στιγμές, οι συνθήκες ευδοκιμούν και παράγουν τα κτήρια, τις χρηματοδοτήσεις και τις κρατικές πολιτικές που απαιτούνται ώστε να εξευγενιστεί μια συγκεκριμένη γειτονιά.

Αντιθέτως, οι υποστηρικτές της θεωρίας της κατανάλωσης ή της πλευράς της ζήτησης, αντιπαραθέτουν πως δεν μπορεί να υπάρξει μια αγορά χωρίς τις απαιτήσεις και τις προτιμήσεις που έχουν οι καταναλωτές. Δεν αγνοούν το γεγονός ότι το οικιστικό απόθεμα, η οικονομία και οι κρατικές πολιτικές επηρεάζουν τον αστικό εξευγενισμό, αλλά τονίζουν πως το φαινόμενο αυτό, δεν θα συνέβαινε χωρίς τους εξευγενιστές, που επιθυμούν να συμμετάσχουν στη διαδικασία45. Πολλοί υποστηρίζουν επίσης, ότι όντως η αγορά και το κράτος ανταποκρίνεται στις απαιτήσεις των καταναλωτών για τον αστικό εξευγενισμό, παρά το αντίθετο. Ο εξευγενιστής έχει κεντρικό ρόλο σε αυτή τη διαδικασία, όπως και η κουλτούρα, συνήθως στα πλαίσια των προτιμήσεων των εξευγενιστών, και συμβάλουν ώστε να πυροδοτηθεί ο αστικός εξευγενισμός. Υποστηρίζουν ότι στην ουσία, πρόκειται για μια ιδεολογική αλλαγή η οποία έκανε δυνατό τον αστικό εξευγενισμό. Κάτι αντίστοιχο δηλαδή με αυτό που το 1964 η Ruth Glass αναφέρει ως: «μια αλλαγή από τις προαστιακές στις αστικές βλέψεις»46.

Τονίζουν ότι χωρίς το σύνολο των πολιτισμικών αλλαγών, όπως είναι το αυξανόμενο ενδιαφέρον για την πολυπολιτισμικότητα, την προτίμηση για τις ιστορικές ιδιοκτησίες, οι εξευγενιστές δεν θα λάμβαναν μέρος στη διαδικασία.

43 Harvey 1989, Peck 2006

44 Berry, 1980

45 Ley 1986

46 «a switch from suburban to urban aspirations» (Glass, 1964)

Υπήρχαν και αρκετοί όμως ερευνητές, οι οποίοι δεν υποστηρίζουν ξεχωριστά αυτές τις δύο θεωρίες. Στην πραγματικότητα, οι περισσότεροι πιστεύουν ότι οι παράγοντες της παραγωγής και της κατανάλωσης έχουν εξίσου υποστηρικτικούς ρόλους στον αστικό εξευγενισμό. Στο κομμάτι που υπάρχει λιγότερη συμφωνία είναι σχετικά με το ποιος από αυτούς οδηγεί ή ξεκινά τον αστικό εξευγενισμό.

1.6 Το προφίλ του εξευγενιστή

Με τον όρο «εξευγενιστής» (gentrifier), ορίζονται τα αναγκαία άτομα που λειτουργούν ως υποκινητές και δικαιούχοι για τη διαδικασία του αστικού εξευγενισμού. Τα πρωταρχικά χαρακτηριστικά που

είχαν αποδοθεί για τη διαμόρφωση του προφίλ του εξευγενιστή,

είναι ότι πρόκειται για ένα ξεχωριστό άτομο, ή ένα άτομο το οποίο είναι μέλος νοικοκυριού δύο ατόμων, το οποίο απαρτίζεται από εύπορους επαγγελματίες, οι οποίοι δεν έχουν υποχρεώσεις από παιδιά. Είναι εκείνοι, οι οποίοι δίνουν τα κίνητρα και διαμορφώνουν το πλαίσιο του αστικού εξευγενισμού. Παρόλο που δεν αποτελούν τον μοναδικό παράγοντά του, δίχως την ύπαρξη τους ο αστικός εξευγενισμός θα έπαυε να υπάρχει.

Εκλαμβάνονται ως «αστικοί πρωτοπόροι», οι οποίοι θέτουν τον εαυτό τους αλλά και τις οικονομίες τους σε ρίσκο, έτσι ώστε να «σώσουν» την παρακμασμένη και μη ελκυστική γειτονιά και να τη μετατρέψουν σε ένα μέρος που ενδείκνυται και προσφέρει καλή διαβίωση. Οι υποθέσεις και οι πεποιθήσεις που υπάρχουν σχετικά με τους εξευγενιστές, είναι ότι πρόκειται στην ουσία για μια ομάδα ατόμων, που μοιράζονται ένα σύνολο πολιτισμικών προτιμήσεων

και κινήτρων, που τους κινούν το ενδιαφέρον ώστε να ασχοληθούν

περεταίρω με δραστηριότητες που σχετίζονται με τον αστικό εξευγενισμό. Τους ενδιαφέρει ιδιαίτερα η ιστορική διατήρηση των

κτηρίων, καθώς και η αποκατάστασή τους, και δίνουν ιδιαίτερη προσοχή στην αισθητική που επιλέγουν. Διαθέτουν υψηλό πολιτισμικό και μαθησιακό υπόβαθρο, με αυτό να συμβάλλει στην ικανότητά τους να αναγνωρίζουν την προοπτική που έχει ένα υποβαθμισμένο μέρος και οι ιδιοκτησίες και να κατευθύνουν αναλόγως την εκάστοτε μετατροπή τους. Η προτίμηση που έχουν οι εξευγενιστές όσον αφορά την αποκατάσταση και τη διατήρηση

ενός ιστορικού στυλ, ταυτόχρονα, προκύπτει από μια απόγνωση

στην δημόσια επιδοτούμενη αστική ανάπλαση, που λάμβανε

χώρα για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα στην ιδιωτική εμπορική

αναβάθμιση, που σε συνδυασμό με την προηγούμενη είχαν

καταστρέψει ένα μεγάλο μέρος της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς

σε πολλές πόλεις.

Η ανάγκη που έχουν για κατοικία στις εσωτερικές ζώνες της πόλης

δεν ήταν ένα καινούριο φαινόμενο, ούτε η ύπαρξη των πολιτικά

και οικονομικά ευάλωτων κοινωνικών ομάδων που διέμεναν

εκεί. Παρόλα αυτά, υπήρξε ραγδαία ανάδυση των εύπορων, επαγγελματιών και των νοικοκυριών χωρίς οικογένεια στα κέντρα των πόλεων. Τα άτομα εκείνα, ήταν διατεθειμένα να πάρουν το ρίσκο και να επενδύσουν σε μια εμφανισιακά παρακμασμένη περιοχή, με απώτερο σκοπό να την ενισχύσουν με την παρουσία ατόμων του ιδίου υποβάθρου και κουλτούρας. Άλλοι παράγοντες που μπορούν να αποδοθούν στην επιθυμία τους να ζήσουν στα κέντρα των πόλεων ήταν η κοντινή απόσταση με τις δουλειέςς τους και η δυνατότητα που θα τους δινόταν έτσι ώστε να ακολουθήσουν έναν αστικό τρόπο ζωής και να κατοχυρώσουν μια ισχυρή θέση στην αγορά ακινήτων. Η έλλειψη απαιτήσεων που

έχουν για εγκαταστάσεις εκπαίδευσης, (μιας και είναι είτε εργένηδες, είτε χωρίς παιδιά), η υποστήριξη στα τοπικά καταστήματα και στις υπηρεσίες και η συνεισφορά τους στους φόρους, λαμβάνονται ως θετικά στοιχεία για την πόλη και δεν περνάνε απαρατήρητα από τις τοπικές κυβερνήσεις.

Γενικοί λόγοι για τους οποίους συμμετέχουν στη διαδικασία του αστικού εξευγενισμού, μπορούν να αποδοθούν στα οικονομικά

οφέλη, συμπεριλαμβανομένου της προσιτής οικονομικής τιμής που έχουν οι κατοικίες στις εξευγενιζόμενες περιοχές και το κέρδος που μπορεί να κερδίσουν έναντι αυτού σε περιοχές που έχει γίνει ήδη η αστική ανάπλαση. Άλλοι υποστηρίζουν ότι οι παροχές που υπάρχουν στα κέντρα των πόλεων, όπως η κοντινή απόσταση με ευκαιρίες για εργασία και πολιτισμικές υπηρεσίες, ήταν οι κύριοι παράγοντες που προσέλκυαν τους εξευγενιστές. Άλλοι σημειώνουν ότι οι πολιτισμικές προτιμήσεις όπως είναι η εκτίμηση των ιστορικών σπιτιών ή η αστική πολυπολιτισμικότητα είναι τα στοιχεία έλξης. ωστόσο αρκετοί είναι εκείνοι που βρίσκονται απλώς στην αναζήτηση μια αυθεντικής κοινωνίας.

Μέσω της γενικής διαδικασίας του αστικού εξευγενισμού, προωθείται ένας νέος αστικός τρόπος ζωής που έχει ως άρρηκτο κομμάτι του τον καταναλωτισμό και τη χλιδή. Ένα κομμάτι των εξευγενιστών πρεσβεύει αυτόν τον τρόπο ζωής. Εκείνοι, διαμένουν συνήθως σε ιστορικά διατηρητέες περιοχές ή σε περιβάλλοντα

που ενσωματώνουν τις νέες τεχνολογίες και αντικατοπτρίζουν

αντιστοίχως τα γούστα τους. Καταναλώνουν συγκεκριμένα

υλικά αγαθά και τρόφιμα, σε χώρους όπου αισθάνονται ότι

εκεί ενισχύεται το κύρος τους και το κοινωνικό τους στάτους.

Τα μοντέρνα εστιατόρια λειτουργούν ως χώροι όπου μπορούν

να γίνουν αντιληπτοί από τις υπόλοιπες κοινωνικές τάξεις και

να θαυμάζονται. Η αστική κουλτούρα έτσι μετατρέπεται σε ένα

εμπορευματοποιημένο προϊόν, πολύ μακριά από την αίσθηση της

1 - 1η ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

κοινότητας που εξέφραζε. Μέσω αυτών επιπλέον, χειραγωγείται

και η εικόνα των πόλεων με τέτοιο τρόπο ώστε να ενθαρρύνονται

μελλοντικές επενδύσεις πάνω σε αυτές. Παρουσιάζεται

λανθασμένα ο αστικός εξευγενισμός έτσι, σαν κάτι κερδοφόρο για όλη την πόλη.

Εξακολουθεί να υπάρχει ένα μεγάλο ερώτημα σχετικά με το ποιους μπορούμε τελικά να χαρακτηρίζουμε ως φορείς του εξευγενισμού. Η σφαίρα του εξευγενιστή εμπεριείχε τα φυλετικά

χαρακτηριστικά, δηλαδή ότι ήταν κατεξοχήν λευκός, ότι ήταν κάτοχος υψηλόβαθμης εκπαίδευσης, ότι εργάζεται στο κέντρο της

πόλης και δεν ότι έχει ακόμη υποχρεώσεις παιδιών. Παρόλα αυτά, ανά τα χρόνια έχουν προστεθεί και συνεχίζουν να προστίθενται περαιτέρω χαρακτηριστικά που δημιουργούν διάφορες παραλλαγές. Επιπρόσθετα, επικρατεί μια διαφωνία σχετικά με το αν οι εξευγενιστές οδηγούν ή ανταποκρίνονται σε καταστάσεις που προκαλούν τον αστικό εξευγενισμό, με την εξαίρεση των ατόμων που υποστηρίζουν ότι ο αστικός εξευγενισμός προκαλείται από

το εμπόριο ή από τις επιχειρήσεις. Σχεδόν όλοι οι λοιποί ερευνητές συμφωνούν ότι οι εξευγενιστές αποτελούν απαραίτητο κομμάτι για να ανθίσει και να εξαπλωθεί.

Στις αρχικές μορφές έκφανσης του αστικού εξευγενισμού, την πιο συνήθη μορφή γειτονιάς που θεωρούνταν ότι ενδέχεται να εξευγενιστεί, αποτελούσε αυτή που είχε παρακμάσει. Σε αυτή συνήθως διέμεναν ηλικιωμένα άτομα με μικρό έως μεσαίο εισόδημα, κοινωνικές μειονότητες και άποροι. Οι περιοχές αυτές βρίσκονταν

επί το πλείστον σε μικρή απόσταση από κεντρικές εμπορικές

ζώνες και είχαν ιδιαίτερες παροχές, όπως για παράδειγμα θέα σε ουρανοξύστες, πρόσβαση σε πάρκα ή κατείχαν κάποια ξεχωριστή

ιστορική σημασία. Πολλές από τις οικίες σε αυτές τις περιοχές, ήταν ερειπωμένες άλλα παρόλα αυτά δεν είχαν κάποιο εμφανές δομικό πρόβλημα. Με μια μέτρια αποκατάσταση αποτέλεσαν την κατάλληλη μελλοντική οικία των εξευγενιστών. Με την βελτίωση της εσωτερικής τους διαρρύθμισης, και της αποκατάστασης των όψεών τους έτσι ώστε να τονίζονται περαιτέρω τα αρχιτεκτονικά χαρακτηριστικά τους, η αξία και η τιμή τους αυξήθηκε σημαντικά στην αγορά ακινήτων.

Η φύση του αστικού οικιστικού αποθέματος επίσης, είχε μεγάλο αντίκτυπο στον αστικό εξευγενισμό. Μεγάλοι χώροι

κατοικίας, αποκομμένες οικίες ή σειρές όμοιων σπιτιών, διακοσμητικά οικοδομήματα και προγράμματα εκκαθάρισης

1.7 Εντοπίζοντας την δυνατή εξευγενισμένη περιοχή

17 Το Domino Sugar Refinery στο Williamsburg πριν την αναδιάρθρωσή

των παραγκουπόλεων που ακολουθούνται από κατασκευές

που απευθύνονται σε ευκατάστατους ανθρώπους, συνδράμουν

σημαντικά στην πιθανότητα που έχει μια περιοχή να εξευγενιστεί.

Είναι σημαντικό επίσης να τονιστεί η σημασία της μορφολογίας της περιοχής, σχετικά με τις αρχιτεκτονικές τυπολογίες, τους τύπους, το βαθμό αποσύνθεσης, την ευκολία για ανακαίνιση ή προσαρμογή και την τοποθεσία της. Με όρους κληρονομιάς, αυτές οι περιοχές έχουν μεγάλη αρχιτεκτονική ποικιλία. Επίσης, η δυνατότητα πρόσβασης σε ανοιχτούς χώρους, σε πολιτισμικές

εγκαταστάσεις, λοιπές παροχές, η βιωσιμότητα του χώρου και η ευκολία διαχείρισής του είναι κάποιοι από τους παράγοντες που προσέλκυσαν τους εξευγενιστές. Η ποιότητα ζωής λαμβάνεται ως βασικό στοιχείο για να «πουληθεί» η πόλη στους εύπορους κατοίκους.

Στις περικεντρικές περιοχές της πόλης υπάρχει μεγαλύτερη ποικιλία τύπων. Από τις αρχές του 20ου αιώνα, εντοπίζονται οι κοινωνικές κατοικίες σε αυτή τη ζώνη της πόλης, άλλες σε καλύτερη κατάσταση

και άλλες που έχουν ήδη εξευγενιστεί. Πολλές από τις γειτονιές αυτής

της ζώνης, εξευγενίστηκαν και έχουν την τάση να εξευγενίζονται

λόγω της τοποθεσίας τους, της καλής προσβασιμότητας, αλλά και δεδομένου της χαμηλής συμφόρησης και της σημαντικής

λειτουργικής δομής σε τοπικό επίπεδο που προσφέρουν.

Ο αστικός εξευγενισμός έχει αποδειχθεί ότι αποτελεί στοιχείο για να επιτευχθεί η οικονομική ανάπτυξη. Τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά

της πόλης τα οποία προσελκύουν τους επενδυτές και εξευγενιστές, διακρίνονται από την αρχιτεκτονική τους σημασία και ελκυστικότητα ή τη συμβολική τους αξία που έχουν ως τοποθεσίες ορόσημα. Προφανώς, και οι διαφοροποιήσεις στο καθεστώς ιδιοκτησίας κατοικιών στις γειτονιές είναι κρίσιμης σημασίας, όπως και το ποσοστό της αποεπένδυσης στο τοπικό στεγαστικό απόθεμα. Το δεύτερο κομμάτι αποτελούσε πιο σημαντικό στοιχείο στα αρχικά στάδια του αστικού εξευγενισμού.

1.8 Η δημιουργία της εξευγενισμένης οικίας Για να αποτελέσει μια κατοικία εξευγενισμένη, συνήθως παρατηρούνται κάποιοι από τους ακόλουθους παράγοντες, είτε μεμονωμένοι είτε σε συνδυασμό τους. Κύριο φαινόμενο που

οδηγεί στην εξευγένιση των κατοικιών είναι η αρχική απαξίωσή

τους και η επακόλουθη ερείπωσή τους. Μια διαδικασία αλλαγής στα οικιστικά τετράγωνα μπορεί να οδηγήσει, είτε στον αστικό εξευγενισμό τους, είτε στην επιμέρους εγκατάλειψή τους. Η πτώση

που σημειώνει η γειτονιά, είναι απαραίτητη προϋπόθεσή, αλλά

παρόλα αυτά δεν επαρκεί από μόνη για να λάβει χώρα ο αστικός εξευγενισμός. Σημαντικοί παράγοντες για αυτό, είναι η παρουσία

και η συμμετοχή των επενδυτών και των εξευγενιστών.

Οι ευάλωτες περιοχές που αποτελούν εύφορο έδαφος για τον εξευγενισμό, μπορεί να ξεκινήσουν ως περιοχές της εργατικής

τάξης, ή της μεσαίας ή και ως περιοχές που έχουν δραστηριότητες

μικτής χρήσης, όπως για παράδειγμα να διαθέτουν βιομηχανική

ζώνη, εμπορική ζώνη και ζώνη κατοικιών.

Σε πολλές από τις γειτονιές που υπάρχει πληθυσμός της εργατικής

τάξης, οι κατοικίες διατηρούνται καλά για δεκαετίες με άτομα είτε της

ίδιας είτε διαφορετικής φυλής να αντικαθιστούν τα προηγούμενα.

Αυτές οι περιοχές, σε σύγκριση με άλλες, αποτελούν ένα θέλγητρο

για τους εξευγενιστές λόγω της οικονομικής προσιτότητάς τους

και της καλής κατάστασης των κατοικιών. Από την άλλη, η εσωτερική μετανάστευση των νοικοκυριών που αδυνατούν να διατηρήσουν πλέον τις κατοικίες τους, φέρνει ως αποτέλεσμα

την μετατροπή ενός μεγάλου μέρους των κατοικιών σε μονάδες ενοικίασης. Οι ιδιοκτήτες έχουν τη δυνατότητα να συνεχίσουν να επενδύουν σε αυτές. Όταν σταματάει να προκύπτει κάποιο κέρδος από αυτές τις επενδύσεις, είτε εγκαταλείπονται είτε επαναφέρονται

στην προηγούμενη χρήση τους. Στην πρώτη περίπτωση, εάν η περιοχή αποτελεί εύπορο έδαφος για κέρδος, άλλες ευκαιρίες για

επένδυση αγωνίζονται για το κεφάλαιο του ιδιοκτήτη. Όταν αυτό παρατηρείται σε ένα μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού, το οικιστικό απόθεμα αυτής της περιοχής θεωρείται πλέον φθηνό.

Στις πιο σπάνιες περιπτώσεις πλέον, κατατάσσεται η εκμετάλλευση

των βιομηχανικών εργοστασίων και αποθηκών σε περιοχές που βρίσκονται κοντά με το υγρό στοιχείο είτε σε κεντρικές γειτονιές μικτής χρήσης με κύρια την επιχειρηματική δραστηριότητα. Αυτό είναι πιο σύνηθες στην Βόρεια Αμερική με χαρακτηριστικές πόλεις

παραδείγματα να είναι η Νέα Υόρκη, η Βοστόνη και η Φιλαδέλφεια.

Ο χώρος σε αυτές τις περιοχές είναι φθηνός αλλά χρειάζεται σημαντική αποκατάσταση πριν γίνουν βιώσιμες.

Ο αστικός εξευγενισμός για να βρει εύφορο έδαφος ώστε να εξευγενίσει μια οικία, εξαρτάται και από το καθεστώς ιδιοκτησίας

που ισχύει. Σε χώρες όπου είναι πιο υψηλό, το ποσοστό ιδιοκτησιών έχει παρατηρηθεί ότι είναι πιο δύσκολο να επηρεαστούν οι εκάστοτε περιοχές από τον αστικό εξευγενισμό. Αυτό μπορεί να αποδοθεί

και στην δυσκολία αφομοίωσης νέων ιδιοκτησιών στην αγορά

ακινήτων που προκύπτει. Για την δημιουργία μιας εξευγενισμένης

οικίας σημαντικό παράγοντα αποτελούν επιπλέον πολλές φορές

και οι ιδιοκτήτες των κατοικιών, καθώς και οι ένοικοι. Άτομα τα

οποία είναι εύκολο να εκτοπιστούν από την κατοικία τους και να

αντικατασταθούν από άλλους, χωρίς να έχουν τη θέληση ή και τη δυνατότητα να προβούν σε αντιδράσεις πάνω σε αυτό, αποτελούν τους κύριους πληγέντες της εξευγενισμένης οικίας.

1.9 Εντοπίζοντας τους εξευγενισμένους

Όπως προαναφέρθηκε, τα άτομα που είναι πιθανό να υποστούν τις αρνητικές συνέπειες του αστικού εξευγενισμού, είναι κατεξοχήν εκείνα που διαμένουν σε οικονομικά προσιτές κατοικίες. Συνήθως αυτό αφορά τις κατοικίες που είτε έχουν μεγάλο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, είτε έχουν τη δυνατότητα να αποδώσουν μεγάλο κέρδος, εάν αποκατασταθούν και αξιοποιηθούν καταλλήλως, οι οποίες κατοικίες, βρίσκονται κοντά σε κεντρικές ή και σε επιχειρηματικές περιοχές.

Τα άτομα που διαμένουν εκεί, αντιμετωπίζουν τις περισσότερες φορές περιθωριοποίηση στην καθημερινότητά τους ή και στην αγορά εργασίας. Είναι συνήθως κοινωνικά και πολιτικά αδύναμα σε σχέση με τους εξευγενιστές. Πρόκειται για άνεργους, άτομα της εργατικής τάξης, έγχρωμους, ηλικιωμένους, κοινωνικές μειονότητες, μονογονεϊκές οικογένειες που εξαρτώνται από τη βοήθεια κρατικών επιδομάτων και νοικοκυριά που βρίσκονται κοντά στο όριο της φτώχειας. Διαμένουν σε αυτές τις τοποθεσίες για μια πληθώρα λόγων. Τα ενοίκια σε αυτές τις περιοχές μπορεί είναι πιο οικονομικά, ή η τοποθεσία να έχει ιστορική ή συναισθηματική αξία, είτε να διατίθενται χωρικά προτερήματα σε σχέση με τις δημόσιες και ιδιωτικές υπηρεσίες, ή να παρέχονται περισσότερες ευκαιρίες για εργασία κοντά.

Η σχετική οικονομική επίδραση που έχουν στην αγορά ακινήτων με την πάροδο του χρόνου γίνεται όλο και πιο αδύναμη. Επιπρόσθετα, η καταναλωτική δύναμη που έχουν, είναι μικρή σε σχέση με άλλα πληθυσμιακά κομμάτια της πόλης, ιδιαίτερα σε σχέση με τους εξευγενιστές. Οι επενδυτές και οι εξευγενιστές συνήθως στοχεύουν στο να δημιουργήσουν μια πόλη, «ομοιόμορφη», από άτομα της μεσαίας τάξης που διαθέτουν παρόμοια οικονομική δύναμη. Οι εξευγενισμένοι, λόγω της δυσχερούς οικονομικής θέσης

και της έλλειψης πολιτικής δύναμης που έχουν, αδυνατούν τις

περισσότερες φορές να αντισταθούν στις αλλαγές ή και στις

πιέσεις που τους ασκούνται, και στην ενθάρρυνση που λαμβάνει

ο αστικός εξευγενισμός από κρατικούς φορείς, με αποτέλεσμα

να υποκύπτουν σε αυτόν. Χειραγωγούνται εύκολα από τους

ιδιοκτήτες των κατοικιών τους, εάν είναι ενοικιαστές, και δεν έχουν

την δυνατότητα να αντισταθούν στην εξαγορά του σπιτιού τους.

Δυστυχώς, δεν μπορεί να υπάρξει μια ακριβή εικόνα για το ποσοστό

επιρροής που έχει ο αστικός εξευγενισμός στον εκτοπισμό των ήδη

υπαρχόντων κατοίκων μιας περιοχής, λόγω της δυσκολίας ή και της αδυναμίας καταγραφής των εκτοπισμένων νοικοκυριών. Το αρχικό εμπόδιο είναι η δυσκολία στον εντοπισμό ενός μεγάλου αριθμού εκτοπισμένων νοικοκυριών. Ακολουθεί

το πρόβλημα

στη δυσκολία διαφοροποίησης ανάμεσα στην οικειοθελή και την ακούσια μετακόμιση και η σημασία που υπόκειται πίσω από αυτές τις ενέργειες καθώς και ο αντίκτυπος που είχε αυτή η μετακόμιση.

Ένα μεγάλο μέρος αυτών των ατόμων, που μετακινούνται από μια εξευγενισμένη γειτονιά σε μια λιγότερο εξευγενισμένη, η οποία

διαθέτει καλύτερες κατοικίες που κοστίζουν το ίδιο ποσό ή έχει

αντίστοιχες κατοικίες με αρκετά μικρότερο κόστος, απαντούν

για αυτές με αμφιλεγόμενο τρόπο. Καθώς όμως ο αστικός

εξευγενισμός εξελίσσεται, η προσιτή οικονομικά κατοικία γίνεται

όλο και πιο δυσεύρετη. Λαμβάνοντας υπόψιν τα δεδομένα που

έχουμε μέχρι στιγμής, μπορούμε να φτάσουμε στο συμπέρασμα

πως ο αστικός εξευγενισμός πλήττει τις γειτονιές παρά τις βοηθάει.

1.10 Σχέση ενθάρρυνσης και πολιτικών στην εξάπλωση του αστικού εξευγενισμού

Οι διάλογοι που γίνονται γύρω από τον αστικό εξευγενισμό

αφορούν τις αιτίες που τον προκαλούν, τα αποτελέσματα

που έχει και τους πιθανούς δυνατούς τρόπους διαχείρισης και

αντιμετώπισής του. Σε βιβλιογραφίες εντοπίζονται επεξηγήσεις

σχετικά με τους λόγους που τον προκαλούν, οι οποίοι αφορούν

κυρίως παράγοντες της αγοράς και της οικονομίας. Όπως

προαναφέρθηκαν και σε προηγούμενα κεφάλαια, χωρίζονται

κυρίως στις θεωρίες της παραγωγής έναντι της κατανάλωσης και

στης οικονομίας έναντι κουλτούρας και με ακόμα μια επικρατέστερη

άποψη πως και τα δύο παίζουν εξίσου ισάξιο ρόλο. Παρόλα

αυτά, τα αποτελέσματα του αστικού εξευγενισμού συνεχίζουν να

βρίσκονται σε μια αντιπαράθεση, με πολλούς να τονίζουν τα θετικά του αποτελέσματα, όπως είναι οι νέες επενδύσεις, οι ανακαινίσεις των κτηρίων και με άλλους να υποστηρίζουν τα αρνητικά του, όπως για παράδειγμα είναι ο εκτοπισμός των νοικοκυριών με χαμηλό εισόδημα και η κοινωνική ομογενοποίηση. Έτσι, το επίπεδο και η έκταση που έλαβε ο αστικός εξευγενισμός, όσον αφορά τα νομικά μέτρα που είτε ήταν υπό συζήτηση είτε λήφθηκαν, συνδέεται άρρηκτα με τις απόψεις που επικρατούν για τα αποτελέσματα που προκαλεί.

Ο αστικός εξευγενισμός εκτυλίσσεται διαφορετικά ανάλογα

εξάπλωσής της. Τα αποτελέσματα ερευνών που έχουν διεξαχθεί στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ, και στην Αυστραλία, υποδηλώνουν ότι κατά τη διάρκεια του δεύτερου κύματος του αστικού εξευγενισμού, πραγματοποιήθηκαν ενέργειες που καθυστέρησαν τη διαδικασία

αυτή. Χαρακτηριστικό παράδειγμα για τις Ευρωπαϊκές χώρες

αποτελεί η Γερμανία, όπου η παρέμβαση του κράτους ήταν αισθητά πιο έντονη από ότι στις υπόλοιπες χώρες του δυτικού κόσμου. Η χαρακτηριστική διαφοροποίηση που παρατηρείται σε σχέση με τις άλλες χώρες της δύσης, όσον αφορά τις παραδόσεις του πολεοδομικού σχεδιασμού και της αστικής κουλτούρας, συνδέεται άμεσα με τη διαφορετική στάση απέναντι στη γαιοκτησία

καθώς και τη μεγάλη παρέμβαση που μπορεί να έχει το κράτος σε αυτά τα ζητήματα. Επιπλέον, ο αστικός σχεδιασμός εκεί, συνήθως στόχευε στο να εξομαλύνει τις κοινωνικοχωρικές ανισότητες και χρησιμοποιούσε μεγάλο μέρος από δημόσια κονδύλια για να αποτρέψει τον κοινωνικό διαχωρισμό.

Από την άλλη, η παρέμβαση του κράτους και της κυβέρνησης, ειδικά στο τρίτο και πιο έντονο κύμα του αστικού εξευγενισμού, φαίνεται εμφανώς να ενίσχυσε αυτή τη διαδικασία. Το κράτος και η κυβέρνηση, προώθησαν και χρηματοδότησαν προγράμματα καλυτέρευσης δρόμων μέχρι και δημόσια και ιδιωτικά έργα αποκατάστασης μεγάλης

κλίμακας, όπως και κατέθεσαν προτάσεις για ανάπλαση εγκαταλελειμμένων βιομηχανικών χώρων ως χώρους τέχνης. Τα άτομα που ευθύνονταν για τη χάραξη της πολιτικής, επέλεξαν ως περιοχές παρέμβασης, τόπους όπου δεν θα ήταν εμφανή τα αρνητικά αποτελέσματα του αστικού εξευγενισμού και δεν θα προέκυπτε ισχυρός κοινωνικός αντίλογος.

Σε πολλές πόλεις της Νότιας Αμερικής, της Ευρώπης και της Αυστραλίας παρατηρήθηκε ανισότητα στο ρυθμό και στο επίπεδο εξάπλωσης του αστικού εξευγενισμού. Σε όποια μέρη

παρατηρήθηκε ότι ο ρυθμός ήταν πιο αργός ή ότι υπήρχε κάποιος περιορισμός στην εξάπλωσή του, εντοπίζονται τουλάχιστον δύο από τα τέσσερα επακόλουθα κοινά χαρακτηριστικά: είτε το οικιστικό απόθεμα δεν ήταν ευνοϊκό για τον αστικό εξευγενισμό, είτε υπήρχε κάποια ασφάλεια σχετικά με την οικιακή ιδιοκτησία, ή υπήρχε σχετική ενσωμάτωση των τοπικών κοινωνιών και παρουσία

πολιτικών ακτιβιστών είτε, υπήρχε τοπική κυβέρνηση πρόθυμη

να παρέμβει σχετικά με την παροχή οικονομικής κατοικίας. Όλοι

οι προαναφερθέντες παράγοντες δεν είναι μεμονωμένοι αλλά

σχετίζονται και αφορούν μια κυκλική διαδικασία.

Όπως αναφέρθηκε, ένας παράγοντας που φαίνεται να έδρασε

ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 - 1η

κατασταλτικά στην εξάπλωση του αστικού φαινομένου είναι η δημιουργία και ύπαρξη των κοινοτήτων στις γειτονιές. Με την παρουσία τους, αυξάνεται η στεγαστική ασφάλεια από τα άτομα που δεν έχουν πρόσβαση στην ιδιοκτησία κατοικίας και συνεισφέρουν είτε στη διατήρηση του κόστους των ακινήτων σε χαμηλά επίπεδα είτε στην αντίσταση της εισβολής των ανώτερων

κοινωνικο-οικονομικών ομάδων. Χαρακτηριστικό παράδειγμα

αυτού, αποτελεί ο αγώνας των καλλιτεχνών έναντι των επενδυτών

στο Soho της Νέας Υόρκης. Σε ένα διαγωνισμό για την “κατάκτηση”

του χώρου στο κέντρο ανάμεσα στους παραγωγούς τέχνης, στους

κατασκευαστές και στους μεσίτες ακινήτων, ο οποίος διήρκησε

μέχρι το 1973 νικητές βγήκαν οι καλλιτέχνες. Παρόλα αυτά δεν θα

είχαν μπορέσει να αναδειχθούν ως νικητές και να συνεχίσουν να

έχουν το δικαίωμα παραμονής στα loft τους αν δεν είχαν ισχυρούς

συμμάχους. Η πολιτική τους στρατηγική που ακολούθησαν, δεν βασιζόταν μόνο στην όλο και περισσότερο αυξανόμενη ορατότητα των συστάδων των καλλιτεχνών της περιοχής, αλλά και στις προτιμήσεις των κατοίκων και της πολιτικής ελίτ που υποστήριζαν

τον αναπτυσσόμενο συνασπισμό.

Ο αντίκτυπος του αστικού εξευγενισμού ήταν και είναι ακόμη και σήμερα άρρηκτα συνδεδεμένος με το καθεστώς ιδιοκτησίας

καθώς και εξαρτάται και από αυτό. Στις χώρες της Ευρώπης

ανέκαθεν το καθεστώς της ιδιοκτησίας ήταν πιο συνηθισμένο από

αυτό της ενοικίασης. Στην Βρετανία, στις αρχικές εκφάνσεις του φαινομένου, η παροχή εργατικών κατοικιών, η συγκρότηση νέων πόλεων και η προώθηση της ιδιοκτησίας της κατοικίας, επηρέασαν τις συνθήκες της αγοράς ακινήτων, μειώνοντας το απόθεμα κατοικιών μέσα στην πόλη καθώς ταυτοχρόνως κατέστησαν την ιδέα της ιδιοκτησίας πιο ποθητή . Από την άλλη, στην Αμερική, τα κέντρα των πόλεων αποτελούνται ως επί το πλείστον από ενοικιαζόμενες κατοικίες. Με την κατοχή των κατοικιών να είναι από άτομα των χαμηλότερων κοινωνικών στρωμάτων και κοινωνικών μειονοτήτων, υπάρχει σημαντική εγκατάλειψη των ιδιοκτησιών

λόγω της έλλειψης επαρκών πόρων και της φυλετικής διάκρισης

από τους οργανισμούς οικονομικής ενίσχυσης.

Έτσι, μεγάλης σημασίας αποτελούν οι νομοθεσίες και οι συζητήσεις

γύρω από το καθεστώς ιδιοκτησίας, για την «αντιμετώπιση» της εξάπλωσης του αστικού εξευγενισμού. Η ιδιοκτησία μια κατοικίας, το σταθερό κόστος ενοικίου, οι εργατικές ή κοινωνικές κατοικίες, αποτελούν κάποιους από τους αρκετούς παράγοντες που συνδράμουν ώστε να περιοριστεί ο αντίκτυπος του αστικού εξευγενισμού. Μέσω αυτών των παραγόντων, περιορίζονται οι διαθέσιμες μονάδες κατοικίας στην αγορά ακινήτων, μειώνεται η ελκυστικότητα τους έναντι των αγοραστών που διαθέτουν υψηλότερο εισόδημα, ελαττώνεται ο εκτοπισμός των κατοίκων

ΘΕΜΑΤΙΚΗ ΕΝΟΤΗΤΑ

και δίνεται η δυνατότητα για την ανάπτυξη τοπικών κοινοτήτων, οι οποίες λαμβάνουν πολύ σημαντικό ρόλο για την εξέλιξη αυτής της διαδικασίας.

1.11 Επίλογος

Η διαδικασία του αστικού εξευγενισμού αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα περίπλοκο φαινόμενο, παρόλο που έχουν περάσει δεκαετίες από όταν πρωτοκαθιερώθηκε ως όρος. Για να λάβει χώρα συνήθως προϋποθέτει την αγορά ακινήτων από εύπορους ή από μεσάζοντες όπως είναι οι κτηματομεσίτες, την αναβάθμιση του εκάστοτε οικιστικού αποθέματος, την επένδυση της κυβέρνησης στο γύρω περιβάλλον, την ταυτόχρονη αλλαγή στις τοπικές υπηρεσίες εμπορίου και την ενίσχυση της φορολογητέας βάσης.

Είναι ορατός στις γειτονιές, με τη μορφή αποκαθισταμένων κτιρίων, καταστημάτων και εστιατορίων, τα οποία είναι σχεδιασμένα για να ικανοποιούν τa γούστα της ανώτερης αστικής τάξης.

Αποτελεί πλέον ένα φαινόμενο που παρατηρείται σε παγκόσμια κλίμακα και δεν αφορά μόνο τις μεγαλουπόλεις, καθώς αναπτύσσεται και σε επαρχιακές περιοχές όπως και σε αγροτικές. Η τωρινή του φύση και έκταση, θέτει ερωτήματα όχι μόνο για τη σχέση του με την παγκοσμιοποίηση, αλλά επίσης και με τις ενδείξεις

ότι αποτελεί μια νέα μορφή σύγχρονης αστικής αποικιοκρατίας. Τα

πιο έντονα χαρακτηριστικά που διαθέτει και είναι κοινά σε σχέση με αυτή, είναι η πολιτισμική δύναμη που μεροληπτεί για τους λευκούς, καθώς και ταυτότητες που σχετίζονται με την κοινωνική τάξη και προτιμήσεις στην αστική ζωή. Οι πτυχές της συγκεκριμένης

αποικιοκρατίας είναι επίσης εμφανείς και μέσω της καθολικότητας από συγκεκριμένες μορφές κανονισμών και απορρυθμίσεων.

Ο αστικός εξευγενισμός αποτελεί μια διαδικασία

κοινωνικοοικονομικής αλλαγής που καθιστά τις ανισότητες στο αστικό τοπίο πιο προφανείς, δημιουργώντας «νησίδες ανάπτυξης σε θάλασσες παρακμής»48 και δεν περιορίζεται σε συγκεκριμένες κουλτούρες ή χώρες. Κάθε τόπος εμφανίζει διαφορές στην οικονομική ανάπτυξή του, στα καθεστώτα ιδιοκτησίας γης και περιουσίας, στη δομή και μορφή των εκάστοτε πόλεων, στις κοινωνικοπολιτικές σχέσεις και στην οργάνωση που έχει το κράτος. Αυτοί οι παράγοντες είναι υπαίτιοι και πρέπει να λαμβάνονται υπόψιν για τις σημαντικές παραλλαγές που έχει η διαδικασία και ο αντίκτυπος του αστικού εξευγενισμού καθώς και στον τρόπο

εξέτασης και «αντιμετώπισής» του.

Με μια πρώτη βιαστική ματιά, ο αστικός εξευγενισμός παγκοσμίως

φαίνεται σαν ένα ομοιόμορφο φαινόμενο. Η εξάπλωση και η

οικειοποίηση με τα μοτίβα κατανάλωσης φαίνεται να είναι σύνηθες

φαινόμενο σε πολλές από τις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές

κοινωνίες. Οι οπτικές αυτές αλλαγές, συμβαδίζουν μαζί με την προσπάθεια που κάνουν δημόσιες και ιδιωτικές επιχειρήσεις, ώστε να επανακτήσουν τις κεντρικές περιοχές που παρακμάζουν και σημειώνουν εξαθλίωση και φτώχια. Οι καμπάνιες που διεξάγονται

για την αστική αναγέννηση, ενθαρρύνουν την εκμετάλλευση των

ιστορικών χαρακτηριστικών του αστικού τοπίου, την τουριστική

του δυνατότητα και την πολιτισμική του σημασία. Αυτά, μοιάζουν να είναι κοινά χαρακτηριστικά που εντοπίζονται, σε διαφορετικούς

βαθμούς το καθένα, στις εκφάνσεις του αστικού εξευγενισμού

στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική και την Αυστραλασία.

Τείνουμε να αναγνωρίζουμε τον αστικό εξευγενισμό μέσα από τις

εμφανείς ενδείξεις του. Ψάχνουμε σημάδια της επιτυχίας του, όπως εμπορικές εγκαταστάσεις που απευθύνονται κυρίως στη μεσαία και αστική τάξη, ανακαινισμένα σπίτια ή καινούρια συγκροτήματα κατοικιών, εύπορους ανθρώπους να συχνάζουν στη γειτονιά ή εναλλακτικά νέους καλλιτέχνες και τις γκαλερί τους. Από τη μία πλευρά, μπορεί να θεωρηθεί ένα κερδοφόρο φαινόμενο και για τις τοπικές οικονομίες και κοινωνίες, αλλά και για την παγκόσμια κλίμακα, καθώς ευθύνεται για την αυξημένη φορολογική δήλωση

των ιδιοκτησιών και την μεγαλύτερη οικονομική δραστηριότητα

μέσα στην πόλη. Μέσω των αναπλάσεων επενδύονται

περισσότερα κονδύλια στην πόλη και επιστρέφονται με τη μορφή

κερδών είτε από τους προσωρινούς επισκέπτες, είτε από τους μεσοαστούς κατοίκους. Επιπλέον, πολλές παλιές πόλεις, κυρίως στην Ευρώπη, χρειάζονταν επανεπένδυση τόσο στα κτήρια όσο και στις υποδομές τους. Με τον αστικό εξευγενισμό επιδιορθώνονται κτίρια και αυξάνεται η βάση των φόρων της ιδιοκτησίας, έτσι ώστε οι τοπικές κυβερνήσεις να μπορούν να χρηματοδοτήσουν τη βελτίωση των δρόμων και των υπηρεσιών. Τα προγράμματα αστικής ανάπλασης στην Ευρώπη είναι σχεδιασμένα έτσι ώστε να δώσουν κίνητρο στις ιδιωτικές επενδύσεις μέσα από δημόσιες και

ιδιωτικές συνεργασίες, που η κυβέρνηση θεωρεί ότι θα βελτιώσουν τις υποδομές και θα αναστρέψουν την πληθυσμιακή μείωση σε περιοχές που έχουν οικονομικές δυσχέρειες. Ταυτοχρόνως, μέσω

των αναδιαρθρώσεων προκύπτουν και αρκετές νέες θέσεις

εργασίας. Για αυτό το λόγο συχνά, παρατηρείται η αντίληψη πως τα οφέλη και τα πλεονεκτήματα που επιφέρει ο αστικός

εξευγενισμός

εξεταστούν τα διάφορα πληθυσμιακά κομμάτια.

Σημαντικός παράγοντας που διαφοροποίησε την έκταση που είχε η ηγεμονία που κεφαλαίου κυρίως στις Ευρωπαϊκές χώρες, ήταν ο ρόλος που είχαν οι δημοκρατικές κυβερνήσεις και η εμπλοκή τους στις αποφάσεις των τρόπων της πολιτικής αντιμετώπισης.

Συνείσφεραν θετικά ή κατασταλτικά στην αντιμετώπιση των

προβλημάτων, μέσω της παροχής κοινωνικών κατοικιών

στην δημιουργία καινούριων, μέσω του αγώνα ενάντια στην

ιδιωτικοποίηση της στέγασης και μέσω των αντιδράσεων που

είχαν επί τω πλείστον αρκετές ευρωπαϊκές πόλεις όσον αφορά το στεγαστικό ζήτημα.

Η απάντηση για το αν ο αστικός εξευγενισμός θα συνεχίσει να επεκτείνεται και να υφίσταται και μέσα σε ποια πλαίσια, δεν μπορεί

να εντοπιστεί μόνο στην ανάλυση της ίδιας της διαδικασίας.

Πρέπει να ληφθούν περαιτέρω υπόψιν οι τυχόν αλλαγές στην

αγορά της οικονομίας, στις πολιτικές στέγασης, στις αντιδράσεις

των ντόπιων κατοίκων και στη συμμετοχή τους στη λήψη των

αποφάσεων για προτάσεις αναδιάρθρωσης. Σε αρκετές περιοχές

παρατηρείται ο επανεξευγενισμός (regentrification) τους, κυρίως σε γειτονιές των μητροπολιτικών κέντρων όπως είναι το Λονδίνο

και η Νέα Υόρκη, λόγω της έντονης επένδυσης και κατανάλωσης

από μια νέα γενιά από πλουσίων που ενισχύονται από παγκόσμιες χρηματοοικονομικές και εταιρίες εξυπηρετήσεως. Αυτό το νέο κύμα αστικού εξευγενισμού μπορεί να είναι εύκολα διακριτό από τις προηγούμενες προσπάθειες ανάπλασης και θέτει ερωτήματα για την ιστορική εξέλιξη από τις τότε ενδείξεις του αστικού εξευγενισμού στις τωρινές. Αυτή η διαδικασία συμβαδίζει με τον όρο που έχει αποδώσει η Loretta Lees, ως «σούπερ-αστικός εξευγενισμός» (super-gentrification), που εξηγεί τη μεταμόρφωση των ήδη εξευγενισμένων, ευκατάστατων, αποκλειστικά μεγαλοαστικών γειτονιών σε ακόμη πιο αποκλειστικά και ακριβά θυλάκια. Επιπλέον, αν λάβουμε υπόψη το γεγονός ότι ο αστικός εξευγενισμός τροφοδοτείται από κοινωνικές και οικονομικές κρίσεις, θα μπορούσαμε να αναμένουμε την έναρξη ενός παγκόσμιου 6ου κύματος, δεδομένου ότι διανύουμε μια υγειονομική κρίση.

Δεν πρέπει να αντιμετωπίζουμε τον αστικό εξευγενισμό με μια ακόμη ανάλυση του φαινομένου και των αποτελεσμάτων του. Είναι απαραίτητη μια αποτελεσματική συζήτηση λαμβάνοντας

υπόψη τα δεδομένα που ήδη γνωρίζουμε καθώς και τη φύση των

πόλεων που επιθυμούμε να κατοικούμε στο μέλλον. Λόγω της

ποικιλομορφίας που εμφανίζει ο αστικός εξευγενισμός, τόσο στις

αιτίες του όσο και στα αποτελέσματά του, είναι δόκιμο να γίνεται

ξεχωριστή τους αναγνώριση και καταγραφή, παρά προσπάθεια

συγχώνευσής τους σε ένα μεμονωμένο φαινόμενο. Ο φυσικός

εκτοπισμός του πληθυσμού παρόλο που είναι από τα πιο τονισμένα αποτελέσματα του αστικού εξευγενισμού, δεν είναι το μοναδικό. Είναι ένα λάθος να μετράμε τις συνέπειες του αστικού εξευγενισμού μόνο με όρους δημογραφικούς ή οικονομικούς, όπως είναι ο υπολογισμός των αυξήσεων στα ενοίκια των ενοικίων στις κατοικίες και τους εμπορικούς χώρους και τους φόρους στις ιδιοκτησίες, ή τον αριθμό των ατόμων που εκτοπίστηκαν. Καθώς αποτελεί μια δυναμική διαδικασία, για την λήψη πορισμάτων, πρέπει να γίνει κατανοητό το ευρύ φάσμα των διαδικασιών που συνεισφέρουν στην αναδιαρρύθμιση καθώς και το πλήθος των στοιχείων που συνδέονται μεταξύ τους και τη συντάσσουν.

τουριστικοποίηση και Airbnb

2η θεματική ενότητα

2.1 Εισαγωγή

Με την πάροδο τον χρόνων, έχουν προστεθεί και συνεχίζουν να προστίθενται νέες παραλλαγές και στοιχεία στον αστικό εξευγενισμό, γεγονός που αποδίδεται στη δυναμικότητά του. Τα

τελευταία χρόνια έχει γίνει από πολλούς μελετητές η σύνδεσή του με τον τουρισμό. Ο τουρισμός σαν φαινόμενο δεν είναι πρωτοφανές και ήδη από τα μεταπολεμικά χρόνια άρχισε να λαμβάνει χώρα μαζικά.

Σε πολλά από τα μέρη που αναπτύσσεται, αποτελεί ένα κεντρικό στοιχείο για την ανάπτυξη και την εξέλιξή τους. Σε μέρη όπου η καταναλωτική δύναμη της μεσαίας τάξης είναι μικρότερη από αυτή που είναι δεδομένη στις προηγμένες οικονομίες, ο τουρισμός αποτελεί μια λύση για να «γεμίσει» την έλλειψη της τοπικής ζήτησης. Παρόλα αυτά, η εκτεταμένη και χρόνια ύπαρξή του σε ένα μέρος έχει οδηγήσει πολλές φορές στην τουριστικοποίηση και ξενοδοχειοποίησή του.

Σε αυτό έχει συμβάλει και η ανάδυση της νέας ομάδας επισκεπτών, των «αστικών τουριστών», οι οποίοι έχουν ως κύριο στόχο, να αποκτήσουν μια αυθεντική εμπειρία από τα μέρη που επισκέπτονται, καθώς και να βιώσουν τις πόλεις όπως οι ντόπιοι κάτοικοι. Αυτό επηρεάζει και τις επιλογές που κάνουν σχετικά με τα καταλύματα. Βρίσκονται σε αναζήτηση επαφής και αλληλεπίδρασης με τον τοπικό πληθυσμό και προσελκύονται ιδιαίτερα από όλες τις δυνατότητες που τους προσφέρονται από διαχειριστές, οι οποίοι τους δίνουν τη δυνατότητα να μοιραστούν το χώρο διαμονής τους με τους ντόπιους. Μέσω των πλατφορμών βραχυχρόνιων μισθώσεων, κυρίαρχη των οποίων είναι το Airbnb, έχουν τη δυνατότητα να ικανοποιήσουν αυτές τις νέες «ανάγκες» και επιθυμίες τους. Η διάδοση της τεχνολογίας και των τεχνολογικών συσκευών σε κάθε νοικοκυριό, κάνει την πρόσβασή τους σε αυτές πιο εύκολη και πιο διαδεδομένη.

Παρόλα αυτά, η χρόνια και μεγάλη παρουσία, τόσο των προσωρινών επισκεπτών, όσο και των βραχυχρόνιων μισθώσεων, δημιουργεί μια καινούρια κοινωνική γεωγραφία στο τοπίο, μέσα στην οποία ο τουρισμός δεν αποτελεί ξεχωριστό κομμάτι της πόλης, αλλά ενσωματώνεται στην καθημερινή δυναμικότητα του αστικού τοπίου. Αυτό, επιφέρει πολλαπλές αναστατώσεις στους τοπικούς κατοίκους, στην ποιότητα της καθημερινής ζωής τους, στην οικονομικά προσιτή κατοικία, στην αβεβαιότητα για την παραμονή τους στην περιοχή – με την πιθανότητα για τον εκούσιο ή «οικειοθελή» εκτοπισμό τους - στις τοπικές επιχειρήσεις, καθώς επίσης παράγει εύφορο έδαφος για τη δημιουργία ανισοτήτων

στις κοινωνικές τάξεις.

2.2 Μια αναδρομή στον τουριστικό αστικό εξευγενισμό

Οι πόλεις όπως οι ζωντανοί οργανισμοί, μεταλλάσσονται και προσαρμόζονται στα καινούρια δεδομένα των εκάστοτε εποχών και κατοίκων. Κυρίως από τη δεκαετία του ΄80 και μετά, οι παγκόσμιες

πόλεις βιώνουν συνεχόμενες αλλαγές. Χαρακτηριστικό αυτής της

περιόδου είναι η ραγδαία αύξηση του πληθυσμού και η ολοένα

και μεγαλύτερη συσσώρευσή του στα μητροπολιτικά κέντρα.

Αυτό οδήγησε και στην επακόλουθη συσσώρευση του πλούτου

εκεί, καθώς και στην αστική εξάπλωση των ορίων των πόλεων.

Εκτός από τις μεταβολές στην κοινωνία και στον αστικό χώρο που σημειώθηκαν, οι συνθήκες αυτές άλλαξαν και τον τρόπο που μετακινείται ο κόσμος, καθώς και τον τρόπο που αλληλοεπιδρούν μεταξύ τους.

Με την πάροδο των χρόνων, από την χρονική στιγμή που πρωτοαναφέρθηκε ο όρος για τον αστικό εξευγενισμό, έχουν προστεθεί, και συνεχίζουν να προστίθενται νέες παραλλαγές και στοιχεία σε αυτόν, γεγονός που αποδίδεται στη δυναμικότητά του. Τα τελευταία χρόνια έχει γίνει από πολλούς μελετητές η σύνδεσή του με τον τουρισμό. Ο τουρισμός σαν φαινόμενο δεν είναι πρωτοφανές και ήδη από τα μεταπολεμικά χρόνια άρχισε να λαμβάνει χώρα μαζικά. Ειδικά στις πόλεις της Ευρώπης αποτελεί φαινόμενο με μεγάλη παράδοση, το οποίο επέφερε σημαντικές επιδράσεις στην κουλτούρα, στο αστικό περιβάλλον και στην οικονομία των χωρών.

Ο αστικός εξευγενισμός που έχει προκληθεί από τον τουρισμό, έχει επηρεάσει πολλές πόλεις παγκοσμίως. Παρόλο που ο τουριστικός αστικός εξευγενισμός παρατηρείται κυρίως στις πόλεις, η διαδικασία επηρεάζει επίσης και μη αστικές τοποθεσίες, πιο συγκεκριμένα παραθαλάσσιες και αγροτικές περιοχές. Σε αυτό το πλαίσιο ο τουριστικός αστικός εξευγενισμός μπορεί να αποτελέσει παράδειγμα «άλλων γεωγραφιών του τουριστικού εξευγενισμού»49

Το φαινόμενο της εντατικοποίησης της τουριστικής χρήσης σε κεντρικές αστικές περιοχές έγινε γνωστό ως τουριστικός αστικός εξευγενισμός ή αλλιώς «touristification». Ο όρος αυτός, αποδόθηκε πρώτη φορά από τον Gotham, ο οποίος μελέτησε τις αστικές μεταβολές που προκαλούσε η τουριστική δραστηριότητα

49 Phillips, 2004

στη Νέα Ορλεάνη50. Πιο συγκεκριμένα, αναφέρει ότι αυτό το φαινόμενο αποτελεί τη μετατροπή μιας περιοχής της μεσαίας τάξης σε ένα σχετικά πλούσιο και αποκλειστικό ενκλάβιο, το οποίο χαρακτηρίζεται από τη γρήγορη εξάπλωση εταιριών, που δραστηριοποιούνται στους τομείς της ψυχαγωγίας και της διασκέδασης, και των τουριστικών χώρων. Αυτός ο όρος επίσης, χρησιμοποιήθηκε για να εξηγήσει και τις διαδικασίες αλλαγών στη μεταβιομηχανική πόλη και την μετέπειτα διαμόρφωσή της σε μια «ιστορική» τουριστική πόλη.

Η

κεφαλαιοποίηση της γης ως προς την εκμετάλλευση εγκαταλελειμμένων περιοχών, είτε κενών οικοπέδων, είτε περιοχών με παλαιά βιομηχανική δραστηριότητα, με σκοπό τη μετατροπή τους σε χώρους για τη μεσαία τάξη είναι μία από τις πιο αναφερθείσες δράσεις του αστικού εξευγενισμού. Μέσω της τουριστικής δραστηριότητας σε ένα μέρος, η διαδικασία αυτή εντείνεται. Ιδιαίτερα στα αστικά κέντρα τα οποία χαρακτηρίζονται από πλούσια πολιτισμική και ιστορική κληρονομιά, η χρήση και η αξία του χώρου έχει αποτελέσει αντικείμενο διαμάχης.

Ο τουρισμός με τον αστικό εξευγενισμό συνδέονται άμεσα σε πολλαπλά επίπεδα. Παρόλα αυτά, η γενική τους σχέση είναι περίπλοκη και χαρακτηρίζεται από μια ποικιλομορφία. Οι εν δυνάμει τουρίστες προσελκύονται από τις εξευγενισμένες και τις εξευγενιζόμενες περιοχές. ως επί το πλείστον, παίζουν σημαντικό ρόλο για τη μορφή που ενδέχεται να υιοθετήσουν οι χώροι στο αστικό τοπίο, καθώς μεταμορφώνονται ανάλογα με τις ανάγκες των νέων κατοίκων και των προσωρινών επισκεπτών.

Οι αλλαγές, μπορούν να γίνουν αντιληπτές από τα αποτελέσματα στον αστικό χώρο, τόσο τα απτά, όσο και τα συμβολικά. Οι κύριες ενδείξεις που είναι ορατές στο αστικό τοπίο αφορούν την γρήγορη εξάπλωση τουριστικών επιχειρήσεων, όπως είναι τα ξενοδοχεία και τα hostel, αλλά και τη μη ελεγχόμενη αύξηση των διαμερισμάτων που διατίθενται για να εξυπηρετήσουν τις ανάγκες των εφήμερων επισκεπτών, μέσα από πλατφόρμες βραχυχρόνιας ενοικίασης. Η πιο διαδεδομένη από αυτές μέχρι στιγμής, είναι το Airbnb. Επιπρόσθετα, με βάση τις αλλαγές στα κοινωνικά και χωρικά μοτίβα, γίνονται επιδιορθώσεις στις αστικές υποδομές και τους δημόσιους χώρους και δημιουργούνται νέοι χώροι διασκέδασης και κατανάλωσης που απευθύνονται αποκλειστικά σε νέους κατοίκους και προσελκύουν ταυτόχρονα και τουρίστες. Με όλες τις μετατροπές που λαμβάνουν χώρα, αρχίζουν να εκλείπουν παραδοσιακές και τοπικές επιχειρήσεις και δημιουργείται

50 Gotham, 2005

έτσι διαθέσιμος χώρος για να εγκατασταθούν οι αντίστοιχες

πολυεθνικές51. Πολλοί ντόπιοι που παρατηρούν την κατάσταση

επιλέγουν να εγκαταλείψουν τον τόπο τους.

Ο τουριστικός αστικός εξευγενισμός δεν προκαλείται μόνο από την

εισβολή του τουρισμού στις τουριστικές γειτονιές, αλλά και από

την παγκόσμια αναβάθμιση των μητροπολιτικών προορισμών

μέσα από τα ιδιαίτερα μέρη και τις υπηρεσίες που ήδη διαθέτουν. Η ενσωμάτωση της αστικής πολιτισμικής και ιστορικής κληρονομιάς

του χώρου, αποτέλεσε μία από τις κύριες πρακτικές εκμετάλλευσης

ενός μέρους, καθώς αφορά μια από τις σημαντικές πλευρές του τουρισμού που αναζητούν οι τουρίστες. Έτσι, τα ιστορικά κέντρα των πόλεων αποτελούν ζωτικά στοιχεία αυτής της παρακαταθήκης.

Η εξάπλωση του αστικού τουρισμού στα εσωτερικά κέντρα των πόλεων, ολοένα και πιο συχνά αρχίζει να εμπλέκεται με τις ζωές των κατοίκων. Τα όρια ανάμεσα στους τουρίστες και στους ντόπιους κατοίκους γίνονται όλο και περισσότερο πιο δυσανάγνωστα, καθώς οι νέοι αστικοί τουρίστες αποζητούν την αυθεντική εμπειρία

και να ζήσουν όπως και οι ντόπιοι στο μέρος που επισκέπτονται. Αυτή ακριβώς την ανάγκη και την επιθυμία εκμεταλλεύονται εταιρείες βραχυχρόνιας μίσθωσης ακινήτων, που με το σύνθημα «ζήσε σαν ντόπιος» προωθούν αυτόν ακριβώς τον τύπο ζωής. Ταυτόχρονα, οι οικονομίες του διαμοιρασμού που σχετίζονται με τον αστικό τουρισμό, εδραιώθηκαν με κεντρικό ρόλο στις τουριστικές πόλεις, όσον αφορά την κοινωνική και οικονομική τους οργάνωση.

Εκτός από τη σχέση που έχει ο τουριστικός αστικός εξευγενισμός με τον εξευγενισμό ο οποίος σχετίζεται με την κατοικία, ο τουρισμός επίσης πυροδοτεί τον εμπορικό εξευγενισμό. Ο τουρισμός

που προκαλείται από οικονομικά και πολιτισμικά πλαίσια της παγκοσμιοποίησης, καθιστά τις ιστορικές πόλεις σαν αντικείμενο για πολιτισμική κατανάλωση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η περιοχή Le Marais στο Παρίσι, όπου ο τουρισμός αναπτύχθηκε σε αυτή τη γειτονιά μετά την εκμετάλλευση της αστικής κληρονομιάς της, της βελτίωσης της γενικής εικόνας και της προσβασιμότητάς της52.

Με αυτόν τον τρόπο, ο τουριστικός εξευγενισμός αποτελεί φαινόμενο που είναι ενσωματωμένο στο ευρύτερο πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης53. Αποτελεί έναν από τους κύριους παράγοντες που αφορούν την πορεία διαμόρφωσης των

Cocola-Gant, 2015 52 Gravari-Barbas & Guinand, 2017 53 Harvey, 2007

κοινωνικοοικονομικών συνθηκών στο σύγχρονο αστικό τοπίο.

Στη σημερινή εποχή επιπλέον, κατέχει μια εξέχουσα θέση στον

οικονομικό τομέα, καθώς σχετίζεται με την αναγέννηση της πόλης.

Έτσι αποτελεί και μια από τις κεντρικές στρατηγικές που εστιάζουν οι πολιτικές αστικής ανάπλασης.

2.3 Χωρική διάρθρωση του τουρισμού

Ο τουριστικός αστικός εξευγενισμός αποτελεί ένα ενσωματωμένο στοιχείο της παγκοσμιοποίησης που σχετίζεται άρρηκτα με

τη μοντέρνα αστικοποίηση και τις διαδικασίες των αστικών

αναπλάσεων. Ο τουρισμός είναι μέρος μιας παγκόσμιας

βιομηχανίας που κυριαρχείται από μεγάλες διεθνείς ξενοδοχειακές

αλυσίδες, ταξιδιωτικούς πράκτορες, πρακτορεία ενοικιάσεων

αυτοκινήτων και εταιρίες χρηματοοικονομικών υπηρεσιών. Ταυτόχρονα, χαρακτηρίζεται από την ύπαρξη πολυάριθμων διαφημιστικών καμπανιών, γνωστών αξιοθέατων και ποικίλων μορφών οικονομικών επενδύσεων. Σε ένα τοπικό πλαίσιο, ο τουρισμός αποτελεί και εκεί μια βιομηχανία που διακρίνεται από βασικές πολιτισμικές παραγωγές, από τουριστικά προϊόντα και την τοπική κατανάλωση του μέρους.

Η ανάπτυξη του τουρισμού παρατηρείται παγκοσμίως, σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, λαμβάνοντας υπόψιν την εκάστοτε τοποθεσία. Ο τρόπος με τον οποίο παρατηρούνται τα αποτελέσματά του διαφέρει αναλόγως, και τα άτομα βιώνουν διαφορετικά τον αστικό εξευγενισμό που πηγάζει από αυτόν. Μέχρι στιγμής, επικρατούν δύο κύρια σενάρια στις βιβλιογραφίες

σχετικά με το πού διαρθρώνεται. Στις προηγμένες καπιταλιστικές

οικονομίες, έρευνες δείχνουν ότι ο τουρισμός και ο αστικός

εξευγενισμός συνήθως συνυπάρχουν και επίσης ότι και οι δύο

αυτές διαδικασίες τροφοδοτούν η μία την άλλη. Με την πάροδο των χρόνων, ο τουρισμός αρχίζει να λαμβάνει χώρα σε μέρη που δεν προορίζονταν αρχικά για αυτή τη δραστηριότητα. Τείνει να καμουφλάρεται πίσω από τις εξευγενισμένες και εξευγενιζόμενες περιοχές, καθώς οι υπηρεσίες κατανάλωσης που παρέχονται εκεί και η αίσθηση χώρου που προορίζεται για τη μεσαία τάξη, προσελκύει ακόμα περισσότερους καταναλωτές. Ο χώρος λειτουργεί ως πόλος έλξης για τους επισκέπτες και οι ίδιοι με τη σειρά τους επιταχύνουν σταδιακά τις ενδείξεις του αστικού εξευγενισμού. Η εντατικοποίηση των χρήσεων γης, ωθεί στην αύξηση των αξιών στις εμπορικές και αστικές ιδιοκτησίες54. Οι νέοι 54 Cocola-Gant, 2015

χώροι κατανάλωσης έχουν τη δυνατότητα να αυξήσουν την αξία της γης και αυτή η διαδικασία επεξηγεί γιατί οι ιδιοκτήτες τους είναι θετικοί στην προώθηση της ανάπτυξης του τοπικού τουρισμού55 Η συνύπαρξη του τουρισμού και του αστικού εξευγενισμού παρατηρείται σε μια πληθώρα αστικών τοπίων. Προηγουμένως υπήρχε η αντίληψη πως ο αστικός τουρισμός συνέβαινε μόνο στις «τουριστικές φούσκες» ή περιφέρειες. Τα τελευταία χρόνια, έχει αρχίσει να παρατηρείται και σε μη αστικά πλαίσια, κυρίως σε αγροτικές περιοχές και σε παράλια χωριά, ιδίως αυτά που έλαβε χώρα μεγάλη ανοικοδόμηση υποδομών μεγάλης κλίμακας και εξοχικών κατοικιών. Από τη μια πλευρά, ο αγροτικός και ο παράλιος αστικός εξευγενισμός, έχουν συνδεθεί άρρηκτα με τη γοητεία και το φυσικό περιβάλλον που διαθέτουν και απευθύνονται στα άτομα τα οποία ψάχνουν ένα μέρος για να ξεφύγουν από την σύγχυση των αστικών κέντρων ή για να αποσυρθούν εκεί. Γι’ αυτό το λόγο για τον Hines, αυτή η μορφή του αγροτικού αστικού εξευγενισμού, αποτελεί μια μορφή «μόνιμου τουρισμού»56. Από την άλλη πλευρά, αγροτικές και παραθαλάσσιες περιοχές έχουν αναδιαρθρωθεί κατάλληλα, έτσι ώστε να έχουν πρωτίστως μια τουριστική οικονομική βάση. Εκεί, τόσο οι υπηρεσίες αναψυχής όσο και η εξάπλωση των εξοχικών κατοικιών κατέχουν σημαντικό ρόλο. Όπως τονίζει και ο Phillips, στο πλαίσιο της μετα-παραγωγικής επαρχίας, σε πολλές αγροτικές περιοχές ,έχει αυξηθεί η αξία τους (των εξοχικών κατοικιών), λόγω των υπηρεσίες ψυχαγωγίας που παρέχουν και για τους κατοίκους και για τους επισκέπτες της μεσαίας τάξης57.

Για την κατανόηση των γεωγραφιών του τουριστικού αστικού εξευγενισμού, είναι απαραίτητο να αναφερθεί η σημασία που έχουν οι τοποθεσίες στον οικονομικό τομέα και η κατάλληλη εκμετάλλευσή τους, μέσω της τουριστικής δραστηριότητας. Για τις περιφερειακές οικονομίες, ο τουρισμός αντιπροσωπεύει έναν από τους πιο εύκολους τρόπους για να προσελκυστεί το κεφάλαιο και οι καταναλωτές. Η ζήτηση των επισκεπτών είναι βασικό στοιχείο για τη δημιουργία νέων ευκαιριών, ιδιαίτερα στην αγορά ακινήτων, καθώς αντικαθιστούν την τοπική μεσαία τάξη. Το 1970, ο Lefebvre σημείωσε ότι στη Μεσόγειο ο τουρισμός και η διασκέδαση γίνονται σημαντικοί παράγοντες για επένδυση και κέρδος, συνεισφέροντας στον κατασκευαστικό τομέα, στην κερδοσκοπία ιδιοκτησίας και στη γενικευμένη αστικοποίηση58. Ο Harvey αντίστοιχα τόνισε, ότι όπου ο ανταγωνισμός μέσω της χωρικής κατανάλωσης ήταν ιδιαίτερα

55 Logan & Molotch, 2007

56 Hines, 2010

57 Phillips, 2002

58 Lefebvre, 1991

22 Ο Φυροπόταμος στη Μήλο που παραδοσιακά διέθετε σπίτια ψαράδων, έχει μετατραπεί σε μια από τις πιο πολυσύχναστες και τουριστικές παραλίες. 23 Το παραθαλάσσιο χωριό Vernazza στην Ιταλία, έχει μεταμορφωθεί σε μια τουριστική ατραξιόν λόγω της ιδιαίτερης μορφολογίας του.

σκληρός, οι λιγότερο προηγμένες οικονομίες μπορούσαν ακόμη

να ανταγωνιστούν ώστε να προσελκύσουν μαζική κατανάλωση

και τουρισμό59

Η μεσολάβηση του κράτους και του κεφαλαίου αποτελούν

σημαντικά κομμάτια για τη δημιουργία ενός τουριστικού

προορισμού και τη γεωγραφική επέκταση της κεφαλαιοκρατίας. Οι κρατικές πολιτικές που ενθαρρύνουν, τόσο τον αστικό εξευγενισμό, όσο και την τουριστική ανάπτυξη, καθώς και τις ενέργειες των μεγάλων εταιριών ψυχαγωγίας γίνονται όλο και πιο εμφανείς. Αυξάνεται η σημασία των αστικών δραστηριοτήτων ψυχαγωγίας και των χώρων κατανάλωσης και το αποτέλεσμα είναι ένα νέο τοπίο διασκέδασης που προσελκύει συνεχώς έναν αυξανόμενο αριθμό επισκεπτών. Ο τουρισμός με αυτή την έννοια αποτελεί μια ακόμη παγκόσμια δύναμη. Παρόλα αυτά, απαρτίζεται και από ένα ευρύτερο σύνολο δραστηριοτήτων και οργανισμών, που συμμετέχουν ως προς τη διαμόρφωση μιας τοπικής ιδιαιτερότητας, την προώθηση τοπικών κουλτουρών

και των διαφορετικών τοπικών ιστοριών. Αυτοί οι παράγοντες προσελκύουν επισκέπτες, λόγω της ιδιαιτερότητάς τους και επειδή συμβάλουν στη διαμόρφωση της εικόνας του αστικού τοπίου ως αυθεντικό και πρωτόγνωρο για αυτούς.

2.4 Η κατανάλωση του χώρου και η ανάδυση του «αστικού» τουρίστα

Ο τουρισμός σε πολλά από τα μέρη που αναπτύσσεται, αποτελεί ένα κεντρικό στοιχείο για την ανάπτυξη και την εξέλιξή τους. Σε μέρη όπου η καταναλωτική δύναμη της μεσαίας τάξης είναι μικρότερη από αυτή που είναι δεδομένη στις προηγμένες οικονομίες, έρχεται ο τουρισμός για να «γεμίσει» την έλλειψη της τοπικής ζήτησης που λαμβάνει χώρα. Από μια όψη κοινωνικής και πολιτικής φύσης, η συνύπαρξη του τουρισμού και του αστικού εξευγενισμού, προκύπτει ως αποτέλεσμα των δραστηριοτήτων της κουλτούρας και της κατανάλωσης, ο ρόλος των οποίων είναι ζωτικής σημασίας για τις στρατηγικές οικονομικής και αστικής ανάπτυξης. Η αγοραστική δύναμη που διαθέτουν οι επισκέπτες, δίνει ώθηση, τόσο στην αγορά ακινήτων, όσο και στην καθημερινή κατανάλωση σε ένα μέρος.

Η κρίση που επήλθε από την αποβιομηχάνιση, επέκτεινε τις λειτουργίες κατανάλωσης στα αστικά κέντρα. Σε αυτό το πλαίσιο της

μεταβιομηχανικής πόλης, τα περισσότερα αστικά κέντρα είχαν ως στόχο να προωθηθούν ως ελκυστικά μέρη για τους καταναλωτές, για να τους προσελκύσουν είτε για να εγκατασταθούν εκεί, είτε απλώς για να τις επισκεφτούν προσωρινά. Έτσι, ο τουρισμός, μαζί με τον αστικό εξευγενισμό, έδρασαν συνεργατικά ως κύριες στρατηγικές, για να μαγνητίσουν το κεφάλαιο και τους καταναλωτές

στις πόλεις60. Οι δύο αυτές διαδικασίες, τρέφουν αλλεπάλληλα η μία την άλλη. Σε κάποιες από τις περιπτώσεις, παρατηρείται πρώτα η δημιουργία των εξευγενισμένων χώρων και μετά ο προσδιορισμός τους ως τουριστικοί μαγνήτες και σε άλλες ο τουρισμός αποτελεί το εφαλτήριο για τη δημιουργία συγκεκριμένων χώρων που προσελκύουν νέους κατοίκους με υψηλότερο εισόδημα. Έτσι, και οι δύο διαδικασίες συνυπάρχουν στο ίδιο αστικό περιβάλλον, έχοντας ως αποτέλεσμα τον τουριστικό αστικό εξευγενισμό. Μέσα

σε αυτή τη διαδικασία ο χώρος που παράγεται και καταναλώνεται από τους κοσμοπολίτες της μεσαίας αστικής τάξης, απαιτεί και αναπαραγάγει παρόμοια αστικά περιβάλλοντα ανεξαρτήτως το μέρος61.

Οι υπέρμαχοι της θεωρίας που βασίζεται στην κατανάλωση και στην πλευρά της ζήτησης για τον αστικό εξευγενισμό, έχουν δώσει έμφαση στη σημασία που έχουν οι παροχές και οι δραστηριότητες

κατανάλωσης για την προσέλκυση νέων κατοίκων της μεσαίας τάξης. Παρόλα αυτά, ερευνητές όπως ο Ley62 και ο Mills63, δεν συνδέουν την ανάπτυξη των υπηρεσιών και των υποδομών αναψυχής με την ιδέα του τουρισμού. Τονίζουν πως αυτοί οι χώροι, απλώς τυχαίνει να χρησιμοποιούνται και από τους τουρίστες. Σε συνέχεια αυτής της οπτικής, ο Judd64 σημειώνει πως πλέον έχει γίνει πολύ δύσκολο να διαχωριστεί ο επισκέπτης από τους μόνιμους κατοίκους, διότι οι τομείς αναψυχής, ψυχαγωγίας και πολιτισμού πλέον χρησιμοποιούνται εξίσου και από τις δύο ξεχωριστές ομάδες.

Η άνοδος μιας νέας αστικής κουλτούρας που βασίζεται στην ύπαρξη μιας καλής ποιότητας ζωής, έχει μεταμορφώσει τις πόλεις σε μέρη που παρέχουν ευκαιρίες κατανάλωσης για τους εύπορους χρήστες. Οι πρακτικές κατανάλωσης που παρέχονται, δίνουν τη δυνατότητα ακόμη και στους ίδιους τους κατοίκους να βιώσουν τον τόπο τους σαν να ήταν οι ίδιοι τουρίστες, κάνοντας τον διαχωρισμό τους από τους προσωρινούς επισκέπτες όλο και πιο δύσκολο. Εκτός από αυτό, τα τελευταία χρόνια παρατηρούνται μοτίβα, που χρησιμοποιήθηκαν για να διαμορφωθεί ένα νέο προφίλ

60 Gotham, 2005

61 Judd, 2003

62 Ley, 1996

63 Mills, 1988

64 Judd, 2003

για τον μέσο τουρίστα. Η ανάδυση του «αστικού» τουρίστα65 ή του

«μετά-τουρίστα»66 αποδόθηκε στις ομοιότητες των καθημερινών

συνηθειών που είχε με τους ντόπιους κατοίκους, αλλά επίσης και στις αισθητές διαφορές που είχε σε σχέση με έναν «παραδοσιακό»

επισκέπτη. Ο παραδοσιακός τουρίστας βιώνει την πόλη που

επισκέπτεται μέσα από τα αξιοθέατα, τα οποία έχουν καθιερωθεί

από τις τουριστικές βιομηχανίες67. Οι υπηρεσίες κατανάλωσης που

προβλέπονται για αυτούς, είναι αποκλειστικά συγκεντρωμένες σε «τουριστικές φούσκες»68 ή και σε μεγαλύτερα τμήματα, τα οποία όμως έχουν πολύ μικρή ή μηδαμινή επαφή με την κανονική ζωή

μέσα στην πόλη.

Αντιθέτως, οι αστικοί τουρίστες επιδιώκουν και εξερευνούν νέες πτυχές για αυθεντικές εμπειρίες και μια αίσθηση του τόπου. Όπως

σχολιάζει και ο Maitland, ο σύγχρονος τουρίστας αποζητά την καθημερινή ζωή, την τοπική κουλτούρα και δημιουργικές εμπειρίες69. ως αποτέλεσμα αυτού, δημιουργείται μια καινούρια κοινωνική γεωγραφία στο τοπίο, μέσα στην οποία ο τουρισμός δεν αποτελεί ξεχωριστό κομμάτι της πόλης, αλλά ενσωματώνεται στην καθημερινή δυναμικότητα του αστικού τοπίου. Ο κάθε αστικός τουρίστας μπορεί να γίνει ένας νέος κάτοικος σε οποιαδήποτε πόλη της αρεσκείας του, ένας «κάτοικος σε διακοπές» δηλαδή.

Παρόλο που η επίσκεψή του μπορεί να είναι μικρής διάρκειας, η συνολική παρουσία αυτών των προσωρινών κατοίκων είναι μόνιμη.

Ο κλασικός εξευγενιστής σιγά σιγά αντικαθίσταται από τους προσωρινούς επισκέπτες, που έχουν το ρόλο και την επαρκή ισχύ των καταναλωτών της μεσαίας τάξης. Η ταχεία εξάπλωση των εξευγενισμένων τοπίων, δημιουργεί χώρους οι οποίοι θεωρούνται «φιλικοί» ως προς τους τουρίστες, καθώς παρέχουν στους επισκέπτες ευκαιρίες για κατανάλωση και μια αίσθηση χώρου που αντιστοιχεί στη μεσαία τάξη. Σε πολλές περιοχές στα μεγάλα αστικά κέντρα, παρατηρούνται gourmet εστιατόρια, μπαρ, μαγαζιά με αντίκες, γκαλερί τέχνης και μουσεία, τα οποία διαμορφώνουν την

εικόνα και το χαρακτήρα μιας πόλης, καθιστώντας τη πιο ελκυστική

στα μάτια ενός επισκέπτη. Ο επισκέπτης με τον τοπικό κάτοικο δεν

μπορεί πλέον να διαχωριστεί με όρους κινήτρων ή συμπεριφοράς

και για αυτό είναι δύσκολο να γίνει διαχωρισμός ανάμεσα στις

τουριστικές και στις μη τουριστικές χρήσεις του αστικού χώρου.

Γι’ αυτό το λόγο οι Hiernaux και González, υποστηρίζουν ότι οι

65 Αρχική ορολογία: urban tourist

66 Αρχική ορολογία: post-tourist

67 Urry, 1990

68 Judd, 1999

69 Maitland, 2010

26 Tate Modern: μια γκαλερί στο Λονδίνο την οποία επισκέπτονται τόσο ντόπιοι όσο και εφήμεροι

επισκέπες

27 Shakespeare and Co, Παρίσι, ένα παλαιό βιβλιοπωλείο που έχει μετατραπεί σε τουριστική ατραξιόν

τουρίστες πρέπει να λαμβάνονται υπόψη όχι σαν απλοί επισκέπτες

αλλά ως κάτοικοι, για να μπορέσει να γίνει ορθά η κατανόηση της

σύνδεσης ανάμεσα στον τουρισμό και στον αστικό εξευγενισμό70, ή αλλιώς να θεωρούνται ως χρήστες της μεσαίας τάξης.

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, ο αστικός τουρίστας μπορεί να θεωρηθεί σαν ένας εύπορος χρήστης που αναμιγνύεται με λοιπές δυναμικές της πόλης. Έτσι, ο αστικός εξευγενισμός που παρατηρείται σε

διάφορες κοινωνίες, είναι πολύ πιο έντονος σε περιοχές που έχουν μετατραπεί σε χώρους για τουριστική κατανάλωση. Ο τουρισμός

λειτουργεί ως μια αφορμή για την εμπορική τους ανάπλαση και την ιστορική τους διατήρηση. Αυτό οδηγεί μετέπειτα σε διαμάχες, ανάμεσα στον τρόπο που οι εύποροι επισκέπτες χρησιμοποιούν

την πόλη και στις ανάγκες των χαμηλόμισθων κατοίκων που

συνεχώς αυξάνονται. Σε γενικό βαθμό, οι υπηρεσίες κατανάλωσης

προσπαθούν να ικανοποιήσουν τις ανάγκες των εύπορων

χρηστών, απειλώντας την καθημερινή ζωή των χαμηλόμισθων κατοίκων, οι οποίοι χάνουν τις υπηρεσίες που χρειάζονται σε καθημερινή βάση. Σε αρκετές περιπτώσεις, αυτό επηρεάζει εκτός από τις υπηρεσίες, και τους χώρους που καταναλώνουν. Η αυξανόμενη ιδιωτικοποίηση των χώρων που κάποτε λειτουργούσαν ως χώροι συνάντησης και αλληλεπίδρασης για την κοινότητα, επηρεάζει τη ζωή των κατοίκων σε μακροπρόθεσμη βάση. Παρόλο που οι τουρίστες παίζουν πολύ σημαντικό ρόλο, περιορίζονται μόνο ως καταναλωτές σε όλη αυτή τη διαδικασία παρά σαν παραγωγοί αυτής, καθώς οι απτές αλλαγές υποκινούνται από μεγαλύτερους κρατικούς και ιδιωτικούς φορείς.

2.5 Το Airbnb και οι μητροπόλεις: προς ένα νέο φαινόμενο του τουριστικού αστικού εξευγενισμού

Με το πέρασμα των χρόνων προστίθενται νέοι παράγοντες

και φορείς που βοηθούν τη διαδικασία του αστικού τουρισμού, συγκεκριμένα του τουριστικού, ώστε να βρει πιο εύκολα εύφορο

έδαφος για να αναπτυχθεί. Στο πιο πρόσφατο κύμα του αστικού τουρισμού, η τουριστική

δραστηριότητα παγκοσμίως λαμβάνει χώρα δίχως προηγούμενο. Οι απαιτήσεις που έχει το νέο κύμα αστικών τουριστών περιστρέφονται κυρίως γύρω από την αναζήτηση και την απόκτηση μιας αυθεντικής εμπειρίας. Αυτό επηρεάζει και τις επιλογές που κάνουν σχετικά με τα καταλύματα. Βρίσκονται σε αναζήτηση επαφής και αλληλεπίδρασης με τον τοπικό πληθυσμό και προσελκύονται ιδιαίτερα από όλες τις

70 Hiernaux & González, 2014

δυνατότητες που τους προσφέρονται από διαχειριστές, οι οποίοι τους δίνουν τη δυνατότητα να μοιραστούν το χώρο διαμονή τους με τους ντόπιους.

Τα τελευταία χρόνια παραιτείται μια ραγδαία αύξηση και ανάπτυξη στις εφήμερες τουριστικές οικίες που ενοικιάζονται μέσα από

ηλεκτρονικές πλατφόρμες, όπου μία από τις κυρίαρχες είναι το

Airbnb. Έτσι σε περιοχές και αστικά κέντρα που υπάρχει εύφορο έδαφος για χρηματική εισροή, διαμερίσματα που παραδοσιακά χρησιμοποιούνταν για μακροπρόθεσμη ενοικίαση, δεσμεύονται

για εφήμερη ενοικίαση για τουριστικούς κυρίως σκοπούς.

2.5.1 Μια σύντομη ιστορική αναδρομή στο Airbnb

Το 2007 στο Σαν Φρανσίσκο, ο Brian Chesky και ο Joe Gebbia, έχοντας μετακομίσει πρόσφατα από την Νέα Υόρκη, αδυνατούν να πληρώσουν το ενοίκιο στην καινούρια τους κατοικία όντας άνεργοι. Έτσι, προσπαθώντας να βρουν τρόπους για να καλύψουν το οικονομικό τους κενό, αποφασίζουν να διαθέσουν τον κοινόχρηστο χώρο του σπιτιού τους ως «bed and breakfast». Αγοράζουν φουσκωτά στρώματα και παρέχουν προσωρινή φιλοξενία σε επισκέπτες μαζί με πρωινό γεύμα. Το Φεβρουάριο του 2008, προστίθεται και ο Nathan Blecharczyk στο εγχείρημα, ο οποίος ήταν πρώην συγκάτοικος του Chesky, με το ρόλο του τεχνολογικά υπεύθυνου, και λαμβάνει τη θέση του τρίτου συνιδιοκτήτη.

Οι τρεις τους ονομάζουν το νέο τους εγχείρημα «Airbed & Breakfast» και στήνουν μια ιστοσελίδα, η οποία προσφέρει εφήμερη φιλοξενία και παροχή πρωινού για αυτούς που αδυνατούσαν να βρουν ξενοδοχειακό κατάλυμα, χρεώνοντας τους τη βραδιά 80 δολάρια. Δίχως να το γνωρίζουν εκείνη τη στιγμή κατάφεραν, μερικούς μήνες αργότερα, να δημιουργήσουν την πιο επιτυχημένη πλατφόρμα για βραχυχρόνια ενοικίαση, το Airbnb.

Η ηλεκτρονική πλατφόρμα με όνομα Airbedandbreakfast. com έκανε την πρώτη της εμφάνιση τον Αύγουστο του 2008. Οι ιδρυτές φιλοξένησαν τους πρώτους επισκέπτες το καλοκαίρι της ίδιας χρονιάς κατά τη διάρκεια του συνεδρίου για το βιομηχανικό σχεδιασμό71, καθώς οι επισκέπτες αντιμετώπισαν δυσκολία στο να βρουν διαμονή στα τοπικά ξενοδοχεία. To Μάρτιο του 2009, η ιστοσελίδα αλλάζει το όνομά της σε Airbnb.com για

συντομία και το περιεχόμενό της επεκτείνεται από τα φουσκωτά στρώματα και τους μοιραζόμενους χώρους σε μια ποικιλία από ιδιοκτησίες και καταλύματα. Αυτό συμπεριλαμβάνει παραδοσιακές μορφές ιδιοκτησιών όπως για παράδειγμα ολόκληρες κατοικίες, διαμερίσματα και ιδιωτικά δωμάτια αλλά και πιο ανορθόδοξες, κάποιες εκ των οποίων είναι τα κάστρα, τα καράβια, τα δεντρόσπιτα, τα ιγκλού και τα ιδιωτικά νησιά. Ήδη από εκείνη την περίοδο η πλατφόρμα καταμετρούσε 10.000 χρήστες και 2.500 καταλύματα.

Μέσα σε μια δεκαετία, η ανάπτυξη που παρατηρήθηκε στη χρήση

αυτής της ιστοσελίδας ήταν ραγδαία, γεγονός που συνδέεται και με την ανάπτυξη της τεχνολογίας, δεδομένου ότι το πλείστον του πληθυσμού διαθέτει τουλάχιστον μία «έξυπνη» συσκευή, όπως και σε συνδυασμό με την αύξηση της τουριστικής ενέργειας. Κατά τη πάροδο των χρόνων έως και σήμερα έχει καταφέρει να αποκτήσεις έδρες σε πολλές πόλεις που είναι σημαντικές για την παγκόσμια οικονομία.

Σχετικά με την κυριαρχία του, με τα δεδομένα που υπάρχουν για το 2022 μέχρι στιγμής, στην πλατφόρμα καταμετρούνται 2.9 εκατομμύρια χρήστες παγκοσμίως, καθώς και 14.000 νέοι οικοδεσπότες μπαίνουν στο Airbnb κάθε μήνα. Όσον αφορά τις ενεργές αγγελίες καταλυμάτων παγκοσμίως, ανέρχονται σε πάνω από 6 εκατομμύρια και εμφανίζονται σε 100.000 πόλεις σε 220 χώρες και περιοχές. Οι πιο δημοφιλείς προορισμούς για τους επισκέπτες είναι το Τόκιο, το Παρίσι και η Νέα Υόρκη.

Το Airbnb έχει αποτελέσει σημαντικά κερδοφόρο στον οικονομικό τομέα, καθώς τα έσοδά του για το έτος του 2021 ήταν 5.9 δισεκατομμύρια δολάρια, που είναι το υψηλότερο ποσό μέχρι στιγμής72. Δεδομένου της υγειονομικής κρίσης που διανύεται και ειδικότερα της περιόδου του σκληρού εγκλεισμού του 2020 που έλαβε χώρα την προηγούμενη χρονιά73, είναι αξιοθαύμαστη η επιρροή που είχε στη χρήση και

μια από τις πιο δημοφιλείς ηλεκτρονικές πλατφόρμες, η οποία

καθιστά την εύρεση εφήμερου καταλύματος πιο εύκολη και πιο

γρήγορη για τους χρήστες της. Ακόμη και για τα άτομα που δεν

είναι ιδιαίτερα εξοικειωμένα με την τεχνολογία, ο τρόπος λειτουργίας

της είναι ξεκάθαρος και απλός.

Η διαδικασία χρήσης της απαρτίζεται από τρία βήματα. Το αρχικό

βήμα είναι η επιλογή αναζήτησης, είτε διαμονής, είτε εμπειρίας. Ο χρήστης εισάγει τις επιθυμητές ημερομηνίες του ταξιδιού, τον αριθμό των επισκεπτών, πόσοι από αυτούς είναι ενήλικες, (ηλικίας 13 ετών και άνω), παιδιά (ηλικίες 2-12), βρέφη (κάτω από 2 ετών) και επίσης αν ταξιδεύει με κάποιο κατοικίδιο. Σε αυτό το

κομμάτι, μπορεί να δηλώσει εάν ταξιδεύει με ζώο υπηρεσίας. Του δίνεται η δυνατότητα να εφαρμόσει φίλτρα σχετικά με τον τύπο

του καταλύματος που επιθυμεί, δηλαδή αν προτιμά ολόκληρη

κατοικία, ιδιωτικό δωμάτιο ή κοινόχρηστο δωμάτιο, τον αριθμό υπνοδωματίων, κρεβατιών και χώρων υγιεινής που θα διαθέτει το κατάλυμα, καθώς και τις παροχές του, είτε αυτές αφορούν την παρουσία κουζίνας, διαθέσιμου χώρου στάθμευσης, σύνδεσης στο διαδίκτυο. Σε πολλές από τις τοποθεσίες, έχει τη δυνατότητα να επιλέξει και τον τύπο της ιδιοκτησίας, δηλαδή αν έχει προτίμηση ανάμεσα στην κατοικία, στο διαμέρισμα, στον ξενώνα ή στο ξενοδοχείο. Είναι δυνατό, επιπλέον, να θέσει και ως κριτήριο τον τρόπο που γίνεται το check-in, αν διεξάγεται με τον παραδοσιακό τρόπο ή αν υπάρχει η δυνατότητα για self-check-in, καθώς και τη δυνατότητα για δωρεάν ακύρωση της κράτησης. Για την εμφάνιση αποτελεσμάτων, μπορεί να θέσει και ένα επιθυμητό εύρος τιμής, με την ελάχιστη και τη μέγιστη τιμή που μπορεί να διαθέσει για τη διαμονή του, η οποία αντιστοιχεί με τον προϋπολογισμό που διαθέτει. Εάν ο χρήστης δεν είναι σίγουρος για τις ημερομηνίες

που θέλει να ταξιδέψει όπως και για το μέρος, υπάρχει η δυνατότητα ευέλικτης αναζήτησης, καθώς και η αποθήκευση των «αγαπημένων» καταλυμάτων στη λίστα επιθυμιών.

Δεύτερο βήμα αποτελεί η επιλογή καταλύματος. Ο χρήστης σε αυτό το στάδιο μπορεί να δει τις πληροφορίες σχετικά με τον οικοδεσπότη, τις γλώσσες που μιλάει και να διαβάσει τις αξιολογήσεις από άλλους επισκέπτες για το κατάλυμα. Έχει πρόσβαση στις πληροφορίες σχετικά με την πολιτική ακύρωσης, τις παροχές του καταλύματος και την ώρα και τον τρόπο που λαμβάνει χώρα το check-in.

Το τρίτο και τελικό βήμα είναι η ολοκλήρωση της κράτησης. Ολοκληρώνοντας την κράτηση, ο χρήστης λαμβάνει την ακριβή διεύθυνση του καταλύματος, συνδέεται με τον οικοδεσπότη μέσω

της πλατφόρμας, επικοινωνεί μαζί του σχετικά με την ώρα άφιξής του, καθώς επίσης μπορεί να τον συμβουλευτεί και για τοπικές

συμβουλές, όπως και για το βέλτιστο τρόπο με τον οποίο μπορεί να φτάσει στο κατάλυμα.

2.5.3 Το Airbnb μέσα από τις κριτικές

Μέσω της αξιολόγησης των κριτικών που αφήνουν οι επισκέπτες

στα καταλύματα, είναι δυνατή η κατανόηση των αναγκών, των επιθυμιών και των απαιτήσεων που έχουν οι προσωρινοί επισκέπτες

από το χώρο που διαμένουν. Οι απαιτήσεις και προτιμήσεις τους

διαμορφώνουν τη ζήτηση και το είδος των καταλυμάτων, καθώς και το ποσοστό πολλαπλασιασμού τους κατά την πάροδο των χρόνων. Για την ανάλυση των κριτικών, χρησιμοποιήθηκαν αγγελίες από την πλατφόρμα Airbnb, από τη Γοτθική συνοικία στη Βαρκελώνη, τη Le Marais στο Παρίσι, τα Εξάρχεια στην Αθήνα και το Williamsburg στο Brooklyn της Νέας Υόρκης. Οι γειτονιές αυτές αποτελούν τα παραδείγματα μελέτης που θα αναλυθούν στην επόμενη θεματική ενότητα.

Το κύριο στοιχείο που εντοπίζεται στην πλειοψηφία των κριτικών που αφήνουν οι επισκέπτες στα καταλύματα Airbnb, αφορά την τοποθεσία τους. Οι επισκέπτες επικροτούν την καλή και κεντρική τοποθεσία του καταλύματος, καθώς επιπλέον κάνουν και αναφορά στην παρουσία στάσεων λεωφορείων ή/και μετρό σε κοντινή απόσταση, οι οποίες κάνουν την πρόσβασή τους πιο εύκολη, όπως και τη μετακίνησή τους από τη γειτονιά διαμονής τους σε άλλες. Τονίζουν επίσης και τη σημασία που είχε ο χαρακτήρας της γειτονιάς, καθώς και ότι η γειτονιά αποτελεί ένα από τα ζωντανά κομμάτια της πόλης.

Μαζί με την ιδανική τοποθεσία, αναφέρονται και δραστηριότητες διασκέδασης και κατανάλωσης που βρίσκονται στην γειτονιά. Μεγάλο ποσοστό των κριτικών κάνει λόγω για τη σημασία που είχε η ύπαρξη εστιατορίων, καφετεριών, μπαρ, παραδοσιακών φούρνων και καταστημάτων, για τη συνολική τους εμπειρία και τη βίωση του αστικού τοπίου. Μαζί με αυτούς τους χώρους, αναφέρονται και στις πολλαπλές δραστηριότητες που είχαν την δυνατότητα να κάνουν, οι οποίες βρίσκονταν σε κοντινή απόσταση πρόσβασης, είτε με τα πόδια είτε με τα μέσα μαζικής μεταφοράς. Πρόκειται για τα μουσεία, τις γκαλερί, τα πάρκα, διάσημα αξιοθέατα όπως και άλλες δημοφιλείς περιοχές.

Στη συνέχεια, ακολουθούν σχόλια για τον τύπο του καταλύματος και

για τις υπηρεσίες που προσέφερε. Αξιολογούνται τα μορφολογικά

χαρακτηριστικά της κατοικίας όσον αφορά το εξωτερικό κέλυφος

ολόκληρου του κτιρίου, την εσωτερική μορφή και διαρρύθμιση των

χώρων και τις θέες που είχε. Εκτιμώνται τα ιστορικά διακοσμητικά

στοιχεία στις εξωτερικές όψεις του κτιρίου και η γενική ιστορικότητά

του, καθώς και καλός εσωτερικός σχεδιασμός του, τόσο στην

διάρθρωση των χώρων, όσο και σε άλλα στοιχεία, όπως είναι για παράδειγμα οι ψηλές οροφές και τα μεγάλα ανοίγματα. Επιπλέον, εντοπίζονται σχόλια για τον καλό φυσικό φωτισμό του καταλύματος, για την καθαριότητά του, την καλή κατάσταση την οποία βρίσκεται, την καλαίσθητη διακόσμηση και τον επαρκή εξοπλισμό που διέθετε.

Τέλος, σε πολλές από τις κριτικές, επικροτείται ο οικοδεσπότης, ως προς την ταχύτητα που απαντούσε στις ερωτήσεις και στα μηνύματα, τη βοηθητικότητά του, την εξυπηρέτηση στη διαδικασία του check-in και στην παροχή συμβουλών και προτάσεων για την εξερεύνηση μη τουριστικών τοπίων και δραστηριοτήτων. Μέσα από αυτά συμπεραίνεται ότι όλα αυτά τα χαρακτηριστικά εκτιμώνται αρκετά για να αποτελέσουν κριτήριο για την επιλογή καταλύματος από τους προσωρινούς επισκέπτες, καθώς και το πώς ο συνδυασμός τους αποτελεί παράγοντα για να αισθανθούν ως ντόπιοι κάτοικοι και ότι θα μπορούσαν να μένουν μόνιμα εκεί.

2.6 Το μοντέλο της οικονομίας του διαμοιρασμού Οι πλατφόρμες της οικονομίας του διαμοιρασμού έχουν γίνει αρκετά δημοφιλείς τα τελευταία χρόνια και έχουν συμβάλλει στην αλλαγή του τρόπου με τον οποίο μετακινούμαστε, ταξιδεύουμε και δανειζόμαστε αγαθά. Το Airbnb αποτελεί έναν πρωτοπόρο και το πιο γνωστό παράδειγμα του μοντέλου της οικονομίας του διαμοιρασμού (sharing economy), μια αμφιλεγόμενη έννοια που βασίζεται πάνω στην άμεση ανταλλαγή αγαθών και υπηρεσιών, η οποία καθίσταται δυνατή μέσω τον σύγχρονων εξελίξεων της τεχνολογίας.

Σύμφωνα με το λεξικό Cambridge, ως οικονομία του διαμοιρασμού ορίζεται το οικονομικό σύστημα που βασίζεται στον διαμοιρασμό ιδιοκτησιών και υπηρεσιών, είτε δωρεάν είτε με πληρωμή, συνήθως με τη χρήση του διαδικτύου για την οργάνωσή του. Με καπιταλιστικούς όρους, αποτελεί ένα κοινωνικοοικονομικό σύστημα που βασίζεται στον διαμοιρασμό πόρων. Συνήθως συμπεριλαμβάνει τρόπους για την αγορά αγαθών και υπηρεσιών, οι οποίοι διαφέρουν αισθητά από το παραδοσιακό επιχειρηματικό μοντέλο των εταιριών, όσον αφορά την πρόσληψη υπαλλήλων ως προς τη δημιουργία των προϊόντων και την πώλησή τους στους καταναλωτές. Αντιθέτως, συμπεριλαμβάνει την κοινή δημιουργία, παραγωγή, κατανομή, ανταλλαγή και κατανάλωση, τόσο των

αγαθών, όσο και των υπηρεσιών από διαφορετικούς ανθρώπους και οργανισμούς. Αυτά τα συστήματα διαθέτουν ποικίλες μορφές και συνήθως εκμεταλλεύονται την ενσωμάτωση της τεχνολογίας, κυρίως με τη μορφή των ψηφιακών πλατφορμών.

Ένα μεγάλο κίνητρο πίσω από την οικονομία του διαμοιρασμού σύμφωνα με τις εταιρίες που θεωρούνται μέρη αυτού του τομέα, είναι η αξιοποίηση των αγαθών που σε άλλες περιπτώσεις θα ήταν αναξιοποίητα. Στην περίπτωση της κατοικίας, οι κατοικίες μπορεί να μην χρησιμοποιούνται πλήρως, όπως συμβαίνει για

παράδειγμα στην περίπτωση που οι ιδιοκτήτες λείπουν σε διακοπές ή στην περίπτωση που υπάρχει ένα περίσσιο κενό δωμάτιο. Μέσω των πλατφορμών βραχυχρόνιας μίσθωσης, δίνεται η δυνατότητα στους σπιτονοικοκύρηδες να μοιραστούν μέρη ή ολόκληρη την κατοικία τους κατά τη διάρκεια αυτών των χρονικών στιγμών και να αποκομίσουν έσοδα. Με αυτή την έννοια, όλοι αποκομίζουν κέρδος από αυτό. Οι ιδιοκτήτες μπορούν να κεφαλαιοποιήσουν τον αχρησιμοποίητο χώρο τους στις κατοικίες τους και οι ταξιδιώτες

να έχουν μια πιο φθηνή και αυθεντική εμπειρία. Η ευκολία που έχουν αυτοί οι τύποι συναλλαγών συνεχώς βελτιστοποιείται και ενισχύεται από την ενσωμάτωση καλύτερων τεχνολογιών74

Το Airbnb έχει δημιουργήσει επιτυχώς μια νέα κατηγορία για τις βραχυχρόνιες ενοικιάσεις που καταλαμβάνει το κενό ανάμεσα στην παραδοσιακή ενοικίαση κατοικιών και τα ξενοδοχειακά καταλύματα. Οι χρήστες της αλληλοεπιδρούν με την υπηρεσία με τον ίδιο τρόπο και στον ίδιο βαθμό που θα έκαναν με τις ξενοδοχειακές μονάδες. Η μόνη διαφορά είναι πως σε αυτή την περίπτωση ο οικοδεσπότης είναι το υποκείμενο που χρεώνει για τη μίσθωση του καναπέ του, του επιπλέον δωματίου του ή ολόκληρου του χώρου και το Airbnb λαμβάνει μια προμήθεια της τάξης του 8% με 18% ανά κράτηση. Το Airbnb δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση το μοναδικός πάροχο για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, αλλά είναι από τους πιο ισχυρούς.

Παρά τη δημοτικότητά τους ανάμεσα στους καταναλωτές οι εταιρίες που υπάγονται στην οικονομία του διαμοιρασμού είναι ελάχιστα ρυθμισμένες με κανονισμούς. Όσον αφορά το Airbnb, δέχεται συνεχώς κριτικές από τους ρυθμιστικούς φορείς. Πολλοί υποστηρίζουν μάλιστα ότι λανθασμένα θεωρείται πλέον ότι ανήκει σε αυτό το μοντέλο οικονομίας, καθώς όλοι αυτοί που συμμετέχουν ως ιδιοκτήτες στην πραγματικότητα δεν μοιράζονται τον χώρο τους. Επιπλέον, ο αντίκτυπος του Airbnb στις πόλεις και στην αγορά ακινήτων δεν είναι απόλυτα κατανοητός, καθώς

74 Sheppard & Udell, 2016

η εταιρία κάνει τα αδύνατα δυνατά, έτσι ώστε να θολώσει τις

επιχειρηματικές δραστηριότητές της από εξονυχιστικούς ελέγχους.

Το επιχειρηματικό μοντέλο που αναπαραγάγει το Airbnb είναι

αμφιλεγόμενο γιατί αγνοεί τους κανονισμούς στέγασης και χρήσης

γης σε πολλές ή και στις περισσότερες πόλεις στις οποίες λειτουργεί και επιπλέον υπονομεύει πολιτικές που στοχεύουν την προστασία

και την παροχή της οικονομικά προσιτής κατοικίας. Το Airbnb και

οι υποστηρικτές του επιμένουν ότι αυτές οι ρυθμίσεις θα πρέπει να αναθεωρηθούν, ώστε να συμβαδίζουν με τις καινούριες ευκαιρίες

που δημιουργούνται από την οικονομία του διαμοιρασμού.

Οι αρνητές ωστόσο, τονίζουν ότι το Airbnb εσκεμμένα αγνοεί

τους κανονισμούς και τη φορολογία που ισχύουν για τις άλλες επιχειρήσεις και απειλεί τις οικονομικά προσιτές κατοικίες στις πόλεις.

Η φύση των βραχυχρόνιων μισθώσεων Airbnb και οι μεγάλες

χρηματικές απολαβές που λαμβάνουν οι ιδιοκτήτες, δίνει τα

κίνητρα σε αυτούς να εκμεταλλεύονται τις ιδιοκτησίες τους με

τέτοιο τρόπο, σαν μηχανές κέρδους, μισθώνοντας τα δωμάτιά

τους ή ολόκληρες τις κατοικίες καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Παρόλα αυτά, όχι μόνο η ενοικίαση ολόκληρης της ιδιοκτησίας όλο το χρόνο τεχνικά δεν είναι διαμοιρασμός και παράνομο σε αρκετά μέρη, αλλά δημιουργεί επίσης σοβαρές επιπτώσεις στην αγορά ακινήτων. Πέραν αυτού, σε πολλές από τις πόλεις που δραστηριοποιείται, περίπου το 25-50% των οικοδεσποτών Airbnb έχουν πολλαπλές αγγελίες καταλυμάτων στην πλατφόρμα, που δείχνει ότι στην πραγματικότητα μεγάλο μέρος από αυτούς δεν μοιράζονται τα σπίτια τους αλλά αποτελούν «επιχειρήσεις» βραχυχρόνιας μίσθωσης.

2.7 Το χάσμα στη γαιοπρόσοδο μέσω του Airbnb Το Airbnb μέσα από τις εκφάνσεις του, έχει αποτελέσει και ένα τεχνολογικό μέσο που ανοίγει και κλείνει τα χάσματα στη γαιοπρόσοδο. Λειτουργεί ως ένας μηχανισμός παραγωγής νέας ροής εσόδων μέσω του καθεστώτος γαιοκτησίας και δημιουργεί συστηματικά χάσματα στη γαιοπρόσοδο. Γι’ αυτό το λόγο, μπορεί να γίνει μια θεωρητική σύνδεση με τη θεωρία του χάσματος της γαιοπροσόδου που διαμορφώθηκε από τον Neil Smith. Ο Smith ανέπτυξε τη θεωρία για το χάσμα στη γαιοπρόσοδο, βασίζοντάς

σχετικά ανεξάρτητος από αυτά τα χαρακτηριστικά. Περιγράφει μια κατάσταση όπου οι πραγματικές οικονομικές αποδώσεις

ακινήτων τείνουν να μειώνονται ή να μένουν στάσιμες, ενώ η πιθανή οικονομική τους απόδοση τείνει να αυξάνεται. Στην ουσία, αυτό που διατυπώνει είναι πως όπου η πραγματική αξία γης ή/και ακινήτου, με την πιθανή δυνατή αξία που μπορούν να φτάσουν, έχουν απόκλιση, αρχίζει να θεμελιώνεται ένα δομικό κίνητρο για επένδυση κεφαλαίου. Αυτό το κίνητρο είναι εμφανές σε πόλεις παγκοσμίως.

Στην περίπτωση του Airbnb, επιτυγχάνεται η αύξηση της πιθανής δυνατής τιμής του ενοικίου, χωρίς όμως την προαπαίτηση για ανακαίνιση ή αναστήλωση. Σε γειτονιές όπου αυτό το «χάσμα» ανάμεσα στην πραγματική και στην πιθανή δυνατή απόδοση συστηματικά αυξάνεται, το αποτέλεσμα είναι μια αντίστοιχη αύξηση κινήτρου για το κεφάλαιο της αγοράς ακινήτων και η στροφή σε νέες ροές επένδυσης για τα ακίνητα. Καθώς αυτές οι ροές επένδυσης αυξάνουν τις τιμές των κατοικιών, προσελκύουν πιο εύπορους ανθρώπους. Έτσι, προκαλείται αντίστοιχος εκτοπισμός του ήδη υπάρχοντος χαμηλόμισθου πληθυσμού, όπως και στις παραδοσιακές εκφάνσεις του αστικού εξευγενισμού.

Η μόνη διαφορά είναι ότι πλέον, ο χαμηλόμισθος πληθυσμός

δεν αντικαθίσταται από καινούριους υψηλόμισθους μόνιμους κατοίκους, αλλά από προσωρινούς ευκατάστατους επισκέπτες.

Αυτό το φαινόμενο εμφανίζεται σε πολλούς τύπους γειτονιών και συμβαίνει με ένα γεωγραφικά άνισο τρόπο. Το χάσμα της γαιοπροσόδου που προκαλείται, βασίζεται τόσο στην τεχνολογία όσον και στον χαρακτήρα της γειτονιάς. Ο καθένας μπορεί να καταχωρήσει το διαμέρισμά του στην πλατφόρμα, αλλά η πραγματική οικονομική δραστηριότητα, υπάρχει μόνο σε περιοχές όπου υπάρχει ισχυρή ζήτηση για μη τοπικό τουρισμό. Κατά κύριο λόγο, η ζήτηση για καταλύματα Airbnb είναι πιθανό να είναι σημαντικά πιο έντονη στους εξής τύπους γειτονιών: στις γειτονιές που βρίσκονται κοντά σε κεντρικές επιχειρηματικές ζώνες, οι οποίες ιστορικά είχαν μεγάλη συγκέντρωση ξενοδοχείων, hostels, Bed & Breakfasts και άλλες μορφές βραχυχρόνιων καταλυμάτων, δηλαδή που εμφάνιζαν ήδη από πριν ισχυρή τουριστική ζήτηση, και σε οικιστικές περιοχές, με ισχυρό πολιτισμικό κύρος, καλή δημόσια επικοινωνία με τα μέσα μαζικής μεταφοράς και υπηρεσίες ψυχαγωγίας, δηλαδή περιοχές που έχουν εξευγενιστεί ή εξευγενίζονται, όπου ιστορικά δεν έχουν φιλοξενήσει τουρίστες σε μεγάλους αριθμούς. Οι καινούριες δυνατότητες που αναδύονται μέσω των βραχυχρόνιων ενοικιάσεων, συστηματικά αυξάνουν

75 Smith, 1996

την πιθανή δυνατή αξία ενός ακινήτου ή και ενός οικοπέδου. Έτσι δημιουργούνται χάσματα στη γαιοπρόσοδο ακόμη και σε μέρη όπου η υποτίμηση της τρέχουσας στεγαστικής κατάστασης ήταν μικρή ή μηδαμινή.

Για πολλούς ιδιοκτήτες που ενοικιάζουν τις ιδιοκτησίες τους, το

μηνιαίο εισόδημα που κερδίζουν από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις

μπορεί να ξεπεράσει σταδιακά αυτό, το οποίο θα μπορούσαν να

επιτύχουν με τη συμβατική μακροχρόνια ενοικίαση, ειδικά σε πόλεις με αυστηρούς κανονισμούς για τις ενοικιάσεις. Αντίστοιχα, για τους ερασιτέχνες ιδιοκτήτες ή ενοικιαστές, υπάρχει η δυνατότητα απόκτησης εσόδων από την ενοικίαση ενός περίσσιου δωματίου

στο διαμέρισμά τους, καθώς και από την ενοικίαση ολόκληρης

της κατοικίας τους, κατά τη διάρκεια που απουσιάζουν από

αυτή. Ιδιοκτήτες ενοικιαζόμενων μονάδων σε περιοχές όπου

υπάρχει μεγάλη τουριστική ζήτηση για βραχυχρόνιες μισθώσεις, αντιμετωπίζουν ισχυρά οικονομικά κίνητρα για να διώξουν τους ήδη υπάρχοντες ενοικιαστές ή να μην αναζητήσουν καινούριους

όταν φύγουν οι προηγούμενοι, έτσι ώστε να πραγματοποιήσουν

πιο γρήγορα και πιο φθηνά τα υψηλότερα δυνατά ενοίκια. Με αυτόν τον τρόπο, το Airbnb αποτελεί ένα αποτελεσματικό μέσο, έτσι ώστε να επιτευχθεί η υψηλότερη και καλύτερη χρήση των οικιστικών κατοικιών στις γειτονιές, που έχουν επαρκή προσέλευση και ενδιαφέρον από τους τουρίστες.

Η ενδεχόμενη οικονομική απόδοση που μπορεί να έχει το ίδιο το διαμέρισμα μπορεί να είναι υψηλότερη από αυτή που είχε κάποια χρόνια πριν, για τον απλούστατο λόγο ότι τώρα είναι διαθέσιμη και μέσω μιας ιστοσελίδας, που δίνει τη δυνατότητα σε επισκέπτες να μείνουν για μικρό χρονικό διάστημα εκεί. Η εξάπλωση των βραχυχρόνιων μισθώσεων είναι πολύ πιθανό να προκύπτει εις βάρος των μακροχρόνιων μισθώσεων, καθώς οι ιδιοκτήτες μετατρέπουν τα ακίνητά τους σε βραχυχρόνιες, ώστε να εκμεταλλευτούν το χάσμα στη γαιοπρόσοδο που δημιουργήθηκε. Σε

αντίθεση με την περίπτωση όπου οι κατοικίες κατεδαφίζονται μαζικά

και αντικαθίστανται με ξενοδοχεία, η κατάσταση μετατροπής των

κατοικιών σε τουριστικά βραχυχρόνια καταλύματα, δεν «αφαιρεί»

μόνιμα τα καταλύματα από την αγορά ενοικιάσεων. Μπορούν να

επιστρέψουν στην μακροχρόνια ενοικίαση, με την προϋπόθεση ότι θα βρεθούν ιδιοκτήτες-ένοικοι, που έχουν μεγαλύτερη οικονομική δύναμη από τους προσωρινούς επισκέπτες και έχουν την

ικανότητα να πλειοδοτήσουν από αυτούς.

Ένα από τα αποτελέσματα που έχει το Airbnb, είναι η πυροδότηση

ενός «πολυεθνικού αστικού εξευγενισμού», ο οποίος βρίσκει

εύφορο έδαφος να αναπτυχθεί, όπου το χάσμα στη γαιοπρόσοδο

έχει αποκτήσει παγκόσμια κλίμακα. Οι ηλεκτρονικές πλατφόρμες

ΧΑΣΜΑ ΣΤΗ ΓΑΙΟΠρΟΣΟΔΟ

Χρόνος (από την ημερομηνία κατασκευής)

ΓΑΙΟΠρΟΣΟΔΟ

Χρόνος (από την ημερομηνία κατασκευής)

Χρόνος (από την ημερομηνία κατασκευής)

32 Διάγραμμα για το χάσμα στη γαιοπρόσοδο και με τον παράγοντα του τουρισμού

βραχυχρόνιας μίσθωσης λειτουργούν ως ένα μέσο που παρέχει τη δυνατότητα για το τοπικό κεφάλαιο, να εκμεταλλευτεί την μη τοπική ζήτηση που υπάρχει. Με αυτόν τον τρόπο, μπορεί να δημιουργήσει μια σημαντική κρίση για τους τοπικούς κατοίκους, οι οποίοι εξαναγκάζονται να πληρώνουν για τη στέγασή τους, τις τιμές που διαμορφώνονται από την παγκόσμια ζήτηση και όχι από την τοπική. Οι βραχυχρόνιες μισθώσεις έτσι, συμβάλουν στην επιδείνωση των στεγαστικών κρίσεων όχι μόνο σε ήδη πλούσιες περιοχές, που βιώνουν τον επανεξευγενισμό τους, αλλά και σε περιοχές που βιώνουν διαδικασίες που εντάσσονται σε προηγούμενα κύματα εμφάσεών του.

Καθώς το Airbnb δημιουργεί νέα χάσματα στη γαιοπρόσοδο, που ενισχύονται από την τεχνολογία και τον πολιτισμό, αποτελεί επίσης το μέσο για το κλείσιμο για κάποια από αυτά. Το ποσοστό παρέμβασης του εκάστοτε δήμου και των τοπικών αρχών, συνδράμουν σημαντικά στη δημιουργία χασμάτων. Παρόλα αυτά, και άλλοι παράγοντες είναι απαραίτητοι για την πραγματοποίηση των υψηλότερων ενοικίων, όπως είναι οι τράπεζες και οι υπεύθυνοι ανάπτυξης ακινήτων. Από μια θεωρητική ανάλυση του τουριστικού αστικού εξευγενισμού, πρέπει να αναμένουμε πολλαπλές πιέσεις που προκαλούνται από το Airbnb στο αστικό περιβάλλον, οι οποίες μπορεί να ταυτίζονται και με άλλους παράγοντες που προκαλούν τον «παραδοσιακό» αστικό εξευγενισμό.

2.8 Επιρροές και πιέσεις που ασκούνται με την τουριστικοποίηση ενός τόπου στον πληθυσμό

Η ύπαρξη των βραχυχρόνιων μισθώσεων σε ένα αστικό τοπίο λειτουργεί συνεργατικά με τον τουριστικό αστικό εξευγενισμό. Πρόκειται για μια μορφή έκφρασης αυτού του φαινομένου, που εντάσσεται στην ευρύτερη διαδικασία της τουριστικοποίησης ενός μέρους. Λόγω αυτού, ο τρόπος με τον οποίο το αστικό τοπίο και ο πληθυσμός επηρεάζεται από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις και τον τουριστικό αστικό εξευγενισμό είναι όμοιος.

Μέσω των διαδικασιών της τουριστικοποίησης και με την αύξηση των επισκεπτών, απειλούνται τα δικαιώματα των ήδη υπαρχόντων κατοίκων, ιδιαίτερα αυτά που αφορούν την δυνατότητα να παραμείνουν σταθεροί στον τόπο τους. Αυτό το φαινόμενο εντείνεται και από την αυξανόμενη ύπαρξη των βραχυχρόνιων μισθώσεων στον αστικό χώρο. Σε αυτή την οπτική, είναι σημαντικό να αναλυθεί πώς ο εκτοπισμός που προκαλείται έμμεσα ή άμεσα από αυτούς τους παράγοντες, λαμβάνει χώρα.

Οι μορφές εκτοπισμού που προκαλούνται, μπορούν να διακριθούν

σε τρεις κατηγορίες: στον εκτοπισμό των κατοίκων με βάση την

κατοικία (residential displacement), στον εμπορικό εκτοπισμό (commercial displacement) και στον εκτοπισμό που βασίζεται στον τόπο (place-based displacement).

2.8.1 Εκτοπισμός των κατοίκων με βάση την κατοικία

Ο εκτοπισμός των κατοίκων με βάση την κατοικία θα μπορούσε να αποδοθεί σε δύο παράγοντες: στην εντατικοποίηση των χρήσεων γης και στην αύξηση των τουριστικών καταλυμάτων. Η εντατικοποίηση των χρήσεων γης, προκαλεί την απότομη αύξηση των τιμών των ιδιοκτησιών. Κατά συνέπεια, οι νέοι χώροι για την τουριστική κατανάλωση που δημιουργούνται, έχουν τη δυνατότητα να αυξήσουν την αξία της γης. Ο τουρισμός φαίνεται ότι επιταχύνει τον αστικό τουριστικό εξευγενισμό και καθώς αυξάνονται οι τιμές των κατοικιών, η παραμονή των παλαιών κατοίκων στην περιοχή γίνεται όλο και πιο δύσκολη. Ταυτόχρονα, με αυτά τα δεδομένα, δίνεται η δυνατότητα μόνο σε νέα εύπορα άτομα να μετακομίσουν και να εγκατασταθούν εκεί.

Η αύξηση των τουριστικών καταλυμάτων λειτουργεί ως παράμετρος εκτοπισμού των κατοίκων, κυρίως επειδή συμπεριλαμβάνει την αυξανόμενη μετατροπή των κατοικιών σε καταλύματα για επισκέπτες, «αφαιρώντας» τα έτσι από την αγορά ακινήτων. Μέσα σε αυτό πρέπει να ληφθούν υπόψη τουριστικές υποδομές, όπως τα ξενοδοχεία και οι βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων. Σε μέρη όπου η ιστορική διατήρηση έχει προκληθεί με αφορμή τον τουρισμό και συνεπώς όπου η ανακαίνιση των κατοικιών έχει προκληθεί από επενδυτές, το άνοιγμα των καινούριων ξενοδοχειακών μονάδων, συνήθως, τείνει να εμπεριέχει την ανακαίνιση προηγουμένων κατοικιών. Σε αντίστοιχο βαθμό, η εξάπλωση των τουριστικών καταλυμάτων θεωρείται από πολλές κοινότητες ως μια καινούρια απειλή που εντείνει τις δυσκολίες για πρόσβαση σε στέγαση.

2.8.2 Εμπορικός εκτοπισμός

Κατά τις δεκαετίες του ΄80 και ΄90, οι ερευνητές θεωρούν τον εμπορικό εκτοπισμό ως έναν από τους κύριους αντίκτυπους του τουρισμού, που οφείλεται για πολλές από τις διαδικασίες αλλαγών στις γειτονιές. Μετά την μαζική ανάπτυξη του τουρισμού στη αρχές

του 2000, ο εμπορικός εκτοπισμός ήταν δυνατό να εντοπιστεί παγκοσμίως.

Έχει διατυπωθεί ότι ο εμπορικός αστικός εξευγενισμός είναι

μέρος από μια ευρύτερη διαδικασία ενός συμβολικού αστικού

εξευγενισμού, μια διαδικασία αναζωογόνησης, στην οποία

οι ιθύνοντες για την αλλαγή δεν είναι καινούριοι μεσοαστοί

κάτοικοι, αλλά νέοι χώροι και υπηρεσίες που στοχεύουν στο να τους προσελκύουν. Ο Cócola-Gant υποστηρίζει ότι με αυτή

τη συμβολική αλλαγή, η εμπορική αναβάθμιση των οικιστικών περιοχών και η επακόλουθη μεταμόρφωσή τους σε χώρους για ψυχαγωγία και κατανάλωση για εύπορους χρήστες, είναι η αιτία για τον εκτεταμένο έμμεσο εκτοπισμό76. Κατά τη διαδικασία του τουριστικού αστικού εξευγενισμού οι κάτοικοι εγκαταλείπουν τις γειτονιές τους λόγω των χρήσεων και των χρηστών σε αυτές και όχι λόγω της δυναμικής της αγοράς ακινήτων.

Λειτουργεί ως ένας μηχανισμός αποκλεισμού, που περιορίζει την ποιότητα ζωής των ντόπιων κατοίκων, ο οποίος βρίσκεται πίσω από την επιλογή τους να αφήσουν τον τόπο τους. Σε αυτό το κομμάτι, γίνεται η διαφοροποίηση ανάμεσα στον εμπορικό εκτοπισμό ως καθαυτό και τον τρόπο με τον οποίο ασκεί πίεση στη ζωή των κατοίκων σε καθημερινή βάση. Επίσης, το κενό ανάμεσα στην αγοραστική δύναμη των επισκεπτών και των τοπικών κατοίκων, οδηγεί σε μια πίεση στην αγορά, τόσο των κατοικιών, όσο και των υπηρεσιών που κάνουν τα μέρη όλο και πιο απρόσιτα για το ντόπιο πληθυσμό.

Θα μπορούσε να εκληφθεί και ως μια νέα μορφή αποικιοκρατίας, που ασκείται από τους εύπορους χρήστες και επηρεάζει κυρίως τις χαμηλόμισθες κοινωνίες σε καθημερινή βάση. Η εμπορική αναβάθμιση μιας περιοχής από μόνη της, αποτελεί κύριο συστατικό για να αλλάξει η φύση και οι χρήσεις της. Οι απαιτήσεις που έχουν οι επισκέπτες, όσον αφορά την κατανάλωση υλικών αγαθών αλλά και χώρου, προκαλεί την εξάπλωση των υπηρεσιών λιανικού εμπορίου, όπως είναι τα εστιατόρια, τα μπαρ, άλλοι χώροι διασκέδασης και τα καταστήματα. Έτσι, οι πιέσεις που επηρεάζουν

τη ζωή της γειτονιάς έχουν προκληθεί από την μετατροπή της

σε χώρο για διασκέδαση και κατανάλωση για τους εύπορους χρήστες.

Η αυξανόμενη αξία της γης στις τουριστικές περιοχές, επηρεάζει και εκείνη τις εμπορικές ιδιοκτησίες. Αυτή η αύξηση είναι σημαντική

για την κατανόηση του τρόπου με τον οποίο αντικαθίστανται τα τοπικά μαγαζιά από τις υπηρεσίες για τους τουρίστες. Έρευνες δείχνουν ότι γνωστές αλυσίδες παίρνουν την θέση των τοπικών επιχειρήσεων, καθώς οι δεύτερες δεν μπορούν να διαχειριστούν

76 Cocola-Gant, 2015

33 Κατάστημα στη Νέα Υόρκη, που ειδικεύεται σε προϊόντα που έχουν ως βάση τη γιαπωνέζικη σκόνη πράσινου τσαγιού matcha

οικονομικά την κλιμάκωση των αξιών των ιδιοκτησιών. Εκτός από αυτό, ο εμπορικός εκτοπισμός αλλάζει και τη καταναλωτική φύση

των υπηρεσιών στην περιοχή. Το σημαντικό σημείο σε αυτό, είναι ότι οδηγεί σε μια ολική μετάλλαξη του τρόπου με τον οποίο η γειτονιά χρησιμοποιείται και από ποιον, συμπεριλαμβανομένου και της απώλειας επιχειρήσεων, στις οποίες οι χαμηλόμισθοι κάτοικοι βασίζονται στην καθημερινή τους ζωή, της ιδιωτικοποίησης του δημοσίου χώρου και των προβλημάτων του αυξημένου κόστους ζωής.

2.8.3 Εκτοπισμός που βασίζεται στον τόπο

Ο τουριστικός εξευγενισμός πρέπει να λαμβάνεται υπόψη σαν μια διαδικασία εκτοπισμού που βασίζεται σε έναν τόπο. Η διαμονή σε χώρους όπου λαμβάνει χώρα η τουριστική κατανάλωση, γίνεται

πολλές φορές η αιτία πίσω από τις καθημερινές εντάσεις στην

κλίμακα της γειτονιάς, η οποία καθιστά την καθημερινή ζωή όλο

και πιο δύσκολη. Παρόλο που σε αυτή την περίπτωση οι κάτοικοι

είναι λιγότερο πιθανό να αντιμετωπίσουν τον οικιστικό εκτοπισμό, η κυριαρχία του χώρου από τους επισκέπτες μπορεί να τους

εκτοπίσει από τα μέρη στα οποία ανήκουν και συχνάζουν.

Ο αστικός εξευγενισμός δημιουργεί ένα καινούριο κοινωνικό και πολιτισμικό πλαίσιο, μέσα στο οποίο η «απώλεια του τόπου»77

γίνεται αισθητή από τους ντόπιους. Τα μέρη, με τα οποία οι κάτοικοι αυτοί κάποτε όριζαν τις γειτονιές τους, μετατρέπονται πλέον σε μέρη με τα οποία δεν μπορούν να συσχετιστούν78. Οι πιέσεις που οδηγούν σε αυτή την κατάσταση μπορούν να διακριθούν στις εξής τέσσερις κύριες: στις πιέσεις που δημιουργούνται από ελλείψεις στις υπηρεσίες κατανάλωσης, στις οικονομικές πιέσεις, στις πιέσεις που ασκούνται από τον πολιτισμό και τον νέο τρόπος ζωής και στην ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου.

α) έλλειψη υπηρεσιών κατανάλωσης

Ο εκτοπισμός των υπηρεσιών που χρησιμοποιούνται από τους χαμηλόμισθους κατοίκους έχει εντοπιστεί από πολλούς συγγραφείς που μελετούν τον εμπορικό αστικό εξευγενισμό79. Οι εμπορικές δραστηριότητες που παρακινούνται από τον τουρισμό, «αφαιρούν» τις υπηρεσίες και τα τοπικά καταστήματα που χρησιμοποιούν οι κάτοικοι σε καθημερινή βάση. Αυτό αναφέρεται

77 «loss of place», Davidson & Lees, 2010

78 Davidson, 2008

79 Zukin 2008, 2009

στην σταδιακή τους απώλεια και στην αντικατάστασή τους από υπηρεσίες και παροχές κατανάλωσης που προορίζονται για τις

ομάδες με υψηλότερο εισόδημα.

β) οικονομικές πιέσεις

Η γειτονιά κάποτε παρείχε οικονομικές υπηρεσίες για τους κατοίκους της. Αυτή η δυνατότητα παροχής υπηρεσιών σε προσιτή τιμή, άλλαξε με τη μαζική εισροή δραστηριοτήτων που προορίζονταν για άτομα που διέθεταν μεγαλύτερη οικονομική ευχέρεια. Αυτό επιφέρει όμως όλο και περισσότερες οικονομικές πιέσεις στους χαμηλόμισθους κατοίκους.

Εκτός από τις αλλαγές στις τιμές των αγαθών, ο τουρισμός έχει συνεισφέρει και στις αυξανόμενες τιμές των ενοικίων και στις εξώσεις. Έτσι, έχει προκαλέσει τους κατοίκους χαμηλότερου εισοδήματος να κατηγορούν τους επισκέπτες για το καινούριο κύμα αστικού εξευγενισμού που παρατηρείται.

γ) πολιτισμικές πιέσεις

Η κουλτούρα μπορεί να δράσει και αυτή ως ένα μέσο πίεσης. Συγκεκριμένα, πρόκειται για την επέκταση κοινών χαρακτηριστικών, που αφορούν τον τρόπο ζωής ενός μέρους του πληθυσμού της μεσαίας τάξης, τα οποία βασίζονται σε καινούρια μοτίβα κατανάλωσης80. Αυτό συμπεριλαμβάνει την επέκταση των πρακτικών κατανάλωσης που δημιουργούν μια ζώνη ασφαλείας, η οποία αποτελείται από κοινά αισθητικά χαρακτηριστικά. Η επέκταση αυτή, λειτουργεί ως ένα μέσο ικανό να αποκλείσει άτομα από τον ίδιο τους το χώρο.

Η Zukin αναφέρει πως σε περιοχές που υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση από εστιατόρια, οργανικά μαγαζιά, βιολογικές αγορές και γκαλερί τέχνης, ο κοινωνικός αποκλεισμός δεν εξαρτάται μόνο από οικονομικούς παράγοντες, αλλά και από «πολιτισμικούς, αισθητικούς, παράγοντες που αφορούν το επίπεδο άνεσης, και την τάση για τη χρήση, και την κατανόηση των πρακτικών κατανάλωσης ως εκφράσεις διαφορετικότητας»81.

δ) ιδιωτικοποίηση του δημόσιου χώρου

H ιδιωτικοποίηση των δημοσίων χώρων προκαλεί τη συνεχή

80 Zukin 2008

81 Zukin, 2008

μείωση του χώρου που είναι διαθέσιμος για μη εμπορικές χρήσεις. Αυτό αναφέρεται στις αυξανόμενες ιδιωτικές ιδιοκτησίες αλλά και στη διαχείριση των δημοσίων χώρων, οι οποίες λειτουργούσαν ως ελεύθερες δημόσιες υποδομές και τώρα καταλαμβάνονται από καφετέριες, εστιατόρια ή αγορές. Αυτή η διαδικασία τείνει να εμπεριέχει και ρεβανσιστικές πολίτικες, όπως είναι οι νόμοι κατά των

άστεγων, η αφαίρεση δημοσίων μέσων για ανάπαυλα, όπως είναι τα παγκάκια ή και τον αποκλεισμό ανεπίσημων προμηθευτών.

Η ιδιωτικοποίηση του δημοσίου χώρου ως ένα μέσο πίεσης για εκτοπισμό, σημαίνει την κυριαρχία του χώρου από δραστηριότητες

κατανάλωσης και την επακόλουθη καταστροφή των χώρων συγκέντρωσης για την κοινότητα. Ο εκτοπισμός τους, σηματοδοτεί

την εξαφάνιση αυτών των χώρων και την απώλεια της δυνατότητας

για συγκέντρωση των κατοίκων σε αυτούς, που είναι κεντρικοί για την κοινοτική τους ζωή.

2.8.4 «Οικειοθελής»

εκτοπισμός

Μια ακόμη σοβαρή ανησυχία των κατοίκων πολλών τουριστικών προορισμών είναι ότι παρατηρούν μια υποβάθμιση της ποιότητας ζωής τους. Πιο συγκεκριμένα, έρευνες έχουν υποδείξει ότι δημιουργούνται συγκρούσεις που προκαλούνται από μια πληθώρα από αιτίες: από τον θόρυβο και τις νυχτερινές δραστηριότητες, από την υπερ-πύκνωση των δημοσίων χώρων, που επηρεάζει κυρίως τους ηλικιωμένους, από περιβαλλοντικές συνθήκες όπως είναι η αυξημένη παραγωγή αποβλήτων ή καυσαερίων του αέρα, που παρατηρείται κυρίως σε προορισμούς που αποτελούν σταθμούς κρουαζιέρων. Τέλος, όσον αφορά το πλαίσιο του οικιστικού τουρισμού, παρατηρείται ότι το προφίλ των καινούριων προσωρινών επισκεπτών-κατοίκων είναι εμφανώς διαφορετικό από αυτό του τοπικού πληθυσμού. Αυτό συμπεριλαμβάνει το κύρος τους, τη συμπεριφορά, τη γλώσσα τους ή τις πολιτισμικές αξίες τους. Αυτή η κοινωνική και πολιτισμική διαφοροποίηση, οδηγεί σε βάθος χρόνου σε αντίθετα και κατακερματισμένα αστικά περιβάλλοντα.

ως επακόλουθο, η τουριστικοποίηση περιλαμβάνει μια βαθιά μετάλλαξη του μέρους, μέσα στην οποία οι χρόνιοι κάτοικοι μπορούν να στερηθούν τους πόρους τους και τις αναφορές, χαρακτηριστικά με τα οποία προσδιορίζουν την καθημερινή τους ζωή. Η απώλεια ενός μέρους που βιώνεται από τους ντόπιους κατοίκους, μπορεί να γίνει σταδιακά η αιτία εγκατάλειψης μιας τουριστικής περιοχής, που επηρεάζει τόσο τα άτομα με χαμηλό όσο και με μεσαίο εισόδημα, συμπεριλαμβανομένου και των ατόμων

35 Όψη καταστήματος στη στοά Μοδιάνο πριν την ανακαίνισή της, (2017) 36 Αλληλεπίδραση ατόμων με το χώρο, Στοά Μοδιάνο

συνύπαρξη του τουρισμού και του αστικού εξευγενισμού σημαίνει

ότι η άφιξη των νέων καταναλωτών σε περιοχές που είχαν ήδη πληγεί

από τον αστικό εξευγενισμό, εντείνει τις χρήσεις γης και σπρώχνει προς τα πάνω την αξία των ιδιοκτησιών κατοικίας και εμπορίου. Από αυτή την οπτική, ο αστικός εξευγενισμός δεν σηματοδοτείται

τη στιγμή που ο ιδιοκτήτης αναγκάζεται να εγκαταλείψει την κατοικία του. Ο ιδιοκτήτης αισθάνεται τον αστικό εξευγενισμό από

την ίδια τη στιγμή που διαφορετικές δυνάμεις καθιστούν δύσκολη ή

δυσάρεστη την παραμονή του στην περιοχή. Η πολιτισμική πτυχή

του εκτοπισμού θέτει καινούρια ερωτήματα για έρευνα, καθώς η

διαδικασία παραδοσιακά αναλύεται από την πλευρά της αγοράς

ακινήτων και όχι μέσω της δυναμικής που έχει ο χώρος.

2.9 Η οικονομικά προσιτή κατοικία σε συνάρτηση με το Airbnb

Η επιρροή που έχουν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις στην οικονομικά προσιτή κατοικία, είναι ένας από τους πιο πολυσυζητημένους αντίκτυπους των πλατφορμών βραχυχρόνιας ενοικίασης, καθώς

είναι και πιο εύκολα αναγνωρίσιμος και με ποσοτικά δεδομένα. Η ραγδαία εξάπλωση της πλατφόρμας και ο πολλαπλασιασμός των καταλυμάτων στο αστικό τοπίο, έχουν συνδεθεί από πολλούς ερευνητές με παράγοντες που συμβάλουν στην αύξηση των ενοικίων. Η ευρεία και εύκολη χρήση του Airbnb έχει μετατρέψει τις ιδιοκτησίες σε πολύτιμα αγαθά, παρέχοντας την δυνατότητα στους ιδιοκτήτες τους να αποκομίζουν κέρδος ενοικιάζοντάς τες, ή έναν περίσσιο χώρο που διαθέτουν. Συγκριτικά με τους παραδοσιακούς τρόπους ενοικίασης, οι ιδιοκτήτες δέχονται ισχυρά οικονομικά κίνητρα, έτσι ώστε να προτιμήσουν βραχυχρόνιους ενοικιαστές παρά μακροχρόνιους. Καθώς μια ιδιοκτησία χρησιμοποιείται αποκλειστικά και μόνο για τη βραχυχρόνια ενοικίασή της μέσω ηλεκτρονικών πλατφορμών, αφαιρείται από τη μακροχρόνια ενοικιαστική αγορά. Η μείωση των μακροχρόνιων ενοικιαστικών μονάδων, αυξάνει τη συνολική τους τιμή και τις καθιστά απρόσιτες για τους κατοίκους που αναζητούν μακροχρόνια ενοικίαση.

Η αύξηση των τιμών στις ενοικιάσεις πυροδοτεί και μια επακόλουθη αύξηση στην αγορά ακινήτων. Καθώς οι αξίες των ενοικίων τείνουν

να ακολουθούν τις εξελίξεις στις τιμές των κατοικιών, ασκείται πίεση

στις ιδιοκτησίες ενοικίασης, όχι μόνο σε γειτονιές που βιώνουν διαδικασίες εξευγενισμού, αλλά περισσότερο σε περιοχές όπου υπάρχει δυνατότητα να αυξηθούν τα ενοίκια και να ενοικιαστούν οι ιδιοκτησίες σε άτομα με υψηλότερο εισόδημα, σε σχέση με αυτά

που έμεναν εκεί

προηγουμένως.

Σύμφωνα με μια έρευνα των Barron, Kung και Proserpio για τα

ενοίκια και τις τιμές των κατοικιών, με βάση δεδομένα από το

Airbnb για τις χρονιές από το 2012 έως και το 2016, διαφαίνεται το

πόρισμα ότι μια αύξηση της τάξης 10% σε αγγελίες Airbnb σε μια

γειτονιά στις ΗΠΑ, οδηγούν σε μια αύξηση 0,42% στα ενοίκια και

0,76% στην αξία ενός ακινήτου82. Σε άλλη μια έρευνα που διεξήχθη

για το Λος Άντζελες το 2014, φαίνεται ότι οι μισές από τις αγγελίες

βρίσκονται συσσωρευμένες σε 7 γειτονιές, στις οποίες οι τιμές ενοικίων αυξάνονται 3 φορές πιο γρήγορα από ότι στην υπόλοιπη πόλη.

Ειδικά για την περίπτωση της οικιστικής κρίσης που βιώνει το Λος

Άντζελες, η επέκταση της αγοράς του Airbnb έχει καταστήσει

την αναζήτηση για μια οικονομικά προσιτή κατοικία πιο δύσκολη. Η LAANE83 υποστηρίζει ότι οι βραχυχρόνιες μισθώσεις αντισταθμίζουν τις δημοτικές προσπάθειες για την αύξηση του οικιστικού αποθέματος. Σε δημοφιλείς γειτονιές, ο αριθμός των βραχυχρόνιων μισθώσεων που είναι μόνιμες, είναι 4 φορές πιο υψηλός από ότι ο αριθμός των νεόκτιστων μονάδων από το 2010 και μετά. Επιπρόσθετα, σημαντικός είναι και ο αριθμός των ακινήτων που υπαγόταν σε ελέγχους μισθωμάτων84, ο οποίος αφαιρείται από την ενοικιαστική αγορά. Μόνο για το έτος 2017, αφαιρέθηκαν περισσότερα από 1500 διαμερίσματα για την πόλη του Λος Άντζελες85.

Για τη Νέα Υόρκη, μια έρευνα της New York Communities for Change and Real Affordability for All ανακάλυψε ότι το Airbnb αφαιρούσε από την αγορά ακινήτων προσεγγιστικά το 20% των ακινήτων, σε συγκεκριμένες γειτονιές στο Μανχάταν και στο Brooklyn και έως και 28%, σε γειτονιές στο East Village. Αν ληφθεί υπόψη ότι η ενοικίαση ενός ολόκληρου διαμερίσματος για πάνω από 30 μέρες στη Νέα Υόρκη είναι τεχνικά παράνομη, τα ποσοστά αυτά μοιάζουν μεγάλα και ανεξήγητα. Κάθε φορά που διπλασιαζόταν ο αριθμός των αγγελιών Airbnb, η αξία των ιδιοκτησιών ανέβαινε κατά 6-11%, όπως και οι τιμές των ενοικίων, κυρίως στις πιο εύπορες περιοχές86.

Τέλος, στη Βαρκελώνη, όταν ανέβαλε τα καθήκοντα του δημάρχου ο Ada Colau το 2015, έκανε μια αναφορική σύνδεση του Airbnb με

82 Barron et. al, 2018

83 Los Angeles Alliance for a New Economy

84 Οι έλεγχοι μισθωμάτων προσφέρουν προστασία κατά των εξώσεων, βοήθεια σε

περίπτωση αλλαγής κατοικίας και τόκους κατάθεσης εγγυήσεων.

85 McGrahan, 2017

86 Sheppard & Udell, 2016

το στεγαστικό πρόβλημα. Στις κεντρικές περιοχές της Βαρκελώνης, το 2015, το 16.8% από τις οικιστικές μονάδες βρίσκονται στην

ιστοσελίδα της Airbnb. Την ίδια χρονιά παρατηρήθηκε αύξηση στις τιμές των ενοικίων κατά 18%87.

Έρευνες δείχνουν, ότι την ευκαιρία για συσσώρευση

κεφαλαίου, που γίνεται δυνατή μέσω της πλατφόρμας Airbnb, αξιοποιούν λιγότεροι ιδιοκτήτες, που περιστασιακά ενοικιάζουν

τα σπίτια στα οποία διαμένουν και περισσότεροι επενδυτές και ιδιοκτήτες που ενοικιάζουν μόνιμα τις ιδιοκτησίες τους. Με αυτή

την έννοια, οι κατοικίες σε ιστορικές πόλεις αποκαθίστανται από επενδυτές του τουρισμού. Μέσω αυτής της διαδικασίας, οι μακροχρόνιοι ενοικιαστές αντικαθίστανται από εφήμερους επισκέπτες, καθώς οι τελευταίοι αναφερθέντες αποτελούν ένα εμπόδιο για τη συσσώρευση του κεφαλαίου.

Σε πόλεις της Βόρειας Αμερικής και της Ευρώπης, έχουν παρατηρηθεί δράσεις και ενέργειες που τροφοδοτούνται από ακτιβισμούς για τη στέγαση. Οι δυσκολίες για την εύρεση προσιτής οικονομικά κατοικίας εντείνουν τις εκφάνσεις του «παραδοσιακού» αστικού εξευγενισμού, καθώς μόνο άτομα της μεσαίας και της ανώτερης κοινωνικής τάξης διαθέτουν πλέον την οικονομική δυνατότητα να μετακομίσουν στις περιοχές που υπάρχει μεγάλη ζήτηση για καταλύματα Airbnb. Παρόλα αυτά, θα ήταν λανθασμένο η δυσκολία εύρεσης οικονομικά προσιτής κατοικίας να αποδοθεί μόνο στην παρουσία του Airbnb. Πολλοί είναι οι παράγοντες που επηρεάζουν την αγορά ακινήτων και η ανάπτυξη του Airbnb μπορεί να αποτελεί, τόσο αποτέλεσμα, όπως και αιτία των ευρύτερων προσιτά οικονομικών προβλημάτων. Είναι σημαντικό να διατηρηθεί ένα μέρος των οικιστικών ακινήτων οικονομικά προσιτό, ειδικά στις γειτονιές που διαθέτουν μεγάλο ποσοστό αγγελιών Airbnb, καθώς και να εφαρμοστούν αποτελεσματικοί έλεγχοι μισθωμάτων, με σκοπό να προστατευτούν τόσο οι χρόνιοι ενοικιαστές, όσο και οι ευάλωτες ομάδες και να αποφευχθούν οι αυθαιρεσίες που παρατηρούνται από τους ιδιοκτήτες.

2.10 Μέτρα αντιμετώπισης Airbnb

Η ξαφνική και ραγδαία ανάπτυξη του Airbnb, από κάποιες εκατοντάδες βραδιές κλεισμένες το 2010, σε 25 εκατομμύρια το 2015, 50 το 2016 και 100 το 2017, κάνει ξεκάθαρη την επιτακτική ανάγκη για καλύτερη κατανόηση του αντίκτυπου των

87 Cocola-Gant, 2016

και αποταμίευση

βραχυχρόνιων μισθώσεων στην αστική αγορά ακινήτων και τις

διαθέσιμες επιλογές κανονισμών για τον έλεγχό τους. Σε πολλούς

δήμους, οι βραχυχρόνιες μισθώσεις ήταν ήδη παράνομες

σύμφωνα με τους ήδη υπάρχοντες κανονισμούς και οι νέες

ρυθμίσεις χρησιμοποιήθηκαν έτσι ώστε να αυξηθεί η κοινοτική παρακολούθηση και η εφαρμογή ισχύς.

Ο αυξανόμενος πολλαπλασιασμός των βραχυχρόνιων μισθώσεων δεν έχει περάσει απαρατήρητος, τόσο στον τοπικό πληθυσμό, όσο και στις τοπικές αρχές. Οι πρακτικές της εταιρίας

έχουν αποτελέσει το εφαλτήριο ώστε να δημιουργηθεί μια πληθώρα από συνασπισμούς. Ανάμεσα σε αυτούς εντοπίζονται σύλλογοι ενοικιαστών, κοινοτικές ομάδες, δημοτικές κυβερνήσεις και ξενοδοχειακοί σύλλογοι. Υπέρμαχοι της οικονομικά προσιτής

κατοικίας και χρόνιοι κάτοικοι, ανησυχούν σχετικά με την επίδραση

που έχουν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις στην αγορά ακινήτων, ιδιαίτερα στις πόλεις και στις γειτονιές, όπου η ζήτηση πιέζει τις τιμές των ενοικίων προς τα πάνω. Αντίστοιχα, οι ξενοδοχειακοί σύλλογοι που εντοπίζονται, διαμαρτύρονται λόγω του γεγονότος ότι, παρόλο που οι βραχυχρόνιες μισθώσεις λειτουργούν σαν τα ξενοδοχεία, δεν πληρώνουν φόρους και δεν συμμορφώνονται με τις χωροταξικές νομοθεσίες και με τους κανονισμούς ασφαλείας.

Έτσι, πιστεύουν ότι κατέχουν ένα άδικο πλεονέκτημα ως προς τα ξενοδοχεία και φοβούνται πως αυτή η μη ξεκάθαρη επιχείρηση θα επιφέρει πρόβλημα στις δικιές τους επιχειρήσεις.

Αναγνωρίζοντας τους προβληματισμούς και τις διαμαρτυρίες που αναπτύσσονται γύρω από τη λειτουργία της πλατφόρμας Airbnb, καθώς και τα απτά αποτελέσματα που προκαλούνται στο αστικό περιβάλλον, ρυθμιστικοί φορείς σε πολλαπλές τοποθεσίες, όπου παρατηρούνται έντονα τα καταλύματα Airbnb, έχουν προβεί στη θέσπιση κανονισμών, με σκοπό τον έλεγχο και τον περιορισμό τους. Οι γενικές προσεγγίσεις που έγιναν για να περιοριστούν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις, διαφέρουν από μέρος σε μέρος, καθώς η κάθε τοποθεσία εμφανίζει μοναδική τουριστική ζήτηση και σε συνέχεια αυτού, διαφορετικούς αρνητικούς αντίκτυπους. Σε πολλές πόλεις, η δραστηριότητα των βραχυχρόνιων μισθώσεων, εντάχθηκε σε ήδη υπάρχουσες νομοθεσίες και σε άλλες, τουλάχιστον για τους πρώτους χρόνους που δραστηριοποιούνταν, έμεινε χωρίς κανονισμούς. Οι κανονισμοί που θεσπίστηκαν ήταν πολυδιάστατοι. Άλλοι κανονισμοί αφορούν τον τύπο της ιδιοκτησίας που ενοικιάζεται, άλλοι στοχεύουν στο προφίλ του ιδιοκτήτη, άλλοι στο ποσοστό ημερών που

Η πόλη της Βαρκελώνης αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα, με

το ειδικό σχέδιο που εφαρμόζει για τις τουριστικές διαμονές. Μέσω

αυτού του σχεδίου, αποσκοπεί στην αντιμετώπιση των αρνητικών

συνεπειών του Airbnb μέσα από χωρικές διαρρυθμίσεις και όχι μέσα από οριζόντια μέτρα. Πιο συγκεκριμένα, αυτό επιτυγχάνεται εξετάζοντας την πίεση που δέχεται μια περιοχή και λαμβάνοντας

αντίστοιχα, τα κατάλληλα ήπια ή αυστηρά μέτρα. Την ίδια στιγμή, τα Airbnb χαρακτηρίζονται πλέον ως καταλύματα για τουριστική

χρήση και διαχωρίζεται η βραχυχρόνια μίσθωσή τους από την

αστική

μίσθωση ακινήτου. Με αυτό τον τρόπο, παύει η συσχέτιση

της πλατφόρμας αυτής με την οικονομία του διαμοιρασμού και

η βραχυχρόνια μίσθωση ακινήτων εντάσσεται αποκλειστικά στην

τουριστική δραστηριότητα. Ανάλογο παράδειγμα αποτελεί και

το Παρίσι, όπου η ενοικίαση μέσω του Airbnb αναφέρεται ως

εμπορική δραστηριότητα και προϋποθέτει την αλλαγή χρήσης του

ακινήτου, από χρήση κατοικίας σε εμπορική χρήση, αναλόγως

και με τις προϋποθέσεις που έχει η συγκεκριμένη περιοχή της πόλης. Στο Βερολίνο, λαμβάνοντας υπόψιν τον ακριβή ορισμό της οικονομίας του διαμοιρασμού, το Airbnb μπορεί να θεωρηθεί ως διαμοιρασμός, μόνο στην περίπτωση που ο επισκέπτης μοιράζεται το χώρο του ακινήτου του με τον εκμισθωτή.

Πολλές από τις πόλεις στις οποίες κυριαρχεί το Airbnb έχουν πάρει σκληρά μέτρα για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, με κύριο σκοπό να διατηρηθεί προσιτή η στέγαση. Κάποιες από αυτές είναι το Βερολίνο, η Βαρκελώνη και το Άμστερνταμ, οι οποίες έχουν ακολουθήσει σχεδόν ολιστικές απαγορεύσεις στην υπηρεσία, με σκοπό τον περιορισμό της κυριαρχίας της. H Βαρκελώνη, όπως και το Άμστερνταμ, θέσπισαν γρήγορα αυτούς τους κανόνες, με την προοπτική ότι θα αξιολογούνται και θα αναδιαμορφώνονται σε συνεχόμενη βάση. Το τοπικό συμβούλιο της Βαρκελώνης ανακοίνωσε την επιθυμία να εκμεταλλευτεί την πανδημία για να περιορίσει τις βραχυχρόνιες μισθώσεις με σκοπό να αυξηθεί η διαθεσιμότητα των μακροχρόνιων μισθώσεων για τους κατοίκους. Αντίστοιχα στο Άμστερνταμ, λίγο πριν την έναρξη της πανδημίας το 2020, το τοπικό συμβούλιο της πόλης αύξησε τον τουριστικό φόρο σε 10% και προσπάθησε με νομικές διαδικασίες να απαγορεύσει ολιστικά τις βραχυχρόνιες μισθώσεις από τρεις σημαντικές περιοχές: την Haarlemmerstraat, την Kinkerstraat και την Red Light. Για να επιτευχθεί αυτό, έπρεπε να αποδειχθεί ότι οι βραχυχρόνιες μισθώσεις αποτελούσαν κίνδυνο στους ντόπιους κατοίκους88.

Ακόμη ένα χαρακτηριστικό περιοριστικό μέτρο που ακολουθούν

88 von Briel & Dolnicar, 2021

πολλές τουριστικές πόλεις-προορισμοί είναι και η υποβολή

ορίου στις διαθέσιμες ημέρες ενοικίασης ενός καταλύματος. Οι

πιο ακριβές πρωτεύουσες, το Λονδίνο και το Άμστερνταμ, έχουν

περιορίσει τις ενοικιάσεις σε 90 και 30 βραδιές ανά έτος εκάστοτε.

Στη Νέα Υόρκη, το ίδιο το κατάλυμα, δεν μπορεί να ενοικιαστεί για περισσότερες από 120 μέρες το χρόνο και πρέπει να είναι επιπλωμένο. Επιπρόσθετα, για να θεωρείται μια βραχυχρόνια μίσθωση νόμιμη, θα πρέπει να είναι η κύρια κατοικία του ιδιοκτήτη, στην οποία να διαμένει δηλαδή για τουλάχιστον οχτώ μήνες το χρόνο. Εκείνοι που θέλουν να ενοικιάσουν την κύρια κατοικία τους για διάστημα μεγαλύτερο από το επιτρεπτό ή να ενοικιάσουν μια δευτερεύουσα κατοικία, θα πρέπει να την καταχωρήσουν ως εμπορική89.

Τέλος, για την διασφάλιση των εκάστοτε περιορισμών που τίθενται, ρυθμιστικοί φορείς σε πόλεις θέτουν σε ισχύ ποινές, με τη μορφή προστίμων. Στη γενέτειρα του Airbnb, το Σαν Φρανσίσκο, έχουν ληφθεί αυστηρά μέτρα, στα οποία υπάρχει τέτοια ποινή σε περίπτωση που δεν τηρούνται. Πιο συγκεκριμένα, με την καινούρια νομοθεσία που ψηφίστηκε, για κάθε παράνομη αγγελία στην πόλη υπάρχει ποινή της τάξης των $1.000 ανά ημέρα. Επιπλέον, για πρώτη φορά το Airbnb συμφώνησε να αστυνομεύει άμεσα τους οικοδεσπότες, με το να περιορίζει τις αγγελίες σε μια ανά οικοδεσπότη και σταδιακά μπλοκάροντας την ενοικίαση μιας μονάδας για παραπάνω από 90 μέρες.

Άλλη μια πρόκληση για τη θέσπιση νομοθεσιών, αποτελεί η προσβασιμότητα για τους επισκέπτες με ειδικές ανάγκες. Οι ρυθμιστικοί φορείς σε πολλές χώρες έχουν την προαπαίτηση από εμπορικά τουριστικά καταλύματα τα οποία διαθέτουν άδεια, να έχουν έναν ελάχιστο αριθμό από δωμάτια, κατάλληλα για τα άτομα με ειδικές ανάγκες. Αντίστοιχες προϋποθέσεις όμως δεν υπάρχουν για τις πλατφόρμες με τις βραχυχρόνιες μισθώσεις. Το Airbnb έχει κάνει κάποιες μικρές προσπάθειες, με το να παρέχει πληροφορίες

σχετικά με την προσβασιμότητα των καταλυμάτων, δίνοντας

τη δυνατότητα στους χρήστες να μπορούν να αξιολογήσουν

καλύτερα την καταλληλόλητα του χώρου σχετικά με τις ανάγκες τους.

Επιπλέον, εκτός από την προαπαίτηση για κατάλληλους χώρους

για τα άτομα με ειδικές ανάγκες, τα καταλύματα που έχουν άδειες

λειτουργίας, είναι υποχρεωμένα να πληρώνουν τουριστικούς

φόρους, καθώς και να πληρώνουν ανά τακτά χρονικά διαστήματα

τεχνικούς για να εγκαθιστούν και να ελέγχουν τα συστήματα

89 von Briel & Dolnicar, 2021

πυρασφάλειας και γενικής ασφάλειας. Καθώς οι ιδιοκτήτες των βραχυχρόνιων καταλυμάτων δεν είναι υποχρεωμένοι να πληρώνουν αυτά τα έξοδα, έχουν τη δυνατότητα να καταχωρούν τις ιδιοκτησίες τους με χαμηλότερη τιμή, λαμβάνοντας έτσι ένα προτέρημα έναντι άλλων εμπορικών παρόχων που διαθέτουν άδεια90.

Σε γενικό βαθμό, οι δήμοι αναγνωρίζουν το τεράστιο ποσοστό από αφορολόγητο εισόδημα που γίνεται δυνατό από το Airbnb

και υποστηρίζουν ότι η επιχείρηση ή οι χρήστες θα πρέπει να

πληρώσουν το μερίδιο τους. Παρόλα αυτά, oι δημοτικοί ρυθμιστικοί φορείς έχουν εκφράσει διστακτικότητα ως προς την αντιμετώπιση των ερασιτεχνών-χρηστών, εκείνων δηλαδή που μπορεί ανά διαστήματα να νοικιάζουν ένα επιπλέον δωμάτιο που διαθέτουν, ώστε να συμπληρώσουν το εισόδημά τους. Επίσης, παρατηρείται το φαινόμενο, ότι παρά τις εκάστοτε νομοθεσίες για την κάθε πόλη, οι ιδιοκτήτες βρίσκουν τρόπους να τις παρακάμψουν.

Με την ανωνυμία που παρέχεται από το Airbnb, σημαίνει ότι είναι απίθανο να διαπιστωθεί αν οικοδεσπότες πληρώνουν τους κατάλληλους φόρους, παρόλο που σχετικά με αυτούς, η επιχείρηση έχει υποσχεθεί να κάνει δημόσιες τις πληροφορίες των χρηστών στις αρχές. Για τα γαλλικά δεδομένα, από το 2020 και μετά, οι πάροχοι των ηλεκτρονικών πλατφορμών είναι υποχρεωμένοι να παρέχουν τα ετήσια δεδομένα στις Γαλλικές εφοριακές υπηρεσίες, συμπεριλαμβανομένου του ονόματος του οικοδεσπότη, της ημερομηνίας γέννησης, της διεύθυνσης καθώς και του αριθμού πωλήσεων που έγιναν μέσω της πλατφόρμας, όπως τη μέθοδο πληρωμής που χρησιμοποιήθηκε. Η Γαλλική κυβέρνηση έχει ως στόχο να έχει όλα αυτά τα συστήματα λήψης δεδομένων σε πλήρη λειτουργεία μέχρι το 2024, που θα λάβουν χώρα οι Ολυμπιακοί αγώνες στο Παρίσι και η ζήτηση για την εφήμερη κατοίκηση θα εκτοξευτεί.

2.11 Επίλογος

Με την ίδρυση της ηλεκτρονικής πλατφόρμας Airbnb και την αρχική της ένταξη στην οικονομία του διαμοιρασμού, ξαφνικά δόθηκε η δυνατότητα σε εκατομμύρια ανθρώπους να διαθέσουν τις ιδιοκτησίες τους προς ενοικίαση. Αυτός ο τύπος ενοικίασης, θεωρήθηκε αρχικά πιο οικονομικός και ότι παρήγαγε μια πιο αυθεντική εμπειρία από ότι τα παραδοσιακά τουριστικά

καταλύματα. Με αυτόν τον τρόπο, οι τουριστικές επιλογές για

τα καταλύματα άλλαξαν, από την ξενοδοχειακή βιομηχανία στις

βραχυχρόνιες μισθώσεις. Η όλο και αυξανόμενη παρουσία του Airbnb στα αστικά τοπία, οδήγησε σε σημαντικές δομικές αλλαγές, κυρίως στους δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς.

Το Airbnb έχει εισάγει μια νέα πιθανή δυνατή ροή εσόδων στην αγορά ακινήτων, που είναι συστηματική, αλλά γεωγραφικά άνιση, δημιουργώντας μια νέα μορφή χάσματος στη γαιοπρόσοδο, σε πολιτισμικά ελκυστικές και διεθνώς αναγνωρίσιμες γειτονιές. Αυτό το χάσμα στη γαιοπρόσοδο μπορεί να αναδυθεί γρήγορα, πριν από οποιαδήποτε μείωση του περιουσιακού εισοδήματος, και προϋποθέτει ελάχιστο νέο κεφάλαιο προς εκμετάλλευση από τους διαφορετικούς παράγοντες για το στεγαστικό τομέα, από εργολάβους και σπιτονοικοκύρηδες, από ενοικιαστές και ιδιοκτήτες.

Στον πυρήνα τους, οι βραχυχρόνιες μισθώσεις διευκολύνουν και εντείνουν την πρωτόγνωρη εμπορευματοποίηση της στέγασης. Με τις βραχυχρόνιες μισθώσεις να προμηθεύουν μία μεγάλη και συνεχώς αυξανόμενη στεγαστική ζήτηση, η οποία δεν ανταποκρίνεται στις υπάρχουσες τοπικές οικονομίες και στις αγορές εργασίες, οι πόλεις έρχονται αντιμέτωπες με την προοπτική της ετεραρχίας στην τοπική αγορά ακινήτων και γης. Το Airbnb, επίσης, έχει οξύνει το φαινόμενο του τουριστικού

αστικού εξευγενισμού στις περισσότερες δημοφιλείς γειτονιές

που δραστηριοποιείται, οδηγώντας όχι μόνο στην αύξηση

των τιμών στις κατοικίες, αλλά αυξάνοντας και τον εκτοπισμό,

τόσο των ντόπιων κατοίκων όσο και των τοπικών επιχειρήσεων.

Λαμβάνοντας υπόψη ότι το Airbnb χρησιμοποιείται συνήθως

καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου, οι μακροχρόνιοι ενοικιαστές

αναγκάζονται να μετακινηθούν σε άλλες περιοχές, προκαλώντας

και εκεί με τη σειρά τους μορφές εξευγενισμού. Ταυτόχρονα, λειτουργεί περιοριστικά και για άλλους κατοίκους, που θα ήθελαν

να μετακομίσουν σε αυτές τις περιοχές, καθώς μειώνει το οικιστικό απόθεμα και ωθεί τα ενοίκια από τις κατοικίες που απομένουν στα ύψη. Σε άλλες περιπτώσεις έχει αποδειχθεί ότι πυροδοτεί εκ νέου ενδείξεις του φαινομένου του αστικού εξευγενισμού, τον σούπερεξευγενισμό όπως αναφέρει και η Loretta Lees91, με παράδειγμα την περίπτωση του Brooklyn Heights στη Νέα Υόρκη. Ο εκτοπισμός των ντόπιων κατοίκων μπορεί να προκληθεί και από αλλαγές της φύσης και των χρήσεων της γειτονιάς και όχι μόνο από τη δυναμική που έχει η αγορά ακινήτων. Η τουριστικοποίηση σχετίζεται με την παραγωγή χώρων, τοπικών κουλτουρών και

Lees, 2003

διαφορετικών τοπικών ιστοριών, που χρησιμοποιούνται για να προσελκύουν τους επισκέπτες και να προωθούν το μέρος ως εξωτικό και μοναδικό. Σε πολλές αστικές γειτονιές υπάρχει ταχεία ανάπτυξη από ποικίλα, αλλά παρομοίου θέματος, τουριστικά ενκλάβια συμπεριλαμβανομένου των ιστορικών περιοχών, των πολιτισμικών περιοχών, ζωνών ανάπτυξης και προορισμών διασκέδασης. Έτσι, πολλά μέρη μετατρέπονται σε κέντρα θεάματος και τουριστικής κατανάλωσης.

ως επί το πλείστον, αυτό λειτουργεί εις βάρος των τοπικών κατοίκων

και κυρίως της καθημερινής ποιότητας ζωής τους και προκαλεί μια

πληθώρα από διάφορες μορφές έμμεσου εκτοπισμού, με τον κύριο που αναφέρεται από τους ερευνητές να είναι ο εμπορικός. Ο τρόπος με τον οποίο οι βραχυχρόνιες μισθώσεις μεταμορφώνουν τον ιστό

και τη δομή της καθημερινής ζωής στις γειτονιές έχει αποτελέσει ένα ανερχόμενο θέμα συζήτησης και μελέτης ανάμεσα σε ερευνητές και ακαδημαϊκούς. Η οικονομία του διαμοιρασμού σε αυτό το πλαίσιο δεν αποτελεί απλώς μια καινούρια οικονομική ευκαιρία για τους χρήστες, αλλά επίσης και μια πρωτόγνωρη εμπορευματοποίηση της καθημερινής ζωής, κυρίως αν ληφθεί υπόψη ότι οι εφήμεροι επισκέπτες έχουν ως στόχο την απόκτηση μιας αυθεντικής εμπειρίας και τη βίωση του τόπου με τον ίδιο τρόπο που τον βιώνουν και οι ντόπιοι. Το αποτέλεσμα αυτού, είναι η υποβάθμιση της καθημερινότητας των ντόπιων κατοίκων, ο πολλαπλασιασμός των χώρων κατανάλωσης και διασκέδασης, που ανταποκρίνονται στις επιθυμίες και στα γούστα των προσωρινών επισκεπτών, η κατάχρηση πολλών δημοσίων χώρων, που αποτελούσαν χώροι συνάθροισης και κοινωνικοποίησης για τις τοπικές κοινότητες, το κλείσιμο πολλών τοπικών καταστημάτων και υπηρεσιών που χρησιμοποιούν οι ντόπιοι σε καθημερινή βάση και η ηχορύπανση και ρύπανση του χώρου. Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, οδηγούν πολλούς ντόπιους στο να εγκαταλείπουν τους χώρους τους και στους απομείναντες, να έχουν ένα αίσθημα απώλειας χώρου. Γι’ αυτό το λόγο, θα πρέπει και η τουριστικοποίηση να λαμβάνεται ως μια μορφή αστικού εξευγενισμού.

Η κατανόηση των παραμέτρων και των επιπτώσεων από αυτή την τουριστική ανάπτυξη και την εξέλιξη ενός αστικού τόπου, αποτελεί έναυσμα για μελλοντικές έρευνες. Οι βραχυχρόνιες μισθώσεις δημιουργούν νέα οικονομικά κίνητρα ανάμεσα στους ενοικιαστές που πιθανόν να εμπλέκονται με τα ήδη υπάρχοντα πολιτικά ενδιαφέροντα. Συνεντεύξεις, τόσο με τους απλούς ιδιοκτήτες, όσο και με τις επιχειρήσεις-ιδιοκτήτες Airbnb, θα βοηθήσουν στην κατανόηση των πολλαπλών τρόπων, με τους οποίους ρέει το χρήμα μέσω των αγορών ακινήτων και το πώς επιδρούν στην ιδιωτική σφαίρα. Ταυτόχρονα, πρέπει να ληφθεί υπόψη και ο τρόπος που εξελίσσεται ο αστικός τουρίστας, όσον αφορά τις επιθυμίες και

τις συνήθειες του, καθώς και η προσθήκη του ψηφιακού νομά σε αυτήν την εξίσωση. Σημαντική είναι και η διεξαγωγή μιας κριτικής

έρευνας που εστιάζει περισσότερο στον τρόπο με τον οποίο εκτίθενται οι επισκέπτες στο χώρο της κοινότητας-οικοδέσποινας, καθώς και στις πολιτισμικές πρακτικές.

Ο τουρισμός μπορεί για πολλούς να φαίνεται και να αποτελεί μια λύση ώστε να φέρουν πίσω το κεφάλαιο και τους καταναλωτές πίσω στις πόλεις, έχει επίσης τη δυνατότητα να αντικαταστήσει την οικιστική ζωή με τον τουρισμό. Για την κατανόηση της διαδικασίας πρέπει να λάβουμε υπόψιν όλες τις μορφές του εκτοπισμού, που αναλύθηκαν στις προηγούμενες υποενότητες, οι οποίες λαμβάνουν χώρα ταυτόχρονα και από κοινού ενισχύουν η μία την άλλη. Επιπλέον, η αποκατάσταση των κατοικιών από τους επενδυτές του τουρισμού, πρέπει πλέον να συσχετιστεί με την αλλαγή της σημασίας της κατοικίας, από καταφύγιο σε ένα μέσο επένδυσης και αποταμίευσης περίσσιου κεφαλαίου, το οποίο μεγιστοποιείται με τη μετατροπή του ακινήτου σε τουριστικό κατάλυμα.

Πόλεις παγκοσμίως έχουν κινητοποιηθεί γρήγορα, ώστε να αναπτύξουν κανονισμούς για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, αλλά

η πληροφορία που υπάρχει σχετικά με το πόσο αποτελεσματικοί

είναι, παραμένει μικρή. Σε αρκετές από τις πόλεις που προσπαθούν

να ελέγξουν το Airbnb και να το περιορίσουν θέτοντας κανόνες, εντοπίζεται ένα μεγάλο ποσοστό ιδιοκτητών Airbnb που επιλέγει

να τους παραβλέψει, εκμεταλλευόμενοι τα θολά σημεία των κανονισμών. Για αυτό, οι ερευνητές θα πρέπει να κατανοήσουν και την πολιτική οικονομία των βραχυχρόνιων μισθώσεων καλύτερα, όσον αφορά τους λόγους που οδηγούν τους διαφορετικούς κρατικούς και πολιτικούς παράγοντες να πάρουν διαφορετικές στάσεις σε σχέση με το πώς πρέπει να υπαχθούν σε κανόνες και επιπλέον, τι τους οδηγεί στο να επενδύσουν σημαντικούς πόρους

ώστε να διασφαλίσουν τα επιθυμητά αποτελέσματα.

Σχετικά με τις ήδη υπάρχουσες έρευνες, παρόλο που υπάρχουν

μελέτες που αφορούν τον αστικό εξευγενισμό στις τουριστικές

πόλεις, δεν εντοπίζονται τόσες λαμβάνοντας τον τουρισμό και την

τουριστική κινητικότητα ως τους κύριους παράγοντες του αστικού εξευγενισμού στις μητροπολιτικές περιοχές. Αυτό μπορεί να αποδοθεί και στη δυσκολία ανάλυσής τους λόγω της επιρροής που

δέχονται από τις αλλαγές στα μοτίβα που ακολουθεί ο τουρισμός.

Έτσι, η έκταση που έχει ο τουρισμός αποτελεί θέμα αμφιλεγόμενο.

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι χάρη στον αστικό τουρισμό πολλές

ιστορικές συνοικίες, κυρίως των νότιων χωρών της Ευρώπης, αναγεννήθηκαν, κυρίως μετά από τη δεκαετία του ’90, και δημιουργήθηκαν ευκαιρίες για εργασία για νέους και για άτομα

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

που ήταν πολύ καιρό άνεργοι. Σε πολλές όμως άλλες περιπτώσεις, ο τουρισμός αποτελεί την πρωταρχική ιδέα για τη δημιουργία μιας αστικής ανάπλασης, καθώς δημιουργούνται χώροι αποκλειστικά και μόνο για να προσελκύουν και να ψυχαγωγούν τουρίστες. Όσο επιμένει η ανάπτυξη της τουριστικοποίησης στα μέρη, διαδικασίες που αποδίδονται στον αστικό εξευγενισμό συνεχίζουν να είναι διακριτές.

3.1 Εισαγωγή και μεθοδολογία μελέτης και ανάλυσης

Για την περαιτέρω κατανόηση του φαινομένου του Airbnb και της τουριστικοποίησης, καθώς τον τρόπο που εφαρμόζονται σε ένα αστικό τοπίο, επιλέχθηκαν τέσσερις γειτονιές σε παγκόσμιες μεγαλουπόλεις για ανάλυση: η Γοτθική συνοικία στη Βαρκελώνη, η

Le Marais στο Παρίσι, τα Εξάρχεια στην Αθήνα και το Williamsburg

στο Brooklyn της Νέας Υόρκης.

Οι περιοχές αυτές επιλέχθηκαν αρχικά με το κριτήριο της ύπαρξης

προσωπικής εμπειρίας και βίωσης των χώρων αυτών ως προσωρινός επισκέπτης. Μέσω αυτής της εμπειρίας, δόθηκε η δυνατότητα απόκτησης και διαμόρφωσης μιας εικόνας και προσωπικής αφήγησης, μέσω της περιήγησης στον αστικό χώρο, καθώς και η δυνατότητα για την αντίστοιχη αξιολόγηση των χωρικών αλλαγών που υπέπεσαν στην αντίληψη. Ο δεύτερος λόγος επιλογής των συγκριμένων παραδειγμάτων για μελέτες περίπτωσης, είναι η πληθώρα βιβλιογραφίας που μπορεί να εντοπιστεί σχετικά με αυτά. Σημαντικό στοιχείο επιπλέον, αποτέλεσε το γεγονός ότι οι περισσότερες βιβλιογραφίες που συλλέχθηκαν, είναι χρονολογικά πρόσφατες σε σχέση με την περίοδο που διεξάγεται η προσωπική έρευνα. Με την ύπαρξη πολλών βιβλιογραφικών παραπομπών, δόθηκε η δυνατότητα για τη διαμόρφωση μιας σφαιρικής και αντικειμενικής αξιολόγησης των αναδιαρθρώσεων που έλαβαν και λαμβάνουν χώρα στις εκάστοτε γειτονιές, οι οποίες συνέβαλαν στην τουριστικοποίηση του αστικού τοπίου.

Και οι τέσσερις περιπτώσεις μελέτης αναλύθηκαν με αντίστοιχο τρόπο και μεθοδολογία. Στην αρχή, παρουσιάζεται ένα ευρύ πλαίσιο για τις αλλαγές και τα δρώμενα που έλαβαν χώρα στα ευρύτερα όρια της πόλης, τα οποία πυροδότησαν είτε τον αστικό εξευγενισμό είτε την τουριστικοποίησή της, είτε και τα δύο σε διαφορετικές χρονικές φάσεις. Κατόπιν, αναλύεται το πλαίσιο των πιο χαρακτηριστικών χωρικών αναδιαρθρώσεων, στους πιο σημαντικούς χρονολογικούς σταθμούς. Τέλος, λαμβάνονται υπόψη και αξιοποιούνται, έρευνες που έχουν πραγματοποιηθεί με τη μορφή συνεντεύξεων, τόσο των τοπικών κατοίκων και ιδιοκτητών επιχειρήσεων σε αυτές τις γειτονιές, όσο και επισκεπτών.

Η τελική μορφή των πορισμάτων της ανάλυσης των μελετών

περίπτωσης, διαρθρώνεται με βάση αυτές τις συνεντεύξεις, αξιολογώντας τα πορίσματα των ήδη υπαρχόντων ερευνών και μελετητών, με την προσθήκη όμως και της προσωπικής αξιολόγησης. Σκοπός της ανάλυσης είναι η δημιουργία ερωτημάτων σχετικά με το πλαίσιο και τους φορείς που επιτρέπουν ή

διευκολύνουν την τουριστικοποίηση, καθώς και για τα προβλήματα και τις αναστατώσεις που επιφέρουν στο αστικό πλαίσιο, στον (ευάλωτο) τοπικό πληθυσμό και στις τοπικές επιχειρήσεις και το πώς επηρεάζουν την ταυτότητα της εκάστοτε γειτονιάς.

3.2 Γοτθική Συνοικία, Βαρκελώνη, Ισπανία

3.2.1 Το γενικό πλαίσιο αναδιαρθρώσεων στην Ισπανία

Κατά το πέρασμα των δύο προηγούμενων δεκαετιών, οι πόλεις

στην Ισπανία έχουν υποστεί σημαντικές οικονομικές, γεωγραφικές

και κοινωνικοπολιτικές διαδικασίες αναδιάρθρωσης. O αστικός εξευγενισμός εκεί, ξεκίνησε να αναγνωρίζεται σαν φαινόμενο στις αρχές της δεκαετίας του ‘90. Παρόλο που βρισκόταν σε πρωταρχικό στάδιο, γρήγορα βρέθηκε στο κέντρο της προσοχής με τις αναδιαρθρώσεις που συνέβαιναν στους κεντρικούς πυρήνες των μεγαλύτερων πόλεων της χώρας.

Ο αστικός χώρος που ήταν πιο πιθανό να εξευγενιστεί, αφορούσε κυρίως τα ιστορικά κέντρα των πόλεων, που συνήθως είχαν περάσει δεκαετίες παρακμής και πτώσης, και συγκεκριμένες βιομηχανικές περιοχές και περιοχές εργατικής τάξης, που άρχισαν να θεωρούνται ως περιοχές ευκαιρίας, λόγω της στρατηγικής τους τοποθεσίας ή των αστικών σχεδιαστικών προϋποθέσεων.

Ο ρόλος που είχαν η τοπική κυβέρνηση και η φύση των αστικών πολιτικών, συνέβαλαν ώστε να βρει εύπορο έδαφος ο αστικός εξευγενισμός. Από τα μέσα της δεκαετίας του ‘80, οι στρατηγικές

που υπήρχαν για την αστική ανάπλαση στη Βαρκελώνη, στόχευαν στο να μετατρέψουν το αστικό κέντρο κατάλληλα, ώστε να προετοιμαστεί η πόλη για τα διεθνή δρώμενα που έμελλε να φιλοξενήσει, κάποια από τα οποία είναι οι Ολυμπιακοί του 1992

και το Universal Forum of Cultures το 2004. Λόγω των εδαφικών περιορισμών, πολλά από τα πιο εμβληματικά έργα έλαβαν χώρα σε υφιστάμενα μέρη της πόλης, όπως για παράδειγμα στο ιστορικό

κέντρο, στη Ciutat Vella και στο Poblenou. ως αποτέλεσμα αυτού, ο αστικός εξευγενισμός στη Βαρκελώνη είναι πιο γενικευμένος από ό,τι στις υπόλοιπες πόλεις της Ισπανίας.

3.2.2 Οι διαδικασίες αστικών αναδιαρθρώσεων της

Βαρκελώνης

Η Βαρκελώνη έχει βιώσει πολλαπλές διαδικασίες αστικής

ανάπλασης κατά την πάροδο των χρόνων, που μεταμόρφωσαν

αρκετά σημεία της πόλης, κυρίως το ιστορικό κέντρο και πρώην

βιομηχανικές περιοχές. Έρευνες έχουν εστιάσει στην ανάλυση

των χαρακτηριστικών από το «Μοντέλο της Βαρκελώνης»

(Barcelona Model), που αποτέλεσε τη μεγαλύτερη αλλαγή στην

πόλη. Σημαντικό όμως είναι να τονιστεί και η σημασία που είχε η στρατηγική που ακολουθήθηκε για να επιτευχθεί αυτό. Η ανάπλαση, την πρωτοβουλία της οποίας είχε το κράτος, εστίασε στους δημόσιους χώρους, στις πολιτισμικές υποδομές και στην

παροχή ευκαιριών για διασκέδαση. Παρόλα αυτά, δεν εστίασε πουθενά στο θέμα της αποκατάστασης των οικιών. Αντιθέτως, πολύ μακριά από την ιδέα για αποκατάσταση, η ανάπλαση των υποβαθμισμένων περιοχών της ιστορικής πόλης έλαβε χώρα με το γκρέμισμα ολόκληρων περιοχών, κάνοντας προσιτές τις περιοχές που θεωρούνταν κλειστές και επικίνδυνες. Στην πραγματικότητα, η κατεδάφιση ολόκληρων των τετραγώνων, ακολουθήθηκε από τη δημιουργία νέων δημοσίων χώρων, κυρίως τσιμεντένιων πλατειών, που ονομάστηκαν σκληρές πλατείες από τους ρυθμιστικούς

φορείς της Βαρκελώνης. Αυτές οι καινούριες πλατείες δεν παρείχαν

υπηρεσίες για την κοινότητα, όπως νερό, παγκάκια ή χώρους

πρασίνου. Παρόλα αυτά, η ποιότητά τους και ο σχεδιασμός τους

αποτέλεσε τη βάση για τον επίσημο εορτασμό του μοντέλου και

τη διεθνή αναγνώριση της Βαρκελώνης. Χάρη στις αλλαγές που

έλαβαν χώρα, το 1999, έλαβε το βραβείο «Royal Gold Medal for Architecture», που αποτέλεσε τον τίτλο με το υψηλότερο κύρος

που είχε παρουσιαστεί μέχρι στιγμής στην πόλη. Η ανάπλαση της Βαρκελώνης μπορεί να θεωρηθεί σαν μια συμβολική μεταμόρφωση, ώστε να γίνει η πόλη ελκυστική για ιδιωτικές επενδύσεις92. Παράγοντες για αυτή την αλλαγή δεν αποτέλεσαν οι κάτοικοι της μεσαίας τάξης, αλλά η δημιουργία καινούριων χώρων και υπηρεσιών με σκοπό να τους προσελκύσουν. ως αποτέλεσμα αυτού, τα πρώτα σημάδια αστικού εξευγενισμού στην ιστορική πόλη της Βαρκελώνης, ήταν εμφανή ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 2000, όταν ο χώρος ήταν αισθητά διαμορφωμένος σύμφωνα με τις προδιαγραφές της μεσαίας τάξης93. Ταυτόχρονα, με σκοπό τη διατήρηση του αστικού ανταγωνισμού για την κινητικότητα κεφαλαίου και εργατών, οι

τοπικές αρχές προώθησαν πρακτικές για την εμπορευματοποίηση

της πόλης, που αποτελούνταν από την εφαρμογή έργων μεγάλης

κλίμακας, κτήρια μεγάλης σημασίας και μεγάλα δρώμενα. Έτσι, η

Βαρκελώνη κατέληξε να θεωρείται ως ένα από τα πιο μοντέρνα

αστικά μέρη της Ευρώπης.

Μετά τον εορτασμό των Ολυμπιακών Αγώνων, παρατηρήθηκε αυξανόμενη άνοδος στη δημοτικότητά της. Στη σημερινή εποχή, είναι η πόλη με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα στην Ισπανία και

η τέταρτη σε κατάταξη στην Ευρώπη όσον αφορά τους διεθνείς επισκέπτες. Η συνύπαρξη της εξευγενισμένης και της τουριστικής

πόλης είναι φαινόμενο που εύκολα παρατηρείται στο ιστορικό

κέντρο της Βαρκελώνης. Έρευνες δείχνουν ότι οι περιοχές όπου ο αστικός εξευγενισμός έλαβε χώρα, η Γοτθική συνοικία, το

βόρειο κομμάτι της γειτονιάς Raval και η Born, μετατράπηκαν σε χώρους όπου συχνάζουν οι επισκέπτες. Σε σχέση με τα άτομα που χρησιμοποιούν τις υπηρεσίες της πόλης, οι επισκέπτες αναλογικά αυξάνονται. Οι κάτοικοι μπορεί να χάσουν το κεντρικό τους στάτους που προηγουμένως απολάμβαναν, καθώς οι καινούριες υπηρεσίες απευθύνονται στους τουρίστες και στους καταναλωτές.

Σύμφωνα με την Degen, οι αναπλάσεις σε αυτές τις περιοχές

και η ενσωμάτωσή τους στον τουριστικό κύκλο της εφήμερης

κατανάλωσης του τόπου, οδήγησε σε ένα νέο κοινωνικό περιβάλλον

για τη μεσαία τάξη, όπου οι κάτοικοι δεν είναι προστατευμένοι από

τα εξευγενιζόμενα στοιχεία που συνοδεύουν τέτοιες διαδικασίες94

Οι ενδείξεις του αστικού εξευγενισμού αφορούν περισσότερο τις

αλλαγές στις χρήσεις και στις υπηρεσίες της περιοχής και λιγότερο στο ποσοστό των μεσοαστών που μετακόμιζαν στην περιοχή. Αυτό, λειτούργησε ως σημαντικός παράγοντας στην εμπορική αναβάθμιση του μέρους. 3.2.3 Το αποτύπωμα της τουριστικοποίησης

Κυρίως σημαντικές ήταν οι αλλαγές που βίωσε η Γοτθική περιοχή, η οποία ήταν σκηνοθετημένη ως ένα μεσαιωνικό μέρος και είχε σχεδιαστεί ως η πρώτη τουριστική περιοχή στην πόλη95. Η μεγάλη προσέλευση επισκεπτών οδήγησε σε μια αυξανόμενη ζήτηση καταλυμάτων, που προκάλεσε τη μετατροπή πολλών μακροχρόνιων καταλυμάτων σε βραχυχρόνιες μισθώσεις.

Οι κάτοικοι της γειτονιάς δηλώνουν ότι οι άνθρωποι εγκαταλείπουν τη γειτονιά τα τελευταία 15 χρόνια. Λόγω αυτού, πολλοί είναι εκείνοι που αισθάνονται ότι έχουν χάσει τα κοινωνικά τους δίκτυα και την αίσθηση της κοινότητάς τους. Σύμφωνα με την έρευνα του Cócola-Gant το 2015, σχεδόν οι μισοί (45%) από τους κατοίκους που έφυγαν, όρισαν ως την κύρια αιτία για αυτό τις συνθήκες που επικρατούσαν στη γειτονιά. Σε αντίστοιχή του έρευνα για την ίδια συνοικία96, 40 από τα 42 άτομα από τα οποία πάρθηκε συνέντευξη, δήλωσαν ότι τα καταλύματα για τους τουρίστες είναι υπαίτια για τον εκτοπισμό των ντόπιων κατοίκων. Επιπλέον, αναφέρθηκαν σε επακόλουθες παρενοχλήσεις, αυξήσεις ενοικίου, προβλήματα προσιτής τιμής, πιέσεις που δέχονται από τους επενδυτές και αναστατώσεις στην καθημερινή τους ζωή. Όλα 94 Degen, 2004 95 Cócola-Gant, 2010, 2014 96 Έρευνα Cócola Gant Φεβρουάριος-Οκτώβριος 2015

Parc Güell

La Sagrada Família

Eixample

Montjuïc Castle

La Rambla

Plaça de Catalunya

Picasso Museum Barcelona

Parc de la Ciutadella

La Boqueria Market

Casa Batlló

Casa Milà

οι κάτοικοι δεν εξαρτάται μόνο από τις συνθήκες της αγοράς ακινήτων. Υπάρχουν αλλαγές και καινούριες συνθήκες που επηρεάζουν τη ζωή ολόκληρης της γειτονιάς που είναι κεντρικές για την κατανόηση των λόγων που οι κάτοικοι φεύγουν. Αυτές οι νέες συνθήκες προκλήθηκαν από την μετατροπή της περιοχής σε «τουριστική παιδική χαρά». Ένας κοινοτικός συνασπισμός στη

γοτθική συνοικία, περιγράφει αυτές της αλλαγές ως: «πίεση λόγω

του τουρισμού που είναι άνευ προηγουμένου και συνεισφέρουν στον αστικό εξευγενισμό και καταστρέφουν την καθημερινή ζωή και την ποιότητα της γειτονιάς»97.

Οι ντόπιοι κάτοικοι και οι κάτοικοι που επηρεάζονται από την τουριστικοποίηση της περιοχής τους, καθώς και από την αυξημένη παρουσία των καταλυμάτων Airbnb, που τους οδηγούν πολλές φορές να εγκαταλείπουν την πολυσύχναστη πλέον γειτονιά, αναφέρουν τους ακόλουθους παράγοντες98:

α)Έλλειψη υπηρεσιών για κατανάλωση

Οι αλλαγές στις εμπορικές υπηρεσίες και στις παροχές είναι κεντρικοί παράγοντες που σημειώθηκαν από όλους τους κατοίκους. Οι

υπηρεσίες που οι κάτοικοι χρειάζονται σε καθημερινή βάση όπως οι φούρνοι, τα οπωροπωλεία, τα φαρμακεία και τα σουπερμάρκετ τείνουν να εξαφανίζονται από τη Γοτθική συνοικία. Ακόμα ένα σημαντικό στοιχείο, είναι η μετατροπή των αγορών τροφίμων σε τουριστικές ατραξιόν. Παράδειγμα αποτελούν η La Boquería και η Santa Catarina Market οι οποίες βρίσκονται αρκετά κοντά στην περιοχή99. Η έλλειψη των καθημερινών υπηρεσιών κατανάλωσης επηρεάζει έντονα την ποιότητα ζωής των ηλικιωμένων. Ένας μεσήλικας (42 χρονών) δήλωσε ότι κάθε Σάββατο κάνει ποδήλατο σε διαφορετική γειτονιά για να κάνει τα εβδομαδιαία του ψώνια. Αντίστοιχα άλλοι ηλικιωμένοι, βασίζονται στη βοήθεια φίλων και συγγενών για να κάνουν τα εβδομαδιαία ψώνια τους και άλλοι εξαναγκάζονται να ψωνίσουν διαδικτυακά.

97 πρωτότυπο κείμενο: “tourism pressure without precedents that contributes to gentrification and that destroys the everyday life and quality of the neighbourhood” (Associació de Veins del Barri Gòtic, 2014)

98 Οι ακόλουθοι παράγοντες έχουν προκύψει από τις έρευνες του Cócola-Gant (2015) και των Díez et. al (2020).

99 25 πάγκοι έχουν μετατραπεί σε εστιατόρια και άλλα πωλούν προϊόντα όπως χυμούς αντί για φρέσκα φρούτα.

43 Εσωτερική όψη της αγοράς La Boqueria

β)Οικονομικά προβλήματα και θέματα προσιτής τιμής

Παρόλο που οι περισσότεροι κάτοικοι δηλώνουν ότι οι καθημερινές

υπηρεσίες κατανάλωσης στη γειτονιά είναι ξεκάθαρα πιο ακριβές

από άλλες κοντινές περιοχές, τα προβλήματα που σχετίζονται με τις αυξημένες τιμές δεν αποτελούν τους κυρίως λόγους που

περιορίζουν την ποιότητα ζωής. Αξίζει να αναφερθεί ότι σε αυτό

αναφέρονται καθημερινές υπηρεσίες όπως είναι τα σουπερμάρκετ ή οι φούρνοι. Όσον αφορά τις καινούριες υπηρεσίες που προορίζονται κυρίως για τουρίστες, όπως τα εστιατόρια, τα καταστήματα ρούχων, το θέμα της προσιτής τιμής είναι ένας μηχανισμός απόκλισης για αρκετούς κατοίκους. Σχετικά με τις τιμές των ενοικίων, στη Ciutat Vella, που είναι η ευρύτερη περιοχή που ανήκει η γοτθική συνοικία, τα ενοίκια είναι 9% πιο ακριβά από την μέση τιμή ενοικίου που έχουν στην υπόλοιπη Βαρκελώνη. Αυτό, σε συνδυασμό με το ακριβότερο κόστος ζωής στη γειτονιά, αποτελεί περιοριστικό παράγοντα για κατοίκους που

θα ήθελαν να μετακομίσουν στη γειτονιά καθώς και για αυτούς

που ήδη μένουν εκεί και αναζητούν οικονομικότερες λύσεις.

γ)Πολιτισμικές αλλαγές και ο διαφορετικός τρόπος ζωής

Οι κοινωνικοπολιτικές πρακτικές από τους καινούριους χρήστες, είναι όντως ένα θέμα το οποίο έχει τονιστεί από πολλούς κατοίκους. Πράγματι, η απόκλιση που έχει δημιουργηθεί από τους

νέους τρόπους ζωής θεωρείται ως ένα πρόβλημα, που είναι πιο σημαντικό από το αυξημένο κόστος σε καθημερινές υπηρεσίες. Κεντρικό στοιχείο σε αυτή την πίεση, είναι η μετατροπή των

«σνακ μπαρ» σε pubs και εστιατόρια. Τα σνακ μπαρ, παρέχουν

οικονομικό φαγητό και ποτά για τους τοπικούς κατοίκους και το

πιο σημαντικό είναι ότι αποτελούσαν ένα σημείο συνάντησης

για την κοινότητα. Η αντικατάστασή τους από υπηρεσίες που συχνάζουν επισκέπτες, αποκλείει τους χρόνιους κατοίκους από την πιθανότητα συνεύρεσης με τα κοινωνικά τους δίκτυα. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι νέοι μεσοαστοί και νεότεροι κάτοικοι, κυρίως εκείνοι με βορειοευρωπαϊκή καταγωγή, δεν θεωρούν αυτή την αλλαγή σαν ένα πρόβλημα. Αντιθέτως τείνουν να χρησιμοποιούν και οι ίδιοι αυτές τις νέες υπηρεσίες και να αναμιγνύονται με τους βορειοευρωπαίους επισκέπτες.

δ)Ιδιωτικοποίηση του δημοσίου χώρου

Η έλλειψη των δωρεάν κοινόχρηστων χώρων θεωρείται ως ένα σημαντικός μηχανισμός αποκλεισμού. Αν ληφθεί υπόψη ότι

οι κάτοικοι χρειάζεται να περπατήσουν μακρινές αποστάσεις

για να βρουν καθημερινές υπηρεσίες, είναι μια κεντρική πίεση, ειδικά για τους ηλικιωμένους κατοίκους, καθώς δεν μπορούν να σταματήσουν για να ξαποστάσουν οπουδήποτε.

του δημοσίου χώρου είναι επίσης σημαντικό ζήτημα, τόσο για τους νέους όσο και τους μεσήλικες κάτοικους, καθώς συνήθιζαν

να χρησιμοποιούνται ως ένα ελεύθερο μέρος συνάντησης για την κοινότητα.

Αυτές οι τέσσερις πιέσεις που αναγνωρίζονται από τις βιβλιογραφίες

εκφράζονται ξεκάθαρα από τους κατοίκους. Είναι διαφορετικές

ενδείξεις από το ίδιο φαινόμενο της αλλαγής της γειτονιάς που

είναι η αιτία για τη συνεχόμενη μετανάστευση σε άλλες περιοχές.

Επιπρόσθετα όμως αναφέρονται από αρκετούς κατοίκους και τα

ακόλουθα ζητήματα:

α)Ηχορύπανση

Οι αλλαγές στις εμπορικές δραστηριότητες μαζί με τον αυξανόμενο αριθμό επισκεπτών, παράγουν αρκετά ακουστικά προβλήματα που είναι πιθανώς η κύρια αιτία αναστάτωσης για την κοινότητα.

Η νυχτερινή ζωή και ειδικά τα ιδιωτικά πάρτι σε διαμερίσματαξενοδοχεία, διαταράσσουν τις ώρες κοινής ησυχίας των κατοίκων όλων των ηλικιών. Η νυχτερινή ζωή και τα πάρτι τελειώνουν και ακολουθούνται από την υπηρεσία καθαριότητας του δήμου, που χρησιμοποιεί αρκετούς εργάτες και φορτηγά. Επιπλέον, οι υπηρεσίες καθαρισμού ακολουθούνται από την παράδοση προμηθειών για τα εστιατόρια νωρίς το πρωί. Η ηχητική πίεση που δέχονται όλο το εικοσιτετράωρο, είναι ιδιαίτερα αισθητή το καλοκαίρι, όπου οι κάτοικοι κοιμούνται με τα παράθυρά τους ανοικτά. Αυτή η

πίεση συγκαταλέγεται όμως και σε ένα κοινωνικοοικονομικό κομμάτι. Οι κάτοικοι με υψηλότερα εισοδήματα μπορούν να έχουν την οικονομική δυνατότητα για παράθυρα με ηχομόνωση και κλιματισμό αλλά οι χαμηλόμισθοι κάτοικοι εκτίθενται σε συνεχής θορύβους.

Εκτός από αυτό, πολλές από τις πολυκατοικίες πλέον στεγάζουν τουριστικά καταλύματα. Ένα ζευγάρι που αποφάσισε να πουλήσει το διαμέρισμά του και να μετακομίσει σε άλλη γειτονιά, αναφέρει

πως 14 από τα 20 διαμερίσματα που είχε η πολυκατοικία τους, ήταν τουριστικά καταλύματα και κάποια από αυτά ήταν hostel για νέους. Αυτό το γεγονός αναφέρουν ότι άλλαξε ριζικά τη ζωή τους. Η πίεση αυτή παράγεται κυρίως από τη δραστηριότητα των pubs

β)Υγιεινή και ατμοσφαιρική ρύπανση

Η ιδιωτικοποίηση

και των εστιατορίων και επηρεάζει πολλές περιοχές. Ο ατμός που

προέρχεται από τις κουζίνες και τα απόβλητα που αφήνονται στο

δρόμο είναι μερικά από τα πολλά παράπονα που γίνονται από

τους κατοίκους, κυρίως από αυτούς που μένουν πίσω από τους

πιο πολυσύχναστους δρόμους.

γ)Έλλειψη φυσικού χώρου

Ο αυξανόμενος αριθμός των επισκεπτών μπλοκάρει πολλούς δρόμους και πολλούς δημόσιους χώρους. Ένας αριθμός

κατοίκων περιγράφει καταστάσεις στις οποίες ηλικιωμένοι γείτονές

τους ποδοπατήθηκαν από τα πλήθη. Αύτη η πίεση αυξήθηκε από το άνοιγμα αρκετών καταστημάτων για ενοικίαση ποδηλάτων η οποία έχει προκαλέσει αρκετά ατυχήματα.

3.3 Le Marais, Παρίσι, Γαλλία

3.3.1 Οι διαδικασίες αστικής αναδιάρθρωσης στη Le Marais

Η περιοχή Le Marais βρίσκεται στο κεντρικό Παρίσι στην αριστερή

όχθη του ποταμού Σηκουάνα και αποτελεί μία από τις πιο παλαιές

συνοικίες που έχουν επιβιώσει ανά τους αιώνες σχετικά άθικτες100.

Η λέξη “Marais”, από όπου έχει πάρει και την ονομασία της η

περιοχή, σημαίνει ελώδης περιοχή και πράγματι, ένα μεγάλο

μέρος της περιοχής ήταν βάλτος μέχρι που αποστραγγίστηκε τον 8ο αιώνα. Στο μεσαίωνα, η λέξη αυτή επιπλέον χαρακτήριζε τη γη

που χρησιμοποιούνταν για την καλλιέργεια λαχανικών. Η ύπαρξη

της χρήσης αυτής στην περιοχή είναι το περισσότερο πιθανό να εξηγεί και τους λόγους πίσω από την ονομασία της.

Η Le Marais, εκτείνεται σε 2 από τα 20 διαμερίσματα του Παρισιού, καταλαμβάνοντας το περισσότερο μέρος από το 3ο και περίπου το μισό από το 4ο διαμέρισμα. Έχει πλούσια ιστορία όσον αφορά τις αναπλάσεις και τις αναδιαρθρώσεις που συνέβησαν. Η πρώτη δραστηριότητα που έλαβε χώρα στη Le Marais, ήταν η δημιουργία του ενισχυμένου τείχους που χτίστηκε το 1190-1215 με διαταγή του King Philippe-Augustus και καταλάμβανε μόνο τη νότια πλευρά της περιοχής. Εκείνη την περίοδο, τα θρησκευτικά τάγματα έχτισαν γυναικεία μοναστήρια και μονές στα χωράφια της περιοχής. Επιπλέον, αστική ανάπτυξη προκλήθηκε με πρωτοβουλία του Charles V, στα μέσα του 14ου αιώνα με την κατασκευή ενός νέους τείχους, το οποίο ενέταξε ολόκληρη την περιοχή στα πλαίσια της πόλης.

Η μεγάλη αλλαγή που καθόρισε την αστική πορεία της περιοχής, συνέβη την πρώτη δεκαετία του 17ου αιώνα, όπου ο Henry IV

αποφάσισε να αναδιαμορφώσει την περιοχή ως μια πολυτελή αστική γειτονιά. Στο απόγειό της, στα μέσα του 17ου αιώνα, καταμετρούσε πολυάριθμα παλάτια και κατοικίες, στα οποία ζούσαν εύποροι αριστοκράτες, υψηλόβαθμοι αξιωματούχοι και χρηματοοικονομικοί σύμβουλοι. Εκείνη την περίοδο επικρατούσε μια ομογένεια στο τοπίο όσον αφορά την ηλικία και τον τύπο ανθρώπων που διέμεναν εκεί. Κατά τη δεκαετία του 1680 όμως, οι ελίτ της κοινωνίας άρχισαν να εγκαταλείπουν την γειτονιά, ακολουθώντας την αλλαγή της τοποθεσίας του βασιλικού παλατιού στις Βερσαλλίες από το Louis XIV.

Κατά τη διάρκεια του 18ου και του 19ου αιώνα, οι αριστοκράτες

επέλεγαν να διαμείνουν σε νέες δυτικές συνοικίες του Παρισιού. Η αποχώρησή τους, έδωσε χώρο για μια νέα κοινωνική κατάληψη

100 Chatelain, 1967

της περιοχής από ιδιοκτήτες καταστημάτων, τεχνίτες και μισθωτούς εργάτες. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η εγκατάσταση μικρών επιχειρήσεων, η εμπορική δραστηριότητα στην περιοχή και η υποδιαίρεση των επαύλεων σε διαμερίσματα, μετέτρεψε τις γειτονιές της πρώην αριστοκρατικής περιοχής, σε υπερβολικά πυκνοκατοικημένες και παρακμάζουσες φτωχογειτονιές. Από το 1965 και μετά, η Le Marais, αποτελούσε την οικία επιχειρηματιών, κυρίως κατασκευαστών και εμπόρων χονδρικής κοσμημάτων, οπτικών, δερμάτινων προϊόντων και προκατασκευασμένων ρούχων, παρέχοντας έτσι εργασία σε πάνω από 40.000 ανθρώπους101.

Σημαντικό στοιχείο για την ανάπτυξη και την καθιέρωση του χαρακτήρα της περιοχής, αποτέλεσε το κτηριακό απόθεμα που διέθετε. Το 1975, ένα μικρό ποσοστό όλων των σπιτιών στο Παρίσι χρονολογούνταν προ του 1871 (17,3%). Για τη Le Marais όμως αυτό το ποσοστό, αντιστοιχούσε πάνω από τα μισά σπίτια (65,1%). Θα μπορούσε να θεωρηθεί αναμενόμενο πως αυτή η περιοχή με όλο αυτό το πλούσιο αρχιτεκτονικό της απόθεμα και τη σχετική κεντρική της θέση θα ξαναποκτούσε το κύριος της και την αρχική της σημασία. Σε αυτό συνέβαλε δραματικά και ο κανονισμός «Malraux Law»102 που νομοθετήθηκε τον Αύγουστο του 1962.

Αυτός ο κανονισμός, αποτέλεσε ένας από τους πιο σημαντικούς ευρωπαϊκούς κανονισμούς διατήρησης και προσέφερε εύφορο έδαφος για το σχεδιαστικό κομμάτι και την αναγέννηση ιστορικών γειτονιών Γαλλικών πόλεων. Ο στόχος, δεν ήταν πλέον να διατηρηθούν μόνο ξεχωριστά τα κτίρια και τα μνημεία, αλλά μια ολόκληρη αστική περιοχή, ώστε να κρατήσει, η εκάστοτε γειτονιά, τον παραδοσιακό της χαρακτήρα καθώς ταυτόχρονα εκμοντερνίζονται οι συνθήκες ζωής μέσα σε αυτή. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1964-65, η πόλη του Παρισιού, με την υποστήριξη της εθνικής κυβέρνησης, όρισε 126 εκτάρια της περιοχής Le Marais ως «προστατευόμενο κομμάτι» για διατήρηση και ανακαίνιση103. Με αυτόν τον τρόπο, σηματοδοτήθηκε η αρχή του αστικού εξευγενισμού σε αυτή την περιοχή τη δεκαετία του ’60 και ξεκίνησε να εξαπλώνεται με γρήγορους ρυθμούς στα τέλη της δεκαετίας του ΄70 και στις αρχές τις δεκαετίας του ΄80. Η μείωση του πληθυσμού, που ήταν εμφανής ήδη από την δεκαετία του ΄50, επιταχύνθηκε και καθώς η εργατική τάξη έφυγε, η μεσαία τάξη και οι υπάλληλοι γραφείων εγκαταστάθηκαν στην περιοχή.

εθνική και δημοτική κυβέρνηση προώθησαν τη μετατροπή της 101 Kain, 1978 102 Stungo, 1972 103 Kain, 1981

περιοχής μέσω της ανακαίνισης πολλών δημοσίων κτηρίων και μέσω της παροχής επιχορηγήσεων σε ιδιοκτήτες, ώστε να βελτιώσουν τις ιδιοκτησίες τους. Οι επενδύσεις των υπευθύνων ανάπτυξης ακινήτων, οι εμπορικές επιχειρήσεις και οι μεμονωμένοι κάτοικοι έπαιξαν εξίσου σημαντικό ρόλο. Η περιοχή που χαρακτηρίζονταν ως πυκνοκατοικημένη και παρακμάζουσα φτωχογειτονιά, είχε μετατραπεί σε ένα εξευγενισμένο τοπίο που χαρακτηριζόταν από τον καταναλωτισμό, τόσο στις δραστηριότητες, όσο και στα υλικά αγαθά. Αυτό που δεν ήταν αναμενόμενο από αυτή τη συνθήκη είναι το γεγονός ότι, παρόλο που ο αστικός εξευγενισμός της περιοχής απευθυνόταν συγκεκριμένα στη μπουρζουαζία, προσέλκυσε ένα μεγάλο κύμα ομοφυλόφιλων. Έτσι, με αντίστοιχο τρόπο, όπως συνέβη και σε πολλές περιπτώσεις και στις ΗΠΑ και στη Βρετανία, η Le Marais, απέκτησε τη σημασία που έχει και έγινε δημοφιλής λόγω

των οικονομικών δυνάμεων καθώς και λόγω της νέας σημαντικής

κοινωνικής πληθυσμιακής ομάδας που αναδύθηκε και συνέβαλε στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της περιοχής.

Το «γκέτο των ομοφυλόφιλων» του Παρισιού, όπως αναφέρεται, προέκυψε εν μέρει ως το αποτέλεσμα των πολιτικά καθοδηγούμενων κινήσεων που έκαναν κάποιοι επιχειρηματίες, οι οποίοι σκοπίμως είχαν ξεκινήσει να προωθούν στα τέλη του 1970 έναν πιο ανοιχτό τρόπο ζωής για τους ομοφυλόφιλους στη Γαλλία.

Για τον εξευγενισμό της περιοχής, εξίσου σημαντικό ρόλο με το οικιστικό απόθεμα της περιοχής έπαιξαν και τα μέτρα που ήταν σε

ισχύ για τα ενοίκια. Πριν τα μέσα της δεκαετίας του ’80, ένα μεγάλο ποσοστό των κατοικιών ήταν ελεγχόμενες όσον αφορά τα ενοίκιά τους. Το 1986, η αλλαγή στην κυβέρνηση από σοσιαλιστική σε γκωλική (Gaullist), επέφερε ένα τέλος στα μέτρα των ενοικίων, και αμέσως η Le Marais, άρχισε να εξευγενίζεται με γοργούς ρυθμούς. Η ισχύ των μέτρων λειτούργησε ως επιβραδυντικός παράγοντας στον εξευγενισμό της περιοχής, καθυστερώντας τον αστικό εξευγενισμό εκεί έως και 20 χρόνια σε σύγκριση με το Λονδίνο και 10 χρόνια σε σχέση με τη Νέα Υόρκη.

3.3.2 Η συμβολή των ομοφυλόφιλων στη διαμόρφωση του αστικού χώρου της Le Marais

Η Le Marais, αναδείχθηκε ως χώρος όπου μαζεύονταν ο ομοφυλόφιλος πληθυσμός του Παρισιού, καθώς ήταν κεντρικά τοποθετημένη και εύκολα προσβάσιμη μέσω των δημόσιων συγκοινωνιών. Η ελκυστικότητα της περιοχής αυξήθηκε σημαντικά κατά τη δεκαετία του ’70 και του ’80, όταν μετατράπηκε σε ένα σημαντικό πολιτισμικό και καλλιτεχνικό κέντρο. Το 1977, στη δυτική

άκρη της περιοχής εγκαινιάστηκε το Pompidou Centre, ένα νέο

εθνικό μουσείο μοντέρνας τέχνης και γρήγορα ακολούθησε και το

άνοιγμα ή η ανακαίνιση και άλλων μουσείων στην περιοχή, όπως

είναι το Musée Cognacq-Jay και το Musée National Picasso. Αντίστοιχη εξάπλωση είχαν και οι χώροι των καλλιτεχνικών γκαλερί

και άλλων εμπορικών δραστηριοτήτων που σχετίζονται με τις

τέχνες, οι οποίοι κατέλαβαν και εκείνοι με τη σειρά τους τα ιστορικά

κτίρια.

Ο Auffray σχολιάζει για την περιοχή πως: «Καμία άλλη περιοχή

του Παρισιού δεν είχε τόσο ισχυρή προσωπικότητα ανεξαιρέτως

από την αρχιτεκτονική ποικιλομορφία. Η ίδια ομορφιά από τις

κατοικίες είναι εμφανής σε κάθε δρόμο, η ίδια κομψότητα από τις

λιθοδομές, η ίδια ζεστασιά από τους δρόμους και παντού η ίδια ποιητική ποίηση. Η Le Marais…έχει ένα πνεύμα, μία ψυχή, μια άυλη

ύπαρξη πέρα από τον καθρέπτη της ζωής»104. Μεγάλη συμβολή στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της περιοχής καθώς και την καθιέρωσή της ως το κέντρο του παριζιάνικου ομοφυλοφιλικού

τρόπου ζωής, είχαν οι ομοφυλόφιλοι επιχειρηματίες, οι οποίοι αναγνώρισαν πως η Le Marais, λόγω των χαμηλών τιμών στα ενοίκια και στα ακίνητα, ήταν ώριμη για μελλοντικές επενδύσεις. Εσκεμμένα λοιπόν, επιχείρησαν να δημιουργήσουν μια καινούρια γειτονιά, όπου θα χαρακτηρίζεται από την κουλτούρα των ατόμων της κοινότητας λοάτκι, και λόγω των προσωπικών τους πεποιθήσεων αλλά και λόγω της ευκαιρίας που τους δόθηκε για να επωφεληθούν οικονομικά από αυτή την προφανή εμπορική δυνατότητα.

Ο Joël Leroux ήταν ο πρωτοπόρος, που άνοιξε το πρώτο gay bar στη Le Marais το Δεκέμβριο του 1978, ονομάζοντάς το Le Village

από το Greenwich Village της Νέας Υόρκης, που αποτελούσε και αυτό χώρος συνάθροισης για τα queer άτομα. Αυτή η κίνησή του

αποτέλεσε μια πρωτοποριακή ενέργεια, καθώς ήταν ο πρώτος

χώρος για ομοφυλόφιλους, ο οποίος ήταν ανοιχτός και διέθετε εξωτερικό χώρο105. Ακολουθώντας την κίνηση του Leroux, πολλοί

επιχειρηματίες έσπευσαν να ανοίξουν τις επιχειρήσεις τους σε αυτή

την περιοχή, δημιουργώντας ένα χώρο συνάθροισης για τους

ομοφυλόφιλους. Αυτή η απόφασή τους, εμπεριείχε τόσο έναν επιχειρηματικό χαρακτήρα όσο και μια πολιτική δήλωση.

Σύμφωνα με τον Redoutey, η Le Marais, δείχνει μια κοινωνικά

κρυφή και αποδοκιμασμένη έκφραση της ομοφυλοφιλίας που συνηθίζονταν εκείνη την εποχή106. Ακριβώς επειδή στη Le Marais

ήταν όλα πιο εμφανή και κατά συνέπεια πιο αποδεκτά από τους εξωτερικούς παρατηρητές, τραβούσαν ακόμη περισσότερο την προσοχή του κοινού. Ο Darne αναφέρει: «Εδώ [στη Le Marais] ο καθένας αισθάνεται ότι βρίσκεται ανάμεσα σε μια οικογένεια περισσότερο από οπουδήποτε αλλού στο Παρίσι. Ίσως αυτό είναι που εννοούμε με την κοινότητα των ομοφυλόφιλων». Έτσι δεν άργησαν και οι διαφημιστικές καμπάνιες για την περιοχή. Πιο συγκεκριμένα η SNEG το 1996 διαφημίζει την περιοχή με το μότο: «Το να καταναλώνεις gay σημαίνει να επιβεβαιώνεις την ταυτότητά σου»107. Η περιοχή αντιπροσώπευσε την έκφραση του τρόπου

ζωής της κοινότητας των λοάτκι στον ετερόφυλο κόσμο και εξυπηρέτησε ταυτόχρονα τη χωρική βάση για τη συγκρότηση της

κοινότητας των ομοφυλόφιλων. Η αναβαθμισμένη πλέον περιοχή

είχε μια αδιαμφισβήτητη αισθητική ελκυστικότητα, τόσο για την

κοινωνική ομάδα που στόχευε, όσο και για τους επισκέπτες.

3.3.3 Το αποτύπωμα της τουριστικοποίησης και του Airbnb στους κατοίκους και στη Le Marais

Η γενική μεταμόρφωση του Παρισιού στο 19ο αιώνα, υποκινήθηκε

από φορείς και το κράτος. Στη σημερινή εποχή, με την ενσωμάτωση

της παραμέτρου του τουρισμού, αποδίδεται στους τουρίστες

μεγάλο μερίδιο ευθύνης για τον τρόπο που διαμορφώνεται ο

χώρος . Η μεταμόρφωση που έλαβε χώρα το 19ο αιώνα109 έθεσε τα θεμέλια για τη διαμόρφωση της γενικής εικόνας του Παρισιού, η οποία αντιπροσωπεύει την δημιουργία τέχνης, ταινιών και οδήγησε στο μαζικό τουρισμό και την εμπορευματοποίηση της πόλης. Το Παρίσι βρίσκεται στην κορυφή της λίστας με τις περισσότερες αγγελίες Airbnb παγκοσμίως, ξεπερνώντας και τη Νέα Υόρκη. Επιπλέον, το 2012 επιλέχθηκε ως διεθνής έδρα για την εγκατάσταση

106 Retoutey, 2002

107 Πρωτότυπο κείμενο: «Consommer gay, c’est s’affirmer»

108 Η μεταμόρφωση του αστικού τοπίου το 19ο αιώνα αφορούσε μια προσέγγιση top-down για το σχεδιασμό, ενώ στη σημερινή εποχή πρόκειται για μια bottom-up προσέγγιση, καθώς οι τουρίστες έχουν μεγάλη επιρροή στον τρόπο που διαμορφώνεται ο χώρος.

109 Το Παρίσι μεταμορφώθηκε σε ένα μοντέλο και έναν προάγγελο του αστικού

τρόπου ζωής από τον Georges-Eugène Haussmann. Τα κτίρια στην πόλη είχαν

πλέον ανακαινιστεί και ξαναχτιστεί κατάλληλα μαζί με τις όψεις τους και επιπλέον δημιουργήθηκαν λεωφόροι και βουλευάρτα καθώς και μοντέρνες αστικές υποδομές, αναδιαμορφώνοντας έτσι την εικόνα της πόλης. Ο Haussmann δημιούργησε τα σχέδια για την ανοικοδόμηση και μεταμόρφωση του ιστορικού κομματιού της πόλης του Παρισιού ανάμεσα στο 1853 και 1870.

Eiffel Tower

Louvre Museum

Arc de Triomphe

Cathédrale Notre-Dame

Musée d’Orsay

The Centre Pompidou

Palais Garnier

Jardin du Luxembourg

Sacré-Coeur and Quartier Montmartre

Moulin Rouge

Galeries Lafayette

Musée Picasso

των γραφείων της εταιρίας. Παρόλο που η εταιρία Airbnb, δεν

έδωσε κάποια επεξήγηση για την επιλογή του Παρισιού ως μια από

τις παγκόσμιες πόλεις που θα εδρεύουν τα γραφεία της, η τεράστια

τουριστική βιομηχανία μπορεί να αποτελέσει μια επεξήγηση. Λόγω της μεγάλης προοπτικής για πιθανούς μελλοντικούς πελάτες, το Airbnb, το αναγνώρισε ως μια ευκαιρία, για να εισχωρήσει στην

αγορά και να επεκταθεί.

Ο συνδυασμός της έντονης τουριστικής δραστηριότητας στο

Παρίσι με την επιθυμία πολλών επενδυτών για μεγιστοποίηση

του κέρδους τους, αποτέλεσε την κατάλληλη τοποθεσία, ώστε να

αναπτυχθούν και να εξαπλωθούν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις. Στο

κέντρο του Παρισιού, οι βραχυχρόνιες μισθώσεις είναι 2,6 φορές

πιο επικερδείς από τις μακροχρόνιες μισθώσεις και 3,5 στις πιο

κεντρικές περιοχές, που ανήκει η Le Marais. Αυτό σημαίνει πως

12 διανυκτερεύσεις σε Airbnb αντιστοιχούν σε 1 μήνα κανονικής μακροχρόνιας ενοικίασης, και 9 μέρες αντίστοιχα για τις κεντρικές περιοχές. Έτσι, δίνεται ένα μεγάλο κίνητρο στους ιδιοκτήτες για να επιλέγουν προσωρινούς επισκέπτες και να μετατρέψουν τις ιδιοκτησίες τους σε βραχυχρόνιες μισθώσεις. Εκτιμάται ότι σε συγκεκριμένες φάσεις του χρόνου υπάρχουν περισσότερα καταλύματα Airbnb από ότι κάτοικοι στην περιοχή.

Σημαντικός ήταν και ο τρόπος που προωθήθηκε το Airbnb στους διεθνείς επισκέπτες, που τους προσκαλούσε να επισκεφτούν το Παρίσι, αλλά με εναλλακτικό τρόπο. Μια τηλεοπτική

γερμανική

διαφήμιση για το Airbnb το 2016 αναφέρει: «Μην πάτε απλά στο

Παρίσι. Μην κάνετε μια από τις οργανωμένες περιηγήσεις στο

Παρίσι. Και σας παρακαλώ, μην κάνετε απλώς ‘τικ’ σε πράγματα στη λίστα σας. ζήστε στο Παρίσι. Με το Airbnb έχετε το δικό σας σπίτι»110. Έτσι το Airbnb μπορεί να συνεισφέρει σε μια τάση που αντικαθιστά συνηθισμένες τουριστικές συνήθειες με καθημερινές

συνήθειες, που μπορούν να οδηγήσουν στην παραγωγή χώρων

που δεν μοιάζουν με τους κοινότυπους τουριστικούς χώρους και έχουν διαφορετική μορφή.

Σε έρευνα που διεξήχθη το 2013 σχετικά με τις πιο πολυσύχναστες

περιοχές και διαδρομές που ακολουθούν τουρίστες, έλαβαν μέρος

129 τουρίστες οι οποίοι θα έμεναν τουλάχιστον 3-4 μέρες. Με την

ιχνηλάτηση των βημάτων τους μέσω συστήματος gps, βγήκε το

πόρισμα ότι εκτός από τα κεντρικά διαμερίσματα, οι προσωρινοί

επισκέπτες επισκέπτονται επίσης τη Λατινική συνοικία, τη Le Marais και τη Montmartre. H Le Marais αποτελεί μια περιοχή που διαθέτει μια μεσαιωνική διάταξη στον τύπο δρόμων, με στενά δρομάκια 110 Ελεύθερη μετάφραση της πρωτότυπης διαφήμισης

και μικρές πλατείες και παρέχει ένα αστικό περιβάλλον που είναι κατάλληλο για εξερεύνηση με τα πόδια. Σε αυτή την περίπτωση, η διαδικασία της τουριστικοποίησης λαμβάνει χώρα και μέσω της απλής παρουσίας των επισκεπτών οι οποίοι περπατάνε με χαλαρούς ρυθμούς, επισκέπτονται καταστήματα που είναι κατεξοχήν σχεδιασμένα με βάση τις προτιμήσεις τους.

Με πάνω από 100.000 επισκέπτες ημερησίως στην πόλη, είναι προφανές ότι ο τουρισμός είχε μεγάλο αντίκτυπο, όχι μόνο στην οικονομική ανάπτυξη της πόλης αλλά και στις αστικές αναδιαρθρώσεις που έλαβαν χώρα. Οι τουριστικές δραστηριότητες που αναπτύσσονται, έχουν τη δυνατότητα να διαμορφώσουν και να αναδιαμορφώσουν το αστικό

περιβάλλον111. Οι χώροι κατανάλωσης που διαρθρώνονται στην περιοχή, όπως είναι οι αγορές, οι αγορές τροφίμων, οι μπουτίκ και τα εμπορικά καταστήματα, αποτελούν τη βάση που προβάλλεται για την καθημερινότητα της παριζιάνικης καθημερινής ζωής. Οι χώροι αυτοί, αποτελούν χώρους καθημερινής ή περιστασιακής κατανάλωσης και συγκροτούν τη δομή του χώρου και του χρόνου στην καθημερινή ζωή. Είναι το μέσο για την κατανόηση της πιθανής τυπικής μέρας στην πόλη. Όντας βαθιά ενσωματωμένοι στην ιστορία της πόλης και της αρχιτεκτονικής, αποτελούν συνήθως και το συνδετήριο κομμάτι για την αλληλεπίδραση ανάμεσα στους ντόπιους κατοίκους. Μεταγενέστερα, λειτούργησαν και ως πόλοι έλξης για τους τουρίστες, καθώς εξέφραζαν την τυπική εικόνα για τον παριζιάνικο τρόπο ζωής που προβάλλονταν διεθνώς. Ενσωματώθηκαν στην πολιτισμική κληρονομιά της πόλης και επηρεάζουν πλέον την καθημερινότητα και τις συνήθειες των τουριστών, καθώς και αντίστροφα, επηρεάζονται και οι ίδιοι από εκείνους, ώστε να έχουν τη δυνατότητα να συνεχίσουν να τους προσελκύουν.

Αυτό δεν αποτελεί πρωτοφανές φαινόμενο, καθώς οι χώροι κατανάλωσης αποτελούσαν ένα μέσο για να προσελκύσουν επισκέπτες από το 18ο αιώνα σε πολλές Ευρωπαϊκές πόλεις, συμπεριλαμβανομένου και του Παρισιού. Το μόνο που έχει αλλάξει είναι ο τύπος των χώρων κατανάλωσης που λειτουργεί ως πόλος έλξης των επισκεπτών. Εκτός από τα χλιδάτα καταστήματα που προσέλκυαν και συνεχίζουν να προσελκύουν επισκέπτες, στη σημερινή εποχή έχουν προστεθεί και καθημερινά καταστήματα. Σε αυτό, συνέβαλε και η σημασία που είχε η προώθηση της πόλης, η οποία έχει αλλάξει, ως αποτέλεσμα του ανταγωνισμού που προκαλείται από την παγκοσμιοποίηση. 111 Gravari-Barbas & Fagnoni, 2013

51 Τοπικό κατάστημα στην περιοχή

Οι κτηματομεσίτες για το 4ο διαμέρισμα του Παρισιού (ένα

από τα δυο που συντάσσουν τη Le Marais) ισχυρίζονται ότι οι

δευτεροβάθμιοι κάτοικοι αποτελούν το 70% των ιδιοκτητών. Το

προφίλ αυτών των κατοίκων, που συνήθως είναι προσωρινοί, ποικίλει. Παρόλα αυτά, ανήκουν κατεξοχήν στην ανώτερη αστική τάξη. Θεωρούν την παριζιάνικη καθημερινή ζωή ελκυστική, μια ζωή στην οποία συνεισφέρουν ενεργά και καθημερινά στην περαιτέρω διαμόρφωσή της, με την παρουσία τους και τον τρόπο που χρησιμοποιούν τον αστικό χώρο. Επιθυμούν να αποτελούν κομμάτι της καθημερινής ζωής των ντόπιων και να αλληλοεπιδρούν με ανθρώπους εκτός της τουριστικής σφαίρας. Ο τρόπος με τον οποίο βιώνουν την καθημερινότητά τους στην περιοχή, συμβαδίζει πιο πολύ με τη ζωή των ντόπιων κατοίκων, παρά με τον τρόπο που θα τη βίωνε ένας παραδοσιακός προσωρινός επισκέπτης.

Παρόλα αυτά, η παρουσία των υπερβολικών επισκεπτών στη συγκεκριμένη περιοχή, έχει προκαλέσει διαδηλώσεις και αντιστάσεις ανάμεσα στους ντόπιους κατοίκους112, όπως η δήλωσή τους ότι οι τουρίστες δεν είναι ευπρόσδεκτοι στην γειτονιά. Η Le Marais αποτελεί μια περιοχή με πλούσιο ιστορικό χαρακτήρα και χαρακτηριζόταν από τη μεγάλη παρουσία της κοινότητας των λοάτκι, καθώς και των διαμορφωμένων χώρων για αυτή, η οποία συνέβαλε στη διαμόρφωση ενός μεγάλου μέρους του πολιτισμικού της χαρακτήρα. Η εκτενής τουριστική δραστηριότητα στην περιοχή σε συνδυασμό με τα προβλήματα που προκύπτουν από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, απειλούν να εξαλείψουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα της.

Το Le Mots à La Bouche, ένα βιβλιοπωλείο 40 χρόνων, είναι από τα κορυφαία βιβλιοπωλεία στη Γαλλία και θεωρείται ένα από τα καλύτερα στο κόσμο. Αποτελούσε κεντρικό στοιχείο για την ιστορική σημασία του γκέι χαρακτήρα της γειτονιάς. Το βιβλιοπωλείο, το 2019, επηρεασμένο από τον αντίκτυπο του Airbnb και τον αυξανόμενων τιμών στα ενοίκια εκτοπίστηκε και αντικαταστάθηκε από ένα κατάστημα της αλυσίδας Dr. Martens. Λίγο πριν κλείσει, προτού βρεθεί η καινούρια του τοποθεσία, στη βιτρίνα του υπήρχαν αφίσες που ανέγραφαν με τεράστια κόκκινα γράμματα: «Η πολιτιστική κληρονομιά βρίσκεται σε κίνδυνο» και ένα άλλο σημείωμα στην πόρτα έγραφε πως: «Χρειαζόμαστε τη βοήθειά σας!». Ο δήμος του Παρισιού κινητοποιήθηκε και ανακοίνωσε πως θέλει να βοηθήσει το βιβλιοπωλείο ώστε να βρει καινούρια βάση και έτσι εγκαταστάθηκε στο 11ο διαμέρισμα. Σε σχόλιο για την εκτόπιση του βιβλιοπωλείου-συμβόλου της περιοχής ο υπεύθυνός του αναφέρει: «Ο δήμος του Παρισιού προωθεί την γκέι ιστορία

112 Colomb & Novy, 2016

52 Το Les Mots à la bouche, το πρώτο βιβλιοπωλείο λοάτκι στη Γαλλία 53 Το tweet της εταιρίας Dr. Martens για το άνοιγμα του καταστήματός τους

της περιοχής, και την έχει ζωγραφίσει με τα χρώματα του ουράνιου τόξου αλλά το γεγονός ότι δεν υπάρχει το βιβλιοπωλείο μας εκεί μοιάζει παράλογο»113

Ο εκτοπισμός του βιβλιοπωλείου, έδωσε αφορμή σε ακτιβιστές που προειδοποιούν πως το κεντρικό Παρίσι καταστρέφει την πολιτισμική

του ταυτότητα, με το να επιτρέπει την εγκατάσταση πολυτελών

καταστημάτων μόδας, που προορίζονται σε εύπορους τουρίστες

και εκτοπίζουν τοπικές επιχειρήσεις, συμπεριλαμβανομένου και των γκέι μπαρ. Πριν από μία δεκαετία, στην περιοχή εντοπίζονταν

πολλά περισσότερα γκέι μπαρ σε σχέση με τα ελάχιστα που έχουν απομείνει πλέον. Μια τοπική σταρ των καμπαρέ δήλωσε πως: «η γκέι Le Marais πεθαίνει». Οι τουριστικές καμπάνιες στο Παρίσι συνεχίζουν να προωθούν την περιοχή ως ένα «αυθεντικό και μοδάτο μικρό χωριό». Παρόλα αυτά, ο γκέι χαρακτήρας που είχε διαμορφωθεί, όταν η περιοχή ήταν ακόμη εργατική, φθηνή και «βρόμικη» σιγά σιγά παύει να υπάρχει και αρχίζει να εξαλείφεται. «Η γειτονιά χάνει όλο και περισσότερο την ψυχή της. Ξεκίνησε ως γειτονιά της εργατικής τάξης. Σταδιακά, η άφιξη των πολυτελών μαρκών έσπασε τη δυναμική εδώ»114. Αρκετά γκέι μπαρ έχουν κλείσει τα τελευταία χρόνια και έχουν αντικατασταθεί από μάρκες υψηλής ραπτικής όπως είναι η Chanel και ακριβά καταστήματα όπως είναι η Lacoste. Ένας μακροχρόνιος κάτοικος σημειώνει πως η επέλαση των πολυτελών μαρκών μόδας μετατρέπουν τη Le Marais «σε ένα τεράστιο, ανοιχτό, duty free μαγαζί». Άλλος αναφέρει πως: «Κάποτε η Le Marais είχε πολλή ζωή, αλλά τώρα τα πολυτελή καταστήματα την κάνουν να φαίνεται το ίδιο όπως πολλά άλλα μέρη ανά την υφήλιο». Τέλος, μια άλλη κάτοικος της περιοχής, παραθέτει το οξύμωρο γεγονός πως πολλά από τα πολυτελή καταστήματα της περιοχής είναι συχνά άδεια. «Είναι σαν να εγκαταστάθηκαν εδώ μόνο και μόνο για να έχουν μια διεύθυνση στη Le Marais. Αυτή η γειτονιά δεν φαίνεται να λειτουργεί ως ένα μέρος για τα πολυτελή καταστήματα μόδας».

Η περιοχή έχει μεταμορφωθεί σε ένα θεματικό πάρκο που προωθεί την κατανάλωση. Σημαντικό στοιχείο σε αυτή την ανάλυση είναι το γεγονός ότι η περιοχή έχει εξευγενιστεί σημαντικά στο

παρελθόν και έχει βιώσει ξανά ανά διάφορα χρονικά διαστήματα

τον επανεξευγενισμό ή τον σούπερ-εξευγενισμό της (supergentrification) σε συνδυασμό με μια σημαντική τουριστικοποίηση του αστικού τοπίου. Παρόλης της μεγάλης εξάπλωσης του Airbnb και των αυστηρών κανονισμών που θεσπίστηκαν για τον περιορισμό του, δεν απέτρεψε την εταιρία να διαφημίζει όχι μόνο τα

113 Sébastien Grisez, manager στο Les Mots à La Bouche. 114 Manager του Open Bar

3.4 Εξάρχεια, Αθήνα, Ελλάδα

9

Tositsa, 9, Athens, Greece

3.4.1 Το γενικό πλαίσιο της τουριστικοποίησης στην Αθήνα

Η πολυεπίπεδη παγκόσμια οικονομική κρίση, που ξεκίνησε το 2008 και επηρέασε σημαντικά και τον ελλαδικό χώρο, αποτέλεσε μεγάλο πλήγμα, σε μεγάλο βαθμό και για τον τουρισμό της Ελλάδας. Παρόλα αυτά, κατά τη διάρκεια των τελευταίων χρόνων115, η

Αθήνα βιώνει μια σημαντική αύξηση στις τουριστικές εισροές, καθώς μεταμορφώνεται από τουριστικός προορισμός-στάση116, σε τουριστικό προορισμό για όλη τη διάρκεια του χρόνου (citybreak destination).

Η αυξανόμενη δημοτικότητα της Αθήνας μπορεί να γίνει κατανοητή

από την αύξηση της ζήτησης για αυθεντικές εμπειρίες. Ο τρόπος προώθησης της Αθήνας σε δημοφιλή διεθνή μέσα και τύπους, ως μια πόλη που επέζησε της κρίσης και αποτελεί πλέον τη «νέα καλλιτεχνική πρωτεύουσα», έπαιξε κρίσιμο ρόλο για την επιλογή της, ως προορισμό εξερεύνησης από πολλούς προσωρινούς επισκέπτες. Σε αυτό συνέβαλαν και ο Δήμος Αθηναίων και το Υπουργείο Τουρισμού, με τη δημιουργία στοχευμένων τουριστικών

καμπανιών. Επιπλέον, κοινωνικές, πολιτικές, πολιτισμικές και τουριστικές αλλαγές στο τοπίο, καθώς και η δυνατότητα της οικονομικής σύνδεσης που έχει με πολλούς από τους διεθνείς προορισμούς, μέσω των πτήσεων χαμηλού κόστους, την εισήγαγαν στη λίστα με τους πιο επιθυμητούς προορισμούς.

Έτσι, λόγω της συνεχόμενης και εκτενούς προώθησης της

πόλης και των αλλαγών που έλαβαν χώρα, τα τελευταία χρόνια

αποτελεί ένα δημοφιλή προορισμό ανάμεσα σε άλλους, κυρίως για το «εναλλακτικό» πλήθος, στο οποίο συμπεριλαμβάνονται ακτιβιστές, ερευνητές, ακαδημαϊκοί, καλλιτέχνες, δημοσιογράφοι, ψηφιακοί νομάδες και άτομα που δουλεύουν εξ αποστάσεως. Αυτό το γεγονός μπορεί να επιβεβαιωθεί και από απτές αλλαγές στο αστικό περιβάλλον, μια από τις οποίες είναι η αυξανόμενη και υψηλή συγκέντρωση βραχυχρόνιων μισθώσεων στην Αθήνα117.

Οι αγγελίες Airbnb στην Αθήνα, τις χρονιές 2015-2018, αυξήθηκαν κατά 475%118. Αυτό, συμπεριλαμβάνει και αφορά την εισβολή βραχυχρόνιων μισθώσεων σε οικιστικές κατεξοχήν περιοχές. 115 Παρόλα αυτά μέχρι το 2013 η τουριστική βιομηχανία βίωσε μια αξιοθαύμαστη ανάπτυξη, οι τουρίστες αυξήθηκαν κατά 56% ανάμεσα στο 2013-2016.

116 Η Αθήνα λόγω της τοποθεσίας της, της πόλης-λιμανιού που είχε σε κοντινή απόσταση

και με εύκολη πρόσβαση και των αξιοθέατων της, αποτελούσε μια σύντομη διαμονή για τους επισκέπτες κυρίως τους θερινούς μήνες.

117 Η Αθήνα παρουσιάζει υψηλό αριθμό συγκέντρωσης Airbnb, σε συνάρτηση με τον

πληθυσμό της, παρόλο που δεν βρίσκεται ανάμεσα στις Ευρωπαϊκές πόλεις με το

μεγαλύτερο αριθμό Airbnb.

118 Balampanidis et. al, 2019

3.4.2 Τα Εξάρχεια μέσα από ένα θεωρητικό πλαίσιο

Τα Εξάρχεια αποτελούν μια περιοχή σύμβολο για την Αθήνα. Αποτελούν μια από τις πιο δημοφιλείς γειτονιές της Αθήνας, και λόγω των γεγονότων που έλαβαν χώρα εκεί και άλλαξαν τον ρου της ιστορίας, αλλά και λόγω της κεντρικότητάς της.

Βρίσκονται στην κεντρική Αθήνα, αρκετά κοντά με παραδοσιακά τουριστικές περιοχές, όπως είναι η Πλάκα, το Μοναστηράκι και το Ψυρρή. Ταυτόχρονα η περιοχή, θεωρείται ένα από τα δημιουργικά κέντρα στην πόλη. Θεωρούνται το «καταφύγιο»

αμέτρητων αντεξουσιαστών, αναρχικών και αντιφασιστών και πολλών μεταναστών, που έχουν βρει μία εφήμερη κατοικία. Είναι ένας ιστορικός τόπος αντίστασης, εναντίωσης στις καπιταλιστικές ιδεολογίες, που προσελκύει νέους που αναζητούν μια αλλαγή. ριζοσπαστικές ιδέες έχουν βρει τις ρίζες τους εκεί κατά το πέρασμα των χρόνων. Το πιο σημαντικό γεγονός της σύγχρονης ιστορίας που συνέβη εκεί, ήταν όταν το 1973, στην πλατεία των Εξαρχείων, είχαν συγκεντρωθεί φοιτητές για να εναντιωθούν στη στρατιωτική δικτατορία που ήταν σε ισχύ από το 1967, με τα γνωστά αποτελέσματα της κατάληψης του Πολυτεχνείου. Η θυσία των φοιτητών που εξεγέρθηκαν τότε, αποτέλεσε την αρχή για το τέλος της δικτατορίας αλλά και για τη διαμόρφωση της γειτονιάς και της χώρας.

Λόγω των παραπάνω γεγονότων η γειτονιά αυτή έχει αποκτήσει μία ιδιαίτερη φήμη λόγω της σχέσης που ανέπτυξε με τις αστυνομικές δυνάμεις. Από το 2008 και μετά, η παρουσία της αστυνομίας είναι ενεργή στην περιοχή και πολλές φορές παρατηρείται να φοράνε εξοπλισμό καταστολής. Τα τελευταία χρόνια η Πολιτεία και οι πολιτικές, έχουν βάλει ως στόχο τον «καθαρισμό» των Εξαρχείων μέσω της αναβάθμισής τους, με σκοπό την ανάδειξή τους σε μια περιοχή ισάξια με τις περιοχές που γειτνιάζει. Λόγω της τοποθεσίας της και της συμβολικής της σημασίας, θεωρείται ότι η περιοχή των Εξαρχείων θα αποτελέσει εύφορο έδαφος για να ευδοκιμήσουν

και τουριστικές επιχειρήσεις καθώς και επιχειρήσεις βραχυχρόνιας μίσθωσης μέσω ηλεκτρονικών πλατφορμών, όπως είναι το Airbnb.

Τα Εξάρχεια, αποτελούν το κέντρο της δραστηριότητας των κοινωνικών κινημάτων στην Αθήνα καθώς και ένα συμβολικό μέρος για προοδευτικές αφηγήσεις στην Ελλάδα. Αποτελούσαν ανέκαθεν ένα κέντρο γραμμάτων και διανοητών, καθώς εκεί διαθέτουν την βάση τους πάνω από 120 βιβλιοπωλεία, τυπογραφεία, βιβλιοδετεία και εκδοτικοί οίκοι, που επωφελούνται από την τοπική οικονομία. Τα πρώτα βιβλιοπωλεία και εκδοτικοί οίκοι άνοιξαν τις πόρτες τους εκεί στις αρχές του 19ου αιώνα, για να εξυπηρετήσουν και να καλύψουν τις ανάγκες για τα βιβλία

που είχαν οι φοιτητές των πανεπιστημίων που βρίσκονταν κοντά στην περιοχή. Μετά τη δεκαετία του 1960, ο κύκλος των εκδοτικών οίκων των Εξαρχείων επεκτάθηκε με την προσθήκη «αναρχικών και αριστερών» μικρών εκδοτικών οίκων, που δημιουργήθηκαν λόγω της σταδιακής συσσώρευσης των εκάστοτε ομάδων.

Από το 1980 και μετά, τα Εξάρχεια σηματοδοτήθηκαν ως το κέντρο της εναλλακτικής σκηνής της Αθήνας, με πολλά δισκοπωλεία, μπαρ, καταστήματα ρουχισμού, κοινωνικούς χώρους, κατειλημμένα κτίρια και δημόσια δρόμενα να λαμβάνουν χώρα, καθώς και τυπογραφεία. Ο χώρος της μουσικής και ο ριζοσπαστισμός, διαμόρφωσαν ένα ιδιαίτερο δημιουργικό περιβάλλον και μαζί με το τοπικό πολιτισμικό κεφάλαιο, τα Εξάρχεια λειτούργησαν ως πόλος έλξης για τους νέους Αθηναίους119. Ταυτόχρονα, τα Εξάρχεια συγκέντρωναν ένα μεγάλο αριθμό ατόμων του καλλιτεχνικού και δημιουργικού τομέα, όπως συγγραφείς, σχεδιαστές, μεταφραστές, μουσικούς, και ηθοποιούς, οι οποίοι διέμεναν στην περιοχή120 και συνέβαλαν στη διαμόρφωση της εικόνας μιας δημοφιλούς περιοχής για τους τουρίστες που θέλουν να βιώσουν την εναλλακτική πλευρά της αστικής ζωής της Αθήνας.

Από την ίδια δεκαετία, το ελληνικό κράτος ξεκίνησε να ασκεί ανά διαστήματα δύναμη και έλεγχο στη γειτονιά121, συνήθως με την πρόφαση της τήρησης και επιβολής του νόμου. Παρόλα αυτά, οι περισσότερες δράσεις, στόχευαν και στοχεύουν τις πολιτικές δραστηριότητες στην περιοχή, παρά τις εγκληματικές ενέργειες. Από το καλοκαίρι του 2019, οι περισσότερες από τις προσφυγικές καταλήψεις έχουν «καθαριστεί», ενώ η ένοπλη αστυνομία έχει μια συνεχόμενη παρουσία στους δημόσιους χώρους των Εξαρχείων. Οι τοπικοί πολίτες έρχονται συχνά αντιμέτωποι και με την αστυνόμευση και με τις οργανωμένες ομάδες που σχετίζονται με διακινήσεις ναρκωτικών, οι οποίες συνεχίζουν ανεμπόδιστες, ενώ οι καταληψίες που έχουν απομείνει και οι κοινωνικοί χώροι, δέχονται συνεχόμενες επιθέσεις από την αστυνομία. Αυτό αποτελεί και έναν από τους κύριους λόγους για τους οποίους πολλοί κάτοικοι εγκατέλειψαν την περιοχή και συνεχίζουν να την εγκαταλείπουν καθώς και ο λόγος για τον οποίο σημειώθηκε αποεπένδυση κεφαλαίου. Παρόλα αυτά, στη σημερινή εποχή, η περιοχή βρίσκεται στην ευρύτερη ζώνη όπου εμφανίζονται πιέσεις και αυξήσεις στις μισθώσεις των μακροχρόνιων ενοικιάσεων.

119 Avdikos, 2016

120 Avdikos, 2014

121 Vradis, 2015

3.4.3 Η τουριστικοποίηση της περιοχής

Τα Εξάρχεια είχαν μια ξεχωριστή σχέση με τον τουρισμό, πριν τις πρόσφατες τουριστικές εισροές στην περιοχή. Τα κοινωνικά κινήματα, καθώς και η προβολή της περιοχής στα διεθνή μέσα ως

το κέντρο των κοινωνικών κινημάτων οδήγησε στην παγκόσμια

αναγνωρισιμότητα της περιοχής.

Διακρίνονται δύο κύματα τουριστικοποίησης στην γειτονιά. Το

πρώτο κύμα τουριστικοποίησης στα Εξάρχεια, σηματοδοτείται

ανάμεσα στο 2008 και το 2017122. Η πρώτη εισροή τουριστών

αφορούσε τους «αναρχοτουρίστες» και η άφιξή τους στην περιοχή

ξεκίνησε παράλληλα με την οικονομική κρίση το 2009-2010. Η

προσφυγική κρίση, που έγινε πιο έντονη το 2015, συνέβαλε και

αυτή στην τουριστικοποίηση της περιοχής. Με τον ερχομό πολλών

διεθνών εθελοντών στην Αθήνα, οι ντόπιοι κάτοικοι επιδιόρθωσαν τα διαμερίσματά τους, ώστε να τους φιλοξενήσουν, μισθώνοντας 300-400 ευρώ για το κάθε δωμάτιο. Άλλοι ενοικίασαν κάποια διαμερίσματα ακριβώς για αυτό το λόγο, για να τα υπομισθώσουν σε επισκέπτες123.

Η περίοδος μετά το 2017, σηματοδοτεί το δεύτερο μαζικό και πιο έντονο κύμα τουριστικοποίησης των Εξαρχείων. Σημείο καμπής για την τουριστική εισροή στην περιοχή, αποτέλεσε η διεθνής έκθεση Documenta 14124, το 2017, που έλαβε χώρα στην Αθήνα με τους εκθεσιακούς της χώρους να στεγάζονται σε μουσεία, κινηματογράφους, θέατρα, βιβλιοθήκες, σχολεία, πανεπιστήμια, δημόσιες πλατείες, πάρκα, κατοικίες, καταστήματα. Αρκετοί από αυτούς τους χώρους βρίσκονταν στα Εξάρχεια και σε γειτνιάζουσες περιοχές. Η έκθεση εκείνη την χρονιά στην Αθήνα, επισκέφθηκε πάνω από 339.000 φορές, στα 47 χώρους που έλαβε χώρα, με τους επισκέπτες να προέρχονται από όλο τον κόσμο. Αυτό την κατέστησε την έκθεση σύγχρονης τέχνης, που λαμβάνει

χώρα σε πολλαπλούς χώρους, με τη μεγαλύτερη επισκεψιμότητα μέχρι στιγμής125.

Την ίδια χρονιά, η παρουσία των Airbnb στην περιοχή, αλλά και στην

υπόλοιπη Αθήνα εκτοξεύτηκε. Τα καταλύματα Airbnb προσέφεραν

μια εναλλακτική μορφή καταλύματος στα Εξάρχεια, τα οποία

122 Avdikos et. al, 2021

123 Action Against Regeneration and Gentrification

124 Η Documenta, μαζί με τη Biennale στη Βενετία, αποτελεί μια από τις πιο σημαντικές εκθέσεις για τη μοντέρνα και σύγχρονη τέχνη στον κόσμο. Λαμβάνει χώρα ανά πέντε χρόνια στο Κάσελ, στην Γερμανία. Τη χρονιά 2017, η έκθεση διεξήχθη και στην Αθήνα και στο Κάσελ.

125 Documenta News, 2017

δεν διαθέτουν πολλές ξενοδοχειακές μονάδες. Με το πλήγμα της

οικονομικής κρίσης, πολλοί ντόπιοι προσέφεραν είτε ένα δωμάτιο

είτε και ολόκληρη την κατοικία τους, για μικρό χρονικό διάστημα σε πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης για να κερδίσουν ένα περίσσιο εισόδημα.

Ούσα μια γειτονιά που προσελκύει έναν εναλλακτικό τύπο αστικών

κατοίκων, σιγά σιγά το ίδιο άρχισε να συμβαίνει και με τους κατοίκους από το εξωτερικό. «Οι περισσότεροι επισκέπτες που

μένουν στα Εξάρχεια έχουν επιλέξει συνειδητά την περιοχή. Τείνουν να θέλουν να αναμειχθούν με τους ντόπιους, χωρίς να έχουν οργανωμένες δραστηριότητες πριν την άφιξή τους»126. Παρόλα αυτά, με την πάροδο του χρόνου, ο τύπος τον τουριστών άρχισε

να διαφοροποιείται. Η καλή της προσβασιμότητα και η τοποθεσία

της κοντά σε δημοφιλή αξιοθέατα, καθώς και η οικονομική τιμή

διαμονής την κάνουν επιλογή για πολλούς τουρίστες.

Λόγω της αυξανόμενης τουριστικής δραστηριότητας στην περιοχή, αρχίζουν να κάνουν την εμφάνισή τους συσχετιζόμενες

προβληματικές καταστάσεις, όσον αφορά το στεγαστικό τομέα, την καθημερινή ζωή των ντόπιων και τη δραστηριότητα των τοπικών επιχειρήσεων. Ένας από τους ντόπιους κατοίκους της περιοχής αναφέρει πως: «Οι τουρίστες έχουν αυξηθεί σε αριθμούς.

Κυρίως τα τελευταία τρία χρόνια (2017-2020). Κατοικώ στον πρώτο όροφο πολυκατοικίας που βρίσκεται πάνω σε πεζόδρομο και είναι αξιοθαύμαστο πόσο συχνά μπορείς να ακούσεις το θόρυβο από τα ροδάκια από τις βαλίτσες. Ολόκληρο το αστικό τοπίο αλλάζει, οι καθημερινοί ήχοι της πόλης είναι διαφορετικοί». Στη συνέχεια αναφέρει πως μεγάλο μερίδιο ευθύνης έχουν οι οικονομικές επιλογές που έχουν οι τουρίστες μέσω των καταλυμάτων Airbnb των μπουτίκ ξενοδοχείων. «Μια νέα υποδομή για τους τουρίστες της μεσαίας τάξης έχει θεμελιωθεί».

Η αυξημένη εισροή των επισκεπτών είχε σημαντικό αντίκτυπο στις τοπικές υπηρεσίες και επιχειρήσεις. Καθώς αρκετές από τις ήδη υπάρχουσες τοπικές υπηρεσίες και επιχειρήσεις δεν είχαν κέρδος από την τουριστικοποίηση της περιοχής, όπως αυτές που ικανοποιούσαν άμεσα τις ανάγκες των τουριστών, καθημερινά μαγαζιά της γειτονιάς που εξυπηρετούσαν τον ντόπιο πληθυσμό, μετατράπηκαν είτε σε τουριστικά καταστήματα, πουλώντας αναμνηστικά και τοπικά προϊόντα, είτε σε χώρους διασκέδασης.

Ένας κάτοικος της περιοχής αναφέρει σχετικά με αυτό: «Είχαμε καταστήματα που πουλούσαν ρούχα, γραφική ύλη, παιχνίδια.

Τώρα, παρόμοια μαγαζιά που καλύπτουν τις ανάγκες των

126 ντόπιος ιδιοκτήτης επιχείρησης

κατοίκων είναι περιορισμένα, ενώ αυτά που απευθύνονται στους τουρίστες αυξάνονται, κυρίως τα μπαρ και τα εστιατόρια. Επιπλέον, έχουμε καταστήματα που είναι αποκλειστικά σχεδιασμένα για τουρίστες, που πουλάνε για παράδειγμα ‘ελληνικά προϊόντα’, αναμνηστικά, μικρά δώρα και άλλα. Άλλο ένα πράγμα είναι οι ‘μπουτίκ με τα φρούτα και τα λαχανικά’. Οι ντόπιοι γνώριζαν ότι το Σάββατο στη λαϊκή αγορά στην Καλλιδρομίου μπορούν να ψωνίσουν για ολόκληρη την εβδομάδα και επίσης υπάρχουν και κάποια σούπερ μάρκετ. Δεν είχαμε κομψά, πλήρως φωτισμένα παντοπωλεία με αστραφτερά φρούτα»127. Αν ληφθεί υπόψη

και το ήδη υπάρχον ποσοστό δραστηριοτήτων αναψυχής και διασκέδασης, ο κίνδυνος για τη μετατροπή της περιοχής σε «ζώνη για πάρτι» είναι έντονος. Επιπλέον προβλήματα που προκαλούνται από αυτές τις μετατροπές και τις εγκαταστάσεις ψυχαγωγίας, είναι η κατάληψη των δημοσίων χώρων με τα τραπεζοκαθίσματα, των πεζοδρομίων και ο συνεχής θόρυβος που επηρεάζει την ποιότητα της καθημερινής ζωής των ντόπιων κατοίκων.

Συνολικά, η αγορά ενοικίασης στην περιοχή, δείχνει ανησυχητικά σημάδια αύξησης κεφαλαίου. Αυτό συμβαίνει για δύο κύριους λόγους: το διαθέσιμο οικιστικό απόθεμα για ενοικίαση έχει μειωθεί δραματικά και οι μακροχρόνιες μισθώσεις δέχονται μεγάλη πίεση από τις βραχυχρόνιες, καθώς η μετατροπή των ενοικιαζόμενων διαμερισμάτων σε αγγελίες Airbnb αποτελούν μια ελκυστική επιλογή για τους ιδιοκτήτες. Ταυτόχρονα, οι ιδιοκτήτες των μακροχρόνιων μισθώσεων καθορίζουν την τιμή μίσθωσης του ακινήτου τους ανάλογα με τα έσοδα που υπολόγιζαν να κερδίσουν από μια βραχυχρόνια μίσθωση. Σύμφωνα με την έρευνα της RE/MAX128 για το έτος 2021, η μέση τιμή μίσθωσης για τις κατοικίες στην περιοχή των Εξαρχείων (ευρώ/τμ) για το έτος 2021 ανέρχεται στα 7,2 ευρώ, τιμή υψηλότερη από αυτή που ισχύει για τα ακίνητα του κέντρου της Αθήνας.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τον εκτοπισμό πολλών ενοικιαστών στην περιοχή, κυρίως αυτών που βρίσκονται στα πιο ευάλωτα στρώματα, καθώς παράλληλα λειτουργεί και περιοριστικά και ως μέθοδος αποκλεισμού για κάτοικους που θέλουν μελλοντικά

να μετακομίσουν στην περιοχή. Ένας τοπικός κάτοικος δήλωσε:

«Φυσικά και είμαστε αντιμέτωποι με τον εκτοπισμό.

ακίνητης περιουσίας, τα μισθώματα παρουσίασαν γενική αύξηση της τάξης του 5%, ενώ στην Αττική αυξήθηκαν κατά 6,2%. Η RE/MAX παρέχει δεδομένα για τις τιμές των μακροχρόνιων μισθώσεων ανά τη γειτονιά, που λαμβάνονται σε ετήσια βάση και αφορούν ολόκληρη την οικιστική αγορά.

Exarcheia Sweet Anarchy Tour, μια «εμπειρία»-ξενάγηση που γίνεται

άτομο, ένας φοιτητής δεν μπορεί εύκολα να βρει ένα μέρος για να μείνει. Στην πραγματικότητα, δεν μπορεί να βρει καν ένα μέρος. Η όλη σύσταση της γειτονιάς αλλάζει. Ακόμη και οι πρόσφυγες και οι μετανάστες που ενοικίαζαν φθηνά διαμερίσματα (ισόγεια ή υπόγεια) εκτοπίζονται, καθώς ενώ αυτές οι κατοικίες δεν είναι ελκυστικές για μακροχρόνια ενοικίαση, είναι αρκετά δημοφιλείς για

καταλύματα βραχυχρόνιας μίσθωσης μετά την ανακαίνισή τους.

[…] Μια ηλικιωμένη κυρία, 70 ετών που ζούσε σε τέτοιου είδους

διαμέρισμα, λάμβανε την υποστήριξη των ανθρώπων της γειτονιάς

της. Και μια μέρα, η κυρία είχε φύγει. Την έδιωξαν επειδή αυτό το

διαμέρισμα, στο οποίο κανένας δεν ήθελε να μείνει, μετατράπηκε σε διαμέρισμα Airbnb»129

Επιπλέον πολλά από τα άτομα που εργάζονται στον καλλιτεχνικό τομέα, στεγάζουν τους χώρους τους σε ενοικιαζόμενες ιδιοκτησίες.

Η αύξηση των τιμών στα ενοίκια, αλλά και η μετατροπή των χώρων τους σε τουριστικά καταλύματα, έχει αναγκάσει πολλούς από αυτούς να μετακομίσουν σε άλλες περιοχές. Ιδιοκτήτης από κατάστημα σχεδίασης μπλουζών και εκτύπωσης αναφέρει: «Αναγκαστήκαμε να φύγουμε γιατί πούλησαν όλο το κτίριο. Στην πραγματικότητα το μετέτρεψαν σε ένα hostel για νέους. Στην αρχή προσπαθήσαμε να βρούμε ένα άλλο μέρος στα Εξάρχεια. Ήταν αδύνατο διότι τα ενοίκια για τους επαγγελματικούς χώρους στα Εξάρχεια είναι πολύ υψηλά».

Από τα αποτελέσματα της έρευνας της Re/Max, είναι ξεκάθαρο ότι υπάρχει μια ανθεκτικότητα στις αγοροπωλησίες ακινήτων, παρά την οικονομική και υγειονομική κρίση που επέφερε η πανδημία του κορονοϊού. Το lockdown αλλά και η τηλεργασία, ενίσχυσαν τη ζήτηση ενοικίασης ακινήτων. Ταυτόχρονα, αυτή η κατάσταση οδήγησε στην ανάδυση των ψηφιακών νομάδων, άτομα που δουλεύουν δηλαδή εξ αποστάσεως και μετακινούνται από το ένα μέρος στο άλλο ανά τακτά διαστήματα. Παραμένουν σε ένα μέρος για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ότι ένας τουρίστας, αλλά αυτό δεν αλλάζει την ιδιότητά τους, ότι αποτελούν και εκείνοι προσωρινοί επισκέπτες ή «κάτοικοι» σε ένα μέρος προσπαθώντας να ενσωματωθούν με τις καθημερινές συνθήκες το τόπου και να ζήσουν όπως και οι ντόπιοι. Η Ελλάδα αποτελεί ένα ιδανικό μέρος για έναν ψηφιακό νομά και λόγω του χαμηλού κόστους ζωής σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες του «αναπτυγμένου» κόσμου

τρόπο ζωής. Παρόλα αυτά, αυτή η κατάσταση φέρνει στην επιφάνεια εισοδηματικές ανισότητες, καθώς ένας νομάς μπορεί στην χώρα του να θεωρείται ότι ανήκει στην μεσαία τάξη, αλλά για τα δεδομένα της χώρα που επισκέπτεται να συγκαταλέγεται σε υψηλότερη εισοδηματική τάξη. Ένας διεθνής καλλιτέχνης που

μένει στην περιοχή αναφέρει ότι γνωρίζει αρκετούς καλλιτέχνες

και άτομα γενικά που μένουν με αυτόν τον τρόπο στην Αθήνα.

«Δουλεύουν εξ αποστάσεως, ή έχουν ένα σταθερό εισόδημα το

οποίο θα θεωρούταν μέσο για το Λονδίνο αλλά είναι υψηλό εδώ. Υπάρχει μια εκτενής μετακόμιση καλλιτεχνών στην Αθήνα».

Για τα Εξάρχεια και γενικά για το πλαίσιο της Αθήνας, όπου πολλές τοπικές συνθήκες αποτελούν εμπόδιο για τον αστικό της εξευγενισμό, η τουριστικοποίηση φαίνεται να αποτελεί μια πιο αποτελεσματική διαδικασία εξευγενισμού, καθώς συνήθως προκαλούνται αλλαγές με έναν bottom-up τρόπο. Για τη διαδικασία της τουριστικοποίησης των Εξαρχείων, η ιστορία τους και ο χαρακτήρας της γειτονιάς εμπορευματοποιείται, ενώ τα προβλήματά της και οι εξεγέρσεις της αποτελούν πλέον ένα θέαμα για τους τουρίστες. Ήδη υπάρχει μεγάλος κίνδυνος για τη μετατροπή τους σε ένα θεματικό πάρκο, στο οποίο όλη η πολιτιστική κληρονομιά εμπορευματοποιείται και αναπτύσσονται και πολλαπλασιάζονται υπηρεσίες ψυχαγωγίας και κατανάλωσης, που προορίζονται να εξυπηρετούν τις ανάγκες μόνο των τουριστών. Ήδη έχει προκληθεί κύμα αντιδράσεων από έργα που διεξάγονται και συνεισφέρουν στην τουριστικοποίηση της περιοχής, όπως είναι τα σχέδια για την ανάπλαση του λόφου Στρέφη και η δημιουργία της νέας γραμμής μετρό στην περιοχή. Ειδικά για τα έργα του μετρό, ο αντίλογος που αντιμετώπισε αυτή η πρωτοβουλία ήταν έντονος, καθώς η στάση θα βρίσκεται στην πλατεία Εξαρχείων, που αποτελούσε παραδοσιακά ένα μέρος συνάντησης, ανάπαυλας και κοινωνικοποίησης για τους κατοίκους της περιοχής.

Η ελλιπής παρέμβαση του κράτους και η στάση που κρατά σε αυτή την κατάσταση, σε συνδυασμό με τις ανύπαρκτες δημόσιες επενδύσεις, αφήνουν χώρο για ιδιωτικές επενδύσεις, τόσο στα ακίνητα όσο και στις επιχειρήσεις. Η αδιαφορία της τοπικής κυβέρνησης στο πλαίσιο της προστασίας των μακροχρόνιων ενοικιαστών, διαφαίνεται από τις περικοπές που λαμβάνουν χώρα σε κοινωνικές υπηρεσίες από την κεντρική κυβέρνηση. Την ίδια στιγμή, διατηρούν μια θετική υποστηρικτική στάση απέναντι στους ιδιωτικούς επενδυτές, μέσω προγραμμάτων, ένα από τα οποία είναι το Golden Visa. Μέσα από αυτό, δίνεται η δυνατότητα σε επενδυτές

να επενδύσουν σε ιδιοκτησίες στο κέντρο της Αθήνας. Δίχως τη

θέσπιση ουσιαστικών μέτρων για

60 Εκδήλωση άρνησης ενάντια στα Airbnb 61 Αστυνόμευση στα Εξάρχεια

3.5 Williamsburg, Brooklyn, Νέα Υόρκη, ΗΠΑ

3.5.1 Ένα σύντομο ιστορικό υπόβαθρο για το Williamsburg

Το 1792, ο Richard M. Woodhull, ένας σπεκουλαδόρος της αγοράς ακινήτων, αγόρασε τη γη που περιέβαλε το North Second Street στο Brooklyn, την τοπογράφησε και τη χώρισε σε οικόπεδα.

Ο σκοπός του για εκείνη την εποχή, ήταν να προσεγγίσει τους

Νεοϋορκέζους, σε αυτό που θεωρούνταν τότε ως προάστιο. Το 1800 συνέχισε με την ονομασία της περιοχής σε Williamsburg.

Στην αρχή, αυτή η πρωτοβουλία του δεν βρήκε πρόσφορο

έδαφος, όπως και αντίστοιχες προσπάθειες άλλων υπευθύνων

ανάπτυξης, που αποτύχαιναν μέχρι και τις αρχές του 1800, όπου

δημιουργήθηκαν δρόμοι, οι οποίοι συνέδεαν την ακτογραμμή με το εσωτερικό κομμάτι της περιοχής. Έτσι, η μετακίνηση από και προς την περιοχή έγινε πιο εύκολη και μαζί με αυτή, αυξήθηκε και το ενδιαφέρον των ανθρώπων να εγκατασταθούν και να εργαστούν στο Williamsburg. Από το 1827 και μετά, το Williamsburg ενσωματώθηκε στον αστικό ιστό ως χωριό.

Αρχικά, κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του 1830, προσήλθαν στην

περιοχή οι πρώτοι κάτοικοι, που ήταν άτομα από την Ιρλανδία, τη Γερμανία και την Αυστρία, οι οποίοι εγκαθίδρυσαν τις επιχειρήσεις

τους και εγκαταστάθηκαν εκεί. Κατόπιν, με τη δημιουργία της γέφυρας του Williamsburg, το 1903, χιλιάδες Εβραίοι διέσχισαν το ποτάμι και εγκαταστάθηκαν και εκείνοι με τη σειρά τους στην περιοχή. Μαζί με αυτούς, ακολούθησαν μετανάστες από την Ανατολική Ευρώπη, συμπεριλαμβανομένου της Λιθουανίας, της Πολωνίας και της ρωσίας, με αποτέλεσμα ο πληθυσμός της περιοχής να έχει διπλασιαστεί στο χρονικό διάστημα 1900 με 1920.

Το επόμενο μαζικό κύμα μετανάστευσης στην περιοχή έλαβε χώρα

τη δεκαετία του ΄60, όπου μεγάλος πληθυσμός Πορτορικανών

κατέφθασε στο Williamsburg, λόγω των πολλαπλών ευκαιριών

εργασίας που προσφέρονταν στο βιομηχανικό τομέα. Μέσα στη

δεκαετία του ΄80, η κοινότητα των ισπανόφωνων στην περιοχή

μεγάλωσε, συμπεριλαμβάνοντας άτομα από τη Δομινικανή

Δημοκρατία και τις χώρες της Λατινικής Αμερικής.

Στις αρχές της δεκαετίας του ’90, το προφίλ των μεταναστών

που κατέφθαναν στην περιοχή ξεκίνησε να αλλάζει, και μαζί με αυτό μεταμορφώθηκε και η γενική εικόνα της πόλης. Οι καινούργιοι μετανάστες αποτελούν άτομα του καλλιτεχνικού

τομέα, που δελεάστηκαν από τα χαμηλά ενοίκια που διέθετε τότε το Williamsburg σε σχέση με άλλες γειτονιές της Νέας Υόρκης, και άρχισαν να καταλαμβάνουν τους χώρους που λειτουργούσαν ως εργοστάσια. Αυτοί σηματοδότησαν και το πρώτο κύμα αστικού εξευγενισμού στην περιοχή (market-led gentrification).

Το Williamsburg βρίσκεται στο βορειοδυτικό μέρος του Brooklyn, ακριβώς απέναντι από τη γειτονιά Lower East Side στο Manhattan

και πλαισιώνεται στη δυτική μεριά του από το East River. Χαρακτηριστικό και κεντρικό στοιχείο της περιοχής, αποτέλεσε η βιομηχανική της δραστηριότητα. Λειτούργησε ως η βάση για

κάποια από τα πιο μεγάλα και σημαντικά εργοστάσια, μερικά των οποίων είναι το Pfizer Pharmaceuticals (1849), το Astral Oil

που αργότερα ονομάστηκε Standard Oil, το Brooklyn Flint Glass (αργότερα Corning Ware) και το Havemeyer και το διυλιστήριο ζάχαρης Elder (αργότερα Amstar και Domino αντίστοιχα).

Επιπλέον, πολλές από τις βιομηχανίες που διέθετε, βρίσκονταν

στην ακτογραμμή της περιοχής, στολίζοντάς της και αποτελώντας ορόσημα για αυτή.

Αποτελούσε ένα «χωνευτήρι πολιτισμών», καθώς απαρτιζόταν από πολλαπλές εθνικότητες. Το νότιο κομμάτι της περιοχής αποτελούνταν από ένα μεγάλο πληθυσμό χασιδικών Εβραίων. Ένα αντίστοιχο ποσοστό Πολωνών μεταναστών εντοπίζονταν στο βόρειο κομμάτι του Williamsburg που συνορεύει με το Greenpoint. Ένας αριθμός Ιταλών ζούσε στο ανατολικό Williamsburg και ένας μεγάλος πληθυσμός Λατίνων κατοικούσε στο νοτιοκεντρικό και νοτιοανατολικό κομμάτι της περιοχής. Κάθε κομμάτι της περιοχής

είχε εμφανή την παρουσία του εκάστοτε πληθυσμού από τα εθνικά

καταστήματα που διέθετε. Αυτές οι εθνικές ταυτότητες αποτέλεσαν

ένα ισχυρό κομμάτι για την οπτική ταυτότητα που είχε διαμορφωθεί στο αστικό τοπίο.

Λόγω του φτωχού οικιστικού αποθέματος, το Williamsburg

δεν θεωρούνταν μια γειτονιά που αναμένονταν εν δυνάμει να εξευγενιστεί. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το γεγονός πως

δεν αναφέρθηκε καν στην λίστα του Salin, το 1979, με τις περιοχές

που επρόκειτο να εξευγενιστούν. Κατά τη διάρκεια της δεκαετίας

του ’80, η περιοχή ήταν γνωστή στους κατοίκους της για την εγκληματικότητά της, για την παρουσία ναρκωτικών, συμμοριών και της πορνείας.

Μέσα στην επόμενη δεκαετία, όπως και σε άλλες περιοχές παγκοσμίως αλλά και ειδικά για το αστικό τοπίο της Νέας Υόρκης, ο αστικός εξευγενισμός ακολούθησε το μονοπάτι της αποβιομηχανοποίησης. Ειδικά σε αυτή την περίπτωση, εφαρμόζεται πλήρως η θεωρία που διαμόρφωσε ο Smith με βάση το χάσμα στη γαιοπρόσοδο130. Το Williamsburg είναι μια περιοχή έντονα αποβιομηχανοποιημένη, με εργοστάσια που λειτουργούν ακόμη,

αλλά και ένα μεγάλο εργοστασιακό κτηριακό απόθεμα, γεμάτο με εγκαταλελειμμένες αποθήκες. Τα περισσότερα εργοστάσια

είτε εγκατέλειψαν την περιοχή, είτε έκλεισαν μαζικά. Παρόλα αυτά, συνέχισαν να αποτελούν ακόμη, κομμάτι από το χτισμένο αστικό περιβάλλον της περιοχής.

Η «αυθεντικότητα» του Williamsburg ξεκίνησε σε μία σχεδόν επικίνδυνη γειτονιά που διέθετε χαμηλά ενοίκια, δίνοντας τη δυνατότητα σε άτομα με χαμηλή οικονομική δυνατότητα να διαμορφώσουν τους χώρους εργασίας τους, τον τύπο της περιοχής, καθώς και διάφορους τύπους τέχνης με ένα μικρό χρηματικό τίμημα. Ήδη από τη δεκαετία του ’80 άρχισε δειλά-δειλά να προσελκύει τους πρώτους εξευγενιστές. Το πρώτο «επίσημο» κύμα εξευγενιστών αποτέλεσαν οι καλλιτέχνες, οι συγγραφείς, οι γραφίστες, οι μουσικοί, οι επιπλοποιοί και οι παραγωγοί μέσων ενημέρωσης τη δεκαετία του ‘90. Όσον αφορά εκείνη την περίοδο, το 20% του πληθυσμού στο Williamsburg εργαζόταν στον καλλιτεχνικό τομέα, σε αντίθεση με το συνολικό πληθυσμό της Νέας Υόρκης, που άγγιζε το 4%131.

Με την ανάδυση του «καλλιτεχνικού πληθυσμού», η κάλυψη που δεχόταν η περιοχή σε μέσα μαζικής ενημέρωσης συνεχώς και μεγάλωνε. Το 1992, το New York Magazine, έκανε λόγο για το Williamsburg, ότι αποτελεί τη ‘νέα μποέμικη ζωή’, η οποία λειτουργεί ως προέκταση της υποκουλτούρας του Manhattan. Μια δεκαετία μετά την πρώτη διαφήμιση των Times, κάνουν ξανά αναφορά στην περιοχή, αυτή τη φορά όμως, ότι αποτελεί ένα βιώσιμο μέρος για να μείνεις132.

Η αυξανόμενη προβολή του Williamsburg ως το μέρος των «hipsters» κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του ΄90, επιβεβαιώνει την θεωρία της Jane Jacobs, ότι τα παλαιά κτήρια με χαμηλά ενοίκια, θα λειτουργούσαν ως εκκολαπτήρια για νέες δραστηριότητες133.

Ο συνδυασμός των οικονομικών μετασχηματισμών, της αναμόρφωσης των τάξεων και των νέων πολιτισμικών

απαιτήσεων, δημιούργησαν τις υλικές συνθήκες για τον αστικό

130 Ο Smith (1996) υποστήριξε ότι ο αστικός εξευγενισμός συμβαίνει όταν η διαφορά ανάμεσα στο πιθανό δυνατό ενοίκιο γης και το υπαρκτό, είναι αρκετή μεγάλη, για να αποκτηθεί ένα μεγάλο κέρδος από τους ιδιοκτήτες ή τους σπεκουλαδόρους. Στην περίπτωση της αποβιομηχάνισης, δημιουργείται η απαξίωση αυτών των αστικών τοπίων στις πόλεις, που παραδοσιακά αποτελούν τους χώρους της εργατικής τάξης.

131 Zukin, 2009 132 Παρόλα αυτά, οι οπτικές και υλικές ενδείξεις των αλλαγών και του αστικού εξευγενισμού, άρχισαν να λαμβάνουν χώρα στα τέλη της δεκαετίας του ’90 και να ταιριάζουν πλέον με τις προωθήσεις που γίνονταν στα μέσα ενημέρωσης.

133 Zukin, 2009

ΟΙ ΚΑΛΛΙΤΕΧΝΕΣ

εξευγενισμό134. Η δημοτικότητα της περιοχής αυξήθηκε χάρις στην τάση για κατανάλωση της κουλτούρας, η οποία ευδοκίμησε λόγω της κατάστασης στην οποία βρισκόταν η περιοχή, που θεωρούνταν ότι αποτελούσε και διαμόρφωνε την αυθεντικότητά της. Εκείνη την περίοδο, η έλλειψη επένδυσης και από ιδιωτικούς

φορείς και από το κράτος, έδωσε την ευκαιρία για να ανθίσει μια

νέα κουλτούρα. Επιχειρηματίες επανασχεδίασαν την περιοχή ως

ένα νέο μέρος για την indie μουσική, για την εναλλακτική τέχνη και

για τη δημοφιλή κουζίνα των εστιατορίων. Τα μέσα ενημέρωσης

άρχισαν να επικροτούν τα μπαρ και τα μαγαζιά που άνοιγαν στους

εγκαταλελειμμένους βιομηχανικούς χώρους, προσκαλώντας έτσι επισκέπτες στην περιοχή. Αυτό επαναπροσδιόρισε την εικόνα του Williamsburg και συνέβαλε στη διεθνή εξάπλωσή της.

Η κοντινή απόσταση της γειτονιάς από το πολύβουο και πολυσύχναστο Manhattan και η συνεχώς αυξανόμενη προώθησή της για τους χώρους παραστάσεων, τις καλλιτεχνικές γκαλερί, τα καφέ και τα μπαρ έβαλαν το Williamsburg στο χάρτη και το κατέστησαν δημοφιλές, ανάμεσα σε πολλούς επισκέπτες. Ένας όλο και αυξανόμενος αριθμός ατόμων, έσπευσε να ενταχθεί σε αυτή τη «μποέμικη» γειτονιά αναζητώντας κατοικία. Αυτό οδήγησε στον αστικό εξευγενισμό που είχε ως βάση του την κατοικία, καθώς μετασχηματίστηκαν αρκετοί βιομηχανικοί χώροι σε κτήρια τυπολογίας loft και σε πολυτελή διαμερίσματα, οδηγώντας στη δραματική αύξηση των ενοικίων. Αυτό μπόρεσε να επιτευχθεί, εν μέρει, και λόγω των πολιτικών και των κανονισμών για τα ενοίκια στην Νέα Υόρκη. Οι κανονισμοί εκείνη την περίοδο άλλαξαν και από πιο αυστηροί, μετατράπηκαν σε πιο ευέλικτους και πιο εύκολα εκμεταλλεύσιμους.

Από τις αρχές του 2000, το δημογραφικό της περιοχής άρχισε να αλλάζει αισθητά, με την κύρια παρουσία «λευκών» ατόμων, οι οποίοι ήταν συνήθως νέοι, ανήκαν στη μεσαία ή ανώτερη αστική τάξη και διέθεταν πτυχίο ανώτατης εκπαίδευσης. Σημαντικό στοιχείο ήταν, ότι αυτή η ομάδα των νέων κατοίκων βρίσκονταν σε συμφωνία με τις επιθυμίες για την ανάπτυξη νέων υπηρεσιών κατανάλωσης στη γειτονιά, οπότε κατέστη η διαδικασία του αστικού εξευγενισμού πιο εύκολη.

Μέχρι στιγμής, η ανάπτυξη και η δημιουργία της νέας αυθεντικότητας στην περιοχή, είχε επιτευχθεί χωρίς την παρέμβαση του κράτους, είτε με επιχορηγήσεις, είτε με τον καθορισμό της γης ότι υπάγεται για συγκεκριμένες χρήσεις. Πραγματοποιήθηκε με τη συμβολή ατόμων του καλλιτεχνικού τομέα, οι οποίοι έδρασαν ως

134 Hamnett, 2000

πολιτισμικοί επιχειρηματίες και μαγνήτες κεφαλαίου. Αυτό άλλαξε το 2005, όπου η διοίκηση του τότε δημάρχου Michael Bloomberg, παρά τις διαμαρτυρίες των κατοίκων, πέρασε το ψήφισμα για την ανάπλαση και αναβάθμιση της ακτογραμμής που συνόρευε με το East River και την αλλαγή στις χρήσεις γης. Έτσι, ξεκίνησε εκείνη τη χρονιά, η ανέγερση υψηλών πυκνών κτηρίων, με πολυτελή διαμερίσματα και η δημιουργία ενός ανοικτού πάρκου. Παρόλο που τα διαμερίσματα δημιουργήθηκαν με μια νομοθεσία που ανάγκαζε ένα μέρος αυτών να παραμένει σε οικονομικά προσιτές τιμές, ώστε να έχουν τη δυνατότητα οι υπεύθυνοι ανάπτυξης

ακινήτων να αναγείρουν μεγαλύτερα κτήρια, δεν συντέλεσε στη διατήρηση των χαμηλόμισθων κατοίκων της εργατικής τάξης στην περιοχή (inclusionary zoning).

Αυτό το πολεοδομικό σχέδιο αύξησε τον πληθυσμό της περιοχής

κατά 40.000 περίπου νέους κατοίκους, οι οποίοι ήταν αισθητά

πιο ευκατάστατοι από τον ήδη υπάρχον πληθυσμό, και αύξησε

και τις αξίες των ήδη υπαρχόντων ακινήτων, καθώς και τα έσοδα από τους φόρους ακίνητης περιουσίας. Η ανατροφοδότηση που

έλαβε αυτό το έργο από κριτικούς και από ερευνητές, είκαζε για ένα Μανχατανισμό του αστικού τοπίου και μια έντονη αλλαγή στο χαρακτήρα της γειτονιάς135, καθώς και τον εκτοπισμό ενός μεγάλου μέρους των ντόπιων κατοίκων. Έκτοτε, έχουν πραγματοποιηθεί αρκετά έργα αστικής ανάπλασης, με ένα από τα πιο χαρακτηριστικά να είναι η ανάπλαση του πρώην διυλιστηρίου ζάχαρης Domino, και πλέον η περιοχή είναι μια από τις πιο πολυσύχναστες και ακριβές γειτονιές στη Νέα Υόρκη.

ΕΝΟΤΗΤΑ 3.5.3 Η τουριστικοποίηση της περιοχής

Η Νέα Υόρκη είναι ένας από τους πιο δημοφιλείς ταξιδιωτικούς προορισμούς παγκοσμίως, και βρίσκεται υψηλά στην λίστα, όσον αφορά τους αριθμούς για την επισκεψιμότητά της. Μία από τις περιοχές που επιλέγουν να εξερευνήσουν, τόσο εγχώριοι επισκέπτες, όσο και διεθνείς, είναι το Williamsburg. Ήδη από το 2007, ο ταξιδιωτικός οδηγός Lonely Planet ονόμαζε το Brooklyn, το ευρύτερο δημοτικό διαμέρισμα που εντάσσεται η γειτονιά, ως έναν από τους κορυφαίους τουριστικούς προορισμούς.

Πολλοί ισχυρίζονται ότι το Williamsburg ήταν η γειτονιά που έκανε το Brooklyn να φαίνεται ελκυστικό. Στο Williamsburg βρισκόταν το αρχικό κέντρο της hipster κουλτούρας, που διέθετε συστάδες

135 Η Zukin αναφέρει πως αυτή η ενέργεια, η ανέγερση ουρανοξυστών στο παραλιακό μέτωπο, συνεισφέρει στον επιπρόσθετο Μανχατανισμό του Brooklyn. (Zukin 2009)

Central Park

Statue of Liberty

The Metropolitan Museum of Art

Empire State Building

Times Square

Brooklyn Bridge

The High Line

The Museum of Modern Art

Whitney Museum of American Art

Grand Central Terminal

Solomon R. Guggenheim Museum

9/11 Memorial

από καλλιτεχνικές γκαλερί, καφετέριες, μπαρ και μπουτίκ. Τέτοιου είδους μέρη, που ενδεικνύονταν για πολιτισμική κατανάλωση, δημιούργησαν μια ελκυστική εικόνα για μια γειτονιά που δεν ήταν μέχρι στιγμής ελκυστική και που ύστερα πυροδότησε μια εμπορική

αναγέννηση, μια εισροή στις κατοικίες και στους εύπορους

κατοίκους και τέλος, την ανέγερση νέων πολυτελών διαμερισμάτων

με εξωπραγματικά ενοίκια136. Μοιάζει σαν μια κλασική περίπτωση αστικού εξευγενισμού, μόνο που σε αυτήν την περίπτωση η

υποκουλτούρα των hipster, ήταν αυτή που δημιούργησε τη νέα μορφή αυθεντικότητας.

Το Williamsburg μεταμορφώθηκε από ένα βιομηχανικό τοπίο σε ένα ενεργό τοπίο για κατανάλωση. Εκτός από τις υπηρεσίες

κατανάλωσης, η περιοχή αυτή διαθέτει πολλαπλά μουσεία, πανεπιστήμια, χώρους μουσικής, χώρους μόδας, και σχεδιασμού. Αυτές οι υπηρεσίες έδωσαν το κίνητρο σε πολλούς ανθρώπους να μετακομίσουν σε αυτή την γειτονιά, είτε προσωρινά είτε για μακροχρόνιο διάστημα, δημιουργώντας νέους εξευγενισμένους

χώρους. Οι αλλαγές στις υπηρεσίες και στην αισθητική του αστικού χώρου, άλλαξαν τον οπτικό χαρακτήρα της γειτονιάς και δημιούργησαν καινούργιους χώρους, που ενισχύουν τον αστικό εξευγενισμό και την επένδυση ακινήτων.

Μπορεί να θεωρηθεί ως μια γειτονιά που έχει βιώσει τον σούπεραστικό εξευγενισμό137, δηλαδή έχει εξευγενιστεί επανειλημμένα

ανά την πάροδο των χρόνων. Ήδη από το πρώτο κύμα αστικού

εξευγενισμού, και με τη δημιουργία των κατάλληλων χώρων για κατανάλωση, άρχισε να προσελκύει εφήμερους επισκέπτες. Εκείνη

την περίοδο, γύρω στα μέσα του 2000, παρατηρούνταν και η

αρχή μιας υποτυπώδους ενοικίασης ακινήτων ως βραχυχρόνιες

μισθώσεις, που σε καμία περίπτωση δεν μπόρεσε να φτάσει την

έκταση που πήρε μέσω της χρήσης αντίστοιχων ηλεκτρονικών

πλατφορμών. Ένας από τους ερευνητές του αστικού εξευγενισμού

αναφέρει συγκεκριμένα για εκείνη την περίοδο: «Στο Williamsburg

βλέπω την υλική ανάδυση ενός νέου καλλιτεχνικού κόσμου (και

όχι μόνο των ‘τεχνών’ αλλά και φαγητών, ρούχων και επίπλων

για το σπίτι): νέοι καλλιτέχνες, νέες γκαλερί, νέες δημοσιεύσεις

που στοχεύουν στην τέχνη και νέα μέσα διαμοιρασμού (μέσω ιστοσελίδων)»138. Η περίοδος των χωρικών αυτών αναδιαρθρώσεων και αναπλάσεων στην περιοχή, ήταν κομβική για τη μαζική διάδοση και χρήση των πλατφορμών βραχυχρόνιας ενοικίασης, που ήταν επρόκειτο να αναδυθούν σε λίγα χρόνια από τότε.

136 Zukin, 2009

137 Lees, 2003

138 Patch, 2004

Η εύκολη πρόσβαση του Williamsburg από το Manhattan, που αποτελεί το νούμερο ένα τουριστικό κέντρο της Νέας Υόρκης, το αναβαθμισμένο παραλιακό μέτωπο, η παρακαταθήκη της βιομηχανικής αρχιτεκτονικής και οι πολιτισμικές υπηρεσίες

του, οδηγούν πολλούς επισκέπτες να το επιλέγουν για την προσωρινή διαμονή τους. Όπως και σε άλλες περιοχές, έτσι και στο Williamsburg, το Airbnb δημιούργησε χάσμα ενοικίων και οι σπιτονοικοκύρηδες μετέτρεψαν την προμήθεια κατοικιών σε βραχυχρόνιες μισθώσεις για να κεφαλαιοποιήσουν πάνω σε αυτό το χάσμα. Σήμερα, κατέχει τον υψηλότερο αριθμό Airbnb στην Νέα

Υόρκη, μετά το Bedford-Stuyvesant, περιοχή που γειτνιάζει με το Williamsburg, η οποία ανήκει επίσης στο Brooklyn, ξεπερνώντας με διαφορά γειτονιές που υπάγονται στο Manhattan.

Για αρκετούς κατοίκους της Νέας Υόρκης αποτέλεσε ένα

σταθερό μέσο ώστε να επιβιώσουν στην κρίση. Δεδομένου της αβεβαιότητας και της κατάστασης ανασφάλειας που έχουν τα καθεστώτα εργασίας στις ΗΠΑ, η κατοχή και η εκμετάλλευση ενός επιπλέον ακινήτου για την απόκτηση εισοδήματος φαίνεται να είναι μια τακτική που ακολουθούν αρκετοί πολίτες. Σε αυτή ακριβώς την κατάσταση αναφέρεται και ένας κάτοικος της περιοχής, που μετά από την απόλυσή του, αποφάσισε να εκμισθώσει το διαμέρισμά

του στην πλατφόρμα Airbnb. Η σύζυγός του επικροτεί το Airbnb διότι τους έδωσε την δυνατότητα να παραμείνουν «περήφανοι»

κάτοικοι της Νέας Υόρκης. Συγκεκριμένα αναφέρει: «[Το Airbnb]

μας έδωσε τη δυνατότητα να διατηρήσουμε το δικό μας νοικοκυριό

‘οικονομικά προσιτό’, και μας βοήθησε να μοιραστούμε τη μαγεία της γειτονιάς μας με επισκέπτες που μπορεί να μην έφευγαν ποτέ

από το Manhattan (ή να μην τα κατάφερναν να έρθουν στην

πόλη αν η μοναδική τους επιλογή ήταν ένα ξενοδοχείο». Παρόλο

που επικρατούν αρκετές παρόμοιες απόψεις για το Airbnb με την προαναφερθείσα, οι επιπτώσεις που είχε, τόσο στο οπτικό τοπίο

της γειτονιάς, όσο και στο προσιτά οικονομικά οικιστικό απόθεμα είναι ευρέως αισθητές. Από αναλύσεις του Stulberg για τις γειτονιές Williamsburg και Greenpoint, οι οποίες συνορεύουν, υπονοείται ότι με την αφαίρεση των μακροχρόνιων ενοικιάσεων από την ενοικιαστική αγορά και με τη μετατροπή τους σε βραχυχρόνιες, η μέση τιμή ενοικίου αυξήθηκε κατά 1,2 με 2,3%, που αντιστοιχεί σε $39 με $69139. Σε μια πιο πρόσφατη έρευνα του Stringer, για τις ίδιες γειτονιές, φαίνεται ότι το Airbnb είναι υπαίτιο για την αύξηση των ενοικίων κατά 62,6%140

139 Ανάλυση του Stulberg στις επιδράσεις του Airbnb στα ενοίκια στο Williamsburg/ Greenpoint (Stulberg, 2015).

140 Έρευνα του Stringer το 2018, για τη σχέση του Airbnb και των τιμών μίσθωσης για τις χρονιές 2009-2016 στη Νέα Υόρκη (Stringer, 2018).

Το Airbnb σε αυτή τη γειτονιά βρήκε τα κατάλληλα θεμέλια για να αναπτυχθεί, καθώς η γειτονιά, σε μετέπειτα έκφανση του αστικού εξευγενισμού της, άρχισε να βιώνει μια έντονη τουριστικοποίηση. Το Airbnb εκμεταλλεύτηκε αυτή την κατάσταση και ήρθε να την εντατικοποιήσει και να την ενισχύσει. Οι επιδράσεις που έχει η τουριστικοποίηση, σε συνδυασμό με τις πλατφόρμες βραχυχρόνιας μίσθωσης, έχουν μεταποιήσει περεταίρω την ταυτότητα του Williamsburg. Αυτή η γειτονιά, που τη συνέθετε μία πληθώρα πολιτισμών και εθνικοτήτων, αποτελεί πλέον μία ανάμνηση αυτών, καθώς αυτές είναι λιγοστές ή έχουν εξαλειφθεί.

Σε κάποια οικοδομικά τετράγωνα παραμένουν κάποια εθνικά τοπικά καταστήματα, ως μια μακρινή ανάμνηση των αρχικών κατοίκων. Οι τωρινοί της κάτοικοι, διαθέτουν λίγα έως μηδαμινά κοινά χαρακτηριστικά με τους αρχικούς κατοίκους, σε αντίθεση

με τους προσωρινούς επισκέπτες. Οι κάτοικοι που ζούσαν στην περιοχή πριν το 1990 δεν μπορούν πλέον, ούτε να ταυτιστούν, ούτε να αναγνωρίσουν την περιοχή. Ένα χρόνιος κάτοικος αναφέρει:

«Τι κάνουμε όταν μια κοινότητα δεν είναι πια γεμάτη με γείτονες;», αναφερόμενος στις συνεχόμενες δημογραφικές αλλαγές.

Η οικονομία στο Brooklyn και ο τουρισμός έχει ανθίσει, συντελώντας στο να αποτελέσει μια από τις πιο ακριβές περιοχές

στη Νέα Υόρκη. Οι νέοι χώροι κατανάλωσης και διασκέδασης

που αναπαράγονται, εξυπηρετούν, σχεδόν αποκλειστικά, τις υλιστικές ανάγκες των πιο εύπορων κατοίκων της γειτονιάς και των προσωρινών επισκεπτών. Τα απομεινάρια των πολιτισμικών χώρων, λειτουργούν πλέον ως ένα μέσο εμπορευματοποίησης της γειτονιάς από τους υπεύθυνους ανάπτυξης και η καλλιτεχνική τάξη που παρήγαγε και συντήρησε αυτή την κουλτούρα, σταδιακά εκτοπίστηκε. Σε αυτήν την περίπτωση, η τουριστικοποίηση δεν συμπεριλαμβάνει και αφορά μόνο τις ταξικές ανισότητες, αλλά ένα ευρύτερο πρόβλημα ταυτότητας του τόπου.

3.6 Συμπεράσματα για τις μελέτες περίπτωσης

Μελετήθηκαν τέσσερις γειτονιές σε μεγαλουπόλεις, οι οποίες με μια φευγαλέα ματιά, δεν μπορούν να θεωρηθούν ότι συσχετίζονται έντονα. Παρόλα αυτά, μέσω της ανάλυσής τους, κατανοούνται οπτικές και διάφοροι παράγοντες που λειτούργησαν συστηματικά, έτσι ώστε να καταλήξουν στην τωρινή τους κατάσταση. Μέσω αυτών των οπτικών, μπορεί να σχηματιστεί μια άποψη και μια επιθυμία για διερεύνηση του τι μπορούμε να προσμένουμε στο μέλλον, σχετικά με τις διαδικασίες της τουριστικοποίησης, πώς μπορούν να εξομαλυνθούν, καθώς και την ποιότητα τύπου πόλεων και γειτονιών που επιθυμούμε να κατοικήσουμε. Μπορούν,

επιπλέον, να λειτουργήσουν ως εφαλτήριο και να πυροδοτήσουν περισσότερες ποιοτικές καθώς και ποσοτικές έρευνες, για τις οποίες δημιουργείται επιτακτική ανάγκη, και είναι κρίσιμες για την πλήρη και ορθή αξιολόγηση της κατάστασης.

Στην αρχή της έρευνας, o στόχος ήταν το πόρισμα που θα προέκυπτε να παραλληλιζόταν, τόσο με ποσοτικά στοιχεία, όσο και με ποιοτικά. Παρόλα αυτά, τα ποσοτικά στοιχεία που συλλέχθηκαν

ήταν ελλιπή, γι’ αυτό και δεν συμπεριλήφθηκαν στις ξεχωριστές αναλύσεις για την κάθε γειτονιά.

Αρχικά, και οι τέσσερις γειτονιές ανήκουν στις μητροπόλεις των εκάστοτε χωρών και αποτελούν εξίσου σημαντικούς και δημοφιλείς τουριστικούς προορισμούς. Διαθέτουν σχεδόν αντίστοιχο

ποσοστό καταλυμάτων Airbnb, κατ’ αναλογία με το συνολικό ποσοστό της εκάστοτε πόλης που ανήκουν. Στο Williamsburg βρίσκονται 2.391 αγγελίες Airbnb που αντιστοιχούν στο 6.4% ολόκληρων των αγγελιών για την πόλη141, στην γοτθική συνοικία

βρίσκονται ενεργές 997 αγγελίες Airbnb, που αντιστοιχούν

στο 6% ολόκληρων των αγγελιών της πόλης142, στα Εξάρχεια υπάρχουν 740 ενεργές αγγελίες Airbnb που αντιστοιχούν στο 6,5% ολόκληρων των αγγελιών για την πόλη143 και τέλος στη Le Marais, βρίσκονται ενεργές 4.036 αγγελίες Airbnb, αριθμός που αντιστοιχεί στο 7,2% ολόκληρων των αγγελιών για την πόλη144,145. Στην περίπτωση του Williamsburg και της Γοτθικής Συνοικίας, το ποσοστό των καταλυμάτων κατανέμεται σχεδόν εξίσου ανάμεσα στο διαμοιρασμό ολόκληρου του διαμερίσματος και των ιδιωτικών δωματίων, ενώ στις περιπτώσεις των Εξαρχείων και της Le Marais, η ενοικίαση αφορά στο μεγαλύτερο ποσοστό ολόκληρα διαμερίσματα146

Όσον αφορά την προσπάθεια της ποσοτικής ανάλυσης και αξιολόγησης των επιπτώσεων των βραχυχρόνιων μισθώσεων στις

γειτονιές, ο μόνος φορέας που παρέχει δεδομένα για τα ποσοστά

και τον τύπο των καταλυμάτων Airbnb, είναι το Inside Airbnb. Ένα

από τα μειονεκτήματα αυτής της πλατφόρμας είναι ότι παρόλο

141 Δεδομένα με βάση αναφοράς τις 3 Ιουνίου 2022, πηγή Inside Airbnb.

142 Δεδομένα με βάση αναφοράς τις 7 Ιουνίου 2022, πηγή Inside Airbnb.

143 Δεδομένα με βάση αναφοράς τις 17 Ιουνίου 2022, πηγή Inside Airbnb.

144 Δεδομένα με βάση αναφοράς τις 6 Ιουνίου 2022, πηγή Inside Airbnb.

145 Η περιοχή, εκτείνεται σε δύο διαμερίσματα στο Παρίσι, στο 3ο και στο 4ο, καταλαμβάνοντας μέρη από το καθένα. Η πλατφόρμα Inside Airbnb, για την περίπτωση του Παρισιού, χωρίζει τα δεδομένα για το κάθε διαμέρισμα και όχι για τις εκάστοτε γειτονιές. Για λόγους διευκόλυνσης, λαμβάνονται και συνδυάζονται τα δεδομένα για ολόκληρο το 3ο (Temple) και 4ο διαμέρισμα (Hôtel de Ville). Γι’ αυτό, ο αριθμός των καταλυμάτων που θα προκύψει στην παρακάτω ανάλυση για τη Le Marais, θα είναι λίγο μεγαλύτερος από τον πραγματικό αριθμό. 146 Βλέπε το αναλυτικό διάγραμμα στις επόμενες σελίδες (194-195).

με αίτημα και καταβάλλοντας ένα μεγάλο χρηματικό ποσό. Αυτός ο παράγοντας

λειτουργεί περιοριστικά για ερευνητές που διεξάγουν μόνοι τους την έρευνα και δεν υποστηρίζονται από κονδύλια άλλων. Επίσης, τα δεδομένα που συλλέγει δεν μπορούν να θεωρηθούν 100% ακριβή, καθώς δεν υπάρχει πλήρης διαφάνεια από την ίδια την πλατφόρμα του Airbnb για τα στοιχεία που κοινοποιεί.

Ακόμα ένας περιοριστικός παράγοντας για την ποσοτική ανάλυση των βραχυχρόνιων καταλυμάτων, είναι ότι υπάρχουν

και άλλοι πάροχοι για τη μίσθωσή τους, είτε μέσω ηλεκτρονικών

πλατφορμών, είτε μέσω παραδοσιακών μέσων, που δεν είναι τόσο εύκολα εντοπίσιμα, καθώς δεν αφήνουν ηλεκτρονικό αποτύπωμα. Κάποιοι από αυτούς, περιορίζονται στο τοπικό επίπεδο της κάθε χώρας και έχουν μικρή κλίμακα επιρροής και άλλοι αποτελούν αντίστοιχες πλατφόρμες με αυτή του Airbnb. Μερικές από τις πιο δημοφιλείς διεθνείς πλατφόρμες που χρησιμοποιούν οι προσωρινοί επισκέπτες είναι το Booking, το Expedia, το VRBO, το Homestay και το TripAdvisor. Μέχρι στιγμής, είναι αδύνατη η απόκτηση των δεδομένων από όλους τους φορείς, ώστε να διαμορφωθεί μια έγκυρη εικόνα για το ποσοστό των καταλυμάτων βραχυχρόνιας μίσθωσης που αφαιρούνται από την αγορά ενοικίασης. Επιπρόσθετα, σχετικά με αυτή την προσέγγιση, τα δεδομένα για τον αριθμό των νοικοκυριών, τόσο για ολόκληρη την πόλη, όσο και για τις γειτονιές που μελετήθηκαν δεν γίνονται ευρέως διαθέσιμα, οπότε λόγω αυτού, δεν μπορεί να γίνει σύγκριση και ανάλυση για τον αντίκτυπο που έχουν στην εύρεση προσιτής οικονομικά κατοικίας, καθώς και στο ποσοστό αύξησης των ενοικίων.

Όσον αφορά την ποιότητα των γειτονιών και τις αναδιαρρυθμίσεις που έλαβαν χώρα, δύο από τις γειτονιές μελέτης, η Le Marais και το Williamsburg θεωρούνται «μετά-εξευγενισμένες» και «σούπερεξευγενισμένες» με την έννοια ότι έχουν βιώσει τον αστικό εξευγενισμό επανειλημμένα ανά την πάροδο των χρόνων, ενσωματώνοντας βαθιά τους αντίκτυπους του στο αστικό πλαίσιο, διαθέτοντας ήδη μεγάλο ποσοστό αυξήσεων στα ενοίκια και μεγάλο εκτοπισμό τις τελευταίες προηγούμενες δεκαετίες, μεταμορφώνοντάς τες έτσι σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό, σε εύπορες γειτονιές. Σε αυτό το χαρακτηριστικό μπορεί να αποδοθεί το γεγονός δυσκολίας εντόπισης πρόσφατων ερευνών, τόσο ποιοτικών, με μορφή συνεντεύξεων ή προσωπικών παρατηρήσεων, όσο και ποσοτικών. ίσως αυτή η έλλειψη ερευνών να υπονοεί και μια

Le Marais, Παρίσι, Γαλλία

μεγαλύτερη αλλαγή δημογραφικού στον ντόπιο πληθυσμό από

αυτή που ήδη αναμένεται, με κατοίκους που ταυτίζονται πλήρως ή σε μεγάλο βαθμό με τα χαρακτηριστικά των εφήμερων επισκεπτών

και που διαθέτουν την οικονομική δυνατότητα να υποστηρίξουν τις

αυξήσεις στο κόστος ζωής, γι’ αυτό και να μην εντοπίζονται τόσο

έντονες διαμαρτυρίες ή κίνητρα για έρευνα. Σε αντίθεση με αυτές,

για τη Γοτθική Συνοικία και τα Εξάρχεια, υπήρχε η δυνατότητα

εύρεσης και αξιολόγησης πολλών ερευνών, που οδήγησε σε πιο

επίκαιρα και έγκυρα πορίσματα.

Και οι τέσσερις γειτονιές πριν την κύρια τουριστικοποίησή τους, που συνέβαλε στη μεταβολή της ταυτότητάς τους, αποτελούσαν κέντρα που αντικατόπτριζαν την μποέμικη ζωή. Σημαντικός παράγοντας, επίσης, που συντέλεσε στη δημοτικότητά τους και την περεταίρω τουριστικοποίησή τους, είναι και η κεντρική τους θέση, η εύκολη προσβασιμότητα σε άλλες τουριστικές γειτονιές και σε δημοφιλή αξιοθέατα. Ο τρόπος που πυροδοτήθηκε η τουριστικοποίηση στις περιπτώσεις του Williamsburg, των Εξαρχείων και της Le Marais

είναι αρκετά πανομοιότυπος, ενώ στην περίπτωση της Γοτθικής συνοικίας διαφέρει, καθώς το κράτος, η τοπική κυβέρνηση και οι αστικές πολιτικές συνέβαλαν ώστε να διαμορφωθούν και να αξιοποιηθούν κατάλληλα οι δημόσιοι χώροι, οι ήδη υπάρχοντες

υποδομές, οι πολιτισμικοί χώροι και οι υπηρεσίες κατανάλωσης.

Στις υπόλοιπες τρεις περιπτώσεις, σημαντικό ρόλο έπαιξε η

παρουσία συγκεκριμένων ομάδων, της κοινότητας λοάτκι και των καλλιτεχνών, που έκαναν κατάλληλους τους χώρους για

αυτούς και προσέλκυσαν στη συνέχεια την περαιτέρω επένδυση

κεφαλαίου και την μετέπειτα παρέμβαση του κράτους και ιδιωτικών επενδύσεων.

Το Airbnb συνεισφέρει σε μια συνεχόμενη διαδικασία τουριστικοποίησης που έχει τη δυνατότητα να πραγματοποιήσει τη μετατροπή του αστικού περιβάλλοντος με έναν bottom-up τρόπο. Αυτή η διαδικασία μπορεί να παρατηρηθεί κυρίως στις οικιστικές περιοχές που διαμορφώθηκαν από διαδικασίες αστικού εξευγενισμού, όπως είναι οι τρεις τελευταίες περιπτώσεις. Με αυτόν τον τρόπο, ο αστικός εξευγενισμός και ο τουριστικός αστικός εξευγενισμός συμπληρώνουν ο ένας τον άλλον και ενθαρρύνουν τη μετατροπή συγκεκριμένων γειτονιών.

Σε όλες τις περιπτώσεις, πριν την έναρξη του αστικού εξευγενισμού ή της τουριστικοποίησης, σημειώθηκε μια περίοδος αποεπένδυσης και απαξίωσης του κεφαλαίου. Τα αποτελέσματα που έχει η τουριστικοποίηση στο αστικό τοπίο των τεσσάρων γειτονιών σε μεγαλύτερο ή μικρότερο βαθμό είναι κοινά. Οι γειτονιές πλέον αποτελούν μια παιδική χαρά για τη μεσαία ή ανώτερη αστική τάξη, με χώρους κατανάλωσης, διασκέδασης και πολιτισμικές δομές.

Οι προσωρινοί επισκέπτες έχουν αρκετά κοινά όσον αφορά τις επιθυμίες τους και τα χαρακτηριστικά τους, βιώνουν τον χώρο με τον ίδιο τρόπο, καθώς και επιθυμούν για το διάστημα που επισκέπτονται τον τόπο να αποκτούν όσο το δυνατόν την πιο αυθεντική εμπειρία. Στους υπάρχοντες κατοίκους όμως, προκαλεί αισθήματα αποξένωσης από το ίδιο τους το μέρος, το κλείσιμο πολλών τοπικών καταστημάτων που συχνάζουν, υποβάθμιση της ποιότητας της καθημερινής τους ζωής, διατάραξη της κοινότητας, μείωση των δημοσίων χώρων που ξαποσταίνουν και κοινωνικοποιούνται, αύξηση του κόστους ζωής, μείωση του διαθέσιμου οικιστικού αποθέματος, ένα συνεχή κίνδυνο για τον εκτοπισμό τους και προβλήματα ατμοσφαιρικής ρύπανσης και ηχορύπανσης.

Παρόλα αυτά, και οι προσωρινοί επισκέπτες και οι ντόπιοι κάτοικοι, μπορούν να θεωρηθούν ως χαρακτήρες κλειδιά, που καταναλώνουν και παράγουν αστικούς χώρους. Η διαμόρφωση των τουριστικοποιημένων περιοχών είναι ένα αποτέλεσμα των τουριστικών δραστηριοτήτων, με τους επισκέπτες να είναι παρόντες

και να κάνουν κατάλληλα για αυτούς δημόσιους και ιδιωτικούς χώρους στην πόλη. Και οι τουριστικές δραστηριότητες και η παρουσία των τουριστών αποτελούν δυναμικούς παράγοντες

στο μακροχρόνιο πλαίσιο που δημιουργεί ερωτήσεις για τις μελλοντικές αναπτύξεις.

Η ανάδυση των σύγχρονων ψηφιακών νομάδων, που αρχίζουν να γίνονται όλο και πιο ορατοί στο αστικό περιβάλλον με την εξάπλωση και διάδοση της τηλεργασίας, θα πρέπει να ληφθεί ως ένας πολύ σημαντικός παράγοντας για να εξεταστεί και σίγουρα θα αποτελέσει εφαλτήριο για έρευνες στο μέλλον. Το κύριο θέμα που θα πρέπει να ληφθεί υπόψιν είναι ότι παρόλο που οι ψηφιακοί νομάδες παραμένουν σε ένα μέρος για μεγαλύτερο χρονικό διάστημα από ό,τι ένας τουρίστας, αυτό δεν αλλάζει την ιδιότητά τους, ότι αποτελούν και εκείνοι δηλαδή προσωρινοί επισκέπτες ή «κάτοικοι» σε ένα μέρος, προσπαθώντας να ενσωματωθούν με τις καθημερινές συνθήκες του τόπου και να ζήσουν όπως και οι ντόπιοι. Χώρες όπως η Ελλάδα και η Ισπανία, αποτελούν ένα ιδανικό μέρος

για έναν ψηφιακό νομά και λόγω του χαμηλού κόστους ζωής

σε σχέση με τις υπόλοιπες χώρες του «αναπτυγμένου» κόσμου

και λόγω του ευνοϊκού κλίματος. Οι εισοδηματικές ανισότητες

ανάμεσα στους νομάδες και στους ντόπιους κατοίκους, υπάρχει πιθανότητα να κάνουν πιο δυσμενείς τις συνθήκες ζωής για τους δεύτερους, όσον αφορά την οικονομική προσιτότητα των διαθέσιμων υπηρεσιών.

Υπάρχει ακόμη μεγάλος δρόμος για την ολιστική κατανόηση του αντίκτυπου που έχει η τουριστικοποίηση σε ένα τόπο. Είναι

κρίσιμο να μην σταματήσουν να λαμβάνουν χώρα έρευνες, τόσο ποσοτικές, όσο και εμπειρικές με τη μορφή συνεντεύξεων σε ντόπιους κατοίκους, καθώς το φαινόμενο είναι μεταβλητό και απρόβλεπτο, με καινούριες μεταβλητές να προστίθενται και να αφαιρούνται παράγοντες. Μέχρι στιγμής, υπάρχουν λίγα έως και μηδαμινά εμπειρικά στοιχεία, που δείχνουν πώς οι βραχυχρόνιες

μισθώσεις μεταμορφώνουν τις κοινωνίες από ποιους βρίσκουν αντίσταση, τον λόγο και το πώς αυτό λαμβάνει χώρα.

Μεγάλης σημασίας, επιπλέον, είναι και η επανεξέταση και θέσπιση

ουσιαστικών μέτρων, τόσο για τις βραχυχρόνιες μισθώσεις, όπως

και για την προστασία των χρόνιων κατοίκων και των ευάλωτων στρωμάτων. Παρόλο που ήδη υπάρχουν ισχυροί κανονισμοί στις

πόλεις όπου μελετήθηκαν οι γειτονιές, με βάση τα δεδομένα από

το Inside Airbnb, εξακολουθεί να παρατηρείται ένας σημαντικός

αριθμός σε κάθε γειτονιά που δεν έχει άδεια ή απαλλάσσεται από τις εκάστοτε φορολογίες. Οπότε, είναι αναγκαία και η εξασφάλιση ότι εφαρμόζονται και τηρούνται άνευ εξαιρέσεως. Τέλος, είναι σημαντικό να γίνεται έλεγχος και να υπάρχει όριο στον αριθμό μίσθωσης βραχυχρόνιων καταλυμάτων, ώστε να εξαλειφθούν οι «ιδιοκτήτες-επιχειρήσεις» στο Airbnb.

Παρόλο που έχουν περάσει αρκετές δεκαετίες από όταν

πρωτοκαθιερώθηκε ως όρος ο αστικός εξευγενισμός, η διαδικασία

του αποτελεί ακόμη και σήμερα ένα περίπλοκο φαινόμενο.

Μέσω της αναδρομής στις βασικές εκφάνσεις και θεωρίες που

αναπτύχθηκαν για το θέμα στην πρώτη θεματική ενότητα, μπορεί

να γίνει πιο εύκολη η κατανόηση και η προσαρμογή των θεωριών στα σύγχρονα δεδομένα και συγκεκριμένα στο φαινόμενο του τουριστικού αστικού εξευγενισμού. Είναι εφικτό επίσης, να γίνει και

μια κριτική σύγκριση όσον αφορά τον τρόπο που εφαρμόζονται σε αυτόν.

Μέχρι στιγμής, οι ερευνητές έχουν χωρίσει τις εκφάνσεις του αστικού εξευγενισμού σε πέντε ξεχωριστά χρονολογικά κύματα, ανάλογα με τις διαφοροποιήσεις που είχε ανά τα χρόνια. Δεδομένου ότι ως επί το πλείστον τα κύματα αυτά πυροδοτούνται με την έναρξη κάποιας κρίσης, κυρίως οικονομικής, θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι η υγειονομική κρίση της πανδημίας και η οικονομική κρίση που θα ακολουθήσει με τις συνεχόμενες αυξήσεις, τόσο στο κόστος ζωής, όσο και στην ενοικιαστική αγορά, σηματοδοτούν την έναρξη του 6ου κύματος του αστικού εξευγενισμού, που υποθάλπεται από τις βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων και την τουριστικοποίηση ενός τοπίου.

Στις μελέτες που έχουν γίνει για τον τουρισμό, η αλληλεπίδραση της τουριστικής ανάπτυξης και των αστικών αναδιαμορφώσεων μπορεί να θεωρηθεί ως ένας τομέας που είχε αγνοηθεί στην αρχή147. Σχετικά με την πλατφόρμα του Airbnb, το μεγαλύτερο δίλημμα που προκύπτει, είναι στην αντιμετώπιση και αντίληψή του, όπως και των αντίστοιχων ηλεκτρονικών πλατφορμών. Σε μια πρώτη προσέγγιση για την κατανόηση των επιρροών των βραχυπρόθεσμων μισθώσεων και το πώς επιδρούν με το αστικό τοπίο που προσαρτώνται, αλλά και το πώς επηρεάζουν τους προϋπάρχοντες κατοίκους των περιοχών αυτών, το μεγαλύτερο ερώτημα που αναδύεται είναι, αν τελικά το Airbnb αποτελεί μια απειλή ή είναι παράγοντας νέων ευκαιριών.

Το Airbnb ακολουθεί ένα πολυπαραγοντικό μοτίβο επέκτασης. Κάποιες περιοχές εμφανίζονται υπερβολικά προσοδοφόρες στους επισκέπτες, λόγω της τοποθεσίας τους, σε σχέση με τα πιο σημαντικά αξιοθέατα ή και της κεντρικής τους τοποθεσίας. Άλλες, επειδή βρίσκονται σε απόσταση περπατήματος από τα πιο γνωστά μέρη ψυχαγωγίας και πολιτισμού και άλλες για τη βολική τους

147 Ashworth & Page, 2011

προσβασιμότητα με τα μέσα μεταφοράς. Οι ιδιοκτήτες, οι οποίοι

διαθέτουν τα πιο προνομιακά καταλύματα με βάση την τοποθεσία

τους και τη μορφή τους, συνήθως είναι εκείνοι που επωφελούνται

τα μεγαλύτερα οφέλη, κάνοντας έτσι την ανισότητα στο εισόδημα

πιο έντονη. Τις σοβαρές συνέπειες αυτών, τις υφίστανται οι ευάλωτες πληθυσμιακές ομάδες.

Λαμβάνοντας υπόψιν τα παραδείγματα που αναλύθηκαν αλλά

και παρατηρώντας τους τόπους στους οποίους λαμβάνει χώρα, η πιο πολυσυζητημένη και πιο εύκολα αντιληπτή συνέπεια της

πλατφόρμας Airbnb, είναι η συνεισφορά της και η πίεση που ασκεί στις υψηλότερες τιμές ενοικίων και ακινήτων. Για αυτό το δεδομένο όμως θα πρέπει να ληφθεί περαιτέρω υπόψιν και το υπόβαθρο της οικονομικής κρίσης (τουλάχιστον όσον αφορά τον ελλαδικό χώρο) και η διασφάλιση για έξοδο από αυτή, με την επένδυση σε αυτόν τον τομέα, καθώς αποτελεί ένα μέσο για αναζωπύρωση της κτηματομεσιτικής αγοράς. Στο πλαίσιο της καθημερινής οικονομίας σε πολλές χώρες, αυτή η αύξηση έχει αποτελέσει

ένα μέσο για πολλούς σπιτονοικοκύρηδες που επιχειρούν να αυξήσουν το εισόδημά τους, αποφεύγοντας τα ρίσκα που έχει η μακροχρόνια ενοικίαση, όπως είναι τυχόν ζημιές ή και απλήρωτοι λογαριασμοί. Ταυτόχρονα, επιτρέπει και σε ένα μέρος από αυτούς

να συνεχίζουν να διαμένουν σε γρήγορα εκτιμώμενες αγορές ακινήτων. Μέσα σε αυτό το πλαίσιο, η μετατροπή των κατοικιών σε καταλύματα για επισκέπτες, αποτελεί μια αλλαγή στη σημασία της οικίας: από ένα καταφύγιο σε έναν τρόπο για να πραγματοποιηθεί επένδυση κεφαλαίου148.

Αποτέλεσμα της συνεχώς αυξητικής τάσης, που παρουσιάζουν

και οι τιμές των ακινήτων αλλά και το κόστος διαβίωσης σε εξευγενισμένες γειτονιές, αλλά και η υποβίβαση της ποιότητας της καθημερινής ζωής, είναι ο εκτοπισμός αρκετών πληθυσμιακών

ομάδων. Αυτό έχει άμεση σχέση, τόσο με τη στεγαστική ασφάλεια, όσο και με τις στεγαστικές ανισότητες που υπήρχαν και διαφάνηκαν κυρίως στα χρόνια της οικονομικής κρίσης. Ταυτόχρονα, με την απουσία πολιτικών για κοινωνική στέγαση και θεσμών προστασίας των χρόνιων ενοικιαστών, και σε συνδυασμό με τις πλέον ασφυχτικές συνθήκες διαβίωσης που διαμορφώθηκαν στα αστικά κέντρα λόγω του θορύβου, της παραμέλησής τους

από το κράτος όσον αφορά την έλλειψη πράσινου χώρου, αλλά

και με την υποβάθμιση του ήδη υπάρχοντα δημοσίου χώρου, οι

κάτοικοι των περιοχών οδηγούνται στην αναζήτηση πιο ευμενών

συνθηκών διαβίωσης.

148 Bone 2014, Cole et al. 2016

Τόσο στον ελλαδικό χώρο όσο και σε χώρες του εξωτερικού, επικρατεί η αντίληψη πως η ηλεκτρονική πλατφόρμα Airbnb

είναι ένα μέσο που εντάσσεται στο πλαίσιο της «οικονομίας του διαμοιρασμού». Στην πραγματικότητα όμως, η ιδέα και η πράξη του Airbnb έχει απομακρυνθεί από τον αρχικό σκοπό της πρόχειρης μίσθωσης ενός υπνοδωματίου εντός του διαμερίσματος που θα μοιράζεται ο ενοικιαστής με τον μισθωτή. Η πλειοψηφία των καταλυμάτων που διατίθενται προς ενοικίαση μέσω της πλατφόρμας Airbnb, προσφέρουν τη μίσθωση ολόκληρου του ακινήτου για εφήμερη ενοικίαση, το οποίο έρχεται σε αντίθεση με την αρχική ιδέα των δημιουργών αυτής της πλατφόρμας, η οποία προϋποθέτει το μοίρασμα του οικιακού χώρου με εφήμερους επισκέπτες. Επιπρόσθετα, η μη κατανόηση της πραγματικής οικονομικής θέσης του Airbnb, έχει συνέπειες και στη θεσμική διαχείριση που λαμβάνει αυτό. Το αποτέλεσμα της αγνόησης, ότι ανήκει πραγματικά στην οικονομία της πλατφόρμας και όχι στην οικονομία του διαμοιρασμού, είναι η διαφυγή σημαντικών θεσμικών ρυθμίσεων.

Με την πάροδο των χρόνων, γίνεται εμφανές πως με την εξέλιξή του, το Airbnb εμπορευματοποιείται όλο και περισσότερο. Εκτός από το γνωστό σύνθημα που ενστερνίζεται και υπόσχεται η αμερικάνικη αυτή επιχείρηση «ζήσε σαν ντόπιος» («live like a local»), σε αρκετά καταλύματα πλέον παρέχονται υπηρεσίες υποδοχής, ξενάγησης, δυνατότητα συμμετοχής σε δραστηριότητες, γεγονός που παραπέμπει σε τακτικές που πραγματοποιούν παραδοσιακά τουριστικά καταλύματα. Με αυτό τον τρόπο, δεν περιορίζεται μόνο σε μια βραχυπρόθεσμη ενοικίαση ακινήτου, αλλά σε μια πολύ πιο στοχοποιημένη επιχειρηματική δραστηριότητα. Ταυτόχρονα, σε συνδυασμό με τις ευρύτερες διαδικασίες της τουριστικοποίησης, εμπορευματοποιείται και το ίδιο το τοπίο το οποίο φιλοξενεί μεγάλο μέρος βραχυχρόνιων μισθώσεων. Οι τουριστικοποιημένες γειτονιές αποτελούνται πλέον από παρόμοιους χώρους και διαθέτουν κοινά χαρακτηριστικά, παρόλο που μπορεί να μην βρίσκονται στις ίδιες χώρες, ηπείρους ή να έχουν κοινή αστική ανάπτυξη. Με αυτόν τον τρόπο, στις γειτονιές που δραστηριοποιείται το Airbnb, παρατηρείται αύξηση δραστηριοτήτων κατανάλωσης και διασκέδασης, μετατρέποντάς τες σε θεματικά πάρκα ως προς αυτές. Οι τοπικές παραδοσιακές υπηρεσίες σε αυτές τις γειτονιές εκλείπουν, μαζί με τους δημόσιους χώρους, που αποτελούσαν κομμάτι της κοινωνικοποίησης και της ξεκούρασης για τους ντόπιους κατοίκους. Το αστικό τοπίο με αυτό τον τρόπο αλλάζει και αλλοιώνεται η αυθεντικότητά του. Προαπαιτούμενο για την εξομάλυνση του φαινομένου του αστικού εξευγενισμού που προκαλείται από τις ενοικιάσεις Airbnb, είναι πρωτίστως η κατανόηση της πραγματικής σημασίας και

επίπτωσης που έχουν οι βραχυχρόνιες μισθώσεις ακινήτων, ώστε να αποφεύγονται πολλές από τις προαναφερόμενες παρερμηνείες, και στη συνέχεια ο σχεδιασμός αποτελεσματικών πολιτικών που θα απευθύνονται στην πλατφόρμα Airbnb, αλλά και σε παραπλήσιες

πλατφόρμες που εξυπηρετούν τον ίδιο σκοπό. Αρκετοί δήμοι μεγαλουπόλεων που έχουν πληγεί σφοδρά από το φαινόμενο

αυτό, έχουν ήδη προβεί σε κάποιες στοχευμένες μεταρρυθμίσεις.

Παρόλα αυτά, όπως παρατηρήθηκε και από την ανάλυση των περιπτώσεων μελέτης, υπάρχουν ακόμη αρκετά καταλύματα Airbnb, τα οποία λειτουργούν χωρίς άδεια ή απαλλάσσονται από τις φορολογίες της εκάστοτε χώρας. Είναι κρίσιμο λοιπόν, να γίνει επαναξιολόγηση της κατάστασης και να εξασφαλιστεί ότι τα μέτρα

αυτά τηρούνται από όλους τους ιδιοκτήτες. Για να λειτουργήσει

αυτό, θα πρέπει να υπάρχει αρχικά πλήρης διαύγεια από την πλατφόρμα Airbnb, με την δημόσια κοινοποίηση των ποσοτικών

δεδομένων των βραχυχρόνιων μισθώσεων. Επιπρόσθετα, δεδομένου της δυναμικότητας του φαινομένου είναι αναγκαία η συνεχόμενη αξιολόγηση των καταστάσεων, των νέων δεδομένων

και των παραγόντων που προστίθενται σε αυτό. Αν ληφθεί υπόψιν

η πρόσφατη υγειονομική κρίση, όπου ο τουρισμός παγκοσμίως

υπέστη παύση, θα αναμένονταν σοβαρές επιπτώσεις στις

βραχυχρόνιες μισθώσεις. Αυτό και έγινε καθ’ όλη τη διάρκεια

που ήταν σε ισχύ τα μέτρα για τις μετακινήσεις. Με το που

άρθηκαν, ο αριθμός κρατήσεων παρουσίασε ελάχιστη μείωση

σε σύγκριση με το προηγούμενο έτος και ενισχύθηκε σημαντικά

από τις εγχώριες μετακινήσεις του πληθυσμού. Αυτό αποδεικνύει πως οι βραχυχρόνιες μισθώσεις είναι και ανθεκτικές αλλά και ευκολοπροσάρμοστες σε νέα δεδομένα.

Εκτός από τις ρυθμιστικές παρεμβάσεις που λαμβάνονται και αυτές που θα πρέπει να αξιολογηθούν, επιτακτική ανάγκη επίσης αποτελούν και πρωτοβουλίες για τη στέγαση του πληθυσμού, όπως και μια πιο ολιστική πολιτική για την ανάπτυξη του τουρισμού. Αξιοσημείωτο παράδειγμα αποτελεί το Βερολίνο, που εξετάζοντας την πρόσβαση που έχουν οι μόνιμοι κάτοικοι και τα ευάλωτα νοικοκυριά σε κατοικία, μετέβη στην επανακρατικοποίηση εκατοντάδων διαμερισμάτων έτσι ώστε να διατηρηθούν χαμηλά οι τιμές των ενοικίων. Ακόμη ένα παράδειγμα αποτελεί ο Δήμος της Λισαβόνας, όπου με αφορμή την έξαρση της πανδημίας, ενθάρρυνε με επιδοτήσεις τους ιδιοκτήτες ακινήτων στο κέντρο της πόλης, ώστε να τα διαθέσουν για μακροχρόνια μίσθωση

σε νοικοκυριά που αναζητούσαν κατοικία σε προσιτό σημείο της πόλης, αλλά και σε άτομα που εργάζονται σε τομείς ζωτικής σημασίας. Μέσω αυτού το εναύσματος, ο Δήμος Λισαβόνας τοποθέτησε αυτή την πρωτοβουλία ως μια επιδίωξη προσέλκυσης των μόνιμων κατοίκων σε ένα προσιτό κέντρο πόλης, αλλά ταυτόχρονα και σε μία προσπάθεια εφαρμογής ενός βιώσιμου

μοντέλου τουριστικής ανάπτυξης που θέτεται ως στόχος από πολλές πόλεις που δέχονται μεγάλη πίεση από τον τουρισμό.

Το Airbnb μαζί με άλλες μορφές φιλοξενίας τουριστών, έχουν ήδη υποστεί μεγάλη κριτική για τα πολλά πιθανά αρνητικά αποτελέσματα που επιφέρουν στους τοπικούς κατοίκους. Τα

αντικρουόμενα συμφέροντα, η άνιση κατανομή των οικονομικών πόρων και η πολιτική δύναμη, αντιπροσωπεύουν μια μεγάλη πρόκληση για τους αστικούς υπευθύνους ανάπτυξης του τουρισμού και τους πολεοδόμους. ωστόσο, η διάδοση του Airbnb σε συνάρτηση με τον αστικό εξευγενισμό, δεν μπορεί να δικαιολογήσει από μόνη της την ραγδαία μεταμόρφωση (ως επί το πλείστον κεντρικών) γειτονιών των πόλεων καθώς και το ενδεχόμενο μετατροπής και άλλων. Ο σύγχρονος καταναλωτικός τρόπος ζωής, καθώς και οι προτιμήσεις τόσο των κατοίκων όσο και των επισκεπτών, έχουν μεγάλη επιρροή και προσδίδουν έφορο έδαφος για τη διαμόρφωση καταστημάτων λιανικού εμπορίου συγκεκριμένης θεματολογίας όπως και εστιατόρια, καφετέριες και νυχτερινά μαγαζιά, με εκλεπτυσμένους χώρους και καταλόγους με gourmet επιλογές. Η παρουσία τους διαμορφώνει τόσο την εικόνα όσο και το χαρακτήρα των γειτονιών στις πόλεις, γεγονός που ενισχύεται και από τη μαζική κουλτούρα που χαρακτηρίζει τις τελευταίες δεκαετίες σε συνδυασμό με την ευρεία χρήση των δικτύων κοινωνικής δικτύωσης. Μεγάλη σημασία, έχει και ο τρόπος και το ποσοστό που αυτή η τάση γίνεται αντιληπτή και εκμεταλλεύσιμη από δημόσιους και ιδιωτικούς φορείς, με τη μορφή επενδύσεων πάνω στο αστικό τοπίο.

1. Atkinson, R. & Bridge, G. (2005). Gentrification in a Global Context: the new urban colonialism. Routledge.

2. Auffray, M-F. (2001). Le Marais: la légende des pierres, (if stones could speak), trans. By E. Powis. Hervas

3. Avdikos, V. (2014). The cultural and creative industries in Greece. Epikentro.

4. Ba, C., Frank, S., Müller, C., Raschke, A. L., Wellner, K. & Zecher, A. (Eds.) (2022). The Power of New Urban Tourism: Spaces, Representations and Contestations. Routledge.

5. Berry, B. J. L. (1985). Islands of Renewal in Seas of Decay. In Paul E. Peterson (Ed.), The New Urban Reality, (pp. 69–96). Brookings.

6. Bishop, P. & Williams, L. (2012). The Temporary City. Routledge.

7. Brenner, N. & Theodore, N. (Eds.) (2002). Spaces of Neoliberalism. Blackwell Publishing.

8. Bridge, G. & Watson, S. (Eds.) (2011). The New Blackwell Companion to the City. Blackwell Publishing.

9. Brown-Saracino, J. (2010). The Gentrification Debates. Routledge.

10. Butler, T. & Robson, G. (2003). London Calling: The Middle Classes and the Re-making of Inner London. Berg Publishers.

11. Butler, T. & Savage, M. (1995). Social Change and the Middle Classes. Routledge.

12. Chatelain, P. (1967) Quartiers historiques et centre ville: l’exemple du quartier du Marais. In Universiteit van Amsterdam – Sociographical Department, Urban Core and Inner City: Proceedings of the International Study Week, Amsterdam, 11-17 September 1966, (pp. 340-355). E. J. Brill

13. Chevalier, S. & Lallement, E. (2021). Tourism Dynamics in Everyday Places. Routledge.

14. Coca-Stefaniak J. A. & Morrison, A. M. (Eds.) (2020).

Routledge Handbook of Tourism Cities. Routledge.

15. Collins, A. (Ed.) (2006). Cities of Pleasure: Sex and the Urban Socialscape. Routledge.

16. Colomb, C., & Novy, J. (Eds.) (2016). Protest and resistance in the tourist city. Routledge.

17. Condevaux, A., Gravari-Barbas, M. & Guinand S. (Eds.) (2022). Tourism Dynamics in Everyday Places: Before and After Tourism. Routledge.

18. Davidson, N. and Infranca, J. (2018). The place of the sharing economy. In Davidson N., Finck M. & Infranca J. (Eds.), The Cambridge Handbook of the Law of the Sharing Economy, (pp. 205-219). Cambridge: Cambridge University Press.

19. Degen, M. (2004). Barcelona’s Games: the Olympics, urban design, and global tourism. In Sheller, M. & Urry, J. (Eds.), Tourism Mobilities: Places to play, places in play, (pp. 131-142). Routledge.

20. Dolnicar, S. (Ed.). (2021). Airbnb before, during and after COVID-19. University of Queensland. https://doi.org/10.14264/ab59afd

21. Feigenbaum, H., Hamnett, C., Henig, J. (1998). Shrinking the State: The Political Underpinnings of Privatization. Cambridge University Press.

22. Frampton, K. (2009). Μοντέρνα Αρχιτεκτονική: Ιστορία και Κριτική. Θεμέλιο.

23. Gravani-Barbas, M. & Guinand, S. (Eds.) (2017). Tourism and Gentrification in Contemporary Metropolises: International Perspectives. Routledge.

24. Glass, R. (1964). London: Aspects of Change. MacGibbon and Kee.

25. Gravari-Barbas, M. & Jacquot, S. (2016). Protest and Resistance in the Tourist City. Routledge.

26. Hamnett, C. (2000). Gentrification, postindustrialism, and industrial and occupational restructuring in global cities. In G. Bridge and S. Watson, (Eds.) A Companion to the City, (pp. 331–341). Blackwell Publishers.

27. Harvey, D. (1985). The Geopolitics of Capitalism. In Gregory, D., Urry, J. (Eds.) Social Relations and Spatial Structures, (pp. 128163). Palgrave.

https://doi.org/10.1007/978-1-349-27935-7_7

28. Hassan, R. (2020). 1989: David Harvey’s Postmodernity: The Space Economy of Late Capitalism. In The Condition of Digitality: A Post-Modern Marxism for the Practice of Digital Life, (pp. 13–34). University of Westminster Press.

http://www.jstor.org/stable/j.ctvw1d5k0.4

29. Heeley, J. (2011). Inside City Tourism: A European Perspective. Channel View Publications.

30. Ibrahim, J. & Roberts J. M. (Eds.) (2019). Contemporary LeftWing Activism Vol 2: Democracy, Participation and Dissent in a Global Context. Routledge

31. Jacobs, J. (1961). The Death and Life of Great American Cities. Vintage Books.

32. Judd, D. (1999) Constructing the tourist bubble. In Judd, D. and Fainstein, S. (Eds.), The Tourist City, (pp. 35–53).Yale University Press,

33. Judd, D. (2003) Visitors and the spatial ecology of the city. In Hoffman, L., Fainstein, S. and Judd, D. (Eds.), Cities and Visitors: Regulating People, Markets, and City Space, (pp. 23–38). Blackwell.

34. Kleniewski, N. (Ed.) (2005). Cities and Society. Blackwell Publishing.

35. Koolhaas, R. (1994). Delirious New York : a retroactive manifesto for Manhattan. Monacelli Press.

36. Larsen, J. (2019). Tourism and Everyday Life in the Contemporary City. Routledge.

37. Lees L., López-Morales E., Shin H. B. (2016). Planetary Gentrification. Polity Press.

38. Lees, L. & Phillips, M. (Eds.) (2018). Handbook of Gentrification Studies. Edward Elgar Publishing.

39. Lees, L., Slater, T. & Wyly, E. (2008). Gentrification. Routledge.

40. Lefebvre, H. (1991). The Production of Space. Blackwell.

41. Leontidou, L. (1990). The Mediterranean City in Transition. Cambridge University Press.

42. Ley, D. (1996). The new middle class and the remaking of the central city. Oxford University Press.

43. Logan, J. and Molotch, H. (2007) Urban Fortunes: The Political Economy of Place, 2nd ed., University of California Press.

44. Moskowitz, P. (2017). How to Kill a City: Gentrification, Inequality, and the Fight for the Neighborhood. Nation Books.

45. Moss, J. (2017). Vanishing New York: How a Great City Lost Its Soul. Harper Collings Publishers.

46. Perez, G. M. (2004). The Near Northwest Side Story: Migration, Displacement, & Puerto Rican Families. University of California Press.

47. Peterson, P. E. (1985). The New Urban Reality. The Brookings Institution Press.

48. Rybczynski, W. (2010). Makeshift Metropolis: Ideas About Cities. Scribner.

49. Sassen, S. (1991). The Global City: New York, London, Tokyo. Princeton, New Jersey: Princeton University Press.

50. Selby, M. (2012). Geographies of tourism and the city. In J. Wilson (Ed.), The Routledge handbook of tourism geographies, (pp. 232–239). Routledge.

51. Schulman, S. (2012). The Gentrification of the Mind: Witness to a Lost Imagination. University of California Press.

52. Sibley, D. (1995). Geographies of Exclusion. London: Routledge.

53. Smith, N. (1996). The New Urban Frontier: Gentrification and the Revanchist City. London: Routledge.

54. Smith, N. (2008). Uneven Development: Nature, Capital, and the Production of Space (3rd ed.). The University of Georgia Press.

55. Smith, N. & Williams, P. (1986). Gentrification of the City. Boston: Allen & Unwin.

56. Steinhoff, H. (Ed.) (2021). Hipster Culture: Transnational and Intersectional Perspectives. Bloomsbury.

57. Urry, J. (1990). The tourist gaze: Leisure and travel in contemporary societies. Sage.

58. Von Briel, D. and Dolnicar, S. (2021) The evolution of Airbnb regulations, in Dolnicar S. (Ed.), Airbnb before, during and after COVID-19, (pp. 101-126). University of Queensland. https://doi.org/10.14264/ab59afd

59. Vradis, A. (2015). Territoriality, domination and the spatial contract of Exarcheia. In Urban Conflicts Collective Project, Encounters and Conflicts in the City Research Group: Thessaloniki.

60. Wasielewski, A. (2018). Made in Brooklyn: Artists, Hipsters, Makers, and Gentrification. Zero Books.

61. Zukin, S. (1982). Loft Living: Culture and Capital in Urban Change. The John Hopkins University Press.

62. Zukin, S. (2009). Naked City: The Death and Life of Authentic Urban Places. Oxford University Press Inc.

63. Zukin, S. (1995). The Cultures of Cities. Blackwell Publishers.

64. Μπαλαμπανίδης, Δ., Παπατζανή, Ε., Πέττας, Δ., (2021). Το Airbnb στην πόλη. Πόλις.

65. Σταυρίδης, Σ. (2010). Μετέωροι Χώροι της Ετερότητας. Αλεξάνδρεια.

1. Bateman, J. (2019, October 19). Exarchia: How Airbnb angered Greek anarchists. BBC News. https://www.bbc.com/news/blogstrending-50075503?fbclid=IwAR2WDie41y_ EsK4TbHaEWiSocuqjnAIplSlfQEL46x2pBXtFGU7Ykwc6s40

2. Bernardi, M. (2018). The Impact of AirBnB on our Cities:

Gentrification and ‘Disneyfication’ 2.0. The Urban Media Lab. https://labgov.city/theurbanmedialab/the-impact-of-airbnb-onour-cities-gentrification-and-disneyfication-2-0/

3. Curry, D. (2022, November 11). Airbnb Revenue and Usage Statistics (2022). Business of Apps.

https://www.businessofapps.com/data/airbnb-statistics/

4. Davis, B. (2013). Are Artists to Blame for Gentrification? Culturebox.

https://static1.squarespace.com/ static/529fc7ede4b0b1af9175c11e/t/52a fdf8fe4b05c5bf081b9e4/1387257743459/ Are+Artists+to+Blame+for+Gentrification+Slate+2013-10-15.pdf

5. Documenta 14, April 8–September 17, 2017, in Athens, Kassel, and beyond, has reached more people than ever before. (2017). Documenta News.

https://www.documenta14.de/en/news/25596/closing

6. Fieldman, L. (2020, February 1). Rent Rises Force Revered LGBT Bookshop Out of Paris’s Gay District. P’Townwest News, 6, 6-7. https://www.ptownwest.com/news/PTW-news-Issue6.pdf

7. Guttentag, D. (2018, August 30). What Airbnb really does to a Neighbourhood. BBC News. https://www.bbc.com/news/business-45083954

8. Mead, R. (2019, April 22). The Airbnb Invasion of Barcelona. The New Yorker.

https://www.newyorker.com/magazine/2019/04/29/the-airbnbinvasion-of-barcelona

9. McGrahan, J. (2017, November 10). L.A. Is Losing RentControlled Apartments at an Alarming Rate.” L.A. Weekly. www.laweekly.com/news/la-evictions-are-increasingshould-the-ellis-act-be-reformed-for-more-rent-controlledapartments-8789726.

10. RE/MAX Ελλάς (2021, Σεπτέμβριος 23). Πανελλαδική Έρευνα Ενοικιάσεων Κατοικιών RE/MAX Ελλάς. RE/MAX News.

https://www.remax.gr/news/566

11. Sideris, S. (2018, August 23). Mapping The Dominance of Airbnb on Athens. Medium, Athens Live.

https://medium.com/athenslivegr/mapping-the-dominance-ofairbnb-in-athens-4cb9e0657e80

12. Sideris, S. (2019, September 26). Whose Home Is This? At Least 55,625 Properties Under the Hammer in Real Estate Auctions — and Counting. Medium, Athens Live.

https://medium.com/athenslivegr/whose-home-is-thisf3b45d878b0b

13. Small, A. (2019, April 4). How Gentrification Changes a Sense of Community. Bloomberg.

https://www.bloomberg.com/news/articles/2019-04-04/citylabdaily-how-gentrification-changes-a-sense-of-community

14. Stringer, S. M. (2018, May 3). Comptroller stringer report: NYC renters paid an additional $616 million in 2016 due to Airbnb. New York City Comptroller.

https://comptroller.nyc.gov/newsroom/comptroller-stringerreport-nyc-renters-paid-an-additional-616-million-in-2016-due-toairbnb/

15. Stulberg, A. (2015, October 14) How much does Airbnb impact rents in NYC? The Real Deal.

https://therealdeal.com/2015/10/14/how-much-does-airbnbimpact-nyc-rents/

16. Αλεξανδρή, Γ. (2022, Μάιος 27).

https://eteron.org/chrimatistikopoiisi-tis-katoikias/?fbclid=IwAR3 XHU4bb2hvwf2AOSDOrohHJiyi5tiO4nWKhOEg0jrQisqHDXmQDK Us_Yk

17. Λιάλιος, Γ. (2021, Μάρτιος 1). Η… μετάλλαξη του Airbnb. Καθημερινή.

https://www.kathimerini.gr/economy/561279802/i-metallaxi-toyairbnb/

1. Aalbers, M. B. (2018). Introduction To The Forum: From Third To Fifth-Wave Gentrification. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 110(1), 1-11.

https://doi.org/10.1111/tesg.12332

2. Aalbers, M. B. (2008). The Financialization of Home and the Mortgage Market Crisis. Competition & Change, 12(2), 148–166.

https://doi.org/10.1179/102452908X289802

3. Aalbers, M. B. & Fernandez, R. (2016). Financialization and housing: Between globalization and Varieties of Capitalism. Competition & Change, 20(2), 71–88.

https://doi.org/10.1177/1024529415623916

4. Alexandri, G. (2018). Planning Gentrification and The ‘Absent’ State in Athens. International Journal of Urban and Regional Research, 42(1), 36-50.

https://doi.org/10.1111/1468-2427.12566

5. Alexandridis, G., Caridakis, G., Gialis, S. & Gourzis, K. (2019). Studying the Spatialities of Short-Term Rentals’ Sprawl in the Urban Fabric: The Case of Airbnb in Athens, Greece. Artificial Intelligence Applications and Innovations, 560, 196-207.

https://doi.org/10.1007/978-3-030-19909-8_17

6. Amore, A., De Bernardi, C. & Arvanitis, P. (2020). The impacts of Airbnb in Athens, Lisbon and Milan: a rent gap theory perspective. Current Issues in Tourism. DOI: 10.1080/13683500.2020.1742674

7. Ashworth, G., & Page, S. J. (2011). Urban tourism research: Recent progress and current paradoxes. Tourism Management, 32(1), 1–15.

https://doi.org/10.1016/j.tourman.2010.02.002

8. Atkinson, R. (2000). The hidden costs of gentrification: Displacement in central London. Journal of Housing and the Built Environment, 15(4), 307–326.

http://www.jstor.org/stable/41107148

9. Avdikos, V. (2016). Processes of creation and commodification of local collective symbolic capital; a tale of gentrification from Athens. City, Culture and Society, 6(4), 117–123.

https://doi.org/10.1016/j.ccs.2015.07.003

10. Avdikos, V., Iliopoulou, E., Karavasili, I. & Pettas, D. (2021). “Insurrection is not a spectacle”: experiencing and contesting touristification in Exarcheia, Athens. Urban Geography, 43(7), 984-1006.

https://doi.org/10.1080/02723638.2021.1888521

11. Baber, A., Bates, L. K., Green, J. W., Kerzhner, T., Kim, A. J., Moulden, D. T., Spicer, Z. & Zwick, A. (2019). Gigs, Side Hustles, Freelance: What Work Means in the Platform Economy City/ Blight or Remedy: Understanding Ridehailing’s Role in the Precarious “Gig Economy”/ Labour, Gender and Making Rent

with Airbnb/ The Gentrification of ‘Sharing’: From Bandit Cab to Ride Share Tech/ The ‘Sharing Economy’? Precarious Labor in Neoliberal Cities/ Where Is Economic Development in the Platform City?/ Shared Economy: WeWork or We Work Together. Planning Theory & Practice, 20(3), 423-446.

https://doi.org/10.1080/14649357.2019.1629197

12. Balampanidis, D., Maloutas, T., Papatzani, E. & Pettas, D. (2021). Informal urban regeneration as a way out of the crisis? Airbnb in Athens and its effects on space and society, Urban Research & Practice, 14(3), 223-242.

https://doi.org/10.1080/17535069.2019.1600009

13. Bantman-Masum, E. (2020). Unpacking commercial gentrification in central Paris. Urban Studies, 57(15), 3135–3150.

https://doi.org/10.1177/0042098019865893

14. Barron, K., Kung, E. & Proserpio, D. (2020). The Effect of Home-Sharing on House Prices and Rents: Evidence from Airbnb.

https://ssrn.com/abstract=3006832

15. Bauder, M. & Freytag, T. (2018). Bottom-up touristification and urban transformation in Paris. Tourism Geographies: An International Journal of Tourism Space, Place and Environment, 20(3), 443-460.

https://doi.org/10.1080/14616688.2018.1454504

16. Bone, J. (2014). Neoliberal Nomads: Housing Insecurity and the Revival of Private Renting in the UK. Sociological Research Online, 19(4).

http://www.socresonline.org.uk/19/4/1.html

17. Bowers, B. (2017). Airbnb in Paris. Global Manager Abroad.

https://digitalcommons.bucknell.edu/cgi/viewcontent. cgi?article=1004&context=glbm400

18. Brian J. L. Berry. (1980). Inner City Futures: An American Dilemma Revisited. Transactions of the Institute of British Geographers, 5(1), 1–28.

https://doi.org/10.2307/622095

19. Brown, L., Dilettuso, A. & Richards, S. (2020). The Airbnb phenomenon: the resident’s perspective. International Journal of Tourism Cities, 6(1), 8-26.

https://doi.org/10.1108/IJTC-06-2019-0084

20. Calder-Wang, S. (2021). The Distributional Impact of

the Sharing Economy on the Housing Market. University of Pennsylvania – The Wharton School.

http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3908062

21. Cappuccini, M. (2018). Stepping into Exarchia. Austerity & Democracy in Athens. 13-23.

https://doi.org/10.1007/978-3-319-64128-7_2

22. Carpenter, J., & Lees, L. (1995). Gentrification in New York, London and Paris: an international comparison. International Journal of Urban and regional research, 19(2), 286-303.

https://doi.org/10.1111/j.1468-2427.1995.tb00505.x

23. Chorianopoulos, I., Herod, A., Gialis, S., & Gourzis, K. (2022). On the recursive relationship between gentrification and labour market precarisation: Evidence from two neighbourhoods in Athens, Greece. Urban Studies, 59(12), 2545–2564.

https://doi.org/10.1177/00420980211031775

24. Cimino, R. (2011). Neighborhoods, Niches, and Networks: The Religious Ecology of Gentrification. City & Community, 10(2), 157–181.

https://doi.org/10.1111/j.1540-6040.2011.01361.x

25. Clancy, M. (2019). Tourism, Gentrification, and the struggle for New York City. [research paper, University of Hartford]. https://www.researchgate.net/publication/338750634_Tourism_ gentrification_and_the_struggle_for_New_York_City

26. Cócola-Gant, A. (2010) El Barrio Gótico de Barcelona. Planificación del pasado e imagen de marca. [Tesis Doctoral, Universidad de Barcelona].

http://hdl.handle.net/10803/2027

27. Cócola-Gant, A. (2009). El MACBA y su función en la marca Barcelona. Ciudad y Territorio: Estudios Territoriales, (159), 87–101. https://agustincocolagant.net/wp-content/ uploads/2015/01/2009-Macba.pdf

28. Cócola-Gant, A. (2016). Holiday Rentals: The New Gentrification Battlefront. Sociological Research Online, 21(3), 112-120.

https://doi.org/10.5153/sro.4071

29. Cócola-Gant, A (2014) The Invention of the Barcelona Gothic Quarter, Journal of Heritage Tourism, Vol. 9, No 1, p.18-34. https://doi.org/10.1080/1743873X.2013.815760

30. Cócola-Gant, A. (2015, August 27). Tourism and Commercial Gentrification [Paper presentation]. RC21 International Sociological Association, Urbino, Province of Pesaro and Urbino, Italy.

https://www.researchgate.net/publication/313708294_Tourism_ and_commercial_gentrification

31. Cócola-Gant, A. & Lopez-Gay, A. (2020). Transnational gentrification, tourism and the formation of ‘foreign only’ enclaves in Barcelona. Urban Studies, 57(15), 3025-3043.

https://doi.org/10.1177/0042098020916111

32. Cole, I., Powell, R., & Sanderson, E. (2016). Putting the Squeeze on ‘Generation Rent’: Housing Benefit Claimants in the Private Rented Sector - Transitions, Marginality and Stigmatisation. Sociological Research Online, 21(2), 23–36.

https://doi.org/10.5153/sro.3909

33. Coles, P. A., Egesdal, M., Ellen, I. G., Li, X. & Sundararajan, A. (2017). Airbnb Usage Across New York City Neighborhoods: Geographic Patterns and Regulatory Implications. Forthcoming, Cambridge Handbook on the Law of the Sharing Economy.

http://dx.doi.org/10.2139/ssrn.3048397

34. Curran, W. (2007). “From the Frying Pan to the Oven”: Gentrification and the Experience of Industrial Displacement in Williamsburg, Brooklyn. Urban Studies, 44(8), 1427–1440.

https://doi.org/10.1080/00420980701373438

35. Curran, W. (2004). Gentrification and the Nature of Work: Exploring the Links in Williamsburg, Brooklyn. Environment and Planning A: Economy and Space, 36(7), 1243–1258.

https://doi.org/10.1068/a36240

36. Curran, W. (2010). In Defense of Old Industrial Spaces: Manufacturing, Creativity and Innovation in Williamsburg, Brooklyn. International Journal of Urban and Regional Research, 34(4), 871-885.

https://doi.org/10.1111/j.1468-2427.2010.00915.x

37. Davidson, M. (2008) Spoiled Mixture: Where Does State-Led ‘Positive’ Gentrification End?, Urban Studies, 45(12), 2385–2405.

http://www.jstor.org/stable/43197718

38. Davidson, M. & Lees, L (2010). New-build gentrification: its histories, trajectories, and critical geographies. Population, Space and Place, 16(5), 395-411.

https://doi.org/10.1002/psp.584

39. De Balanzó, R. & Rodríguez-Planas, N. (2018). Crisis and reorganization in urban dynamics: the Barcelona, Spain, case study. Ecology and Society, 23(4).

https://doi.org/10.5751/ES-10396-230406

40. DeFilippis, J. & Smith, N. (1999). The Reassertion of Economics: 1990s Gentrification in the Lower East Side. International Journal of Urban and Regional Research, 23(4), 638-653.

https://doi.org/10.1111/1468-2427.00220

41. Díez, È., Peralta, A., Porthé, V., Sagarra, N., SánchezLedesma, E. & Vásquez-Vera, H. (2020). Perceived pathways between tourism gentrification and health: A participatory Photovoice study in the Gòtic neighborhood in Barcelona, Social Science & Medicine, 258.

https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2020.113095

42. Fekete-Farkas, M., Nathan, R. J., Tan, M. &Victor, V. (2020) Tourists’ use of Airbnb app for visiting a historical city. Information Technology & Tourism, 22, 217-242.

https://doi.org/10.1007/s40558-020-00176-0

43. Frase, P., Jackson, D., Recuber, T., Trujillo, V., Walker, A. & Zukin, S. (2009). New Retail Capital and Neighborhood Change: Boutiques and Gentrification in New York City. City & Community, 8(1), 47–64.

https://doi.org/10.1111/j.1540-6040.2009.01269.x

44. Furukawa, N. & Onuki, M. (2019). The design and effects of short-term rental regulation. Current Issues in Tourism, 1–16.

https://doi.org/10.1080/13683500.2019.1638892

45. Garcia-López, M. À., Jofre-Monseny, J., Martínez-Mazza, R. & Segú M. (2020). Do short-term rental platforms affect housing markets? Evidence from Airbnb in Barcelona. Journal of Urban Economics, 119.

https://doi.org/10.1016/j.jue.2020.103278

46. Gold, A. E. (2019).Community Consequences of Airbnb. Washington Law Review, 94(1577), 1579-1637. https://digitalcommons.law.uw.edu/cgi/viewcontent.

cgi?article=5086&context=wlr

47. Gotham, K. F. (2005). Tourism Gentrification: The Case of New Orleans’ Vieux Carre (French Quarter). Urban Studies, 42(7),

1099–1121.

https://doi.org/10.1080/00420980500120881

48. Gravari-Barbas, M., & Fagnoni, E. (Eds.). (2013). Métropolisation et Tourisme: Comment le tourisme redessine Paris. Belin.

49. Gurran, N. & Phibbs, P. (2017). When Tourists Move In: How Should Urban Planners Respond To Airbnb? Journal of the American Planning Association, 83(1), 20-92.

https://doi.org/10.1080/01944363.2016.1249011

50. Hackworth, J. (2002). Postrecession Gentrification in New York City. Urban Affairs Review, 37(6), 815–843.

https://doi.org/10.1177/107874037006003

51. Hackworth, J. & Smith N. (2002). The Changing State of Gentrification. Tijdschrift voor Economische en Sociale Geografie, 92(4), 464-477.

https://doi.org/10.1111/1467-9663.00172

52. Halasz, J. R. (2021). Between gentrification and supergentrification: Hybrid processes of socio-spatial upscaling. Journal of Urban Affairs.

https://doi.org/10.1080/07352166.2021.1877551

53. Hammel, D. J. & Wyly, E. K. (1999). Islands of Decay in Seas of Renewal: Housing Policy and the Resurgence of Gentrification. Housing Policy Debate, 10(4), 711-771.

https://citeseerx.ist.psu.edu/viewdoc/ download?doi=10.1.1.196.8346&rep=rep1&type=pdf

54. Hamnett, C. (1976). Social Change and Social Segregation in Inner London, 1961-71. Urban Studies, 13(3), 261–271.

https://doi.org/10.1080/00420987620080541

55. Hamnett, C. (1994). Social Polarisation in Global Cities: Theory and Evidence. Urban Studies, 31(3), 401–424.

https://doi.org/10.1080/00420989420080401

56. Hamnett, C., & Williams, P. R. (1980). Social Change in London: A Study of Gentrification. Urban Affairs Quarterly, 15(4), 469–487.

https://doi.org/10.1177/107808748001500408

57. Harvey, D. (2007). Neoliberalism as Creative Destruction. The ANNALS of the American Academy of Political and Social

Science, 610(1), 21–44.

https://doi.org/10.1177/0002716206296780

58. Harvey, D. (2008). The Right to the City. New Left Review, 53, 23-40.

https://davidharvey.org/media/righttothecity.pdf

59. Harvey, D. (1978). The urban process under capitalism: a framework for analysis. International Journal of Urban and Regional Research, 2(1-3), 101-131.

https://doi.org/10.1111/j.1468-2427.1978.tb00738.x

60. Hiernaux, D., & González, I. (2014). Turismo y gentrificación: pistas teóricas sobre una articulación. Revista de Geografía Norte Grande, 58, 55–70.

http://dx.doi.org/10.4067/S0718-34022014000200004

61. Hines, J. D. (2010). Rural Gentrification as Permanent Tourism: The Creation of the ‘New’ West Archipelago as Postindustrial Cultural Space. Environment and Planning D: Society and Space, 28(3), 509–525.

https://doi.org/10.1068/d3309

62. Kain, R. (1978). Conservation Planning in France: Policy and Practice in the Marais, Paris, In: R. J. P. Kain & Phillips (Eds.) Urbanism Past & Present, 7, 22-34. http://www.jstor.org/stable/44404240

63. Laskin, K. (2020). Is Airbnb Polluting the Big Apple? The Impact of Regulating the Short-Term Rental Service in New York City. Journal of Civil Rights and Economic Development, 33(3), 422454

https://scholarship.law.stjohns.edu/jcred/vol33/iss3/5/

64. Lees, L. (2000). A reappraisal of gentrification: towards a ‘geography of gentrification.’ Progress in Human Geography, 24(3), 389–408.

https://doi.org/10.1191/030913200701540483

65. Lees, L. (2008). Gentrification and Social Mixing: Towards an Inclusive Urban Renaissance? Urban Studies, 45(12), 2449–2470.

https://doi.org/10.1177/0042098008097099

66. Lees, L. (1995). Gentrification in New York, London and Paris: An International Comparison. International Journal of Urban and Regional Research.

https://www.academia.edu/4649412/Gentrification_

Comparison?auto=citations&from=cover_page

67. Lees, L. (2003). Super-gentrification: The Case of Brooklyn Heights, New York City. Urban Studies, 40(12), 2487–2509.

https://doi.org/10.1080/0042098032000136174

68. Ley, D. (1986). Alternative Explanations for Inner-City Gentrification: A Canadian Assessment. Annals of the Association of American Geographers, 76(4), 521-535.

http://www.jstor.org/stable/2562708

69. Loisy, M. (2019), Tourism and involvement of inhabitants in Paris, International Journal of Tourism Cities, 5(3), 326-337.

https://doi.org/10.1108/IJTC-01-2018-0006

70. Maitland, R. (2010). Everyday life as a creative experience in cities. International Journal of Culture, Tourism and Hospitality Research, 4(3), 176–185.

DOI:10.1108/17506181011067574

71. Martínez Rigol, S. (2000). El retorn al centre de la ciutat. La reestructuració del Raval entre la renovació i la gentrificació. PhD Thesis, Barcelona: University of Barcelona.

https://www.tdx.cat/bitstream/handle/10803/31847/01.

SMR_1de11.pdf?sequence=1&isAllowed=y

72. Monaghan, J. & Van Holm, E. J. (2021). The relationship of Airbnb to neighborhood calls for service in three cities. Cities, 116.

https://doi.org/10.1016/j.cities.2021.103241

73. Mills, C. A. (1988). “Life on the Upslope”: The Postmodern Landscape of Gentrification. Environment and Planning D: Society and Space, 6(2), 169–190.

https://doi.org/10.1068/d060169

74. Nieuwland, S. & van Melik R. (2020). Regulating Airbnb: how cities deal with perceived negative externalities of short-term rentals, Current Issues in Tourism, 23(7), 811-825.

https://doi.org/10.1080/13683500.2018.1504899

75. Nofre, J. & Sequera, J. (2018) Shaken, not stirred. City: Analysis of Urban Change, Theory, Action, 22(5-6), 843-855.

https://doi.org/10.1080/13604813.2018.1548819

76. O’Brien, J. (2020) Cleaning the Apple, Hollowing the Core: An

overview of crime, gentrification and culture in Brooklyn. Planet Geography: Official blog of the Department of Geography, Trinity College Dublin.

https://planetgeogblog.wordpress.com/2020/04/01/cleaningthe-apple-hollowing-the-core/

77. Patch, J. (2004). The embedded landscape of gentrification. Visual Studies, 19(2), 169-187.

https://doi.org/10.1080/1472586042000301674

78. Peck, H. (2006). Reconciling Supply Chain Vulnerability, Risk and Supply Chain Management. International Journal of Logistics, 9(2), 127-142.

https://doi.org/10.1080/13675560600673578

79. Phillips, M. (2004). Other geographies of gentrification. Progress in Human Geography, 28(1), 5–30.

https://doi.org/10.1191/0309132504ph458oa

80. Phillips, M. (2002). The Production, Symbolization and Socialization of Gentrification: Impressions from Two Berkshire Villages. Transactions of the Institute of British Geographers, 27(3), 282–308.

http://www.jstor.org/stable/3804485

81. Retoutey, E. (2002). Géographie de l’homosexualité à Paris, 1984-2000. Revue Urbanisme, (325), 59-63.

82. Robertson, D., Oliver, C. & Nost, E. (2020). Short-term rentals as digitally-mediated tourism gentrification: impacts on housing in New Orleans, Tourism Geographies. https://doi.org/10.1080/14616688.2020.1765011

83. Rozena, S. & Lees, L. (2021). The everyday lived experiences of Airbnbification in London. Social & Cultural Geography. https://doi.org/10.1080/14649365.2021.1939124

84. Simmel, G. (1957). Fashion. American Journal of Sociology, 62(6), 541-558.

https://doi.org/10.1086/222102

85. Sheppard, S. & Udell, A. (2016). Do Airbnb properties affect house prices?

https://web.williams.edu/Economics/wp/ SheppardUdellAirbnbAffectHousePrices.pdf

86. Smith, N. (1986). On the necessity of uneven development.

International Journal of Urban and Regional Research, 10(1), 87-104.

https://doi.org/10.1111/j.1468-2427.1986.tb00006.x

87. Smith, N. (1979). Toward a Theory of Gentrification A Back to the City Movement by Capital, not People. Journal of the American Planning Association, 45(4), 538-548.

http://dx.doi.org/10.1080/01944367908977002

88. Snajdr, E. & Trinch, S. (2017). What the sign say: Gentrification and the disappearance of capitalism without distinction in Brooklyn. Journal of Sociolinguistics, 21(1), 64-89.

https://doi.org/10.1111/josl.12212

89. Stabrowski, F. (2017). ‘People as businesses’: Airbnb and urban micro-entrepreneurialism in New York City, Cambridge Journal of Regions, Economy and Society, 10(2), 327-347.

https://doi.org/10.1093/cjres/rsx004

90. Stavrides, S. (2010). The December 2008 Youth Uprising in Athens: Spatial Justice in an Emergent “City of Thresholds”.

https://www.jssj.org/wp-content/uploads/2012/12/JSSJ2-10en1. pdf

91. Stungo, A. (1972) The Malraux Act 1962-72, Journal of the Royal Town Planning Institute, 58(8), 357-362.

92. Törnberg, P. (2019). Dark Disneyfication: Staging Authenticity on Airbnb. [Working Paper, Centre for Urban Studies].

DOI: 10.13140/RG.2.2.15224.19200

93. Wachsmuth, D. & Weisler A. (2018). Airbnb and the rent gap: Gentrification through the sharing economy. Environment and Planning A: Economy and Space, 50(6), 1147-1170.

https://doi.org/10.1177/0308518X18778038

94. Watt, P. (2008). The Only Class in Town? Gentrification and the Middle-Class Colonization of the City and the Urban Imagination. International Journal of Urban and Regional Research, 32(1), 206-211.

https://doi.org/10.1111/j.1468-2427.2008.00769.x

95. Xu, M. & Xu, Y. (2021). What happens when Airbnb comes to the neighborhood: The impact of home-sharing on neighborhood investment. Regional Science and Urban Economics, 88.

https://doi.org/10.1016/j.regsciurbeco.2021.103670

96. Zukin, S. (2008). Consuming Authenticity: From outposts of difference to means of exclusion. Cultural Studies and AntiConsumerism: A Critical Encounter, 22(5), 724-748.

https://doi.org/10.1080/09502380802245985

97. Κωτσάκης, Δ. (1987). Η γαιοπρόσοδος σαν στοιχείο της

οικονομικής λειτουργίας του χώρου: (Μελέτη στη θεωρία της αξίας του Μάρξ). [Διδακτορική Διατριβή, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης].

https://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/0635?lang=el#page/1/ mode/2up

πηγές εικόνων και σχημάτων

1. Koolhaas, R. & Vriesendorp, M. (1972). The City of the Captive Globe Project. [Axonometric]. MoMA.

https://www.moma.org/collection/works/104696

2. Nikitaki, M. Y. (2018). Soil [Photograph]. Margarita Yoko Nikitaki.

https://www.margaritanikitaki.com/soil

3. [Photograph of an anti-gentrification banner]. (n.d.)

https://www.arcipelagomilano.org/archives/54588

4. [Banner about gentrification in Hamburg]. (n.d.)

https://www.live-dma.eu/understand-the-relationship-betweengentrification-and-small-music-venues/

5. Neurdein, A. L. (1880). Rue de Rivoli, Paris 1st Arrondissement. [Photograph]. Blind Magazine.

https://www.blind-magazine.com/news/paris-in-photos-anaccessible-collection/

6. Χρονολογικό διάγραμμα των κυμάτων του αστικού εξευγενισμού. (ιδία επεξεργασία)

7. Cashdan, E. (1971). Looking south down Greene Street, New York, from a loft’s fire escape. [Photograph]. Artsy.

https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-artists-fought-sohorents-affordable-matters-today

8. Cashdan, E. (1971). Interior view of a loft with a drawing table, indoor garden, and a window looking east down Broome Street, New York. [Photograph]. Artsy.

https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-artists-fought-sohorents-affordable-matters-today

9. Cashdan, E. (1970). Interior view of a loft in construction, with a stack of sheetrock and a ladder. [Photograph]. Artsy.

https://www.artsy.net/article/artsy-editorial-artists-fought-sohorents-affordable-matters-today

10. Gillon, E. V. (1974). Donald Judd House and Museum, 101 Spring Street. [Photograph]. Museum of the City of New York.

https://collections.mcny.org/Gallery/24UAKV5C9SO

11. Tannenbaum, A. (1981). An A.I.R. sign on loft building

signifying legal artists in residence in 1981. [Photograph]. Bloomberg.

https://www.bloomberg.com/news/features/2022-06-22/adesign-history-of-the-new-york-loft

12. Koolhaas, R. & Zenghelis, E. (1975). Roosevelt Island Redevelopment Project. [Axonometric]. MoMA. https://www.moma.org/collection/works/818

13. Georges, H. (n.d.) Protest about deindustrialization outside the capitol. [Photograph]. The American Prospect. https://prospect.org/economy/youngstown-economicnationalism-half-life-deindustrialization/

14. πρωτότυπο διάγραμμα από: Herriges, D. (2018). Rent gap theory diagram. [diagram]

https://streets.mn/2018/02/16/chart-of-the-day-rent-gap-theory/ (επεξεργασία

15. Murray, J. & Murray K. (2001) Vegetable Garden & Joe’s Pizza / New York Storefronts. [Photograph] Vice.

https://www.vice.com/en/article/gvw3z7/then-and-nowphotographs-of-nyc

16. Murray, J. & Murray K. (2014) Grom / New York Storefronts. [Photograph]. Vice.

https://www.vice.com/en/article/gvw3z7/then-and-nowphotographs-of-nyc

17. Raphaelson, P. (n.d.) From the collection Sweet Ruin. [Photograph] Paul Raphaelson Photographs. https://paulraphaelson.com/sweet-ruin/#ms-948

18. Downtown Overview (n.d.) [Thumbnail of an Audio]. MoMA

https://www.moma.org/audio/playlist/53/779

19. Maris, B. (1978). Alan Buchsbaum loft, Soho, New York, Feb.1978. [Photograph]. Pratt Institute School of Information OnSite Archives and Special Collections. http://atom.prattsi.org/index.php/image-3

22. Φυροπόταμος, Μήλος, 2021, από προσωπικό αρχείο

23. Vernazza, Cinque Terre, Ιταλία, 2020, από προσωπικό

24. Louvre Museum, Παρίσι, Γαλλία, 2019, από προσωπικό αρχείο

25. Χανιά, Κρήτη, 2019, εσωτερική άποψη της Δημοτικής Αγοράς

Χανίων, από προσωπικό αρχείο

26. Tate Modern, Λονδίνο, 2018, από προσωπικό αρχείο

27. Shakespeare and Co, Παρίσι, 2019, από προσωπικό αρχείο

28. Airbnb billboard advertise. (n.d.)

https://www.creativereview.co.uk/how-we-got-here-ben-wrightpaul-stafford/

29. [the email that started Airbnb]. (2016). Twitter.

https://twitter.com/Bill_Gross/status/699646672125558784/ photo/1

30. χρονολογικό διάγραμμα του Airbnb. (ιδία επεξεργασία)

31. κολάζ κριτικών από το Airbnb. (ιδία επεξεργασία)

32. πρωτότυπο διάγραμμα από: Wachsmuth, D. & Weisler A. (2018). Airbnb and the rent gap: Gentrification through the sharing economy. Environment and Planning A: Economy and Space, 50(6), 1147-1170.

https://doi.org/10.1177/0308518X18778038 (επεξεργασία από τη συγγραφέα)

33. Little Italy, Manhattan, Νέα Υόρκη (2017), από προσωπικό αρχείο

34. Bisti, M. (2020) KORA Bakery. [Photograph]. Arch Daily.

https://www.archdaily.com/984340/kora-bakery-en-routearchitecture

35. Στοά Μοδιάνο, Θεσσαλονίκη (2017), από προσωπικό αρχείο

36. Στοά Μοδιάνο, Θεσσαλονίκη (2017), από προσωπικό αρχείο

37. Bonin, M. (2019). Opponents of short-term rentals at a rally outside LA City Council in October. [Photograph]. Santa Monica Mirror.

https://smmirror.com/2019/12/airbnb-must-remove-illegal-santa-

monica-listings/

38. [Protest against mass tourism & housing speculation] (n.d.) https://www.cntraveler.com/story/mallorca-and-ibiza-crackdown-on-airbnb-rentals-to-curb-tourist-numbers

39. [Protest against Airbnb] (n.d.) https://campaignforalivingvenice.org/2018/05/21/airbnb-acornerstone-of-gentrification/

40. διαγραμματική αναφορά στις μελέτες περίπτωσης. (ιδία επεξεργασία)

41. Wynn, M. (1979). Barcelona: Planning and Change 18541977. The Town Planning Review, 50(2), 185-203. https://www.jstor.org/stable/40103366

42. τοποθεσία της γοτθικής συνοικίας σε σχέση με τη Βαρκελώνη και τα πιο γνωστά αξιοθέατα. (ιδία επεξεργασία)

43. La Boqueria, Βαρκελώνη, (2018), από προσωπικό αρχείο

44. La Boqueria, Βαρκελώνη, (2018), από προσωπικό

45. La Boqueria, Βαρκελώνη, (2018), από προσωπικό

46. La Boqueria, Βαρκελώνη, (2018), από προσωπικό αρχείο

47. Γοτθική Συνοικία, Βαρκελώνη, (2018), από

48. [Le Marais in 1600] (n.d.)

https://www.parismarais.com/en/discover-the-marais/history-ofthe-marais/le-marais-in-1600.html

49. [Le Marais] (n.d.)

https://worldinparis.com/le-marais-paris

50. τοποθεσία της Le Marais σε σχέση με το Παρίσι και τα πιο γνωστά αξιοθέατα. (ιδία επεξεργασία)

51. [Maison Plisson] (n.d)

https://www.travel.gr/experiences/le-marais-i-polysyllektikigeitonia-poy-thymi/

52. [Les Mots à la bouche] (n.d.)

https://www.courrierinternational.com/article/vu-du-royaumeuni-municipales-2020-paris-le-marais-gay-est-en-train-de-mourir

53. [Dr. Martens Twitter] (2020).

https://twitter.com/drmartens/ status/1281513491753431042?lang=en

54. Le Marais, Παρίσι, (2019), από προσωπικό αρχείο

55. Le Marais, Παρίσι, (2019), από προσωπικό αρχείο

56. [Πολυτεχνείο, 1973] (1973).

https://en.famagusta.news/news/ellada/47-chronia-apo-tinexegersi-tou-polytechneiou/

57. [Διαδηλωτές έξω από το Πολυτεχνείο στην οδό Πατησίων] (1973).

https://en.wikipedia.org/wiki/Athens_Polytechnic_uprising

58. τοποθεσία των

γνωστά αξιοθέατα. (ιδία

59. [Exarcheia experience booked through Airbnb]

https://www.airbnb.com/experiences/652863

60. [εκδήλωση άρνησης ενάντια στα Airbnb] (n.d.)

https://incorrect.gr/2019/10/21/pws-oi-anarxikoi-twn-eksarxeiwneksagriwthikan/

61. [Αστυνόμευση στα Εξάρχεια] (n.d.)

https://www.tanea.gr/2022/08/05/greece/eksarxeia-epixeirisiekkenosis-katalipsis-me-okto-prosagoges/

62. [map of Williamsburg] (n.d.)

https://cdn.shopify.com/s/files/1/2565/4230/files/ANY_

Williamsburgh-map.jpg?v=1628631571

63. Irving, I. (n.d.) Herzberg’s Hasidic Jewish Community Series. [Photograph]. Brooklyn Public Library, Brooklyn Collection.

http://southwilliamsburgproject.weebly.com/1931-1955.html

64. [The New Bohemia: Over the Bridge to Williamsburg] (1992). [Cover of a Magazine]. New York Curbed.

https://www.curbed.com/article/williamsburg-brooklyn-newbohemia-nyc.html

65. τοποθεσία του

66. Yang, L. W. (2014) Williamsburg. [Photograph]. Wikipedia

Commons.

https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Williamsburg-cheeseshop.jpg

67. [Storefront in Williamsburg] (n.d.)

https://www.cntraveler.com/gallery/williamsburg-brooklynguide

68. διαγράμματα πυκνότητας και τύπου των Airbnb. (ιδία επεξεργασία)

69. Γκράφιτι στα Εξάρχεια, 2022, από προσωπικό αρχείο

70. Γκράφιτι στα Εξάρχεια, 2022, από