Benifit living, novi sloj kreativne gradnje i planiranja u Crnoj Gori

Expedi o - Crna Gora Academica - Srbija Cornucopia - Slovenija

Publikacija je dio projekta „Benefit Living”. Namijenjena je onima koji žele da se informišu, da razumiju i primjenjuju savremene principe gradnje i planiranja prostora. Dio priloga u ovoj knjizi odnosi se na vrednovanje i planiranje prostora u Crnoj Gori, dok se ostali tekstovi bave opš jim temama od interesa za razvoj gradova. Prilozi su nastali tokom 2010/11.

O projektu „Benefit Living“ Projekat „Benefit Living“ rezultat je partnerstva između tri organizacije: - Centra za održivi prostorni razvoj EXPEDITIO iz Kotora (vodeći partner); - Instituta za prostor i kulturu CORNUCOPIA iz Vranskog, Slovenija; - Akademske grupe ACADEMICA iz Beograda, Srbija.

IZDAVAČ EXPEDITIO Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor www.expeditio.org AUTORI/KE TEKSTOVA

EXPEDITIO Expeditio Nataša Ilinčić Zorica Tomanović Biljana Gligorić Aleksandra Kapetanović Tatjana Rajić Academica Milica Apostolović Stevan Vuković Tanja Brešan Aleksandar Đerić Ana Ćurčin Aleksandar Bobić Veselin Vasiljković

CORNUCOPIA Ira Zorko LEKTORKA Marijana Kukić DIZAJN Miroslav Dragin

An EU co-funded project managed by the Delegation of the European Union to Montenegro

Projekat je sufinansiralo Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine Crne Gore sredstvima dobijenim raspodjelom na konkursu za nevladine organizacije za 2010.godinu Kotor, jun 2011.

Cilj projekta je promovisanje interkulturalnog dijaloga između Evropske unije i Crne Gore na polju kreativnosti u oblasti savremene arhitekture i planiranja prostora.

Pokušali smo da: - analiziramo kako se vrednuje i planira prostor Crne Gore; - promovišemo principe energetski efikasne i održive gradnje; - istražujemo evropska iskustva i nove modele za savremenu kuću u Crnoj Gori; - promovišemo koncept kreativnih gradova...

Aktivnosti realizovane projektom su: - Izrada veb portala www.expeditio.org/benefit-living; - Posjeta svakog partnera jednom od stručnih sajmova u Evropskoj uniji: Ecobuild sajmu u Londonu, SAIE u Bolonji, Sustainable Luxury Fair u Parizu); - Analiza karakteristika arhitekture i uređenja prostora u Crnoj Gori („Expeditio“); - Pregled trendova održive gradnje u Evropskoj uniji („Cornucopia“); - Promovisanje 3C koncepta – Clean Energy & Creativity for Communities („Academica“); - Radionica partnera u Crnoj Gori, 21–25. mart 2011; - Štampanje materijala koji promoviše održive principe u gradnji – namjenjenog prvenstveno budućim investitorima; - Elektronska publikacija projekta „Benefit Living“.

Trajanje projekta: 1. januar 2010. – 1. jul 2011.

Vrijednost projekta: 50.000 eura (45.000 € je obezbijedila Evropska unija, a 5.000 € Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine Crne Gore).

O publikaciji Tekstovi objavljeni u elektronskoj formi preuzeti su s veb sajta www.expeditio.org/benefit-living. Objavljen je samo dio priloga. Publikacija je namijenjena onima koji žele da se informišu, da razumiju i primjenjuju savremene principe građenja i planiranja prostora. Autori i autorke tekstova su iz partnerskih nevladinih organizacija „Expeditio“, „Cornucopia“ i „Academica“.

Prvo je projektom planirano samo postavljanje sajta, ali smo u kasnijoj fazi odlučili da dio tekstova uobličimo u zbirku kako bismo čitaocima omogućili jednostavnije štampanje i pregledanje najinteresantnijih i najkorisnijih priloga. Upravo zato što knjiga nije planirana, nijesmo uvijek navodili izvore literature s interneta u tekstovima, kao ni izvore fotografija.

Dio priloga koje je pripremila NVO „Expeditio“, podloge su za emisije pod nazivom „Moj grad – moj dom“ koje su prikazivane na TV „Atlas“ od oktobra 2010. do juna 2011.

Projekat „Moj grad – moj dom“ realizovali su Ministarstvo uređenja prostora i zaštite životne sredine (sada Ministarstvo održivog razvoja i turizma) i TV „Atlas“, u saradnji s našom organizacijom. Cilj nam je bio da građani i građanke Crne Gore nauče više o principima održivog prostornog razvoja. Kako je u emisijama obrađeno dosta zanimljivih tema, odlučili smo da ih objavimo u okviru sajta i u elektronskoj knjizi.

EXPEDITIO

SAIE 2010, Bolonja: Nove tehnologije i materijali za energetski efikasnu gradnju........................................................4 10 najvećih prepreka održivom razvoju.........................................................................................8 Grad kao poligon za igru..............................................................................................................13 „Zelena“ postrojenja za recikliranje vode integrisana u naselja ..................................................15 Održivi turizam i prostorna devastacija u Crnoj Gori...................................................................18 Rezilijentnost – novi pristup održivom razvoju............................................................................21 Kako učiniti ulice prijatnijim? ......................................................................................................24 Pozitivni primjeri savremene arhitektonske prakse u Crnoj Gori ................................................25 Projekti revitalizacije u Venecijanskoj laguni – održivost istorijskog područja ............................27 Održiva budućnost gradova.........................................................................................................30 Predio – najveće dobro Crne Gore ..............................................................................................32 Za nezavisniji život slijepih i slabovidih........................................................................................34 Primjeri očuvanih kulturnih predjela s UNESCO-ve liste svjetskog nasljeđa / Uzori za Boku Kotorsku................................................................................................................36 Savremene intervencije u istorijskom urbanom predjelu kroz smjernice Bečkog memoranduma .......................................................................................39 Boka Kotorska - „savremeni“ trendovi u prostoru.......................................................................43 Grad prilagođen klimatskim promjenama...................................................................................46 Posmatrano drugim očima ..........................................................................................................48 Grad na dva točka........................................................................................................................49 Reklame i urbani mobilijar u gradovima......................................................................................51 Javni prostori u Crnoj Gori .........................................................................................................53 Redefinisanje otpada...................................................................................................................54 Rekreacija i sport u gradu............................................................................................................56 Ozelenjavanje gradova ...............................................................................................................58 Izazovi ekološkog građenja u Crnoj Gori......................................................................................60

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

SAIE 2010, BOLONJA

Nove tehnologije i materijali za energetski efikasnu gradnju Nataša Ilinčić ajam građevinske industrije i materijala SAIE u Bolonji, koji se održava posljednjih 45 godina, pod nazivom SAIENERGIA od 2008. godine posvećen je i inovativnim materijalima i tehnologijama u oblasti održive gradnje i energetske efikasnosti. „Glad za energijom“ u građevinskoj industriji raste, i samo od 2008. do 2009. porasla je za 3,5%. Ali, istovremeno postoje pozitivni rezultati kada je u pitanju povećanje upotrebe obnovljivih izvora energije koja je, prema izvještaju Eurostata, s 8,9% u 2008. porasla na 10,7% u 2009. godini.

S

sprovođenje LEED programa, koji je Italija odabrala za postizanje energetske efikasnosti u gradnji.

Među izloženim građevinskim proizvodima i tehnologijama mogu se izdvojiti tri tematske grupe, po svojoj zastupljenosti na Sajmu, značaju za budućnost gradnje i inovaciji: 1. krovni pokrivači i fasadne obloge s integrisanim solarnim ćelijama ili solarnim kolektorima tehnološki pomak koji će unaprijediti arhitektonsku konstrukciju i estetiku; 2. izolacioni zidni moduli ili blokovi - gotova izolaciona rješenja koja unapređuju i olakšavaju proces izgradnje; 3. kreativna rješenja zelenih fasada i krovova - novi konstruktivni sistemi i nosači koji omogućuju postavljanje zelenih pokrivača na različitim djelovima objekta.

SAIE 2010. održan je od 27. do 30. oktobra. Od 170 000 posjetilaca, 90% su arhitekti, inžinjeri i predstavnici građevinskih firmi koji žele da unaprijede svoje znanje i informisanost u oblasti novih građevinskih tehnologija, softvera, korišćenja obnovljivih energetskih izvora i novih ekoloških materijala. Na Sajmu je izlagalo 1500 kompanija – najveći broj iz Italije i oko 300 iz drugih zemalja: Njemačke, Slovenije, Španije... Kao i posljednjih sedam godina, postavljena je paralelna izložba na kojoj su izloženi najinovativniji proizvodi i rješenja, i čiji je izbor napravljen pod naučnim nadzorom ArTeca, odjeljenja IUAV univerziteta u Veneciji. Novina na posljednjem SAIE sajmu bile su tzv. plaze, definisana mjesta na kojima su se održavala predavanja i prezentacije iz različitih oblasti gradnje: Sustainability Plaza, Building Renovation Plaza, Energy Efficient Envelope Plaza, Wooden Structure Plaza, Architecture and urban Design Envelope Plaza. Jedna od najposjećenijih bila je Piazza dell’ Energia, na kojoj je bila postavljena izložba odabranih i nagrađenih objekata mladih arhitekata iz cijelog svijeta, koji su u svom radu primijenili principe održive gradnje.

Značajno mjesto na sajmu zauzelo je predstavljanje Green Building Councila, tijela odgovornog za

4

1. SOLARNI KROVOVI I FASADE Sistemi za prikupljanje sunčeve energije ne moraju biti odvojeni od arhitekture objekta, i smješteni kao često „estetski neprimjeren“ dodatak omotaču objekta. Iako smo do sada imali prilike da vidimo integrisane PV ćelije u staklene obloge objekta, te su granice pomjerene, i proizvođači različitih fasadnih i krovnih obloga, od crijepa i bakarnih krovova do fasadnih ploča, uvode modele koji u sebi imaju integrisane fotonaponske ćelije ili sistem solarnih kolektora.

Napokon, fasade i krovovi postaju „živi“ sistemi čije su površine iskorišćene za prikupljanje energije.

Firma GIELLEPLAST (Italija) koja se prevashodno bavi proizvodnjom plastičnih djelova za auto-industriju i

www.expeditio.org/benefit-living

drugih komponenata od termoplastike koja se može reciklirati, plasirala je plastični crijep s integrisanom fotonaponskom pločom, snage 8 Wp. Crijepovi su najrazličitijih boja, mogu u potpunosti zamijeniti postojeće tradicionalne krovne pokrivače, i njihovim međusobnim povezivanjem u jedinstvenu instalacionu mrežu prikuplja se proizvedena električna energija od napajanja suncem. www.gielleplast.it

LAMINAM (Italija) je proizvođač najvećih i najtanjih keramičkih ploča, veličine 3 m x 1 m x 3 mm, koje imaju različite funkcije u arhitekturi objekta: od unutrašnjih obloga u enterijeru (podovi, zidovi, plafoni), do spoljnih

TERMOSLATE solarni termalni paneli predstavljaju odličan spoj prirodnog i skoro „tradicionalnog“

pokrivača i solarne tehnologije, koji mogu biti primijenjeni i na novim objektima, kao i pri restauraciji starih. Pokrivač je od tamnih kamenih ploča koje karakteriše ljepota, trajnost i otpornost na temperaturne promjene, čime se dobro štiti solarni apsorber, smješten ispod njih, i smanjuju troškovi održavanja i zamjene. Ispod apsorbera su smještene cijevi s vodom, koje toplotnu sunčevu energiju prenose na unutrašnje instalacije u objektu. www.thermoslate.com

krovnih i fasadnih obloga. Njihov novi proizvod je fasadna „Laminam energia“ ploča s integrisanim PV ćelijama, koja se prema energetskim potrebama objekata postavlja u kombinaciji s klasičnim „Laminam“ pločama kao obloga kod ventilacionih fasada. www.laminam.it TECU kolektor je proizvod čuvenog njemačkog proizvođača bakarnih fasadnih i krovnih obloga – KME. Bakarni pokrivač apsorbuje sunčevu toplotu i prenosi je na sistem cijevi postavljenih ispod njega. Ovim sistemom se toplota prenosi do bojlera, čime se

COTTOPOSSAGNO (Italija) proizvodi tradicionalne glinene crepove (41,5 x 24 x 5,2 cm) s integrisanom fotonaponskom pločom. S obzirom da su u pitanju modeli crepova karakteristični za tradicionalnu gradnju, idealni su prilikom rekonstrukcije starih objekata i istorijskih gradskih centara. Na skoro neprimjetan način, stari krovovi mogu biti zamijenjeni novim i učestvovati u snabdijevanju objekta potrebnom energijom iz obnovljivih izvora. www.cottopossagno.com obezbjeđuje topla voda u domaćinstvu, ili putem instalacija grijanja do podova i radijatora, i tako omogućava grijanje objekta. Sistem kolektora je potpuno zaštićen od atmosferskih uticaja i „nevidljiv“ spolja, tako da je arhitektonski integrisan u objekat. www.kme.com/tecu-solarsystem/en/

EXPEDITIO

5

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

2. IZOLACIONI ZIDNI MODULI I BLOKOVI Izolacija objekta predstavlja najbitniji segment u energetskoj efikasnosti jer se na taj način smanjuje potreba za energijom koja se troši na grijanje i hlađenje, kao i investicije u nove tehnologije koje koriste obnovljive izvore energije. Sve ovo, pod uslovom da utrošak materijala, koji se koristi u izolaciji, nije veliki i suviše skup, i ne koristi zagađujuće tehnologije i neobnovljive izvore energije. Zato je sve više novih rješenja zidnih blokova koji imaju odlične izolacijske performanse, izolacionih panela koji koriste prirodne prerađene materijale, ili novih sistema sendvič-zidova s gotovim izolacionim modulima.

LECA BLOK je vrsta veoma laganih i čvrstih blokova s odličnim termosvojstvima. Napravljen je od ekspandiranih granula gline, dodavanjem cementa, pepela i vode, koji se zatim oblikuju i peku. Veliki broj

unutrašnjih pora čini da „Leca blok“ ujedno bude i dobar izolator i omogućuje da zid diše i bude otporan na vlagu. Dodavanjem ekstra sloja od ekspandiranog polistirena u unutrašnjost bloka, napravljena je verzija „Bio Clima Zero“. Zid od ovog „Leca bloka“ dovoljno je omalterisati ili završiti odgovarajućom unutrašnjom ili spoljnom oblogom, bez dodatnog izolacijskog sloja, što produžava trajnost objekta i smanjuje troškove izgradnje. www.lecablocco.it

postavlja izolaciona struktura od obostranog polistirena i armature, a zatim se beton uliva u šupljine, i nakon njegovog stvrdnjavanja formira se zid s odličnim konstruktivnim i izolacijskim svojstvima. Koeficijent propusnosti U je do 0,14 W/mqK, što se uklapa u nove građevinske normative koje su usvojene Kjoto protokolom (2005), kao i važnim italijanskim zakonom o energetskoj uštedi (D.Lgs. 311 of 29.12.2006).

Dimenzije modula su: dužina 120 cm, visina 40 cm, a debljina polistiren stranica varira od 6 do 18 cm. www.pontarolo.com PIZ fasadne ploče istoimenog italijanskog proizvođača u sebi sadrže izolacioni sloj. Ploče su napravljene od cementnog maltera i armirane fiber-vlaknima, ukupne debljine 9 mm a s njihove unutrašnje strane postavljen

je polistiren izolacioni sloj od 45 do 80 mm. PIZ fasadne ploče se kače pomoću metalne potkonstrukcije, mogu biti postavljene na bilo koju vrstu zida i ne zahtijevaju nikakve ekstra troškove prilikom montaže. Zastupljene su u 40 boja i primjenjive na sve vrste objekata. www.piz.it CELENIT je jedan od evropskih lidera u proizvodnji eko–

CLIMABLOCK je inovativni sistem građenja prefabrikovanih betonskih zidova izlivanjem betona u gotove module – kalupe od polistirena. Najprije se

biokompatibilne vrste izolacije, napravljene od drvenih i vunenih vlakana, povezanih „Portland“ cementom, koja ima laganu poroznu strukturu i velika izolacijska svojstva. Tokom životnog ciklusa ovog proizvoda, od

6

www.expeditio.org/benefit-living

proizvodnje do primjene i reciklaže, on nema toksičnih dejstava. „Celenit“ ploče su odlični termo- i zvučni izolatori, i imaju dobru sposobnost regulacije i propuštanja vlage. Mogu se primijeniti kao izolacija svih unutrašnjih i spoljašnjih djelova objekata. U unutrašnjosti objekta, ukoliko se to uklapa u estetiku prostora, „Celenit“ ploče mogu ostati nepokrivene malterom jer tada njihova pozitivna svojstva još više dolaze do izražaja, a velika paleta boja omogućava kreativna rješenja. www.celenit.it

3. ZELENI ZIDOVI Postavljanje zelenih površina u objekte i na njih je pozitivan trend tokom posljednje decenije. Korist od toga imaju i građani i same građevine. Zeleni zidovi i krovovi, kojih često nema dovoljno, povećavaju prisustvo zelenih površina u gradskim sredinama.

Istovremeno zeleni zidovi i krovovi obezbjeđuju bolju termalnu i zvučnu izolaciju i štite objekat od urbanog zagađenja i atmosferskog uticaja. Nekoliko proizvoda i rješenja italijanskih kompanija doprinose kvalitetnijoj i široj primjeni ozelenjavanja objekata.

WALL-Y je proizvod italijanske firme Geoplast i predstavlja plastični mrežni modul koji se kači na fasadni zid i omogućava formiranje zelenog zida pomoću biljaka-puzavica. Modul ima formu nepravilne prirodne matrice, dobro se uklapa u biljnu strukturu i doprinosi estetici zida i u vrijeme dok biljke ne izrastu.

Modul veličine 58 x 58 x 7,5 cm je lagan, jednostavno se montira na zid i otporan je na različite vremenske uslove i mikroorganizme. Trenutno se proizvodi u bijeloj i zelenoj boji, i u transparentnoj varijanti. www.geoplast.it

materijala vulkanskog porijekla koji obezbjeđuje odličnu termoizolaciju, a cio sloj zelenog krova je tanji i lakši. „Perlite“ zeleni zidovi se formiraju postavljanjem panela prije vegetacije. Paneli su napravljeni od aluminijumske mreže različitih perforacija za zadržavanje supstrata, i sadrže sloj od polipropilena za irigaciju i supstrat od polučvrstih djelova, čija se mješavina pravi u odnosu na vrste biljaka koje se koriste. www.perlite.it OPTIMA GIARDINI PENSILI kao i PERLITE nudi slično rješenje za zelene zidove, ali s naglaskom na enterijeru.

Pored važnog pozitivnog uticaja biljaka unutar prostora, primjenom zelenog zida u enterijeru ne oduzima se

dragocjena površina prostora. Sistem „Optima“ sastoji se iz čelične ili aluminijumske mreže, plastičnih ramova i tkanine koja drži zemlju i vlagu koja se obezbjeđuje sistemom navodnjavanja kap po kap. „Optima“ zeleni zid promovisan je u okviru enterijera „Reply“ prodavnice u centru Milana u okviru prošlogodišnjeg Milanskog sajma dizajna. www.optimagiardinipensili.it

PERLITE kompanija proizvodi sisteme za zelene krovove, zidove i parkinge. Karakteristika njenih zelenih krovova je što koristi sloj ekspandiranog perlita, prirodnog

EXPEDITIO

7

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

10 najvećih prepreka održivom razvoju Nataša Ilinčić

repreke održivom razvoju su naslijeđene posljedice dosadašnjeg i još uvijek prisutnog načina razmišljanja, proizvodnje, obrazovanja, upravljanja resursima, koji dovodi do toga da današnji način života ne može još dugo biti održiv. Prepreke treba prepoznati kroz svoje djelovanje i mijenjati aktivnosti, i uputiti zahtjeve onima koji upravljaju društvom.

P

Možemo uvijek preispitati kupovinu nekog proizvoda, da li nam je zaista potreban ili da li se kasnije može reciklirati, a ne doprinijeti povećanju otpada. Možemo analizirati informacije koje primamo iz medija i primati ih sa zdravom rezervom. Možemo birati odgovorne političare ili ih, jednostavno, ne birati ako nisu stručni i savesni. Možemo, kao roditelji, pomoći djeci da se obrazuju slobodnije i šire, čak iako je obrazovni sistem zastario. Možemo preispitati svoj odnos prema drugom polu i osloboditi ga tradicionalnih predrasuda. Ukoliko ne možemo naći adekvatan posao ili ne želimo raditi u neodgovornom biznisu, možemo pokrenuti svoj mali zeleni biznis. Veliki broj ovakvih pojedinačnih akcija vremenom rezultira promjenama u sistemu i društvu, dovodeći do globalnih promjena.

1. NEODGOVORAN BIZNIS Biznis koji svoj kapital zasniva na neadekvatnom korišćenju prirodnih resursa i nemarnom odnosu prema životnoj sredini i zaposlenima, neodgovoran je. Tokom

života; izlivanje nafte kompanije „British Petroleum“ u Meksičkom zalivu prouzrokovalo je najveću ekološku katastrofu u američkoj istoriji; kolaps rudnika u Čileu pokazao je da kompanija nije obezbijedila minimalne bezbjednosne uslove za svoje radnike. U budućnosti će se mijenjati model ekonomskog razvoja i on će najvećim dijelom biti uslovljen faktorom zaštite životne sredine i prirodnih resursa. U ovom trenutku nade se polažu na „green economy“ ili zelenu ekonomiju, koja treba svojim radikalnim inovacijama i novim odnosom prema životnoj sredini i resursima da otvori novo tehnološko doba bez CO2 posljedica.

Potrebna su ogromna ulaganja, stimulativne mjere i regulacije koje će ovaj proces podržati, kao i pritisak krajnjih korisnika.

2. NEPRIMJERENO MEDIJSKO IZVJEŠTAVANJE Mediji mogu informisati, ali mogu i manipulisati. Često je fokus u izvještavanju o nekom događaju na senzaciji, na stvaranju „priče dana“, a manje na suštini problema i njegovoj analizi. Objektivno i stručno izvještavanje, posebno o važnim pitanjima i događajima koji se tiču održivog razvoja, biće ključno u osvješćivanju i uključivanju građana u rješavanje problema. Današnji pristup informacijama putem interneta i socijalnih mreža ostavlja sve manje mogućnosti za skrivanje ili zaobilaženje važne teme. Mnogobrojni veb-portali, dokumentarni filmovi i istraživanja dokazuju da je danas sve vidljivo, pristupačno i mjerljivo. Dokumentarni filmovi i animacije poput „The Age of Stupid“, „Story of the stuff“, i mnogi naslovi Michaela Moora otkrivaju nam nelogičnosti i propuste naših sistema i ohrabruju promjene.

3. SOCIJALNO-EKONOMSKA NEJEDNAKOST XX vijeka bio je zastupljen ovakav model biznisa, posebno kada su velike korporacije u pitanju. Takvi modeli su još uvijek prisutni a posljedice njihovog djelovanja mogu biti dramatične, i u to smo imali prilike da se uvjerimo i tokom 2010. godine. Izlivanje crvenog mulja iz postrojenja za proizvodnju aluminijuma kompanije MAL u Mađarskoj zagadilo je rječne tokove i ogromne površine zemljišta i izazvalo gubitak ljudskih

8

Izražena je i među građanima jedne zemlje kao i među različitim djelovima svijeta. U Americi, u kojoj živi 5% stanovništva planete, troši se 30% Zemljinih resursa koji se najčešće eksploatišu u zemljama trećeg svijeta čije stanovništvo često živi u ekstremnoj bijedi.

Istovremeno, u tako bogatoj zemlji razlike su velike i izražena je socijalna nepravda – 40 miliona

www.expeditio.org/benefit-living

Amerikanaca živi u siromaštvu i na granici gladi.

Mogućnost izbora i pružanje šanse svima treba da budu deo vrednosnog sistema svakog društva. Da je moguće promijeniti okoštale i konvencionalne načine na polju ekonomskog sistema, svjedoči projekat mikrokredita koji je pokrenuo Muhammad Yunus, ekonomista iz Bangladeša i dobitnik Nobelove nagrade 2006. godine.

To je sistem kreditiranja najsiromašnijih slojeva stanovništva bez ikavog oblika garancije ili ugovora, i nastao je kao reakcija na tradicionalni bankarski sistem koji odbacuje siromašne jer su „nepodobni za dobijanje kredita“. Sistem danas funkcioniše u 43 države i do sada je kreditirano preko 8 miliona ljudi, od kojih 96% čine žene. Prosječna pozajmica iznosi 130 $, a stopa povraćaja kredita je 98%.

4. NEADEKVATNA TEHNOLOGIJA I PROIZVODNJA Ukoliko ne pronađemo nove tehnologije proizvodnje i tehnologije korišćenja prirodnih resursa, postoji mogućnost da ćemo dovesti u pitanje sopstveni opstanak. Planeta će opstati, ali pitanje je hoće li naša

civilizacija sa sadašnjim načinom života. Evo nekoliko podataka koji govore o našem trenutnom korišćenju resursa: 426 000 mobilnih telefona dnevno završi na otpadu u SAD-u; svakog minuta posiječe se 2000 stabala u amazonskim šumama; u Americi 99% kupljenih proizvoda nakon 6 mjeseci završi kao otpad.

Holistički pristup u kreiranju proizvoda je jedino rješenje, kroz praćenje cijelog životnog ciklusa proizvoda – od kreiranja ideje, korišćenja materijala i energije, preko njihove upotrebe, do završetka korišćenja i vraćanja materijala i energije u ponovni ciklus proizvodnje. „Cradle to Cradle“ ili „Life Cycle Assesment“ neki su od inovativnih pristupa ili softvera

EXPEDITIO

koji nam pomažu da sagledamo složenost nastajanja jednog proizvoda i koliko je potrebno da uklopimo trenutne životne potrebe s prirodnim resursima energije i materijala na planeti. Mnoge inovacije i procesi već idu u tom pravcu – reciklaža, ponovna upotreba, smanjena upotreba resursa, nanotehnologija, zeleni transport, korišćenje obnovljivih izvora energije, energetski efikasna gradnja, organska proizvodnja hrane...

5. NEADEKVATNO OBRAZOVANJE U neadekvatnom obrazovanju krije se, možda, jedan od glavnih uzroka ostalih devet prepreka. Dosadašnji zastareli obrazovni sistemi stvaraju pojedince koji nemaju sposobnost da samostalno misle i preispituju i čija se vrijednost ocjenjuje na osnovu primljene količine informacija i poslušnosti. Onog trenutka kada obrazovni sistem bude postavljen tako da podrži slobodu, radoznalost i kreativnost svakog pojedinca, postojanje neodgovornih političara, korupcije, nejednakosti biće svedeno na minimum. Škola „Summerhil“, koju je osnovao Aleksandar Nil skoro prije jednog vijeka u Engleskoj i koja danas postoji, primjer je da je to zaista moguće (vidjeti knjigu „Slobodna djeca Summerhila“). A prije samo jedne decenije Long Life Learning ili učenje tokom cijelog života postalo je predominantan cilj koji promovišu Evropska komisija, OECD i UNESCO, i smatra se načinom za postizanje održivog socio-ekonomskog razvoja i za formiranje društvenog sistema zasnovanog na znanju. To znači da je obrazovanje raznoliko, prilagodljivo svakom pojedincu i pristupačno tokom cijelog života.

6. NEODGOVORNI POLITIČARI Nijedan politički sistem nije otporan na prisustvo neodgovornih političara. Razlog dijelom leži u tome što politički sistemi imaju svoje nedostatke, a dijelom zbog toga što neodgovorne političare biraju građani/građanke koji nijesu dovoljno politički osviješćeni ili obrazovani, i ne preuzimaju sopstvenu odgovornost u donošenju odluka, što je čest slučaj u zemljama koje su nerazvijene, nedemokratske ili u

9

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

tranziciji. Neodgovorni političari, ako su na vlasti, imaju mogućnost da koriste poziciju za sopstveni napredak i zanemaruju probleme koji se tiču društva, životne sredine i održivog razvoja. Takva situacija je posebno prisutna posljednjih decenija kada su velike korporacije postale (svojom snagom i uticajem) jače od samih vlada zemalja (čak i razvijenih) i, samim tim, pripadnici vlasti često rade za interes krupnog kapitala, a ne za građane/građanke. Istovremeno postojeći državni sistemi neprimjereno zasnivaju svoju moć na postojanju vojne odbrane u koju se ulažu ogromna državna sredstva, uprkos neriješenim egzistencijalnim pitanjima miliona građana/građanki ili velikim ekološkim problemima. O tom neskladu govori i podatak da je budžet, koji se godišnje uloži u vojsku i naouražanje u čitavom svijetu, 700 puta veći od godišnjeg budžeta Ujedinjenih nacija.

Razvoj i obrazovanje svakog pojedinca/pojedinke doprinosi promjenama u političkom sistemu, a širenje ideja o održivom pristupu kroz socijalne mreže ima sve veći uticaj. Pojavljuju se novi, inovativni zakoni koji tumače naš odnos prema planeti i ljudska prava, obavezujući na taj način i političare na novu političku etiku koja nam je neophodna. Novi koncepti poput „Earth Law“/ „Wild Law“ ili „Zakona planete Zemlje“, prepoznaje planetu kao primarni „izvor“ zakona koji postavlja ljudske zakone u mnogo širi kontekst od čovječanstva. Zasnovan je na ideji da su ljudi dio šire zajednice živih bića i da blagostanje svakog člana/članice planetarne zajednice zavisi od blagostanja planete Zemlje kao cjeline. Način kojim se upravlja našim društvenim sistemima, treba da sadrži etički kodeks koji od nas zahtijeva da živimo u skladu sa zakonom prirode. „Zakon planete Zemlje“ postepeno se prepoznaje u nacionalnim institucijama u Velikoj Britaniji, SAD-u, Latinskoj Americi, Africi, a Ekvador je prva zemlja koja je taj zakon integrisala u svoj pravni sistem 2008. godine.

dolara godišnje odlazi na mito u svijetu, a 40% pomoći za razvoj izgubi se u korupciji. Korumpirane članove društva predvode političari i policija. Irak, Venecuela i Rusija spadaju u zemlje čije su institucije javnog sektora najviše korumpirane. Najmanje korupcije ima u Danskoj, Singapuru i na Novom Zelandu.

Crna Gora se nalazi na 69. mjestu na listi, s indeksom 3,7 od 10 koji pokazuje nepostojanje korupcije (Corruption index 2010 from Transparency International). Otkrivanje i kažnjavanje korupcije u oblasti nelegalnog izdavanja dozvola i gradnje u Crnoj Gori, tokom protekle i početkom ove godine, ukazuje da je moguć napredak. Problemi očuvanja dragocjene morske obale ili održivog korišćenja energetskih potencijala predstavljaju prioritete svih građana/građanki, i oni se nikako ne smiju rješavati kroz interes privatnog kapitala.

8. RODNA NERAVNOPRAVNOST Rodna ravnopravnost je osnovno ljudsko i demokratsko pravo ali se njeno integrisanje u sve segmente društva još uvek ne podrazumijeva. Društveni sistemi su opterećeni neosviješćenim tradicionalnim podjelama uloga – od procentualno manjeg učešća žena u rukovodećim tijelima u najrazvijenijim društvima (na fotografiji Samita G20, od 50 učesnika samo 3 su žene), do ugrožene egzistencije i minimuma ljudskih prava žena u Avganistanu, Bangladešu, Iraku (ograničeno obrazovanje, kretanje, učestvovanje u socijalnom životu). U mnogim kulturama ne prepoznaje se neravnopravan položaj žena jer ono što je stvoreno kulturnim obrascem, sada se smatra i doživljava „prirodnim“.

7. KORUPCIJA Ekološka kriza je najprije kriza ljudskog duha.

Materijalizam i gramzivost na globalnom nivou, kao i u okviru državnih sistema, rezultiraju kako ekološkim problemima, tako i nejednakošću i neravnomjernim razvojem ljudskih zajednica. Jedna milijarda američkih

10

Život na planeti ne može biti održiv ako svi njeni stanovnici/stanovnice nemaju jednaka prava i slobode i ne učestvuju podjednako u kreiranju društva, doprinoseći svojim jedinstvenim saznanjima i potrebama. Danas je jedna polovina stanovnika samim rođenjem u manjoj ili velikoj meri diskriminisana.

Potrebe žena, njihovi principi i vrijednosni sistemi

www.expeditio.org/benefit-living

nijesu integrisani ravnopravno u političke i društvene sisteme i, samim tim, mnoge oblasti života ženama nijesu lako pristupačne. Rodna ravnopravnost podrazumijeva ravnopravnost u razlikama, a ne uklapanje jednog roda u model drugog. Rješenje je u osvješćivanju pripadnika/pripadnica oba pola i u favorizovanju pozitivnih primjera promjena položaja žena, a takvih promjena ima i u najrigidnijim društvenim sistemima.

Borba za rodnu ravnopravnost je, naročito tokom XX vijeka, donijela mnogo pozitivnih promjena, ali najvećim dijelom u razvijenim zemljama s dominantno bijelom populacijom. Danas u Americi i drugim razvijenim djelovima svijeta preko 40% studenata/studentkinja medicine, prava, ekonomije i kandidata/kandidakinja za doktorsku titulu čine žene.

Istovremeno smo svjedoci da se promjene pokreću i u nerazvijenim zemljama: učešće i pobuna žena u političkim promjenama u Egiptu (skoro polovinu protestanata su činile žene na ulicama Kaira) od ogromnog je značaja. Promjene u Egiptu, zemlji u kojoj su žene prije samo 10 godina dobile pravo da zatraže razvod, mogu da budu pokretač pozitivnih promjena u širem okruženju gdje su ženska prava ugrožena. Žene čine u prosjeku 19% parlamenta u svim zemljama svijeta. U ovom segmentu, razlike između razvijenih i nekih nerazvijenih zemalja se brišu: po učešću žena u parlamentu predvode istovremeno: Ruanda, Kuba, Mozambik i zemlje sjeverozapadne Evrope – Švedska, Norveška, Belgija, Island, Holandija itd, gdje žene čine 35–50% parlamenta. Rodna ravnopravnost je treći od osam milenijumskih ciljeva Ujedinjenih nacija, a poboljšanje položaja žena u društvu vezano je i za četvrti i peti milenijumski cilj – smanjenje smrtnosti kod djece i poboljšanje zdravlja majki. Sve studije govore da, kada su žene podržane i osnažene, cijelo društvo ima koristi. Njihove familije su zdravije, više djece ide u školu, prihodi su veći i čitave zajednice, naročito u nerazvijenim zemljama, postaju mnogo otpornije.

EXPEDITIO

9. NEZAPOSLENOST U svijetu ima oko 212 miliona ljudi bez posla. Razlozi za nezaposlenost su različiti u različitim djelovima svijeta – nedovoljno ili neodgovarajuće obrazovanje, nerazvijena društvena klima za osnivanje biznisa ili investiranje, loš i zastareli ekonomski model poslovanja, iscrpljeni prirodni i energetski resursi ili ekološki problemi...

Proces ekonomske krize kroz koji trenutno prolaze razvijene zemlje svijeta, i koji je izazvao stopu nezaposlenosti preko 10%, nije samo privremena kriza nakon koje će se, kada „prođe“, sve vratiti na staro. U pitanju je mnogo veća društvena promjena koja podrazumijeva tranziciju iz industrijske u tehnološkoinformacionu fazu i još važnije, tranziciju zasnovanu na obnovljivim izvorima energije i na novoj zelenoj ekonomiji. Više neće biti u toj mjeri procesa proizvodnje koji zahtijevaju postojeća zanimanja, već se javlja potreba za novim znanjima i stručnošću za „zelene poslove i industrije“ (Green jobs & industries): izgradnju energetski efikasnih zgrada, rad na tehnologiji obnovljivih izvora energije, proizvodnju automobila koji koriste bio-goriva ili električnu energiju...

Sve je više primjera novih inovativnih modela poslovanja koji redefinišu postojeću ekonomiju. Tokom posljednje decenije neprofitna svjetska organizacija „Fair Trade“ sprovodi vrlo važan projekat na globalnom nivou, zasnovan na održivom razvoju i pravednosti u trgovini, tako da svako, kroz svoj rad, može da obezbijedi dostojan život i razvije svoje potencijale, kao i da doprinese razvoju svoje zajednice. Organizacija omogućava malim i često siromašnim farmerima širom svijeta da plasiraju svoje proizvode na tržište, i dobiju odgovarajuću cijenu za njih na pošten način u konkurenciji s velikim korporacijama. Među najpoznatijim „Fair Trade“ proizvodima je kafa, i zahvaljujući radu „Fair Trade“ organizacije i njenoj saradnji s malim farmerima u Južnoj Americi i Africi,

jedan od najvećih svjetskih lanaca kafeterija – američki „Sturbucks“ – nakon 10 godina rada na ovoj strategiji pravi 100% „Fair Trade“ espreso kafu.

Socijalno preduzetništvo je postalo u posljednje dvije decenije novi oblik preduzetništva koji istovremeno

11

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

smanjuje nezaposlenost i siromaštvo i marginalizovanje osoba s invaliditetom, izbeglih i raseljenih lica, nedovoljno kvalifikovanih lica itd.

Italija predvodi u razvoju socijalnog preduzetništva i ima preko 5 miliona korisnika socijalnih kooperativa.

U našem regionu ova priča postaje sve aktuelnija.

Primjer je osnivanje socijalne i ekološke kooperative „Eco Bag“ u Srbiji koja proizvodi torbe i novčanike od recikliranog PVC-a od prethodno iskorišćenih reklamnih bilborda, i istovremeno zapošljava žene u srednjem dobu koje su ostale bez posla u tekstilnoj industriji.

10. KONZUMERIZAM U današnjem ekonomskom modelu proizvodnje i potrošnje pojedinac/pojedinka nije dovoljno „značajan ili vrijedan“ ako nema finansijski potencijal da kupuje i troši. Istovremeno, proizvodi su osmišljeni tako da imaju kratak životni vijek i da se povećava potrošnja a samim tim i kapital investitora, ali i otpad i eksploatacija resursa. Sprečavanje kolapsa ljudske civilizacije zahtijeva potpunu transformaciju dominantnih kulturnih modela koji su bazirani na konzumerizmu. Prosečni Evropljanin/Evropljanka potroši 43 kg, a Amerikanac/Amerikanka 88 kg resursa dnevno, simbolično rečeno, svakoga dana iz planete izvučemo količinu resursa u zapremini 112 Empire State Buildinga.

12

Mnoga istraživanja pokazuju da stanovnici/stanovnice zemalja s visokim bruto društvenim dohotkom nijesu i srećniji, odnosno povećanje BDD-a ne čini ljude srećnijim. Amerikanci, koji imaju visoki BDD u poređenju sa svjetskim prosjekom, veoma su siromašni kada su u pitanju ljudski odnosi, slobodno vrijeme, povjerenje u institucije i zadovoljstvo životom (well–being).

Istraživanja pokazuju da s porastom socijalnog kapitala (razvijeni kontakti, učešće u političkim i religijskim organizacijama, obrazovanje, sport, umjetnost ... ) a ne BDD-a , ljudi u razvijenim zemljama postaju srećniji.

Preokret je u toku – iz kulture konzumerizma u kulturu održivosti. Nastaju novi globalni pokreti i rituali u kojima se slave nove vrijednosti i ukazuje na negativne posljedice postojećih rituala koji su se pretvorili u rituale konzumerizma… „Buy nothing Day“ u Americi stoji nasuprot „Black Fridayu“, danu poznatom po masovnoj kupovini. „World Carfree Day“ (dan bez automobila) slavi se u više od 40 zemalja. „Earth hour“ je određeni sat u godini kada se ljudi širom planete uključuju u akciju isključivanja svjetla i uštede energije. Istovremeno, sve više je primjera korporativne odgovornosti i bogatih ljudi koji svoj kapital ulažu u rješavanje ekoloških problema i siromaštva. A veliki doprinos promjeni kulture konzumerizma mogu dati svetske religije, koristeći svoje drevno duhovno znanje o materijalizmu i sreći.

www.expeditio.org/benefit-living

Grad kao poligon za igru Zorica Tomanović

rbano planiranje 21. vijeka mora odgovoriti potrebama stanovnika svih uzrasta. Možda ova tvrdnja zvuči čudno ako pomislimo na najmlađe žitelje jednog grada, ali je istina da i oni na određen način kreiraju naš životni prostor. Ako se zapitamo šta je naš najčešći odgovor na pitanje čega se najradije sjećamo iz djetinjstva, shvatićemo da se u najvećem broju slučajeva sjećamo nekih igara koje smo igrali, nekih zanimljivih i neobičnih igračaka koje smo imali, i, složićete se, svaki put ta sjećanja probude u nama neke lijepe emocije. Naizgled naivne, jednostavne i svakodnevno prisutne dječije igre su upravo tema kojom se svaki grad takođe mora ozbiljno pozabaviti kroz kreiranje prostora za igru. A istorijski gledano igra je uvijek imala i ritualni i magijski smisao. Igra čini jedan o temeljnih fenomena ljudskog opstanka.

odvija na otvorenom, na dječijim igralištima posebno oblikovanim u tu svrhu, u parkovima, park-šumama i drugim prirodnim ambijentima. Igra se odvija često i na ulici, trgu, nekom drugom urbanom prostoru. Neki prostori često nijesu projektovani za tu namjenu, ali svojim oblikom inspirišu mlade da počnu da ih koriste kao svoj prostor za igru. Danas se kod nas i u zemljama regiona djeca sve češće igraju u prostorima šoping centara i takozvanim igraonicama u zatvorenom prostoru.

U zemljama razvijenog svijeta trendovi su povratak igri u prirodi i na zelenim površinama.

Prostor može da odigra veoma važnu ulogu u razvoju djece i mladih. On im daje slobodu da se kreativno igraju i istovremeno jačaju svoje sposobnosti kroz iskustva rizika, izazova i uzbuđenja. Igra je sastavni dio života svakog djeteta. U djetinjstvu svako od nas uglavnom stiče i razvija kroz igru mentalne i praktične sposobnosti. Kretanje i istraživanje u ranoj dobi jednako je važno za svako dijete kao i neposredna prisutnost bliske osobe. Kroz igru djeca stvaraju svoju kulturu, uče o sebi, drugima i svijetu koji ih okružuje.

Strateško razmišljanje o prostorima za igru mora biti sastavni dio politike planiranja gradova. Kroz lokalne strategije igre treba da se omogući planiranje, projektovanje i upravljanje prostorima namijenjenim za igru. Strategije za razvoj igrališta moraju biti povezane s drugim strategijama na polju planiranja javnih prostora i prostora za rekreaciju.

U

Javni prostor može da stvori inspirativno i zanimljivo okruženje, ne samo za djecu i mlade, već i za cijelu zajednicu. Kao centralna mjesta okupljanja zajednice i platforma za društveni život, javni prostori treba, između ostalog, da pruže osjećaj radosti i stimulacije za sve starosne grupe koje ga koriste. Sada već dolazimo do dileme da li se, u stvari, igraju samo djeca... ili se ponekad nesvjesno igraju i oni stariji. Sigurno je da se igra kod odraslih osoba najčešće ispoljava kroz sportske aktivnosti jer sport je vrsta igre.

Prostori koji odgovaraju najranijim potrebama za igrom, zatvorenog su tipa – naš dom, zatim jaslice i vrtić.

Proces odrastanja dovodi do sve veće potrebe da se igra

EXPEDITIO

Stručnjaci i institucije koje su odgovorne za planiranje prostora i stvaranje odgovarajućih prostora za igru, djeluju na državnom, a posebno na lokalnom nivou.

Politike lokalnog planiranja obezbjeđuju prostore gdje djeca i mladi ljudi mogu biti podržani i ohrabreni da se igraju i da učestvuju u neformalnoj rekreaciji.

S obzirom na svoje tjelesne proporcije, djeca često nailaze na mnoge prepreke koje, naravno, nastoje da savladaju. Stoga je prostor za igru potrebno oblikovati na način primjeren djeci kako bi se izbjegla potencijalna opasnost od nesreće. Ali nije samo prostor za igru taj koji treba da bude bezbjedan, već i pristup do njega. U tom smislu motorni saobraćaj, kakav danas imamo u gradovima, predstavlja najveću opasnost. Saobraćaj često sprečava ili umanjuje mogućnost da djeca idu na igralište biciklom, izaziva

13

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

buku i emituje gasove, što zajedno umanjuje kvalitet same igre. Zbog različitih fizičkih i socijalnih faktora u mnogim naseljima danas mladi ljudi nemaju iste mogućnosti za igru i rekreaciju. S obzirom na vrijeme koje djeca provode u predškolskim i školskim ustanovama, važno je da ti objekti imaju dvorišta uređena tako da podržavaju kreativnu igru ili sport.

Prostori igre mogu biti i prostori za otkrivanje određenog talenta koji se na taj način ispoljava kod djece. Prostori igre su mjesta socijalizacije, razmjene pozitivne energije i kreativnosti.

Dizajn samog prostora za igru stalno napreduje i mijenja se. Ti prostori moraju ispunjavati određene kriterijume: • Prostor za igru djece treba da bude bezbjedan, dostupan i djeci s posebnim potrebama, stimulativan i različit tako da može da posluži različitim generacijama; • Prostor za igru treba da bude besplatan i da se jednostavno koristi, da bude pregledan i predvidiv i da se djeca u njemu osjećaju slobodno; • Prostor za igru treba po mogućnosti da bude oblikovan sa što više zelenih površina i s predmetima napravljenim od ekoloških materijala.

Decenijama unazad dječija igrališta su imala veoma sličan dizajn i opremu tako da su veoma ličila jedna na druga, bez mnogo kreativnih ideja i različitih sprava za igru. A da ne govorimo o tome da nijesu imala nikakve dodatne elemente koji bi animirali odrasle da provode više vremena u njima. Principi savremenog planiranja prostora za dječiju igru podrazumijevaju da ih odrasli što manje kreiraju i izgrađuju, naprotiv, preporučuje se da prostor bude tako koncipiran da pruža djeci mogućnost da sama izaberu kako će se igrati i da ona kreiraju taj prostor. Dizajneri, pejzažni arhitekti, inžinjeri, ali i eksperti za igru moraju raditi timski u kreiranju igrališta.

14

Da ne zaboravimo ono od čega sve počinje, a to su igračke. Kao i igra, i igračke podstiču na razmišljanje, kombinovanje, zapažanje, a bogatstvo osjećanja lagano uvodi dijete u društvenu zajednicu. Igračke su i svjedoci prohujalog vremena i dio naše prošlosti, pa je zato jasno zašto postoji niz specijalizovanih muzeja igračaka.

Poznati su muzeji u Nirnbergu, Kečkemetu, Istanbulu, Muzej djetinjstva u Edinburgu... Beogradski Etnografski muzej ima zavidnu kolekciju lutaka, najstarija je porcelanska iz 1891. godine, a u Novom Sadu u Muzeju „Fantasy“ izloženo je preko pet hiljada najrazličitijih igračaka.

Petogodišnji projekat, koji se pod nazivom Play England sprovodi pod pokroviteljstvom nacionalne lutrije, uputio je na to šta sve treba da se uradi da bi jedna strategija igre mogla da zaživi. Ovim projektom promoviše se Povelja za dječiju igru kojom bi se stariji obavezali da djeci obezbijede uslove za igru kao sastavni dio njihovog života. Povelja podržava to pravo pozivajući se na član 31 Konvencije Ujedinjenih nacija o pravima djeteta. Inače, Konvencija Ujedinjenih nacija o pravima djeteta postala je prva međunarodno obavezujuća konvencija o pravima djece 1989. godine.

Ona predstavlja prekretnicu u istorijskim naporima da se napravi svijet po mjeri djeteta. Ratifikovale su je 193 države uključujući i Crnu Goru koja ju je potpisala 2006. godine.

Projekat Play England pomaže određenim zajednicama da iznađu finansijska sredstva za upravljanje prostorom za igru djece. U okviru ovog projekta ustanovljen je takozvani Dan igre koji se proslavlja svake godine, naglašavajući značaj igre u životu djece. Sve više gradova u Engleskoj danas ima razvijene strategije igre u čije su izrade i implementacije uključeni kako stručnjaci, tako i sami odrasli građani i mladi ljudi.

Strategije su usmjerene na to da stimulišu mlade i djecu da vrijeme za igru što više provode na otvorenom, a djecu stavljaju u centar planiranja šire zajednice.

www.expeditio.org/benefit-living

„Zelena“ postrojenja za recikliranje vode integrisana u naselja Nataša Ilinčić ostojeći nivo zagađenja i nestašica vode, i istovremeno sve veće potrebe za njom, zahtevaju novi pristup i pronalaženje održivih inovativnih rešenja za recikliranje i prečišćavanje otpadnih voda. Prema dosadašnjim saznanjima svega 1% vode na planeti može se koristiti za piće, i do sada nijesu pronađena rješenja za korišćenje i prerađivanje različitih vrsta vode kako bi ona bila pogodna za piće.

Prema podacima Svjetske banke svega 4% upotrebljene vode se prečišćava, što je zabrinjavajući podatak, s obzirom da potrebe za vodom konstantno rastu kako se uvećava i populacija na planeti – 50 miliona ljudi svake godine. Istovremeno, populacija na planeti je po prvi put više urbana nego ruralna i migracije prema urbanim sredinama se nastavljaju.

P

Kada zamislimo potrošnju i zagađenje vode u sve većim i brojnijim urbanim sredinama, da li vidimo i sistem koji podržava cio taj proces – kilometre cijevi koje odvode otpadnu vodu do mjesta izvan ili na rubu grada u ogromno robusno postrojenje koje hemijskim putem obradi vodu i onda je kilometrima drugih cijevi isporuči u obližnju rijeku, more? Ogroman je utrošak energije i materijala za izgradnju takve infrastrukture, koristi se velika količina hemijskih sredstava, voda se u prilično oštećenom obliku vraća u izvore i ne koristi se ponovo.

Po svim parametrima ovakva rješenja nijesu održiva i treba ih mijenjati. Posebno ako se ima u vidu da više od 60% vode, koja se koristi u stambenim i poslovnim objektima, može biti zamijenjeno recikliranom vodom.

Još jedan veliki nedostatak postojećih konvencionalnih sistema za prečišćavanje vode je što su to velika postrojenja koja gutaju velike površine zemljišta i svojim izgledom narušavaju okolni pejzaž. Bez obzira gdje je postrojenje smešteno, ono utiče na prostor i mijenja ga, a iz našeg ugla sagledavanja, važno je da ga ne vidimo ili „da ne bude u našem dvorištu“.

EXPEDITIO

Zamislite da je ovaj proces potpuno uklopljen u naše prirodne, ruralne ili urbane pejzaže i skoro neprimjetno rješava veliki problem zagađenja vode i životne sredine.

Takva rješenja jesu moguća i već počinju da se primjenjuju. Zelena postrojenja su održiva, ekonomična, nema neprijatnog mirisa i mogu imati izgled botaničke bašte u kojoj se prečišćava voda.

Trenutno stanje i konvencionalni sistemi prečišćavanja vode Oko 2,5 milijarde ljudi – više od 1/3 svjetske populacije – živi u predjelima koje je Svjetska banka okarakterisala kao osetljive i rizične kada je u pitanju snabdjevanje vodom. Za 15 godina u takvim oblastima živeće 2/3 populacije. Zemljište koje do sada nije zahtijevalo navodnjavanje, zahtijevaće preusmjeravanje rječnih tokova i izgradnju brana, i takvo zemljište se uvećalo dvostruko za posljednjih 40 godina. Nivo podzemnih voda je tako nizak u Kini i Indiji da se tamo voda mora crpsti iz dubokih podzemnih izvora. A aktivnosti koje imaju najveći pritisak na opasno nizak nivo vode su

poljoprivreda i hidroelektrane. Korišćenje alternativnih izvora energije i održivih tehnologija, treba da riješi našu zavisnost od nafte, ali upravo nedostatak vode u budućnosti može ograničiti mogućnosti da se oslonimo na ove alternativne oblike. Upotreba biogoriva, električnih kola, prirodnog gasa i energije vjetra dramatično povećava korišćenje vode. Takođe, ne samo da nemamo dovoljno vode, već voda kojom se sada snabdjevamo, ima loš kvalitet. Povećanje populacije podrazumijeva i povećanje industrijske proizvodnje i upotrebu energije. To može da vodi ka većim nivoima zagađenja koja se ulivaju u vodene tokove ukoliko se koriste postojeća konvencionalna industrijska rješenja.

15

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kada uzmemo u obzir postojeće probleme u snabdjevanju vodom, teško da možemo zamisliti da je njihovo rješavanje moguće postojećim tradicionalnim sistemima za prečišćavanje vode.

Tradicionalni industrijski sistemi za prečišćavanje vode su ogromni i centralizovani. Zauzimaju velike površine zemlje, često na desetine hektara kako bi se postavili ogromni bazeni, što je potpuno neprimjenjivo na gradske sredine. Prilično su neprijatnog izgleda i nisu dizajnirani da se uklope ili budu dio prirodnog ili gradskog pejzaža. Takođe, za prečišćavanje vode proizvode prilično neprijatan miris. To utiče i na kvalitet stanovanja u okolini i smanjuje vrijednost nekretnina u okolnim stambenim naseljima. Tradicionalni sistemi zahtijevaju veliku količinu infrastrukture. Trenutno je infrastruktura ovakvih sistema veoma iscrpljena nakon decenija korišćenja. Stoga se npr. milijarde galona neprečišćene otpadne vode uliva direktno u rijeke ili vodene kanale zato što se ona izliva iz poplavljene kanalizacije prilikom velikih kiša. Važan je i ekonomski faktor – tradicionalni sistemi za prečišćavanje vode diktiraju cijenu i upotrebu vode; kako voda postaje sve dragocjenija iz dana u dan, cijene za održavanje tradicionalnih centralizovanih sistema će rasti.

„Sistem Organica“ – botaničke bašte u kojima se prečišćava voda „Sistem Organica“ za prečišćavanje vode jedan je od najinovativnijih sistema koji su trenutno prisutni na tržištu. „Organica“ je globalni lider u novom pristupu prečišćavanja vode i u svojoj tehnologiji kombinuje prirodne žive organizme koji razlažu organske zagađivače s tradicionalnim metodama prečišćavanja otpadnih voda, čineći cio proces mnogo održivijim. Ona pomaže prirodi da obavi svoj posao, dok smanjuje troškove ulaganja.

Ono što je čini posebno atraktivnom, jeste njen prostorni i estetski kvalitet. To je sasvim decentralizovani sistem koji integriše proces prečišćavanja vode u urbano ili ruralno tkivo i kreira

vrijedno prirodno/biljno stanište. Zauzima manje prostora, a istovremeno ima izgled botaničke bašte.

Takođe, baš zbog decentralizovanog razmještaja, ovi sistemi za vodu mogu omogućiti gradskim upravama, kompanijama ili naseljima da preuzmu kontrolu nad troškovima za vodu. „Organica“ je osnovana u Budimpešti 1998. godine, inspirisana holističkim pristupom u rješavanju problema potrebe za vodom. Njen tim čine hemijski inžinjer, arhitekta i veliki broj ekološki svjesnih saradnika. U međuvremenu je razvila svojih 24 postrojenja za prečišćavanje vode u Mađarskoj, Francuskoj, Poljskoj, Austriji i Kini...

U trenutku kada postoji kriza u snabdjevanju vodom, neophodna su rješenja koja se baziraju na novom načinu razmišljanja, novim tehnologijama i novoj vezi s procesima u prirodi, održiva, ekonomski efikasna, koja ne narušavaju i ne gutaju prostor i uklopljena su u prirodne tokove.

16

Tipična „Organica“ postrojenja su natkrivena staklenikom kako bi se omogućila povoljna temperatura neophodna za biljke i organizme da budu aktivni tokom cijele godine. Ova postrojenja povećavaju snagu prirode da prečišćava vodu koristeći metaboličke procese živih organizama koji razgrađuju organske zagađivače. Pored bakterije koja se nalazi u tradicionalnim sistemima za

www.expeditio.org/benefit-living

prečišćavanje, „Organica“ sistem je naseljen hiljadama vrsta biljaka, životinja i bakterija. Njihova sposobnost da se organizuju rezultira vrlo stabilnim i otpornim sistemom koji povećava i ubrzava biološku razgradnju zagađivača. Ova raznovrsna ekološka staništa reaguju izuzetno dobro na opterećenje otpadom i ulivanje zagađivača. Biljke koje se mogu gajiti u stakleniku, bilo

koje su lokalne biljke iz područja gdje se postrojenje gradi, sobne biljke ili biljke koje se uobičajeno uvoze.

Glavni uslov je da one imaju vrlo razgranat korijen, a samim tim veliku površinu na kojoj se nastanjuju važni mikroorganizmi koji učestvuju u razgradnji zagađivača u vodi. Biljke najčešće jako dobro napreduju u ovakvim uslovima, pa se redovno stvaraju i veće količine biomase koja se koristi za kompost.

Prednosti „Organica“ sistema su mnogobrojne s aspekta održivosti i zaštite životne sredine. Složeni ekosistem u reaktorima prerađuje otpadnu vodu u vodu mnogo boljeg kvaliteta nego konvencionalna tehnologija prečišćavanja. Istovremeno, prepuštajući recikliranje vode prirodnom procesu, ovim rješenjem se smanjuje direktna upotreba energije i proizvodnja viška otpadnog taloga. Zbog toga, kao i zbog manje upotrebe hemikalija u procesu prečišćavanja, smanjena je proizvodnja CO2.

potencijalno mjesto za obrazovanje, rekreaciju i uživanje. Ono postaje mala gradska oaza dok istovremeno reciklira najdragocjenije jedinjenje na planeti na vrlo održiv način.

Crna Gora i stanje voda Po vodnim bogatstvima u odnosu na svoju površinu Crna Gora spada u vodom najbogatija područja na svijetu i stoga se često misli da ima izuzetno veliku količinu vode na raspolaganju. To je relativno tačno, ali i pored vodnog bogatstva oko 35 % teritorije Crne Gore pati od hroničnog nedostatka vode, a istovremeno se voda nekontrolisano koristi i zagađuje. (Vidi sajt www.upravazavode.gov.me.) Crna Gora se opredjelila da primjenjuje principe iz evropske Direktive o vodama (Water Framework Directive 2000/60/EC-WFD) čiji je osnovni cilj dovođenje svih prirodnih voda u „dobro stanje“, tj. obezbjeđenje dobrog hidrološkog, hemijskog i ekološkog statusa voda. Osnovni ciljevi ove direktive su zaštita površinskih voda, ušća rijeka u mora, morskih obalskih i podzemnih voda od daljeg zagađenja i degradacije i promovisanje održivog korišćenja voda.

Iz tog razloga, naselja i gradovi u Crnoj Gori trebalo bi da se okrenu novim ekološkim tehnologijama i manjim decentralizovanim sistemima poput „Organice“. Na taj način bi se rešavao problem ozdravljenja i očuvanja vodenih resursa, a to je jedan od najvažnijih aspekata održivog razvoja naselja.

„Organica“ postrojenja su decentralizovani infrastrukturni modeli koji omogućavaju veliku fleksibilnost u urbanom planiranju – postrojenje može biti locirano bilo gdje. Ne postoji potreba za kilometrima cijevi i kanalizacione mreže, bilo da odvode otpadnu vodu do postrojenja za prečišćavanje ili recikliranu vodu vraćaju u izvor. Ovo samostalno i održivo rješenje pojednostavljuje planiranje i smanjuje operativne troškove, i stoga se u kratkom roku isplati. S obzirom da je sastavni dio ovog sistema staklena bašta i da ne postoje neprijatni mirisi tokom ovog procesa, ovim tehnološkim rješenjem se, ujedno, kreira

EXPEDITIO

17

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Održivi turizam i prostorna devastacija u Crnoj Gori Nataša Ilinčić Najvažniji razlog zbog kojeg turisti posjećuju neko mjesto jeste njegova prostorna atraktivnost – ljepota i jedinstvenost prirodnog ili izgrađenog okruženja, ili njihov uzajamni sklad. To su primarna dobra koja su neobnovljiva, nezamjenjiva i zbog kojih se i razvija turistička aktivnost.

Ako se ova dobra naruše ili izgube, turizam se ne razvija ili ne postoji.

Sekundarna dobra su ono što zavisi od savremenih ljudskih aktivnosti i što treba da omogući razvoj turizma. To su objekti za smještaj turista, infrastruktura, usluge, kulturne i sportske aktivnosti itd, i sve ono što bi, ako uključuje lokalno stanovništvo, trebalo da doprinese razvoju tog mjesta i šire zajednice. Cilj održivog turizma je da se sekundarna dobra razvijaju u skladu s primarnim dobrima, da ih ne naruše, već da ih očuvaju, a da pri tom doprinose cjelokupnom razvoju posjećenog predjela.

P

Danas, najvećim dijelom, turizam nije zasnovan na održivim principima, a istovremeno je jedna od privrednih grana koja ima najveću stopu rasta u svijetu.

Prije ekonomske krize kada je stopa porasta

U Crnoj Gori turizam predstavlja jednu od najvažnijih privrednih grana. Ekonomski doprinos turizma ukupnom BDP-u je oko 25% s tendecijom rasta u narednom periodu (podaci iz 2008. godine). Diverzitet prirodnih i kulturnih predjela je velika prednost – od netaknutih planinskih zona, zaštićenih nacionalnih parkova, do morske obale, kulturno-istorijskog nasljeđa i jedinstvenog Bokokotorskog zaliva čiji se jedan dio nalazi na UNESCO-voj listi svjetskog nasljeđa. Trenutno je Crna Gora među zemljama s najvišom stopom razvoja turizma u svijetu. Na Bijenalu arhitekture u Roterdamu 2008. godine, na izložbi posvećenoj turizmu i održivom razvoju, prognoza je bila da će do 2014. godišnja stopa rasta turizma u Crnoj Gori biti oko14%. U Strategiji razvoja turizma u Crnoj Gori (2008) navodi se da najvažniji značaj ima održivi pristup u razvoju turizma, uzimajući u obzir ekološku, socijalnu, kulturnu i ekonomsku dimenziju.Takođe, u Strategiji razvoja turizma u Crnoj Gori stoji i sledeća vizija koju možete pročitati ovde / pogledajte okvir desno /.

Na osnovu ovih podataka, čini se da sve ide u dobrom pravcu. Crna Gora ima veliki potencijal, turizam se razvija sve brže i cilj je da on bude održiv, što je u skladu s vizijom Crne Gore kao ekološke države.

ekonomije bila 4–5%, stopa rasta turizma bila je 6–7%.

Danas, u vrijeme ekonomske krize, kada ekonomija pada za 1–2% godišnje, turizam raste za 1–2%. S jedne strane vrlo je logično razvijati turizam, a s druge turizam, posebno masovni, najvećim dijelom postaje prijetnja za opstanak vrijednosti koje su uslovile njegov razvoj.

18

Međutim, praksa pokazuje sasvim drugačije iskustvo, posebno kada je u pitanju primorje. Masovna izgradnja obale je posljednjih godina potpuno degradirala pejzaž, „progutala“ djelove obale i sasvim zarobila postojeće istorijske cjeline starih gradova. U Strategiji razvoja turizma u Crnoj Gori (2008) ističe se da je njena vizija da CG postane „atraktivna mediteranska destinacija“ i „lider na tržištu Mediterana kada je u pitanju turizam orijentisan na prirodu“. Nažalost, iako je Crna Gora imala veliki potencijal da izbjegne loše iskustvo pojedinih mediteranskih destinacija i zaista postane jedinstvena po očuvanju svog prirodnog i kulturnog nasljeđa na primorju, ona je nakon samo nekoliko godina bliža negativnim primjerima turističkih mjesta na mediteranskom području koja su degradirana i prepuštena masovnom turizmu.

www.expeditio.org/benefit-living

Iskustvo Mediterana i Crne Gore Mediteran je jedan od najvažnijih regiona svijeta zato što je jedna od kolijevki civilizacije bogata prirodnim i kulturnim nasljeđem i jedinstvenim biodiverzitetom – najveći broj endemskih vrsta na svijetu (nakon tropskih mora) živi samo na ovom području. Istovremeno, Mediteran je glavna turistička destinacija na svijetu i stoga je najviše na udaru posjetilaca. Svake godine milioni ljudi posjećuju obale Mediterana i ta brojka će dostići oko 335 miliona posjetilaca godišnje do 2025. godine. Veliki uticaj masovnog turizma jedan je od glavnih razloga ekološke destrukcije u regionu, naročito u priobalnom području gdje su pojedine drevne lokacije tako narušene da su skoro neobnovljive. Razlog je najvećim dijelom u tome što je najrasprostranjeniji turistički model u ovom području „ljetovanje na primorju“, i što je tokom posljednjih decenija od 46 000 km morske obale Mediterana već 25 000 km urbanizovano i dostiglo je svoju kritičnu granicu.

Izgradnja u svrhu turizma (hoteli, kuće za odmor, aerodromi i putevi) izaziva najveći negativan uticaj na osjetljivo priobalje i morske ekosisteme. Gubitak biodiverziteta i prostorne atraktivnosti već je zadesio mnoge turističke destinacije regiona. Dalji rast će

nastaviti da degradira ove prostore i, možda, uništi do sada netaknute predjele. Nakon prostorne devastacije, druge negativne posljedice turizma su: - ugroženost ili nestanak rijetkih endemskih vrsta (npr. ugroženost morske kornjače na grčkom ostrvu Zakintos); - velika potrošnja vode koja se udvostruči ili utrostruči (ako su u pitanju ekskluzivnije namjene poput bazena i golf–terena) tokom sezone; - veliko zagađenje i otpad koji se bez prečišćavanja skladišti u mediteranska mora (10 miliona tona svake godine) jer su kapaciteti lokalnih infrastruktura manji od zahtjeva tokom turističkih sezona; - narušavanje lokalnog načina života, socijalnih struktura i tradicionalnih aktivnosti koje su često vezane za održivo korišćenje biodiverziteta; - nepravedna raspodjela ekonomskog profita koji je baziran na iskorišćavanju fizičkog okruženja a uglavnom se iznosi van zemlje i ne ostavlja koristi lokalnom stanovništvu koje snosi troškove ograničenih resursa prostora, vode i energije.

Strategija razvoja turizma Crne Gore do 2020. godine / decembar 2008.

EXPEDITIO

19

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Veliki uticaj masovnog turizma je dramatično degradirao okruženje u mnogim mediteranskim mjestima, i u ekološkom i socijalnom smislu, što je na kraju dovelo u pitanje sam opstanak turizma.

Ostrvo Krf je tipičan primjer takvog neprimjerenog razvoja s masovnom neprimjerenom gradnjom, a susjedno ostrvo Zakintos ide sličnim putem. Jedan od negativnih primjera razvoja turizma je i priobalni region Kosta Brava na sjeveroistoku Španije gdje je turizam, nakon svog rapidnog razvoja, došao u fazu krize. Svega 11% obale je sačuvano od lošeg uticaja razvoja i sada se suočava s naslijeđenim problemom prevelike eksploatacije prostora i ekosistema, kao i velikom konkurencijom u jeftinim turističkim destinacijama.

možda će doći na red u nekom trenutku kao jedino rješenje, ali će mnogo koštati. Upravo se tu postavlja pitanje održivosti. Možda su, kratkoročno brzi, razvoj primorskog turizma i masovna izgradnja u tu svrhu u posljednjoj deceniji djelovali održivo i to samo djelimično s ekonomskog aspekta jer je gazdovanje nad velikim dijelom prirodnih i izgrađenih dobara sada u rukama privatnog sektora, nad kojim oslabljeni državni sistem nema kontrolu. Dugoročno ova razvojna faza donijela je veliki teret budućem održivom razvoju primorskog turizma. Turizam na primorju je jedini u Crnoj Gori koji ima opciju razvoja kulturnog turizma zbog vrijednog istorijskog nasljeđa. Jedinstvo prirodnog i istorijskog nasljeđa ima poseban značaj i zato se turizam na primorju nije smio svesti na pružanje usluga masovnog ljetovališta.

Kada se jedno mjesto toliko degradira, najčešće se traži sljedeće koje je netaknuto i pristupačno. Drugo rješenje, kojim se pokušavaju ublažiti negativni uticaji, obimne su restauracije koje su veoma skupe, dugo traju i nijesu uvijek izvodljive, naročito kada je u pitanju visok nivo izgrađenosti. Rušenje hotela na Majorci u Španiji, koji su izgrađeni pored mora, pozitivan je primjer rješavanja problema narušenog izgleda obale, ali se ne može, za sada, smatrati nagoveštajem trenda. Na primjer, rušeni su na veliko smještajni objekti u močvarnoj oblasti Faro u južnom Portugalu, ali iz političkih razloga nijesu rušeni u zapadnom dijelu Grčke u Mesolongi Ramsar oblasti.

Crna Gora i strategija turizma Iako je prostorna atraktivnost najvažniji resurs za razvoj turizma, a masovna izgradnja ima najveći negativan uticaj na njegovu održivost, Strategija održivog turizma Crne Gore vrlo se površno bavi ovim problemom ili ga skoro zanemaruje.

Od 22 mjere kojima treba da se sprovede strateški cilj razvoja turizma, baziran na održivim principima, samo u jednoj mjeri naznačena je važnost odnosa prema očuvanju prostora (mjera 1.6). To djelimično objašnjava (ne)ozbiljnost države kada je u pitanju sprovođenje ciljeva za koje se sama opredijelila. Bilo bi mnogo logičnije opredijeliti se za masovni turizam i onda ga otvoreno razvijati, nego se kriti iza postulata o održivom razvoju i ekološkoj državi, i uništavati najvažnije resurse za njihov dugoročan razvoj.

Crna Gora ima ozbiljan problem prostorne devastacije obale. Revitalizacija uništenih područja

20

Idejno rješenje za izgradnju novog hotela u Kotoru, na lokaciji URC (2006)

Rješenje je, možda, u ozbiljnoj strategiji razvoja održivog turizma na primorju i njegovom stručnom planiranju, uz razumijevanje složenosti i bogatstva ovog predjela. Neophodno je staviti obalu pod posebnu vrstu zaštite i usvojiti posebne mjere kada je u pitanju njen razvoj. Korisne smjernice mogu biti preuzete iz Evropske povelje za održivi turizam u zaštićenim zonama i kasnije primijenjene. Potrebno je: - zaštititi i unaprediti kulturne i ekološke vrijednosti osjetljivog predjela; - turistički sektor mora održivo koristiti dobra i prirodno bogatstvo; - značajno doprineti socio-ekonomskom razvoju i kvalitetu života lokalnih zajednica; - širiti ekonomsku korist i u potpunosti je usaglasiti s prethodna tri kriterijuma i podjednako raspodjeliti.

www.expeditio.org/benefit-living

Rezilijentnost – novi pristup održivom razvoju Nataša Ilinčić akon više od 30 godina od zasjedanja Burtlandove komisije i početka primjene principa održivog razvoja osjećaju se nedostaci. Istraživanja govore da su promjene mnogo veće i brže nego što je teorija o održivom razvoju mogla da predvidi. Razlog, dijelom, može biti u tome što je teorija u znatnoj mjeri bazirana na pretežno logično-racionalnom sistemu mišljenja koji je i doprinio stvaranju neodrživih ekonomskih i ekoloških modela. Deterministički, linearni, kruti principi ostali su djelimično sadržani i u idejama održivog razvoja.

Pristup „čovjek i priroda“ i dalje govori o zastarelom antropocentričnom stavu o čovjeku odvojenom od prirode, koji (ne) uspijeva njome da vlada i da je kontroliše. Proračuni, planovi, predviđanja ne mogu da odgovore na sve ono što donosi budućnost. Priroda ima svoj autentični ritam nepredvidivog i iznenadnog, kao i životi svih pojedinaca/pojedinki. Slično je i s razvojem društvenih, ekonomskih i tehnoloških sistema. Sistemi su mnogo kompleksniji i, samim tim, manje predvidivi i podložni kontroli.

N

Nova ekonomska kriza i sve uočljivije klimatske promjene koje ne možemo kontrolisati, s jedne strane, i brz razvoj tehnologije i prenosa informacija, kao i sve veće prisustvo žena na svjetskoj društvenoj sceni, s druge strane, neminovno upućuju na kraj starog socioekonomskog modela i najavu novog. Taj novi model biće velikim dijelom u raznim sferama i disciplinama ljudskog djelovanja baziran na teoriji rezilijentnosti. Nju je prvi put predstavio kanadski ekolog Buzz Holling 1973. godine. Rezilijentnost je sposobnost sistema da se stalno mijenja i prilagođava, a ipak ostane u svojim kritičnim (stabilnim) okvirima; da se nosi s promjenom i istovremeno nastavi da se razvija, zadržavajući svoj suštinski integritet, strukturu i funkciju.

Teorija rezilijentnosti je zasnovana na dva radikalna koncepta. Prvi je da ne postoje prirodni sistemi bez ljudi, niti socijalni sistemi bez prirode. Postoje jedinstveni socio-ekološki sistemi koji su istinski međuzavisni i zajedno evoluiraju kroz prostor i vreme.

Ljude treba posmatrati kao dio prirode, a ne odvojenim od nje – razgraničenje između socijalnog i ekološkog sistema je vještačko i proizvoljno. Sposobnost jedinstvenog socio-ekološkog sistema da preživi turbulencije klimatskih, ekonomskih ili političkih šokova, da se obnavlja i nastavi da postoji nakon toga,

EXPEDITIO

predstavlja njegovu rezilijentnost. Drugi koncept tvrdi da je postojeći prihvaćeni model, prema kome se sistemi mijenjaju na linearan i predvidiv način, pogrešan. Ti linearni modeli koncentrišu se na nalaženje optimalnog rješenja u okviru samo jednog uravnoteženog stanja i smanjuju sposobnost socioekoloških sistema da se izbore s promjenom i nastave razvoj. Zato se uvodi termin „kompleksni prilagodljivi sistemi“, koji su konstantno u toku, i veoma nepredvidivi i složeni. Ova termin tumači sisteme ne kao determinističke, predvidive i mehanicističke, već kao organski zavisne, samoorganizujuće procese.

U teoriji „kompleksnih prilagodljivih sistema“ mijenja se pristup upravljanja: od onog koji pokušava da kontroliše promjene u ekosistemima, s pretpostavkom da će biti

stabilni, do onog koji pojačava kapacitete socioekoloških sistema kako bi naučili da žive s promjenama, oblikuju ih, i čak pronalaze načine da ih transformišu u mnogo željenijim pravcima.

Ključna karakteristika „kompleksnih prilagodljivih sistema“ je da oni mogu postići brojna i različita stanja ravnoteže. Jezero će, na primjer, pronaći svoje stabilno stanje bilo kao čisto, puno kiseonika ili mutno, puno algi. Finansijsko tržište može napredovati ulaganjem u stambenu izgradnju ili preći u stanje recesije. Ako posmatramo istoriju, skloni smo da vidimo tranziciju između takvih stanja kao postepenu. Ponekad promjene jesu postepene i stvari se kreću na pretežno kontinuiran i predvidiv način. A nekada su promjene iznenadne, dezorganizovane i turbulentne, i utiču na klimu i i ranjiva područja, dovodeći u pitanje postojeći sistem prirodnih nauka. Dokazi, takođe, ukazuju da će se periodi takvih naglih promjena vjerovatno povećavati, biće učestaliji i veći. To dovodi u pitanje adaptivne sposobnosti društvenih sistema. Postojeće i uobičajene statističke analize potpuno zanemaruju značaj neizvjesnosti, dok su današnji ključni pokretači

21

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

promjena (kao što su klimatske i tehnološke promjene) velikim dijelom nepredvidivi i mogu se mijenjati u nelinearnim modelima.

Stoga koncept rezilijentnosti odbacuje stare ideje o „održivosti“. Umjesto prihvatanja statičnog stanja, ističe se nestalnost, fleksibilnost i decentralizacija. Promjena, iz perspektive rezilijentnosti, ima potencijal za razvoj i novinu. Holling je jednom prilikom rekao da „nema svetog balansa u prirodi… i to jeste veoma zastrašujuća pomisao“.

Figurativni simbol za rezilijentnost je igračka Roly-Poly koja ima zaobljeno postolje i, koliko god da je nakrenete na jednu stranu, nakon ljuljanja ona se vraća u

ravnotežu. Upravo ova situacija objašnjava kako se ponašaju rezilijentni sistemi. Nakon turbulencija, oni pronađu svoju stabilnu osu. Interesantno je da je RolyPoly, u svojim različitim oblicima, dio nacionalne kulture u Japanu, Kini, Italiji, Mađarskoj, Rusiji, Turskoj i predstavlja vrstu talismana, simbola sreće i sigurnosti.

(Ne)rezilijentni sistemi Ljudski uticaj na kapacitet ekosistema da podrže dalji razvoj je veliki. To ujedno dovodi u pitanje održivost samih društvenih sistema i čitave planete. Postojeći institucionalni mehanizmi za upravljanje ekosistemima napreduju mnogo sporije nego samo korišćenje ekosistema. A gubitak rezilijentnosti često znači i gubitak koristi koju imamo od ekosistema. Oni mogu, usljed ubrzane tranzicije i preokreta preći u kvalitativno različito i za njih novo stabilno stanje, koje ne mora biti održivo i za čovjeka.

22

Gubitak rezilijentnosti ogleda se i u propadanjima političkih i ekonomskih sistema. Crna Gora i zemlje u regionu upravo prolaze kroz još uvijek težak i spor tranzicioni period oporavljanja od političkog, državnog i ekonomskog sloma početkom devedesetih godina.

Društvo je bilo ranjivo zbog tih promjena jer, s jedne strane, nije imalo snažan i vitalan vrijednosni sistem koji bi te promjene lakše iznio, a s druge strane, nije bilo bazirano na snazi svakog pojedinca/pojedinke, svake lokalne zajednice, već je bilo umrtvljeno vještačkom planskom politikom.

Socijalna jednakost i prustup resursima veoma su važne komponente rezilijentnosti. Kad dođe do visokog stepena socijalnog raslojavanja, pojavljuje se manjak građanskog angažmana, pa čak i nasilje. „Ako postoji velika nejednakost, ne dolazi do razmjene informacija; u pravednijim društvima konflikti će i dalje postojati, ali će ljudi biti spremni da dijele informacije; to je stvar povjerenja u društvo“, kaže Thomas Elmqvist, jedan od vodećih istraživača u Centru za rezilijentnost u Štokholmu.

Rezilijentni sistemi uvijek treba da imaju više opcija za sve ključne segmente održivosti i da se nikada ne oslanjaju na samo jedno rješenje. Na primjer, zavisnost od jedne vrste energetskog izvora kreira sistem velike ranjivosti – naročito ako cijene baš tog energenta rapidno rastu, ili je njegov izvor pri kraju, čime je snabdijevanje tim energentom dovedeno u pitanje.

Nju Orleans predstavlja jedan od poznatijih primjera za razumijevanje rezilijentnosti sistema. Više od 60% močvarnih površina u njegovom okruženju izgubljeno je tokom posljednjih 60 godina, dijelom zbog eksploatacije nafte i prirodnog gasa, a dijelom zbog nasipa koji su izgrađeni da zadrže Misisipi i zaštite grad od poplava.

Ironično je da je gubitak močvarnog zemljišta direktno doprinio katastrofalnom uticaju uragana Katrina.

Istraživači su nedavno izračunali da bi revitalizovanje močvara u dužini od jednog kilometra smanjilo visinu talasa za 1m, i zato su sada otpočeli planovi za obnavljanje južne obale Luizijane.

Ako jezero može da pređe iz jednog u drugo stabilno stanje, iz čistog u mutno jezero, da li i grad može da pređe u dramatično drugačije stabilno stanje? Ako biodiverzitet čini ekosisteme rezilijentnim na

www.expeditio.org/benefit-living

negativne promjene, može li diverzitet u urbanim sistemima imati sličnu funkciju? „Gradovima ne dominira priroda u istom intenzitetu kao što je to slučaj s jezerima, močvarama ili koralnim grebenima. Ali pitamo se možemo li posmatrati gradove na isti način“, razmišlja australijski ekolog Brian Walker.

Urbana rezilijentnost ogleda se u kreiranju ekosistema u okviru samih gradova u vidu mješavine vodenih i zelenih površina, nastalih prirodno ili projektovanih, koje mogu biti buffer (tampon) zona. Urbani parkovi, zeleni krovovi, bašte u naseljima i obalne močvare imaju mnogobrojne značajne funkcije: od rashlađivanja grada, preko oslobađanja od kišnih voda, do zaštite od poplava. Ali istovremeno urbane sredine treba da imaju socijalni diverzitet i prostore biodiverziteta treba da koriste i mnoge različite socijalne grupe. Visoke socijalne vrijednosti znače da različite grupe konstantno imaju koristi od upotrebe određenih prostora, bilo da u njima vježbaju, uživaju posmatrajući ptice ili se jednostavno relaksiraju udaljene od užurbanih gradskih ulica.

Novi pristupi socio-ekološkim sistemima neophodni su radi prilagođavanja izazovima života s globalnim klimatskim promjenama. Potrebno je novo upravljanje životnom i urbanom sredinom zasnovano na dinamičnom i organskom načinu razmišljanja, bliskom sistemu na koji funkcioniše sama priroda.

EXPEDITIO

23

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kako učiniti ulice prijatnijim?

Biljana Gligorić i Zorica Tomanović osljednjih godina promijenilo se shvatanje funkcije ulica u urbanizovanim sredinama. Šezdeset godina unazad njihov glavni cilj bio je da udovolje potrebama brzorastućeg broja automobila. Gledajući tako, „dobra“ ulica bila je ona koja omogućava automobilu da prelazi distance što lakše i da stigne na odredište za što kraće vrijeme.

Potrebe ljudi koji žele da koriste ulice na drugačiji način, na primjer za šetnju, kupovinu, vožnju bicikla, korišćenje kolica (za bebe, osobe s invaliditetom), sjedenje i posmatranje, igru i sl, nisu previše uzimane u obzir. Sve je bilo podređeno automobilima.

P

Svake godine evropski vozni park poveća se za 3 miliona novih automobila. Procjenjuje se da će ukupan obim drumskog saobraćaja porasti za 40% do 2030. godine.

Da li je odgovor na ovaj trend povećanje broja saobraćajnica, parkinga i garaža? Ovakav pristup rasterećuje saobraćaj trenutno, ali donosi socijalne, ekološke i ekonomske nepovoljnosti. Sve veći broj gradova opredjeljuje se za drugačiji pristup koji podrazumijeva promjenu stila života – više šetnje, vožnju biciklima, korišćenje javnog gradskog prevoza itd, sve ono što ne zavisi u velikoj mjeri od javnog gradskog saobraćaja.

Ovo se, na sreću, mijenja. Ljudi koji se bave donošenjem odluka i upravljanjem gradovima širom svijeta, uočili su da ovakva jednostrana svrha ulice, koja služi samo automobilima, dovodi do disfunkcionalnih prostora i njihove nedovoljne iskorišćenosti. To nas vraća u period prije 20. vijeka kada su ulice imale te,

sada zaboravljene, funkcije da budu mjesta okupljanja, sretanja, razmjene informacija, kulturnog i socijalnog života, i sl.

U isto vrijeme, zagađenje od saobraćaja u gradskim sredinama nije zanemarljivo, i zbog toga je došlo do tako značajne promjene glavne svrhe ulice, tačnije do

24

promjene hijerarhije njenih korisnika. Sada su na prvom mjestu pješaci i njihove potrebe, zatim slijede biciklisti, korisnici javnog transporta, specijalna vozila (hitna pomoć, policija, vatrogasci...) i tek na kraju ostala motorna vozila.

Sigurno je da je za naše uslove, gdje je automobil važan za svakodnevni život, ovo potpuno novo viđenje uloge ulice u gradovima. Posebno zato što još uvijek nismo dovoljno razvili stilove života koji bi pratili ove trendove.

Međutim, upravo ovakvim promjenama u samim gradovima možemo djelovati u obrnutom smjeru, tj. možemo uticati da ljudi mijenjaju svoje navike i način života. Jedan od zadataka planiranja prostora i jeste da stvaranjem kvalitetnih prostora utičemo na živote ljudi.

Srećom, i kod nas postoji primjer sličnog pristupa koji će, nadamo se, biti podsticaj i drugim gradovima da razmišljaju na sličan način. U Perastu je zaživio projekat koji umnogome pozitivno utiče na njegove građane i turiste. Jednostavnim organizacionim izmjenama, „izbacivanjem“ automobila iz grada, davanjem ulice pješacima, uvođenjem bicikala i drugih modernih načina ekološkog prevoza, pokazalo se kako je i u našim sredinama moguće primijeniti kvalitetne ideje.

Ponekad nije potrebno puno ulaganja da bi se naši svakodnevni javni prostori, što ulice i jesu, pretvorili u mjesta koja utiču prijatno na nas i koja nas oraspolože. Zato treba da nam je svima cilj da „otmemo“ dio ulica od automobila i da od njih napravimo lijepe i plemenite prostore.

www.expeditio.org/benefit-living

Pozitivni primjeri savremene arhitektonske prakse u Crnoj Gori Nataša Ilinčić i Tatjana Rajić ajveći dio arhitektonske prakse u Crnoj Gori u posljednje dvije decenije karakterišu negativan trend i prilično neprimjeren kvalitet. Oni su rezultat mnogobrojnih faktora u našoj sredini: od degradacije vrijednosnog sistema u društvu, siromaštva, urbanističkog planiranja prepuštenog nekontrolisanom uticaju kapitala, oslabljenog sistema uprave, do lošeg kvaliteta obrazovanja arhitekata i izolovanosti od savremenih svjetskih tokova u planiranju i projektovanju. Čak i u urbanim sredinama s kvalitetnim graditeljskim nasljeđem iz ranijih istorijskih perioda, kao i iz moderne, ili u očuvanim prirodnim i kulturnim pejzažima - za posljednjih dvadesetak godina, kao nikada prije toga, neprimjereno građenje narušilo je postojeće skladne prostore. Aktuelna ekonomska kriza došla je kao vrsta spasa, bar za privremeno zaustavljanje nekontrolisane i neprimjerene gradnje, ali je neizvesno kada će doći do ozbiljnije promjene u bavljenju prostorom.

N

Paralelno sa stihijskim i devastirajućim prostornim intervencijama, posljednjih godina izgradjeno je nekoliko inovativnih i skladnih građevina.

Fondacija „Mies van der Rohe“ za dodjeljivanje evropske nagrade za savremenu arhitekturu 2011. pozvala nas je da kao nezavisni eksperti predložimo dobre primjere arhitektonske prakse u Crnoj Gori.

Napravili smo uvid u izgrađene objekte u posljednje dvije godine i odabrali tri objekta, kandidate za dodelu „Mies van der Rohe“ nagrade za arhitekturu iz Crne Gore. Vrlo značajna zajednička karakteristika sva tri objekta je ekološki pristup u projektovanju. Ono što ih čini različitim, pored namjene, lokacije, razmjere itd, a istovremeno čini arhitektonsku scenu u Crnoj Gori bogatijom, jeste to da autori ovih objekata dolaze iz različitih sredina: lokalne (Crna Gora), regionalne (Srbija) i evropske (Austrija).

Ovo je jedna od prvih energetski efikasnih savremenih porodičnih kuća u Crnoj Gori na kojoj je primijenjeno nekoliko principa održive gradnje. Kompaktna forma kuće smanjuje gubitke toplote preko spoljašnjeg omotača objekta (postignut je odnos površine omotača i zapremine objekta A/V od 0,4, a optimalne vrijednosti se računaju ispod 0,8). Kuća je napravljena od lokalnih materijala: drveta i opeke. Konstruktivni zidovi su od opeke zidane na 25 cm, s izolacijom od 8 cm, i fasadnom oblogom od četinarske građe, postavljene na drvenoj potkonstrukciji, čime je formirana vjetrena fasada s vazdušnim slojem od 5 cm. Konstrukcija međuspratne tavanice je od lijepljenih lameliranih drvenih greda, a završna krovna konstrukcija od

rešetkastih drvenih LKV nosača, s termoizolacijom od 20 cm. Prozorski otvori i balkonska vrata zastakljeni su trostrukim niskoemisionim staklima.

Grijanje objekta riješeno je sistemom toplotne pumpe koja koristi bunarsku vodu, prosječne temperature od 10˚C. Dogrijana voda se razvodi sistemom cijevi integrisanih u zidove od opeke (koji su akumulatori toplote) i omalterisanih s unutrašnje strane termomalterom. Hladna voda se u ljetnjem periodu koristi za rashlađivanje prostorija. Cio sistem je vrlo ekonomičan jer koristi toplotnu pumpu snage 6 kW za prostor površine 260 m2 i zapremine oko 730 m3.

Projektant kuće je mladi arhitekta Nebojša Adžić.

Porodična kuća Adžić u Nikšiću Kuća se nalazi u djelimično očuvanoj atmosferi nikšićke Grudske mahale. Gabarit (Po+P+1), proporcije i forma objekta usklađeni su s istorijskim nasljeđem autonomne gradske cjeline. Čiste forme i geometrijski jednostavna, kuća je postavljena na sredini parcele i okružena četinarskom šumom u susjedstvu.

EXPEDITIO

„Europoint“ poslovna zgrada u Podgorici Poslovna zgrada „Europoint“ nalazi se blizu jedne od glavnih i najpromjetnijih arterija grada, Bulevara svetog Petra Cetinjskog. Zgrada leži na zapadnoj obali rijeke Morače u urbanom okruženju koje karakterišu

25

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

modernizam šezdesetih i sedamdesetih godina i objekti različite namjene: Sportski centar i Hotel „Podgorica“ smješteni su slobodno u gradskom parku, dok zgrade Vlade i nove poslovne zgrade prate strogu geometriju ulične matrice. Na zgradu „Europointa“ najviše uticaja imala je susjedna zgrada „Telekoma“. Njenu građevinsku liniju prati glavni blok zgrade „Europointa“ i usvaja osnovne karakteristike njene forme, dva pravougaona svedena bloka različitih visina.

Zgrada „Europointa“ je slobodnostojeća i orijentisana ka rijeci Morači, obezbjeđuje panoramski pogled na cio grad s viših spratova. Glavni elemenat objekta je zastakljeni atrijum koji spaja javne prostore (prodavnice, restoran) u nižem frontalnom bloku zgrade

s poslovnim prostorom u sedmospratnom bloku.

Atrijum formira vizuelnu i prostornu vezu između javne i poslovne zone, i doprinosi važnim aspektima savremenog radnog okruženja - ima prostorni i socijalni kvalitet. Ova atrijumska veza otvara mogućnost timskog rada i neformalne komunikacije, koji su postali dio prakse današnjeg poslovanja.

Planovi spratova s poslovnim prostorom su prilagodljivi i pružaju mogućnost različite organizacije. Zgrada je skladna u svojoj formi, proporciji i materijalizaciji. Elegantna i zamagljena fasada sastoji se od sistema ventilisane zid-zavjese i tamnih punih površina.

Veoma važna karakteristika ovog objekta je njen energetski efikasan sistem. Da bi se smanjila potrošnja energije za grijanje, hlađenje, ventilaciju i zagrijavanje vode, instalirana je toplotna pumpa koja koristi vodu iz rijeke Morače.

Dogrijavanjem ili rashlađivanjem konstantne

26

temperature podzemne vode, obezbjeđuje se ušteda u potrošnji energije za klimatizaciju ovog poslovnog prostora, površine oko 10.000 m2.

Autori ovog objekta su arhitekta Branislav Redžić i tim iz njegovog studija ARCVS.

Osmatračnica na Biogradskoj gori „Belvedere“ je osmatračnica za posjetioce u Nacionalnom parku Biogradska gora, koja je postala i njegov landmark. Projekat je dio međunarodne saradnje za razvoj održivog turizma između Austrijske razvojne agencije (OAR) i Turističke organizacije Crne Gore. To je prva visoka struktura (21 m) od drveta u Crnoj Gori i odličan primjer održivog dizajna i inženjerstva. U građenju ove inovativne drvene konstrukcije spojene su vještine lokalnih majstora i najsavremenije znanje u projektovanju drvenih struktura. Noseća drvena konstrukcija asimetričnog tornja obavijena je polutransparentnim omotačem od drvenih letvica, koji se prekida na mjestu gdje se posjetilac popne na terasu s koje se pruža panoramski pogled na šume Biogradske gore.

Projekat je započet 2006. a izgradnja je završena 2009. godine. Projektanti „Belvedere“ osmatračnice su iz austrijskog arhitektonskog biroa POS, čiju praksu karakteriše ekološki pristup već desetak godina.

www.expeditio.org/benefit-living

Projekti revitalizacije u Venecijanskoj laguni – održivost istorijskog područja Nataša Ilinčić

enecija je jedna od najljepših ljudskih tvorevina, stvarana tokom 1300 godina. Njena jedinstvenost je u poduhvatu stvaranja grada na vodi, u arhitekturi koja predstavlja unikatan spoj uticaja Vizantije, Orijenta, gotike, i dijaloga i razmjene između različitih kultura kroz vjekove. Posebno velikom je čine njena održivost i trajanje, a oni su ozbiljnije dovedeni u pitanje tokom XX vijeka. Od evropskog centra postala je grad iz kojeg se stanovnici iseljavaju; jedinstveni grad na vodi postao je poznat kao grad koji tone; uprkos slavi zbog svjetskih manifestacija, koje se u njemu održavaju, grad posustaje pod uticajem masovnog turizma.

V

Upravo zato što je Venecija neprocjenjivo svjetsko dobro, usljed posljedica industrijskog razvoja tokom XX vijeka, klimatskih promjena i neizvesnosti održivog razvoja u budućnosti, ona je jedan od najkompleksnijih svjetskih izazova kada je u pitanju budućnost razvoja jedne urbane cjeline. Zato su u protekle dvije decenije započeti važni projekti revitalizacije Venecijanske lagune koji treba da pomognu da ovaj jedinstven urbani sistem na vodi ostane održiv. Savremene intervencije i aktivnosti treba da podrže život u njemu u skladu sa savremenim tokovima, kao i postojanje jedinstvenog kulturnog i prirodnog nasljeđa.

Ovi savremeni projekti revitalizacije Venecijanske lagune mogu da budu primjeri i za sredine u Crnoj Gori koje imaju vrijedno istorijsko nasljeđe, trpe negativne posljedice industrijskog razvoja i rade na pronalaženju lokalnih strategija za savremeni održivi razvoj. Naročito mogu biti inspirativni za crnogorsko primorje, čije istorijsko nasljeđe ima raznolike veze sa starom venecijanskom kulturom. Primorje se suočava s ekološkim problemima, ili negativnim posljedicama masovnog turizma.

EXPEDITIO

Iako su u pitanju različite razmjere i značaj na globalnom nivou, princip je isti. Iz iskustva Venecije možemo naučiti da je moguće revitalizovati napuštene industrijske zone, formirati nova zelena područja i učiniti istorijske sredine novim centrima za razvoj inovativnog biznisa, nauke i umjetnosti.

Posljedice razvoja tokom XX vijeka Venecijanska laguna smatra se primerom uspostavljenog balansa između ljudske tvorevine i prirodnog okruženja u kome je nastajala od VIII do početka XX vijeka. Razvoj industrijskih zona na kopnenom dijelu Lagune u periodu od 1930. do 1960. uticao je na narušavanje te harmonije. Industrijski razvoj i zapošljavanje preko 30.000 ljudi bili su modeli ekonomskog rasta i vrijednosnog sistema tog perioda i uticali na razvoj Venecije, kao i mnogih drugih urbanih sredina. Prvi znak da se dešavaju promjene životne sredine bila je velika poplava 4. novembra 1966. godine (aqua alta), koja se vremenom ustalila i postala prepoznatljiv „simbol“ Venecije. Razvoj industrijske zone i širenje luke uticali su na eroziju Lagune i promjenu morfologije obale, što je za posljedicu imalo i promenu hidrobalansa. U periodu od 1950. do 1970. povlačenje podzemnih voda proizvelo je 13/14 cm slijeganja tla, a ukupno 23 cm za posljednjih 100 godina (uključujući i porast nivoa mora).

27

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Prateće posljedice razvoja bile su i zagađenje vazduha, vode i tla. Tokom četrdesetih godina XX vijeka kopneni dio lagune San Giuliano, na kome su do tada postojale plaže, biva pretvoren u mjesto za odlaganje otpada – deponiju. U periodu od oko 50 godina (1945–1995) ovo područje služilo je za odlaganje komunalnog gradskog, građevinskog i industrijskog otpada.

Neposredno nakon krize industrijskog modela, turizam se promoviše kao glavna ekonomska grana Venecije.

Smatralo se da će sam prelazak iz industrijske u postindustrijsku aktivnost automatski voditi održivom modelu ekonomskog razvoja. Ali uticaji razvoja turizma na životnu sredinu i socijalnu strukturu prilično su kompleksni. Masovni turizam doveo je do toga da danas staro jezgro Venecije naseljava 70.000 stanovnika, a godišnje ga posjeti oko 18.000 000 turista, i to najvećim dijelom na jedan dan.

Takva posjećenost posljednjih godina takođe utiče na zagađenje vode i vazduha, masovnu proizvodnju otpada, mobilnost i socijalni kvalitet života.

Nakon prvih negativnih posljedica uočenih u Venecijanskoj laguni šezdesetih godina, Italija od 1973. godine počinje da donosi niz specijalnih zakona koji se odnose samo na Veneciju. Grad Venecija je proglašen područjem od nacionalnog interesa i postavljeni su sljedeći ciljevi: da se sačuva životna sredina od zagađenja, da se postigne hidrobalans, da se pospješi socio-ekonomska vitalnost grada, da se zaštiti arhitektonska baština i da se uključe različiti nivoi upravljanja (državni, regionalni, lokalni). Od kraja osamdesetih godina, kada se principi održivog razvoja počinju integrisati u planiranje i upravljanje gradovima, plan razvoja Venecije sadrži sljedeće aktivnosti: održivo upravljanje lagunom; reanimaciju i ponovnu upotrebu industrijske zone; razvoj moderne i „zelene“ luke; razvoj održivog turizma koji se bazira na očuvanju kulturnog nasljeđa i kulturnoj proizvodnji; ulaganje u istraživanje stanja životne sredine u priobalnim zonama.

Projekti revitalizacije Tokom devedesetih godina započinju istraživanja i idejni projekti zasnovani na postavljenim ciljevima održivog razvoja Venecije. Od 2000. godine, uz veliku pomoć fondova Evropske unije, rezultiraju realizacijom važnih prostornih intervencija i sadržaja koji će obilježiti razvoj Venecijanske lagune u budućnosti.

VEGA U okviru programa reanimacije napuštene industrijske zone Portho Marghera, jedne od najvećih u Evropi, koja zauzima površinu od oko 2 000 ha, formiran je Venecijanski naučno-tehnološki park (VEnice GAteway for Science and Technology) – VEGA, koji zauzima

teritoriju od 70 ha u blizini San Giuliano parka. VEGA je mreža univerziteta, istraživačkih centara i biznisa koja razvija naučno-istraživačke inicijative kako bi pomogla transfer znanja i stimulisala tehnološki razvoj i konkurentnost kompanija, prevashodno u Veneto regionu. Usmjerena je na razvoj vodećih tehnoloških sektora današnjice: nanotehnologiju, ICTs i green ekonomiju i okuplja 100 različitih biznis kompanija s oko 1500 mjesta za zapošljavanje.

Projekat VEGA planiran je početkom devedesetih godina, nakon krize teške industrije u zoni Porto Marghera, s ciljem da se formira novi održivi razvojni model, naročito s aspekta životne sredine. Evropska unija je postojeću industrijsku zonu označila kao „depressed industrial area“ i odvojila pomoć (oko 70 miliona eura) za njenu revitalizaciju. VEGA je danas jedan od najvažnijih tehnoloških parkova u Italiji i ima stratešku lokaciju jer se nalazi u srcu ekonomski razvijene sjeverne Italije, nasuprot istorijskom centru Venecije, u blizini aerodroma i luke.

San Giuliano park San Giuliano park je lociran na ulazu u Mestre, obalskom dijelu Lagune koji je spojen mostom Liberta sa starim jezgrom Venecije i zauzima površinu od oko 700 ha.

Predstavlja dio projekta revitalizacije bivše industrijske zone Portho Marghera.

28

www.expeditio.org/benefit-living

San Giuliano je najveći gradski park u Evropi i, pored toga što je kulturno-rekreativna i sportska zona za stanovnike, on je prirodni rezervat gdje se obavljaju istraživanja. Park je realizovan uz pomoć EU fondova i predstavlja prenamjenu urbanog prostora koji se po veličini i sadržaju smatra jednim od „najambicioznijih“ u Italiji. Započet je kao veliki konzervatorski projekat u okviru kojeg je planirana zaštita prirodnog staništa Lagune za domaću floru i faunu, kao i čuvanje od višegodišnjeg postepenog propadanja.

Ova zona je nekada bila prostor za odlaganje industrijskog i gradskog otpada i, samim tim, negativna barijera između kopnenog dijela i Venecije. Projekat je započet 1990. godine kada je gradska uprava Venecije objavila međunarodni arhitektonski konkurs pod nazivom „A Park for San Giuliano“, a 1996. godine odobrena je realizacija pobjedničkog projekta arhitekte Antonia di Mambra of Comunitas Inc. Park je otvoren 2003. godine, ali se i dalje razvija. Sadrži mrežu pješačkih i biciklističkih staza i prijatnih mjesta otvorenih za okupljanje koja su ekološki bezbjedna i bogata vegetacijom. Pored toga što predstavlja zelena zonu koja povezuje urbane cjeline Mestre i Veneciju, koje se nalaze jedna nasuprot drugoj, u parku su biblioteka i teatar i održava se „Heineken“ muzički festival. „Mose“ Vjerovatno najkompleksniji problem u Venecijanskoj laguni je hidrodebalans, izazvan industrijskim razvojem u XX vijeku kao i mogućim uticajem klimatskih promjena. Venecija plavi više od 100 puta godišnje, a samo jedan vijek ranije poplave su se dešavale svega desetak puta. Rješavanje ovog problema realizuje se kroz čuveni projekat „Mose“, konstrukciju serije mobilnih mostova – barijera koji se podižu i spuštaju u odnosu na visoke vodene talase s ciljem da zaštite Lagunu.Velike strukture su postavljene na mjestima gdje poplava stiže iz Jadranskog mora i sastavljene su od 79 čeličnih brana koje su 30 m visoke i 20 m dugačke, napunjene vodom, i podižu se i pune vazduhom svaki put kada visoki talas prijeti gradu.

preispitivanja, istraživanja i novih rješenja, kao i unapređivanja postojećeg. Može se reći da je to i očekivano kada se radi o ovakvom poduhvatu. Projekat je počeo da se realizuje 2003. godine i očekuje se da pogon bude pušten u rad 2012. godine, a u njega će biti uloženo oko 5 milijardi eura. Pored toga što će predstavljati odbrambeni sistem za grad i njegove stanovnike, postoji zabrinutost da će uticati na osjetljiv ekosistem Venecijanske lagune. S jedne strane uočena je neočekivana prednost, možda djelimično zbog otopljavanja mora - u Laguni se formira stanište za sesilne organizme i sada je naseljavaju koralski grebeni zajedno s drugim biljkama i životinjama karakterističnim za južni Mediteran. S druge strane postoji sumnja da će se, kada se „Mose“ barijera završi, cijela Laguna pretvoriti u ogromni stagnirajući bazen.

VEGA, „Mose“ i San Giuliano park su najveće intervencije u Venecijanskoj laguni. U toku su i drugi projekti važni za njen održivi prostorni razvoj. Problem otpada se rješava dugi niz godina smanjenjem broja deponija i otvaranjem reciklažnih postrojenja i centara.

Sistem prikupljanja i reciklaže otpada ujedno sadrži i elektrane koje od prerade različite vrste otpada proizvode energiju. U planu je smanjenje negativnog uticaja masovnog turizma kojem je ovaj grad izložen, uprkos tome što su ekonomske koristi od turizma velike.

Uvode se mjere kao što su: smanjenje broja dnevnih posjetilaca, uvođenje taksi za pristup gradu, podržavanje turističkih aktivnosti koje su u skladu sa životnom sredinom. Budući razvoj Venecijanske luke uključen je u program „Green port“, što podrazumijeva brigu o ekosistemu ali i preuzimanje dijela brodskog transporta koji se sada odvija prema lukama u sjevernoj Evropi. Ukoliko se roba namijenjena stanovnicima srednje Evrope doprijema preko Venecijanske luke, može se smanjiti proizvodnja CO2 i do 97kg po jednom kontejneru.

„Mose“ projekat je tokom vremena poprimio epitet kontroverznog. Od kraja osamdesetih godina, kada su prve ideje za ovakav projekat nastale, bilo je mnogo

EXPEDITIO

29

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Održiva budućnost gradova Biljana Gligorić

lobalno zagrijavanje i klimatske promjene nezaobilazna su debatna tema poslednjih nekoliko decenija i vrlo često možemo čuti različite stručnjake i naučnike kako tvrde da je za dalji napredak ljudske populacije neophodno usvajanje i primjenjivanje strategije održivog razvoja. Definicija, dakle, ističe tri osnovne komponente između kojih treba uspostavljati ravnotežu, a to su: ekonomska, društvena i komponenta zaštite životne sredine.

Najvažnije je istaći da svaka generacija ima pravo da uredi svoje okruženje prema svojim potrebama i mogućnostima, međutim, paralelno postoji i obaveza svake generacije da svojim naslednicima ostavi obogaćen, a ne upropašćen prostor.

G

Održivi urbani razvoj odnosi se na gradove koji danas predstavljaju odraz globalnog društva. Grad je vještačka tvorevina i njegov razvoj može biti postignut samo ukoliko se svi urbani procesi sveobuhvatno planiraju i usklađuju sa zakonitostima koje pruža prirodno okruženje.

Organizacija ujedinjenih nacija predviđa da će do 2025. godine u gradovima živjeti 60 procenata ukupnog stanovništva, dok će do 2050. godine stanovnici većih i manjih gradova činiti 70 procenata ukupne svjetske populacije. Već sada se približno 60 procenata vode za piće direktno i indirektno troši u gradovima; gradovi koriste oko 75 procenata ukupne energije i emituju 80 procenata štetnih gasova koji izazivaju efekat staklene bašte. Stoga je jasno da će upravo od gradskih naselja najviše zavisiti uspjeh opšte borbe protiv klimatskih promjena i zagađenja životne sredine.

Održivi grad prije svega predstavlja jedan otvoren sistem koji ne može biti sam sebi dovoljan već ima ulogu u širem kontekstu. To znači da grad ne može da funkcioniše neovisno od okruženja već mora biti u njega integrisan. Želimo da grad bude pogodan za život.

Postići takvo okruženje podrazumijeva veoma kompleksan sistem planiranja grada i upravljanja njegovim unutrašnjim tokovima i resursima. To prije svega znači da planeri moraju stremiti ka novim metodama planiranja koje će doprinositi uspostavljanju

30

pomenute ravnoteže između ekonomije, socijalnog blagostanja i životne sredine.

Važno je naglasiti da u tom procesu planeri takođe moraju poštovati i princip uključivanja građana u proces planiranja.

Osluškivanje takozvanog „pulsa grada“, potreba i želja stanovnika svih starosnih dobi, dovodi konačno do toga da se oni s njim identifikuju i da u njemu pronađu kvalitet života.

Međutim, pogrešno bi bilo tumačiti da je sva odgovornost samo na arhitektonskoj i planerskoj struci.

Održivost grada i kvalitet života mjeri se i kroz stanje vazduha, biodiverziteta, kroz kvalitet hrane i proizvoda, zdravlje ljudi, kvalitet stanovanja, način upravljanja otpadom, kroz potrošnju raspoloživih resursa i tako dalje... Zbog toga važnu ulogu u izgradnji održive zajednice imaju i lokalne vlasti, lokalne zajednice, ali i sve druge institucije odgovorne za kvalitet saobraćaja, životne sredine, za razvoj ekonomije, obrazovanja i tako dalje. I konačno, svaki građanin snosi odgovornost prema tome kako se odnosi prema gradu i njegovim resursima. Svaki građanin mora da bude svjestan ograničenosti resursa i da se prema njima odnosi tako da ih obnavlja tamo gdje je to moguće, ili da ih sačuva za buduće generacije. Zato je važno znati da svaki održivi grad treba da ima definisane elemente za mjerenje postignutog.

Različita su viđenja održivog grada, pa se često poistovjećuje s pojmom zeleni grad ili ekološki grad.

Poznati arhitekta Jan Gehl smatra da održivi grad prije svega treba da ima takve javne prostore i saobraćaj koji stalno privlače ljude da borave na otvorenom. On smatra da stanovnici održivog grada prije svega puno šetaju, voze bicikle i koriste javni gradski prevoz. Po njemu je saobraćaj polje u kome se na najjeftiniji i najbrži način postiže održivost kroz zamjenu postojećih neefikasnih modela s ekološkim. Ne postoji jedan recept koji može biti primjenljiv na više gradova, svaki grad je specifičan sistem i zahtjeva specifične vizije na putu ka dostizanju održivosti. Razvijati se održivo nije lak zadatak. To je dugoročan proces ali zasigurno i neminovan. Za osiguranje trajnih učinaka održivog razvoja neophodno je osigurati da proces ima kontinuitet.

www.expeditio.org/benefit-living

Radi bolje ilustracije navedimo nekoliko primjera iz svijeta: U Velikoj Britaniji se svake godine pravi rang lista najuspješnijih održivih gradova, a sve prema kriterijumima procjene uticaja na životnu sredinu, kvaliteta života u gradu i prema tome kako se grad priprema za takozvanu održivu budućnost. Prvu poziciju zauzeo je Njukasl 2009. godine, potisnuvši Bristol i Brajton, koji se međusobno utrkuju već nekoliko godina.

Njukasl je zanimljiv primjer u tom smislu što je pokazao kako gradovi s industrijskim nasljeđem takođe mogu da postanu održivi. Za 2021. godinu Njukasl postavlja sebi cilj da postane održivi grad s visokim kvalitetom vazduha, niskim nivoom otpada i emisije štetnih materija i visokom stopom recikliranja. London, na primjer, zauzima drugo mjesto prema kriterijumima kvaliteta života i efikasnog transporta.

Ako sada otputujemo do Kanade, možemo istaći primjer Vankuvera. Izgrađen je u izuzetnom prirodnom okruženju i danas se često naziva jednim od najprijatnijih gradova za život.

Vankuver ima najmanji takozvani „carbon footprint“ na području Sjeverne Amerike, zatim najveći procenat takozvane „zelene gradnje“, ozbiljne planere i tehnologe. Vankuver ima postavljen cilj da 2020. godine bude najzeleniji grad na svijetu. Parkovi i javni prostori, zeleni krovovi, zeleni koridori i vrtovi istovremeno su i umjetnički dijelovi urbanog dizajna ovog grada. Kroz program pod nazivom Zelene ulice stanovnici su volonterski uključeni u ozelenjavanje i oplemenjivanje slobodnih površina koje prate saobraćajnu infrastrukturu, kao što su na primjer kružni tokovi i ostale javne površine uz ulicu ili trotoar. Ubrzo su takve koloritne površine sa zasadima cvijeća i trave postale nešto po ćemu su se susjedstva i zajednice prepoznale i čime se ponose. Kroz takav pristup ljudi su razvili i nove kontakte među sobom, razmjenili iskustva i družili se.

Dobrobit i besplatan kompost koji su ubirali s tih površina, zatim su imali obezbijeđen pristup posebnom tijelu za monitoring ulica, a takođe su dobili i posebno mjesto na godišnjoj proslavi realizacije ovog zanimljivog projekta. Inspirisane ovim poduhvatom zajednice, mnoge kompanije su preuredile slobodne površine na sličan način. Vankuver je popularan i kao grad s najvećim brojem zelenih krovova u Kanadi. Više od 400 000 različitih vrsta biljaka, cvijeća i trava, učinili su da krovovi postanu prirodna staništa za ptice, leptire, pčele i druge insekte. Osim toga, zeleni krovovi su korisni jer

EXPEDITIO

apsorbuju pljuskove i prečišćavaju atmosfersku vodu koja se nakon toga ponovo može upotrijebiti. Zeleni krovovi su na poseban način povezali građenu sredinu s prirodnim okruženjem.

Grad Hajdelberg u Njemačkoj dobitnik je brojnih međunarodnih nagrada za izuzetne napore i doprinose u zaštiti životne sredine i održivom razvoju. Zajedničkim naporima gradonačelnice i gradskih vlasti u saradnji s građanima na usklađivanju i unapređenju ekonomije, ekologije i društva u cjelini definisana je i postepeno realizovana strategija održivog razvoja, što je rezultiralo evropskom nagradom za održivi grad. Treba još istaći da su u strategiji akcentovani unapređenje sistema javnog transporta, smanjenje emisije štetnih gasova, zaštita od mogućih poplava, a zatim i svi drugi aspekti ekonomskog i društvenog prosperiteta.

Na drugoj strani, oni koji smatraju da je sadašnje stanje u gradovima nepopravljivo, razvijaju inicijative za izgradnju sasvim novih održivih naselja i gradova. Tako je na primjer britanska inžinjerska i dizajnerska konsultantska grupa „Arup“ potpisala sa Šangajskom industrijskom investitorskom korporacijom (SIIC) ugovor o planiranju prvog svjetskog održivog grada u Dongtanu, nadomak Šangaja. Novi grad biće izgrađen na velikom ostrvu smještenom u blizini novog šangajskog aerodroma.

Kada govorimo o Crnoj Gori i okruženju u kontekstu održivog razvoja, možemo primijetiti da je mnogo toga pokrenuto poslednjih desetak godina. Crna Gora je definisala veliki broj zvaničnih dokumenata koji postaju obavezujući za njen dalji održivi razvoj i to je onaj prvi značajan korak u dugotrajnom procesu. Naši gradovi su tek pred velikim zadatkom. Moramo priznati i da je svijest građana o potrebi očuvanja životne sredine i o održivom razvoju još uvijek na niskom nivou, ali i pohvaliti sve institucije, NVO-e i pojedince koji čine napore da se i to unaprijedi.

31

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Predio – najveće dobro Crne Gore Aleksandra Kapetanović

redio ili pejzaž predstavlja određeno područje, onako kako ga vide ljudi, čije su karakteristike rezultat međusobnog djelovanja prirodnih i/ili ljudskih faktora.

P

Značajan dio predjela jesu naselja, sela i gradovi.

Dokument koji na evropskom nivou služi kao osnova za zaštitu, upravljanje predjelom i planiranje predjela, jeste Evropska konvencija o predjelu Savjeta Evrope.

Ova Konvencija je donijeta u Firenci 2000. godine s ciljem da se unapređuje zaštita, upravljanje predjelom i planiranje evropskog predjela i organizuje evropska saradnja u toj oblasti.

Evropska konvencija o predjelu polazi od toga da je predio važan sastavni dio kvaliteta života stanovništva, i to kako u gradskom okruženju i na selu, na degradiranim područijima i takođe na područjima visokog kvaliteta, na područjima koja se priznaju za izuzetno lijepa i privlačna, i na običnim svakodnevnim područjima.

Predio je ključni element individualnog i socijalnog blagostanja i njegova zaštita, upravljanje i planiranje uključuju prava i odgovornost svih. Zato je potrebno da preuzmemo aktivnu ulogu u razvoju predjela.

Evropska konvencija o predjelu polazi od toga da kvalitet i raznovrsnost evropskih predjela čine zajednički resurs, da svi imamo pravo da uživamo u visokokvalitetnim predjelima.

Do danas je Evropsku konvenciju o predjelu potpisalo 38 država, članica Savjeta Evrope, a ratifikovalo 32, među kojima i Crna Gora. U Crnoj Gori je Evropska konvencija o predjelu stupila na snagu 1.5.2009. god.

U obrazloženju Zakona o ratifikaciji Konvencije o evropskim predjelima se navodi: Predio/Pejzaž je bio, jeste, i vjerovatno će i biti najveće dobro Crne Gore, njena „nafta“, odnosno njeno „zeleno zlato“: to je i ona kompleksna komponenta koja utiče na konstituciju njene kulture i identiteta, i bitan elemenat u kolektivnoj imaginaciji i individualnoj svijesti vjerovatno svakog stanovnika ovog tla.

32

Ukupan predio, uključujući i urbane cijeline, u stalnom je procesu transformacije. Ove transformacije su na području Crne Gore posebno izražene u posljednjim decenijama. Neke od njih prijete da ugroze neke od najvrijednijih predjela.

Značajno je da predio ima udjela u formiranju lokalnih kultura, i on je bazična komponenta evropskog prirodnog i kulturnog nasljeđa.

Predio doprinosi učvršćivanju evropskog identiteta.

Implementacija Evropske konvencije o predjelu bi trebalo da obaveže države i podstakne ih da: - pravno priznaju predio kao osnovnu komponentu životnog okruženja stanovništva, kao izraz ravnopravnosti zajedničkog kulturnog i prirodnog nasleđa i temelj identiteta; - usvajaju specijalne mjera sprovođenja politike predjela koje imaju za cilj njegovu zaštitu, upravljanje njime i planiranje;

www.expeditio.org/benefit-living

- usvoje postupke učešća javnosti, lokalnih i regionalnih vlasti i ostalih zainteresovanih aktera u interesu definisanja i sprovođenja predionih politika; - integrišu predio u politike prostornog i urbanističkog planiranja, kao i u sve ostale politike koje mogu da imaju posredan ili neposredan uticaj na predio (kulturne, poljoprivredne, socijalne, ekonomske i politike životne sredine).

Kao posebne mjere, koje bi trebalo sprovoditi s ciljem očuvanja predjela, prepoznate su: - podizanje nivoa svijesti građanskog društva, privatnih organizacija i javnih vlasti o vrijednosti predjela, njegovoj ulozi i njegovim promijenama;

EXPEDITIO

- osposobljavanje i obrazovanje, kako stručnjaka za procjenu i intervencije u predjelu tako i svih strana uključenih u politiku, zaštitu, upravljanje predjelom i planiranje predjela; - identifikacija i procjena predjela; - sprovođenje predionih politika uvođenjem instrumenta za sprovođenje zaštite, upravljanja predjelom i/ili planiranja predjela.

Adekvatna zaštita, upravljanje predjelom i planiranje predjela u velikoj mjeri mogu doprinijeti njegovom kvalitetu, uključujući i gradove, i kvalitetu života u njemu. Na taj način doprinjeće se unapređenju kvaliteta i raznovrsnosti evropskih predjela.

33

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Za nezavisniji život slijepih i slabovidih Tatjana Rajić

valitet objekata i prostora ima snažan uticaj na kvalitet života ljudi. Planiranje može uticati na osjećaj sigurnosti, povećati ograničenja ili slobode, može pospješiti ili umanjiti našu mobilnost, poboljšati ili ugroziti zdravlje... Planiranjem se mogu otkloniti stvarne ili zamišljene barijere među različitim grupama u jednoj zajednici. U većini zemalja EU problem pristupačnosti za osobe s invaliditetom u velikoj mjeri je prepoznat i riješen. Kod nas su neki koraci napravljeni, ali ima još dosta posla. Donesena je Strategija za integraciju osoba s invaliditetom (2008–2016) i novi Akcioni plan za njenu realizaciju (2010–2011). Tu su i zakoni o uređenju prostora i izgradnji objekata i Pravilnik o bližim uslovima i načinu prilagođavanja objekata za pristup i kretanja lica smanjene pokretljivosti. Ipak, kada je praksa u pitanju, kod nas i dalje postoji ogromna potreba za djelovanjem.

K

Postoji nekoliko kategorija lica s umanjenim tjelesnim sposobnostima, među kojima su osobe s amputiranim ekstremitetima, urođenim psihičkim i fizičkim anomalijama, paraplegičari, distrofičari, slijepe i slabovide osobe, gluve i nagluve osobe, epileptičari itd.1 Procjenjuje se da je u Crnoj Gori broj osoba s invaliditetom oko 10% ukupnog stanovništva.2 Prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije (2009), danas u svijetu postoji oko 314 miliona ljudi s oštećenim vidom, a oko 13% njih su slijepi. Studije takođe pokazuju da su žene konstantno izložene znatno većem riziku od oštećenja vida, za razliku od muškaraca, u svim regionima svijeta i u svim životnim dobima.

Dakle, oštećenje vida je veoma učestala pojava.

Procjenjuje se da, recimo, u Velikoj Britaniji ima oko 2 miliona ljudi koji pate od gubitka vida. Mnoge od tih osoba su starije od 75 godina i žive same, a uočeno je da je veliki broj njih siromašniji u odnosu na prosjek među penzionerima. Gotovo polovina njih je imala

povrede ili padove zbog problema s vidom. Zbog bojazni da će im se dogoditi povreda pri izlasku, manje se kreću, a to svakako utiče na njihovo fizičko i psihičko stanje.

Ukoliko bi im ulice bile prilagođene, slabovide i slijepe osobe ne bi se više osjećale zarobljeno u svojim domovima i mogle bi da vode puniji i nezavisniji život.

Gubitak vida može uticati na samostalnost osobe više nego bilo koji drugi invaliditet. Ne čudi stoga što mnogi ljudi koji izgube vid, nikada ne izlaze vani bez pratnje.

Oni koji to čine, moraju da prevazilaze velike poteškoće.

Ove barijere se često javljaju zbog nepromišljenog projektovanja i planiranja ulica. Male i jeftine intervencije mogu olakšati život slabovidim osobama. Što je još važnije, takve promjene u prostoru mogu omogućiti nezavisniji život onima koji sada ne mogu izaći sami u javni prostor. Da bi se poboljšao tradicionalni koncept ulice, projektanti moraju razumjeti i reagovati na različite zahtjeve i potrebe korisnika prostora.

Gubitak vida utiče na sposobnost osobe da prikupi informacije iz svog okruženja. Slabovida lica se u prostoru orijentišu ostatkom vida, sluhom i dodirom, a slijepa samo sluhom i dodirom. Zato se, za razliku od onih koji vide, ove osobe oslanjaju mnogo više na mentalne mape o određenoj lokaciji, koje su stvorile tokom ranijih iskustava korišćenja određenog prostora.

Predvidljivost u okruženju je stoga veoma važna za ove osobe. Oni koji vide, često vole spontano da dožive iznenađenje na ulici, što je za slijepe i slabovide svakako velika smetnja.

Neke od preporuka za projektovanje prostora prilagođenih slabovidim i slijepim osobama su:3 • Korišćenje kontrastnih boja

1

Emir Fejzić: Osobe umanjenih tjelesnih sposobnosti i arhitektonske barijere, Expeditio, 2007.

2

Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja: Strategija za integraciju osoba sa invaliditetom u Crnoj Gori za period 2008–2016.

3

Tekst Sight Line: designing better streets for people with low vision na sajtu: http://webarchive.nationalarchives.gov.uk/20110118095356/http://www.cabe.org.uk/publications/sight-line

34

www.expeditio.org/benefit-living

Ovo je važno za slabovide osobe. Jake tonske razlike između kolovoza i trotoara, naročito u zoni pješačkog prelaza, veoma su korisne. Takođe, od pomoći je i žuta linija kao razdjelnica između pješačke zone i parkinga.

Kako slabovide osobe prepoznaju sve kontrastne promjene u popločanju, trebalo bi izbjegavati bespotrebno dekorativno šarenilo u popločanju koje ih može zbunjivati.

• Izbjegavanje promjene nivoa ulice Naravno, i nepredvidljive promjene nivoa su nepoželjne jer mogu izazvati saplitanje i pad. Ivičnjaci su, takođe, od male pomoći.

• Stvaranje širokih i prostranih trotoara Oni smanjuju mogućnost stvaranja gužve i sudaranja, te svakako predstavljaju prednost za slabovide osobe.

Takođe je važno da ulice budu ravne i udobne za kretanje kako bi se smanjio rizik od pada i sudara, a olakšalo razlikovanje pojedinih taktilnih zona koje daju određenu informaciju.

• Izbjegavanje samostojećih reklamnih tabli ispred lokala Slijepe osobe koje koriste bijeli štap, najsigurnije se osjećaju kada se kreću uz same zgrade, pa je poželjno izbjegavati ulični mobilijar koji je za njih barijera. Iako ova mjera može biti od pomoći, činjenica je da veća frekvencija ljudi, koji ulaze u lokale, takođe može predstavljati rizik od sudaranja.

EXPEDITIO

• Različito strukturirano popločanje trotoara – taktilno popločavanje Reljefna rješenja u popločavanje trotoara mogu pomoći da se slijepe osobe sigurnije kreću, a da ne moraju da se drže ivice objekata. Ovaj princip popločanja može se primijeniti oko autobuskih stajališta i na prilazu pješačkom prelazu.

• Postavljanje rukohvata u blizini pješačkih prelaza • Postavljanje zvučnih semafora na pješačkim prelazima Veoma je važno postavljanje zvučne signalizacije na pješačkim prelazima kako bi slabovide i slijepe osobe znale da je saobraćaj obustavljen i da mogu bezbijedno preći na suprotnu stranu. Semafore bi trebalo, zbog slijepih lica koja pipkanjem štapom nisu u stanju da osjete razliku u visini trotoara i pješačkog prelaza, opremiti i zvučnim signalom koji bi ih upozoravao da su u blizini pješačkog prelaza i davao im znak kada mogu preći preko njega.

• Oboreni prilazi pješačkom prelazu s taktilnim popločavanjem • Smisleno oblikovani upotrebni predmeti Potpuno slijepim osobama od velike pomoći su smisleno oblikovani upotrebni predmeti, kao na primjer lomovi rukohvata na stepenicama, brajeva azbuka na tasterima lifta, telefona, na pločicama na vratima i sl.

35

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Primjeri očuvanih kulturnih predjela s UNESCO-ve liste svjetskog nasljeđa / Uzori za Boku Kotorsku Nataša Ilinčić deja kulturnih predjela nije nova, iako je tek relativno skoro prepoznata kao kategorija kulturnog nasljeđa. Od 1992. godine UNESCO uvodi kategoriju kulturnog predjela (Cultural Landscape) – skladne interakcije između ljudi i prirodnog okruženja. Kao simbioza prirode i ljudskog djelovanja, kulturni predjeli izražavaju dugu i blisku vezu između stanovnika i njihovog prirodnog okruženja. Oni svjedoče o kreativnosti, društvenom razvoju, maštovitoj i duhovnoj vitalnosti čovječanstva i stoga su dio našeg kolektivnog identiteta.

I

Postoji ogromna raznovrsnost kulturnih predjela koji predstavljaju različite regione svijeta. Danas se na Listi svjetskog nasljeđa nalazi 66 kulturnih predjela iz različitih krajeva svijeta, što predstavlja oko 7% ukupnog broja zaštićenih prirodnih i kulturnih dobara na UNESCO-voj listi. Od 2003. godine postoje UNESCO-ve preporuke da se ovoj izuzetnoj grupaciji kulturnih predjela svjetskog nasljeđa pridruži i zaštićeni dio Bokokotorskog zaliva.

Do sada nisu sprovedene aktivnosti u okviru državnih institucija, koje bi prepoznale važnost zaštite dijela Bokokotorskog zaliva kao kulturnog predjela, kao i njegovo verifikovanje. Naprotiv, za nekoliko posljednjih godina desile su se devastirajuće promjene koje su narušile ovaj izuzetan prostor. S nekoliko narednih primjera kulturnih predjela s UNESCO-ve liste svjetskog nasljeđa, koji se nalaze u našem mediteranskom i evropskom okruženju, pokušaćemo da skrenemo pažnju na njihov značaj, kao i na način zaštite i očuvanja koji može biti smjernica za razvoj Bokokotorskog zaliva.

36

Cinque Terre / Italija U italijanskoj regiji Liguria, na dijelu obale dugom 15 km, između Leventa i La Spezie, nalazi se kulturni predio Cinque Terre, velike vizuelne i kulturne vrijednosti. Razmještaj i dispozicija malih naselja i oblikovanje okolnog pejzaža prevazilaze prepreke strmih i neravnih terena, održavajući svoj istorijski kontinuitet na ovom području tokom dugog niza vjekova. Ovaj kulturni predio obuhvata površinu priobalnog područja od preko 4 600 ha, a u okviru nje 5 malih naselja – Riomaggiore, Manarola, Corniglia, Vernazza i Monterosso, grupisanih oko religijskih građevina ili srednjovjekovnih utvrđenja. Upisan je na UNESCO-vu listu kulturnih predjela 1997. godine, a dvije godine kasnije proglašen je nacionalnim parkom u Italiji.

Cinque Terre dočarava i autentični tradicionalni način života koji ima važnu socio-ekonomsku ulogu u današnjoj zajednici. Sa svojim legendarnim terasastim pejzažom, slikovitim gradovima, prozirnim morem i divljom prirodom, predio Cinque Terre je postao jedna od najpopularnijih turističkih destinacija. Očuvane kultivisane terase, od kojih su neke dugačke i do 2 km, obzidane kamenim suvozidom, služe za uzgajanje vinove loze još od XII vijeka i proizvodnju čuvenog lokalnog vina. Ukupna dužina ovog suvozida skoro je identična dužini Kineskog zida. Očuvana je i obnovljena organska proizvodnja lokalne hrane, maslina i vina, kao i organske kozmetike. Jedna od najvažnijih turističkih ponuda ovog predjela je pešačenje i zato je Cinque Terre čuvena po najboljim obalskim pješačkim stazama, od kojih se izdvaja staza „Lover’s line“ osvijetljena solarnim svjetlom za noćnu šetnju.

www.expeditio.org/benefit-living

Dolina srednjeg toka Rajne (Rhein) u Njemačkoj Dolina višeg srednjeg toka rijeke Rajne jedan je od najimpresivnijih i najstarijih kulturnih predjela u Evropi i smatra se simbolom romantizma. Veliko bogatstvo i ljepotu centralnog toka Rajne verifikovao je UNESCO, i 65 km doline reke, između starog rimskog grada Koblenz i gradova Bingen i Rüdesheim, stavio je na Listu svjetskog nasljeđa 2002. godine kao kulturni predio. Sa svojim zamkovima, gradovima i vinogradima, on slikovito ilustruje dugu istoriju ljudske interakcije s ovim

Val d’Orcia / Italija Kulturni predio Val d’Orcia je dio poljoprivrednog zaleđa grada Siene, isplaniran i razvijen kada je integrisan u teritoriju ovog grada-države u XIV i XV vijeku s idejom da predstavlja idealni model dobrog upravljanja i estetskog kreiranja pejzaža. Ravnice iz kojih izrastaju skoro konična brda s fortifikacijskim naseljima na uzvišenjima inspirisale su mnoge umjetnike tokom renesanse. Val d’Orcia pokriva preko 60 000 ha, s tampon zonom od 5 600 ha, i obuhvata agrarni i pastoralni toskanski pejzaž, gradove i sela, Val d'Orcia / Italija

dramatičnim i raznolikim prirodnim okruženjem. On je blisko povezan s istorijom i legendama, i vjekovima je imao snažan uticaj na pisce, filozofe, slikare, pjesnike i kompozitore.

Uski prodor rijeke Rajne kroz planinske škriljce, zajedno s građevinama, spomenicima i nizom naselja duž obale, teško da se može uporediti s bilo kojim prizorom u Evropi. Od izuzetnog značaja je broj zamkova, palata i utvrđenja: oko 40 takvih građevina u ovom predjelu dokazuje strateški značaj koji je Rajna imala kroz vjekove, kao i posebnost ovog predjela u svijetu. Ova ruta je prepoznata kao jedna od najznačajnijih u Evropi, dva milenijuma je olakšavala kulturnu razmjenu između mediteranskog regiona i sjevera. Formirane su terase na strmim padinama, a od XI vijeka one se koriste za uzgajanje vinograda.

Srednji tok Rajne obuhvata preko 27 000 ha površine, a njegova zaštitna (buffer) zona je blizu 35 000 ha.

Jedna je od najposjećenijih oblasti u Njemačkoj, a nudi organizovane pješačke ture, biciklizam i vožnju brodovima.

EXPEDITIO

farme, i dio rimskog puta (Via Francigena) s manastirima, hramovima, mostovima…

Ovaj toskanski predio slavili su slikari Sijenske škole koja je doživjela procvat tokom renesanse. Pejzaži Val d’Orcia, na kojima su ljudi prikazani kako žive u harmoniji s prirodom, postali su ikone renesanse i duboko su uticali na formiranje svijesti o pejzažu. Danas je ovaj pejzaž inspiracija filmskim rediteljima i u njemu su snimljeni čuveni filmovi – Bertolučijeva „Ukradena ljepota“, „Engleski pacijent“, „Život je lijep“.

Val d’Orcia smatra se jednim od najljepših predjela na svijetu. Njegovi stanovnici oduprli su se pritiscima progresa i zadržali tradiciju regiona, čuvajući vezu s okruženjem i naročito svoju gostoprimljivost. Od 1996. godine Italija je ovaj predio zaštitila kao umjetnički, prirodni i kulturni park, ali istovremeno i omogućila napredak lokalne ekonomije i održivog razvoja.

Namjera države je da ovo postigne bez pretvaranja regije u neku vrstu „muzeja“. Umjetničkim, prirodnim i kulturnim parkom Val d’Orcia upravljaju ljudi koji žive i rade u ovom predjelu ili su dio lokalne administracije.

37

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Wachau / Austrija Wachau je predio visokog vizuelnog kvaliteta koji obuhvata proširenje doline Dunava između gradova Melk i Krems. On čuva netaknute mnogobrojne tragove arhitektonskog nasljeđa (manastire, zamkove, ruševine), urbanog dizajna (gradove i sela) i razvoja poljoprivrede, prvenstveno gajenja vinove loze i njene evolucije iz praistorijskih vremena.

predio se može obići biciklom, pješke, brodom, i sve to u kombinaciji s vinskim barovima i regionalnim specijalitetima.

U navedenim primjerima kulturnih predjela prepoznajemo njihovo temeljno, pažljivo i smisleno očuvanje i razvoj. Primjećujemo da nema tragova stihijskog progresa, narušavanja vrijedne tradicije, neprimjerene gradnje, a naročito ne nove izgradnje Wachau / Austrija

Kulturni predio Wachau je jedinstven primjer rječnog pejzaža, oivičenog planinama, u kojem su materijalni dokazi njegove istorijske evolucije preživjeli u velikoj mjeri. Otkrivanje Vilendorfske Venere na ovom prostoru svjedoči o naseljima još iz praistorije, a u rimskom periodu nastala je kultura uzgajanja vinove loze, koja se održala do danas. Očuvane građevine, ljudska naselja i razvoj poljoprivrede živo ilustruju pretežno srednjovjekovni pejzaž koji je evoluirao organski i harmonično tokom vremena.

Wachau je jedna od najposjećenijih destinacija u Austriji. Dužina ovog dijela toka Dunava je oko 30 km, a predio zahvata površinu od preko 18 000 ha. Ovaj

38

koja potpuno zaposjeda neposredno okruženje starih naselja. Takođe, prisutno je staranje o buffer zoni ili zaštitnom pojasu oko teritorije kulturnog predjela, koja je ponekad veća i od same površine zaštićenog područja. Takvo staranje o buffer zoni preporučuje UNESCO i za zaštićeno područje Bokokotorskog zaliva.

U navedenim primjerima kulturnih predjela primjećujemo da je njihovo očuvanje osnova za razvoj predjela i dobrobit njegovih stanovnika.

Pomoću njih želimo da skrenemo pažnju koliko je važno da se prostoru Boke priđe na istovjetan način i ne dozvoli da najdragocjenije nasljeđe na ovim prostorima bude prepušteno stihijskom razvoju i nemarnosti državnih institucija.

www.expeditio.org/benefit-living

Savremene intervencije u istorijskom urbanom predjelu kroz smjernice Bečkog memoranduma Nataša Ilinčić ečki memorandum je dokument nastao iz potrebe za globalnom saradnjom i diskusijom na temu jake savremene ekonomske dinamike i promjene strukture gradova koji se nalaze na UNESCO-voj listi svjetskog nasljeđa.

Memorandum treba da podstakne kompleksnije sagledavanje ove promjene, kroz povezivanje savremene arhitekture, održivog urbanog planiranja i istorijske cjeline samog predjela (koja podrazumijeva njegove istorijske matrice, građevine i kontekst njihovog nastanka). Rezultat je međunarodne UNESCO konferencije „Svjetsko nasljeđe i savremena arhitektura“, koja je 2005. godine okupila više od 600 eksperata i profesionalaca iz 55 zemalja.

B

U ovom prilogu osvrnućemo se na najvažnije tačke ovog dokumenta da bismo bolje razumijeli vrijednosti svjetskog nasljeđa Boke Kotorske i da bismo sagledali koje su to smjernice u rješavanju konflikata između naslijeđenog i trenutnog razvoja i urbanih promjena u zaštićenom području.

Definicije Najprije se u dokumentu iznose definicije urbanog istorijskog predjela kako bismo bolje razumjeli njegovu složenost i značaj. Važna je analiza Bokokotorskog zaliva i njegovog savremenog razvoja kako bi se uočili mogući propusti.

7_Istorijski urbani predio odnosi se na grupaciju građevina, konstrukcija (mostova, kapija etc.) i otvorenih prostora, u njihovom prirodnom i ekološkom kontekstu, uključujući arheološke i paleontološke lokacije; predstavlja ljudska naselja u određenom vremenskom periodu, njihovu povezanost i arheološke, arhitektonske, praistorijske, istorijske, naučne, estetske, društvene, kulturne ili ekološke aspekte. Istorijski urbani predio oblikovao je moderno društvo i ima veliku vrijednost za razumijevanje današnjeg života.

8_ Istorijski urbani predio ugrađen je u sadašnji i prošli društveni razvoj određene teritorije. On je sastavljen od elemenata koji definišu njegov karakter, a to su način

>>> Novoizgrađeni stambeni ili ugostiteljski objekat sasvim je neprikladan zbog svog oblika i gabarita.

>>> Skladna stara dobrotska palata u frontalnom je redu kuća orijentisanih ka moru.

EXPEDITIO

39

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

>>> Objekti izgrađeni pretežno tokom protekle decenije neprimjereni su zbog svoje pozicije, zbijenosti, spratnosti, proporcija i agresivne obrade fasade u odnosu na izuzetno vrijedno kulturno naslijeđe Prčnja i njegovog prirodnog okruženja.

>>> Arhitektonsko naslijeđe Prčnja i spomenici kulture: čuvena palata Tre sorele iz XVI vijeka i Crkva bogorodice iz XVIII vijeka.

korišćenja tla i njegovo oblikovanje, prostorna organizacija, vizuelne relacije, topografija i zemljište, vegetacija i elementi tehničke infrastrukture, uključujući objekte male razmjere i detalje konstrukcije, poput ograda, popločanja, osvjetljenja…

9_Savremena arhitektura u datom kontekstu odnosi se na sve značajne, planirane i dizajnirane, intervencije u izgrađenom istorijskom okruženju, uključujući otvorene prostore, nove konstrukcije, dogradnje istorijskih građevina i lokacija, kao i prenamjene.

Principi i ciljevi Zatim dokument upućuje na ulogu savremene arhitekture, kao nosioca razvojnih promjena i obezbjeđivanja savremenih potreba, u istorijskom urbanom predjelu ali kroz poštovanje istorijskog konteksta. Među ciljevima ovog dokumenta su saradnja i razumijevanje svih aktera društva u upravljanju kulturno-istorijskim predjelom, koje je neophodno uspostaviti za predio Boke.

13_Stalna promjena u funkcionalnom korišćenju, socijalnoj strukturi, političkom kontekstu i ekonomskom razvoju, koja se manifestuje u formi strukturnih intervencija u naslijeđenom istorijskom urbanom

40

predjelu, može biti prihvaćena kao dio tradicije grada i stoga zahtijeva: viziju grada kao cjeline s dalekovidnim akcijama onih koji donose odluke, i dijalog s drugim akterima i zainteresovanim stranama.

14_Glavni izazov savremene arhitekture u istorijskom urbanom predjelu je da odgovori na razvojne promjene da bi olakšala socio­ekonomske promjene i rast, i da istovremeno poštuje naslijeđeni gradski pejzaž i predio koji ga okružuje. Živi istorijski gradovi, naročito lokacije svjetskog nasljeđa, zahtijevaju politiku urbanog planiranja i upravljanja koja konzervaciju prihvata kao ključno polazište. U ovom procesu, istorijska autentičnost i integritet lokacije, koji su determinisani različitim faktorima, ne smiju biti ugroženi.

15_Budućnost istorijskog urbanog predjela poziva na uzajamno razumijevanje između kreatora politike, urbanih planera, javnih gradskih institucija, arhitekata, konzervatora, vlasnika imovine, investitora i zainteresovanih građana, koji rade zajedno da sačuvaju urbano nasljeđe dok prihvataju modernizaciju i razvoj društva, jačajući njegov identitet i socijalnu koheziju.

16_ Uzimajući u obzir emocionalnu vezu između ljudi i njihovog okruženja, ljudi i njihovog osjećaja za mjesto, ključno je obezbijediti život u kvalitetnom urbanom

www.expeditio.org/benefit-living

okruženju kako bi doprinosio ekonomskom uspjehu grada i njegovoj socijalnoj i kulturnoj vitalnosti.

17_Glavni cilj je da se fizičkim i funkcionalnim intervencijama poveća kvalitet života i obezbijedi efikasnost – da se poboljšaju uslovi za stanovanje, rad i rekreaciju bez ugrožavanja postojećih vrijednosti koje potiču od karaktera i značaja istorijskog urbanog tkiva.

Smjernice za upravljanje zaštitom i urbanim razvojem U predstojećim smjernicama ovog dokumenta posebno se ukazuje na osjetljivost kulturno-istorijskog predjela na intervencije i na pseudoistorijski pristup u savremenom dizajnu, koji se, nažalost, najvećim dijelom koristi u Boki.

18_Donošenje odluka za intervencije i izgradnju savremenih objekata u istorijskom urbanom predjelu zahtijeva pažljivo razmatranje, osjetljiv kulturno­ istorijski pristup, konsultovanje sa zainteresovanim stranama i stručno znanje.

21_Urbano planiranje, savremena arhitektura i zaštita istorijskog urbanog predjela treba da izbjegnu sve forme pseudoistorijskog dizajna jer on predstavlja negaciju i istorijskog i savremenog istovremeno.

22_Etički standard i potreba za visokokvalitetnim dizajnom i izvođenjem, osjetljivim na kulturno­ istorijski kontekst, preduslovi su za proces planiranja.

Vrijedna arhitektura u istorijskim predjelima treba da bude razmotrena s aspekta postojećih gabarita, s posebnim obraćanjem pažnje na volumen i visinu građevina. Važno je da nove intervencije minimalno utiču na važne istorijske elemente: značajne građevine ili arheološka nalazišta.

>>> Novoizgrađeni objekti su neprimjereni zbog svog gabarita, spratnosti, proporcija i agresivne obrade fasade u odnosu na izuzetno vrijedno i skladno izgrađeno okruženje.

>>> Palata Vida Lušina u Dobroti poznata je kao zgrada Centralne komisije u kojoj je proglašeno ujedinjenje Boke i Crne Gore 1813. godine. Danas je Biblioteka Fakulteta za pomorstvo.skladno izgrađeno okruženje.

EXPEDITIO

41

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

25_Siluete grada i njegovih krovova, glavne vizure, građevinska matrica i tipologija integralni su djelovi identiteta istorijskog urbanog predjela. U pogledu obnavljanja istorijska silueta krovova i originalna matrica građenja služe kao osnove za savremeno planiranje i dizajn.

Plan upravljanja istorijskim urbanim predjelom U posljednjem segmentu ovog dokumenta navodi se važnost donošenja plana upravljanja istorijskim urbanim predjelom, i podstiče se razvoj savremene arhitekture jer se upravo kroz jedinstvo nasljeđa i savremenih intervencija razvija specifičan karakter predjela.

27_ Upravljanje dinamičnim promjenama i razvojem u urbanom istorijskom predjelu koji pripada svjetskom nasljeđu, obuhvata precizno poznavanje njegove teritorije i njegove autentičnosti, potvrđene naučnim propisima, relevantnim zakonima, mehanizmima i procedurom, datim u planu upravljanja.

28_Razvoj i primjena plana upravljanja za istorijske urbane predjele zahtijevaju participaciju interdisciplinarnog tima eksperata i profesionalaca, kao i blagovremene sveobuhvatne javne konsultacije.

29_Poseban akcenat treba da bude stavljen na kontekstualizaciju savremene arhitekture u istorijskom urbanom predjelu, a studije kulturnog ili vizuelnog uticaja treba da prate predložene savremene intervencije.

30_Ekonomski aspekti urbanog razvoja treba da budu povezani s dugoročnom zaštitom nasljeđa.

31_Istorijske građevine, otvoreni prostori i savremena arhitektura doprinose vrijednosti grada, brendirajući njegov karakter. Savremena arhitektura može pojačati konkurentnost grada jer privlači nove stanovnike, turiste i kapital. Istorijska i savremena arhitektura zajedno predstavljaju prednost za lokalne zajednice i mogu služiti u obrazovanju i turizmu, i obezbjediti sigurnu tržišnu vrijednost nekretninama.

Napomena: Dijelove Bečkog memoranduma (Vienna Memorandum 2005. „World Heritage And Contemporary Architecture – Managing The Historic Landscape“) prevela je s engleskog autorka teksta.

>>> Nedavno rekonstruisana palata u Dobroti u sklopu grupacije kuća bratstva Kamenarović stara je preko 300 godina.

<<< Objekat za smještaj turista neprimjerenog je oblika i proporcija s pseudoistorijskim motivima, poput ograde na terasama.

42

www.expeditio.org/benefit-living

Boka Kotorska: „savremeni“ trendovi u prostoru Nataša Ilinčić, Tatjana Rajić i Sandra Kapetanović

okokotorski zaliv predstavlja jedinstveni pejzaž harmonične simbioze prirodnih fenomena i graditeljskog nasljeđa. Ovakav opis ljepote Boke prisutan je u mnogim publikacijama koje promovišu vrijednost i značaj ovog prostora. Iz današnje perspektive, nakon prostornih intervencija posljednjih godina, jasno je da u graditeljskim trendovima u Boki i okruženju te simbioze nema.

B

Stanovništvo ovih prostora vjekovima je uspijevalo da gradi i održi skladna naselja. Jednostavnost kuća, palata i crkava prošlog vremena uklapaju se s izuzetnim senzibilitetom u ovaj, u svijetu jedinstveni, prirodni pejzaž. Gradovi, kao i veća ili manja naselja na području zaliva, predstavljaju karakteristične urbane i kulturne cjeline koje su nastajale u izuzetnim prirodnim uslovima, na specifičnom geografskom položaju, pod uticajem različitih istorijskih tokova.

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

Značajne promjene načina života, koje je donio XX vijek, logično su uticale na promjene u prostoru. Razvoj saobraćaja, formiranje zona s kolektivnim stanovanjem i izgradnja većih hotelskih kompleksa ili industrijskih objekata, rezultat su, najvećim dijelom, urbanističkog planiranja u poslijeratnom periodu do devedesetih godina. S današnje distance možemo analizirati manju ili veću uspješnost nasljeđa iz tog perioda urbanizma i planske gradnje radi sumiranja korisnih iskustava za budući prostorni razvoj. Nažalost, bavljenje poslijeratnim periodom izgradnje postaje mnogo manje značajno u odnosu na potrebu za što ažurnijim reagovanjem na agresivne pojave u prostoru koje se dešavaju posljednjih godina. Dramatična društvena

dešavanja, koja su donijela degradaciju sistema vrijednosti u posljednje dvije decenije, rezultirala su degradacijom prostora. Siromaštvo, svakako, ima ulogu

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

EXPEDITIO

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

43

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

u tome, međutim, ono teško može da opravda pojave koje su prvenstveno nastale kao rezultat djelovanja kapitala ili želje da se on stekne kroz zaposjedanje prostora. One su lako uočljive. Gradnja za rješavanje egzistencijalnog pitanja (za stanovanje) manje je agresivna u prostoru u odnosu na gradnju, često neskladnih, objekata za tržište nekretninama ili za smještaj turista. Potpuni je paradoks da upravo ta gradnja, namijenjenja turistima, najviše ugrožava zaštićeni, prirodni i kulturni pejzaž Boke. Drugim rječima, pejzaž Boke je resurs koji privlači najveći broj turista iz svijeta, a smještajni kapaciteti koji su im namjenjeni, upravo taj pejzaž devastiraju.

U Deklaraciji o ekološkoj državi Crnoj Gori, donijetoj 1991. godine, stoji: … svjesni smo da je, zbog ugrožavanja prirode, zaštita identiteta prostora na kome živimo i djelujemo postala naš neodložan i pravovremeni posao. Ovaj dokument objašnjava namjeru donosilaca odluka da zaštite najveće vrijednosti koje ova zemlja ima. Nakon dvije decenije od donošenja deklaracije suočavamo se sa situacijom da se zbog neadekvatnog upravljanja prostorom, kao osnovnim resursom Crne Gore, dogodila devastacija najljepših predjela prirodnog i kulturnog nasljeđa Boke Kotorske. Vidljivo je da UNESCO-vo

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

44

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

prepoznavanje izuzetne vrijednosti i ljepote prirodnog i kulturnog nasljeđa dijela Boke nije dovoljan podsticaj za pažljivo upravljanje njenim prostornim razvojem.

Proteklih godina planerska i arhitektonska struka nije se pokazala profesionalnom i odgovornom, posebno pod pritiskom investitora. Planiranje je pretežno podređeno individualnim željama i potrebama investitora, a ne principima prostornog razvoja od opšteg javnog značaja. Globalna finansijska kriza malo je usporila proces „brzog razvoja“ koji je bio okrenut brzom akumuliranju kapitala, bez svijesti o potrošivosti prostora kao neprocjenjivog resursa. Sada je pitanje da li smo naučili nešto iz nedavnog olujnog procesa devastacije prostora i da li ćemo biti u stanju da nadalje na održiviji način kontrolišemo razvoj Boke.

Metode i načini za rješavanje problema uvijek postoje i oni se pronalaze kada postoji svijest i pozitivna namjera.

Nije dobro prebacivati odgovornost na investitore jer je logična njihova želja da putem ulaganja u izgradnju steknu kapital. Oni ne bi uspjeli da sprovedu nijednu svoju neprimjerenu ideju ukoliko bi postojali dobar sistem uprave, primjena zakona o izgradnji, valjani planovi, etika arhitektonske i urbanističke struke, obrazovanje i promovisanje prostornih vrijednosti.

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

www.expeditio.org/benefit-living

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

Sve ove karike u sistemu čine pojedinci/ke, profesionalno odgovorni/e za ono što se dešava u prostoru – počev od ključnih planerskih odluka, preko izdavanja dozvola za realizaciju pojedinačnih objekata, do devastacije.

Ako se nastave postojeći trendovi gradnje i neadekvatnog pristupa planiranju u Boki, njena ljepota će „potonuti“ u haosu. Bogatstvo, koje upravo treba da bude osnov za socijalni, kulturni i ekonomski napredak ovog područja, biće izgubljeno.

Kako graditeljsko i kulturno nasljeđe najbolje svjedoče o duhu jednog vremena, ljudskom razvoju i kulturi, da li će naše nasljeđe govoriti da smo pripadali generacijama koje nisu bile svjesne da grade, žive ili povremeno borave u jednom od najljepših zaliva svijeta? Uprkos tome što možemo učiti iz graditeljskog nasljeđa i što razvoj savremene arhitekture, tehnologije i komunikacije u svijetu otvara velike kreativne mogućnosti, iza nas pretežno ostaje prostorni nered.

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

prvih koraka – možda po ugledu na Hrvatsku gdje je donesena Uredba o uređenju i zaštiti zaštićenog obalnog područja mora 2004. godine, koju je potpisao tadašnji hrvatski predsjednik baš zbog suočavanja sa sličnim prostornim problemima. A zatim, kroz uključivanje svih aktera koji su važni za razvoj prostora (predstavnika/ca uprave i nevladinih organizacija, planera, arhitekata, sadašnjih vlasnika i potencijalnih investitora) raditi na pronalaženju mogućnosti „popravke“ postojećih neprimjerenih prostornih intervencija i formiranju okvira za budući održivi prostorni razvoj Boke uz pomoć uspješnih iskustava iz regiona i svijeta .

Trenutno stanje zahtijeva brzo reagovanje i prihvatanje odgovornosti za budućnost tako važnog kulturnog pejzaža kao što je Boka. Zaustavljanje haotičnog graditeljskog trenda mogao bi biti jedan od

>>> Prirodno i kulturno nasljeđe Boke.

EXPEDITIO

>>> Sadašnji trendovi gradnje i promene pejzaža u Boki.

45

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Grad prilagođen klimatskim promjenama Biljana Gligorić

limatske promjene su jedna od najvećih prijetnji s kojom se suočavamo. Prema podacima UN-a, do 2050. godine oko 150 miliona ljudi biće žrtve klimatskih promjena.

K

Gradovi Crne Gore nalaze se u zoni koja će biti ugroženija od sjevernijih oblasti Evrope. I bez ovoga, naši gradovi vrlo često nemaju mikroklimu idealnu za život ljudi.

Velike vrućine, zagađenost, buka i sl. predstavljaju neke od problema.

Ubrzane promene klime, već danas svi primjećujemo i osjećamo, samo će dodatno pojačati ove nepovoljne uslove.

Mnogi gradovi započeli su aktivnosti koje doprinose da njihovi prostori budu još prijatniji za život, boravak i rad ljudi. Čeka nas budućnost vrelijih leta, vlažnijih i hladnijih zima, naglih promjena vremena, češćih pojava poplava i drugih ekstremnih klimatskih uslova i njihovih posledica. Devedeset sedam procenata svjetskih naučnika se slaže da čovjek utiče na klimatske promjene. Iako još uvijek ima „klimatskih skeptika“, postoji ogroman konsenzus među naučnicima da je ljudska odgovornost velika kada je u pitanju globalno zagrijevanje. To otvara prostor za umanjenje navika neumerene potrošnje i prekomjernog zagađenja.

fleksibilnije za promjene. Na taj način i sam prostor moraćemo da prilagođavamo iznenadnim ćudima prirode.

Javni prostori bi trebalo da budu što zeleniji, s više drveća koje pravi senku i kreira prijatnu mikroklimu. Zatim treba omogućiti da u javnim prostorima protiče što više vode koja će snižavati temperaturu a ujedno i oplemenjivati sam prostor i ljude u njemu. Mnogi crnogorski gradovi leže na rijekama ili moru. Rijeke su uglavnom planinske, brze i hladne. Bolje korišćenje rijeka u gradovima, ali i promjena navika i stila života ljudi u njima, umnogome mogu da olakšaju teške klimatske uslove koji nas čekaju.

Podgorica leži na 5 rijeka: Morači, Ribnici, Zeti, Cijevni i Sitnici. Ovo bi mogao da bude brend glavnog grada, nosilac njegovog identiteta... Rijeke bi mogle

Pored navika, moraćemo da mijenjamo i preoblikujemo prostore svojih gradova, da pravimo javne prostore

da hlade Podgoričane i Podgoričanke, da im pruže zadovoljstvo u prijatnom ambijentu i da budu prostor za rekreaciju. Jednom riječju, da im budu ponos.

Imamo sreće što u Crnoj Gori nema prevjelikih, zagušenih i prenaseljenih gradova koji svojom veličinom i intezitetom saobraćaja takođe doprinose pogoršanju uslova života u njima. Za moderne, odgovorne lokalne uprave, kreiranje javnih prostora više nije prevashodno podređeno ekonomskom razvoju, već prije svega stvaranju dobrih uslova za

46

www.expeditio.org/benefit-living

socijalni život građana u ugodnom, kvalitetnom i zdravom okruženju.

Predviđa se da će u Crnoj Gori od 2001. do 2030. temperatura porasti za 0,6–1,3 C0 , a od 2071. do 2100. čak za 4,8 C0 , nivo mora će takođe drastično porasti pa ćemo izgubiti puno priobalnih površina.

Moraćemo da cijenimo svako zasađeno drvo u našim gradovima. Moraćemo da sadimo i nova jer upravo je drveće jedno od najvažnijih oružja u borbi s ekstremnim klimatskim uslovima.

Moraćemo da mijenjamo i svoje navike. Skoro da nema grada u Crnoj Gori u kojem građani na pravi način, u potpunosti, koriste mogućnosti koje nude zelene površine i rekreativne zone. Upravo boravak u njima može dati spas od vrelih leta. Naravno, ti prostori moraju da se urede da bi bili ugodni za boravak.

Budimo ekološka država u pravom smislu te riječi, povedimo računa o higijeni naših gradova, smanjimo emisiju zagađujućih materija u vazduhu jer radeći na stvaranju prostora koji odgovaraju izazovima nepredvidivih i neugodnih klimatskih uslova, istovremeno dobijamo prostore koji zadovoljavaju ekonomske, socijalne i zahteve kvalitetnog životnog okruženja.

EXPEDITIO

47

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Posmatrano drugim očima Tatjana Rajić

rostor je okvir ljudskog djelovanja koji definiše način ostvarivanja komunikacije među ljudima u zajednici. Planiranje se bavi stvaranjem boljih prostora za život i trebalo bi da bude zasnovano na uključivanju iskustava različitih osoba u korišćenju prostora, i na razumijevanju kako se one osjećaju u prostoru. Na taj način bi naši planovi postali kvalitetniji, a i naše okruženje. Danas se planiranju prostora pristupa integralno, uzimaju se u obzir različiti aspekti održivog razvoja, među kojima je i rodna ravnopravnost, tj. jednako učešće muškaraca i žena u svim sferama javnog i privatnog života. Šta to znači? To znači da bi trebalo razmišljati o korisnicima prostora – ne o neutralnim subjektima, već o različitim ljudima koji imaju svoje potrebe, navike i iskustva. Ima dosta kategorija korisnika, ali dvije najveće jesu upravo muškarci i žene.

P

Međutim, na početku je važno razjasniti zašto se uopšte bavimo pitanjem rodne ravnopravnosti. Prvo zato što ravnopravnost predstavlja osnovno ljudsko i demokratsko pravo. Zatim, nejednakost među rodovima usporava razvoj pojedinaca, pojedinki, država, kao i evoluciju društva. Na podsticanje rodne ravnopravnosti u svim segmentima života, opominje nas rodna statistika kao i brojni dokumenti od svjetskog, preko evropskog do nacionalnog nivoa. Postoji potreba za „uključivanjem“ rodne ravnopravnosti u sve segmente društvenog razvoja, pa i u planiranje prostora.

Poznato je da mnogo razvijenije države već decenijama sprovode politiku uključivanja rodne ravnopravnosti u svoje sisteme. Osim toga, uočeno je da je nivo ekonomske i socijalne razvijenosti u direktnoj vezi sa stepenom dostignute rodne ravnopravnosti. Ta međuzavisnost nije slučajna.

Postavlja se pitanje kakva je veza između prostora i rodne ravnopravnosti. Evo nekih ilustracija iz Engleske.

Istraživanja koja su tamo rađena, ukazuju da veći broj žena koristi javni prevoz. One u manjem broju

48

posjeduju i voze automobile. To je u vezi s činjenicom da žene imaju manja primanja od muškaraca za iste poslove, a u mnogim sredinama tradicija im nalaže da vlasništvo (bilo da je u pitanju stan, zemlja ili auto) prepuštaju muškarcima.

Kako je rješavanje transporta jedna od ključnih tema planiranja gradova, rodni pristup može uticati da se problem nedovoljno efikasnog javnog transporta prioritetnije rješava. Prema istraživanjima Royal Town Planning Instituta (2007), dvostruko više žena nego muškaraca u Engleskoj strahuje od kriminala na ulici. I u drugim zemljama je uočeno da žene više strahuju u nekim zonama gradova, naročito noću. Osvjetljavanje ulica i prolaza je jedan od načina da se priđe ovom problemu.

Djevojčice koriste otvorene prostore na drugačiji način od dječaka, naročito u uzrastu 10 do13 godina, kažu istraživanja. One traže intimnije prostore za okupljanja.

U Engleskoj je, a reklo bi se i kod nas, uočeno da žene češće od muškaraca prate djecu u školu. Žene se češće interesuju za pitanja bezbjednosti, zanimaju ih blizina parkova i prostora za igru djece, rekreativne površine, javni toaleti...

Kod nas gotovo uopšte nisu rađena istraživanja koja bi dala jasnu sliku o različitostima i prostornim potrebama i prioritetetima kada su u pitanju žene i muškarci.

Svakako bi trebalo više razmišljati i djelovati u ovom pravcu. Na kraju, važno je zapamtiti da rodna ravnopravnost nije „žensko“ već društveno pitanje. Ona podrazumijeva jednaka prava, odgovornosti i mogućnost za žene i muškarce i donosi dobrobit svima.

www.expeditio.org/benefit-living

Grad na dva točka Zorica Tomanović

drživi razvoj, održivi gradovi i zajednice su pojmovi s kojima se sve više susrećemo u svakodnevnom životu. U najkraćem, održivi grad ili zajednica podrazumijevaju prostore naseljene ljudima koji se brinu o životnoj sredini i očuvanju njenih resursa kroz njihovo racionalno trošenje. U fizičkom smislu, održivi grad nije nešto što je sasvim drugačije od gradova kakve poznajemo i u sebi sadrži i sve komponente savremenih gradova, razlika je u tome kako se planira i koristi. Saobraćaj je jedna od najvažnijih komponenti u savremenim gradovima, koja je od velikog uticaja na održivost i životnu sredinu.

Gradski transport je istovremeno suštinska komponenta života, ali i najveći zagađivač atmosfere.

O

izrađena od drveta i metala, a zatim su tokom vijekova stalno mijenjala izgled i materijale od kojih su rađena. U 20. vijeku biciklo je u mnogim zemljama izbačeno iz svakodnevne upotrebe ili je postajalo zaboravljeno zahvaljujući brzom industrijskom razvoju koji je donio planiranje gradova podređeno saobraćajnicama i brzim automobilima. Posledice toga osjećaju se već danas kroz zagađenu životnu sredinu u velikim gradovima.

Poslednjih nekoliko decenija biciklo se vraća u upotrebu kao sredstvo svakodnevnog gradskog transporta. Evo zbog čega vožnja bicikla postaje sve popularnija u mnogim gradovima Evrope i svijeta: 1. Vožnja bicikla nema negativnih uticaja na životnu sredinu, ne proizvodi štetne materije ni buku.

2. Svakodnevna upotreba bicikla čuva zdravlje jer utiče na smanjenje rizika od bolesti srca, dijabetesa i kancera i održava vozača u dobroj fizičkoj formi.

Podaci Evropske unije govore o tome da je gradski saobraćaj uzročnik 40% svih emisija CO2 (ugljendioksida) i 70% emisije drugih otrovnih materija u atmosferu. U tome prednjače automobili koji za samo jedan pređeni kilometar emituju oko 90 litara CO2.

Mnoge zemlje razvijenog svijeta prepoznale su to kao veliki problem i pristupile njegovom rješavanju kroz favorizovanje drugih ekoloških modela gradskog transporta, među kojima veoma visoko mjesto zauzima vožnja bicikla.

Ovo prevozno sredstvo zapravo i nije tako novo, već datira još od ranih godina 19. vijeka. Prva bicikla bila su

3. Biciklo se lako parkira blizu odredišta i tokom velikih saobraćajnih gužvi dva puta je brže od automobila.

4. Vožnja bicikla štedi budžet građana i veoma je zabavna.

Nasuprot svim navedenim karakteristikama, šta nam to automobil u današnjim uslovima života u gradu pruža?

1. Vožnja automobila konstantno zagađuje vazduh, koji udišemo, i proizvodi buku koja negativno utiče na mentalno zdravlje.

EXPEDITIO

49

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

2. Često nema parking prostora i gubi se vrijeme u traženju istog (na jednom parking mjestu staje oko 10 bicikala).

3. Automobil konstantno troši budžet građana i ističe socijalne razlike.

Koliko se Evropska unija danas zalaže za prelazak sa svakodnevne nepotrebne vožnje automobila na vožnju bicikla, pokazuje podatak da je 600 milijardi eura opredijeljeno za investiranje u biciklističku infrastrukturu u zemljama Unije za period od 2007. do 2013. godine. Evropska komisija je 2009. godine usvojila akcioni plan u službi

kreiranja takozvane kulture nove urbane mobilnosti, gdje se prioritet daje vožnji bicikla. Biciklistički turizam je takođe u ekspanziji širom Evrope, a vožnja biciklom se naročito promoviše u Engleskoj, Danskoj, Holandiji, Španiji i drugim zemljama. Snimci iz Kopenhagena – najpopularnijeg „grada bicikala“ u Evropi, pokazuju nam da je vožnja bicikla u tom gradu već „šik“ ili „kul“. Mnogi dizajneri i kreatori bave se osmišljavanjem garderobe, detalja i prateće opreme za bicikla i u tome svi građani prosto uživaju. U Kopenhagenu oko 40% građana vozi isključivo bicikl na svakodnevnom putu do posla, škole, pijace i slično.

U crnogorskim gradovima veoma mali broj građana koristi biciklo u svakodnevnom transportu ili u rekreativne svrhe. Pored toga što veliki broj gradova pruža izuzetno dobre uslove za vožnju (veliki broj suvih i sunčanih dana tokom godine, distance do 5 km i sl), ne postoji razvijena biciklistička infrastruktura kao ni navika kod građana. Međutim, u poslednje vrijeme evidentni su i novi podsticajni projekti koji se odnose na popularisanje vožnje bicikla, a određeni pomaci u tom pravcu vidljivi su već i Kolašinu, Podgorici, Perastu.

Najveći zajednički cilj u svim projektima je rješavanje postojećih problema, koje izaziva motorni saobraćaj, i povećanje svijesti građana o važnosti očuvanja životne sredine i zdravlja kroz vožnju bicikla. Zadatak jeste ambiciozan, ali su prvi koraci veoma važni kako bi se proces promjena navika u korist zdravije životne sredine proširio na cijelu zajednicu. Nadamo se da će ovaj trend zahvatiti i naše prostore i unjeti novu dinamiku i ljepotu u naše gradove.

50

www.expeditio.org/benefit-living

Reklame i urbani mobilijar u gradovima Tatjana Rajić rad čine ljudi, građevine, slobodni prostori, saobraćajnice… ali ne samo to. Tu su i sekundarni slojevi, gradska oprema i reklame, koji nas informišu i olakšavaju nam orijentaciju u prostoru.

Oni su kao namještaj u kući – oprema ulice ili trga čini da urbani ambijent dobije na kvalitetu ili izgubi na atraktivnosti.

G

Gradovi stvaraju različite pogodnosti za život i zato je uglavnom slučaj da se ljudi radije odlučuju da žive u gradskim zajednicama nego izolovano. Grupisane zgrade mogu stvarati prijatne ili manje prijatne ambijente. Udobnost tih prostora zavisi i od gradske opreme i reklama.

Postoje gradovi (ili njihovi djelovi) koji su svoj identitet izgradili na konceptu reklama, kao što su Las Vegas ili Tokio. S druge strane, postoje i oni gradovi kod kojih reklame nisu dominantne u ambijentima, tj. one su manje vidljiv, sekunadrni sloj u ukupnom doživljaju grada. Ti gradovi posjeduju druge urbane elemente, koji su značajni nosioci gradskog identiteta, i to dominira u prostoru. Primjera ima mnogo u gradovima bogate i slojevite istorije. Jedan od pohvalnih je Ljubljana. U ovom gradu, na primjer, nije dozvoljeno postavljanje bilborda u centralnoj gradskoj zoni.

Time se ne štiti samo ambijent grada, već i naglašava poruka da se brine o javnom interesu stanovnika i stanovnica.

Kada se razmišlja o postavljanju reklama, veoma je važno da se napravi razlika između pješačkih zona i kolskih komunikacija. Percepcija korisnika ovih prostora značajno se razlikuje. Prosječna brzina kretanja pješaka je 6 km/h. Pri toj brzini moć opažanja je daleko veća nego što je to slučaj kada se krećemo automobilom brzinom oko 40 km/h ili van grada daleko većim brzinama. Velike reklame postavljaju se tamo gdje je dominantno kretanje automobilom.

Nije slučajno što se bilbordi i svijetleće reklame koriste uz kolske saobraćajnice. Pješačke zone, na drugoj strani, ostavljaju mogućnost suptilnijeg uređenja ambijenta da bi bio što prijatniji i udobniji.

Kada govorimo o našim gradovima, izuzimajući neke svijetle primjere (npr. centralnu zonu Herceg Novog – ilustracije u prilogu, prim. autorke), uglavnom primjećujemo da ne postoje smjernice za korišćenje reklama i urbane opreme (ili one postoje, ali se ne primjenjuju doslijedno). Time se često u prostoru stvara neprimjeren vizuelni haos. Fasade objekata nisu više dominantan elemenat ulice, već samo kulisa na koju su prikačeni: reklamne table s mnoštvom informacija, tende, rešetke, brojevi kuća, klima-uređaji... Ovi

Mediteranski gradovi uglavnom svoj identitet grade na bogatom kulturnom (i prirodnom) nasljeđu i nataloženoj istoriji. Oni teže da pažljivo štite i ističu vrijednosti naslijeđenih ambijenata. Brojni su takvi primjeri: Venecija, Split, Dubrovnik, Lisabon… Život na otvorenom, na ulicama, trgovima i obali, karakteristika je mnogih sredina, a među njima nekih i u Crnoj Gori. Zato je jako važno da se gradski „dnevni boravak“ osmisli i uredi kao lijep i ugodan prostor kojim će se građani i građanke ponositi i u kome će se prijatno osjećati.

EXPEDITIO

51

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

elementi su postali nosioci vizuelnog doživljaja ulica ili trgova: - mnoštvo konkurentnih natpisa i reklama haotično postavljenih po fasadama (postoji takmičarski pristup u nametanju informacije); - reklame ispisane po zidovima zgrada; - nadstrešnice najrazličitijih oblika, veličina i materijala, kao i nadstešnice-svijetleće reklame; - tende i suncobrani neprikladne veličine, boje i oblika koji zaklanjaju gradske fasade i stvaraju utisak haosa; - reklamni suncobrani s dominantnim natpisima proizvoda (najčešće pića); - natpisi koji zauzimaju veliku površinu fasade zgrade i dominiraju na fasadi; - svijetleće reklame; - razni improvizovani elementi na ulici – vitrine, štandovi...; - samostojeći panoi svih oblika i veličina; - klima-uređaji istaknuti na fasadama.

Kada bi se u našim gradovima osmislile, a zatim i sprovodile studije za korišćenje urbane opreme i vizuelnih komunikacija, oni bi nedvosmisleno bili daleko prijatniji za boravak. Npr. izrađena je Studija urbane opreme i vizuelnih komunikacija za centralnu zonu Herceg Novog i u velikoj mjeri doslijedno sprovedena. Naručilac je bila Agencija za izgradnju i razvoj Herceg Novog, a izrada je povjerena našoj organizaciji. Na ilustracijama (dolje i desno) možete uporediti efekte njene implementacije.

Primjer Njegoševe ulice u Herceg Novom – prije i poslije intervencije uklanjanja neprimjerenih reklama i uređenja fasada

52

www.expeditio.org/benefit-living

Javni prostori u Crnoj Gori Tatjana Rajić

Uopšteno o javnim prostorima Trgovi, pijace, gradski centri, parkovi, igrališta... Javni prostori su mjesta otvorena i dostupna u svakom trenutku svim građanima i građankama, bez obzira na pol, rasu, nacionalnu pripadnost, seksualnu orijentaciju, godine ili društveno-ekonomski status. Zato su javni prostori od velikog značaja u socijalnom i ekonomskom životu zajednica.

U javnom prostoru ljudi mogu da pokažu svoju različitost, upoznaju nove ljude i da se druže. Tamo se takođe doživljava sva punoća kulturne raznovrsnosti, čije se njegovanje smatra bitnim za povezivanje ljudi, podsticanje njihovog dijaloga, tolerancije i razmjene. To je svakako jedan od puteva prevazilaženja konflikata.

Ono što je za prirodu biodiverzitet, to je u zajednicama kulturna raznovrsnost. Ovo je posebno bitno u kontekstu globalizacije.

Kako se mogu koristiti javni prostori?

Način oblikovanja i korišćenja javnih prostora oslikava stepen slobode zajednice. Moglo bi se reći da raznovrsne grupe ljudi, tolerantno ponašanje i način korišćenja prostora oslikavaju nivo civilizacijskog razvoja. Naročito je važno u planiranju gradova voditi računa o različitim ciljim grupama i njihovim specifičnim potrebama.

Javni prostor je odličan poligon za kreativnost. Takođe, on može biti izvrstan za obrazovanje i informisanje – za izložbe na otvorenom, kampanje, predavanja i slično.

Umjetnost tako postaje svima dostupna. Ona nam može prenositi poruke, osvješćivati nas i njegovati naš osjećaj za lijepo. Javni prostori su žarišta energije.

Javni prostori u Crnoj Gori Da li naša kultura utiče na oblikovanje i korišćenje otvorenih javnih prostora, ili su prostori ti koji kreiraju naše potrebe i mjenjaju navike?

Korišćenje javnih prostora u velikoj mjeri povezano je sa

EXPEDITIO

slobodnim vremenom. Kako se obično provodi slobodno vrijeme u našim sredinama? Nedavno je Nevladina organizacija „Anima“, koja se bavi ženskim i mirovnim obrazovanjem, objavila istraživanje o tome[i].

Na pitanje kako u Crnoj Gori muškarci, a kako žene provode slobodno vrijeme, najčešći odgovori bili su: muškarci na sastancima u kafani, baveći se sportom, odmarajući, šetajući i u kladionicama; a nasuprot njima, žene su više vezane za privatni prostor. One slobodno vrijeme provode u kući (rad u kući ?!), s porodicom, ispred TV-a ili u šetnji. Iz ovoga se vidi da muškarci, iako slobodno vrijeme više provode u javnoj sferi, svoje aktivnosti više vezuju za zatvorene prostore. Žene su, kada je u pitanju slobodno vrijeme, manje prisutne u javnom prostoru. Takva je percepcija ispitanika oba pola. Ovakvi modeli ponašanja svakako utiču na oblikovanje javnih prostora.

Naši javni prostori su često okupirani baštama kafana.

Nekada se čini da je ugostiteljstvo primarna funkcija, bar kada su u pitanju trgovi. Zbog toga, trgovi često postaju ulice jer se bašte kafana šire do granice koja ostavlja, onima koji ne sjede u baštama, dovoljno prostora samo za komunikaciju. To je kao kada bi se sobe pretvarale u hodnike. Tako dobijeni linijski gradski koridori ne podstiču na gradska dešavanja jer nemaju kvalitet otvorenih prostora – širinu, akustičnost, sagledivost. Otvoreni prostori u gradovima trebalo bi da provociraju događaje – performanse, ulične animatore i slično.

Nažalost, naši gradovi pate od posljedica potrošačke kulture. To se ogleda u kreiranju vještačkih potreba (preterane potrošnje).Važno je da na vrijeme osvjestimo ovaj negativan trend i ponudimo alternative za kvalitetnije provođenje vremena. Javni prostori su odličan poligon za testiranje različitih kreativnih modela koji mogu da podstaknu ovakvu pozitivnu promjenu.

O čemu je važno voditi računa kod planiranja javnih prostora?

Kod planiranja, korišćenja postojećih i kreiranja novih javnih prostora, od ključne važnosti je staviti u centar korisnike – proučiti njihove potrebe. U tom smislu, saradnja između inženjera, umjetnika i lokalne

53

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Redefinisanje otpada Nataša Ilinčić

zajednice, u svim fazama, od izuzetnog je značaja. Javni prostori se mogu unaprijediti novim sadržajima uključivanjem zainteresovanih strana u proces odlučivanja i planiranja.

Uspješni gradovi podstiču svoje građane da primjenjuju originalne ideje u prostorima koje nastanjuju.

Građanska kreativnost podstiče osjećaj ponosa, pripadnosti i vezanosti za grad. Život određenog javnog prostora nije isključivo u rukama arhitekata, urbanista i gradskih planera. On se oslanja u velikoj mjeri na građane koji ga koriste i upravljaju njime – jer ljudi čine mjesta, mnogo više nego što mjesta čine ljude[ii]. [i] [ii]

Stanje ženskih ljudskih prava u Crnoj Gori Download Breakthrough Cities

„Postoje profesije koje su štetnije od industrijskog dizajna, ali ih je svega nekoliko.“ Viktor Papanek

N

ijedan zakon prirode ne mimoilazi čoveka.

Ali u poslednja dva veka čovek je uspeo da „iskoči“ iz jedinstvenog zakona kruženja materije i energije i stvori otpad, gomile nečega i ničega!

Tone materijala, objekata i predmeta, kada im istekne rok upotrebe, postaju strana tela u prirodnom procesu razgradnje. Ako čovek ne unapredi shvatanje dizajna i proizvodnje, naša planeta biće „obogaćena“ nepreglednim dolomitskim pejzažima sačinjenim od otpada, neiskoristivog, opasnog rudnika nusprodukata.

Arhitekti i dizajneri mogu biti važna karika u ovom procesu, i svojim znanjem i promovisanjem drugačijeg pristupa izmeniti tokove današnje proizvodnje i upotrebe materijala.

Reciklaža i ponovna upotreba otpada bili su prisutni vekovima unazad, ali od prethodnih generacija nismo nasledili otpad! Kako je cilj ekonomije masovne proizvodnje i potrošnje da privremeno zadovolji ljudske potrebe, potpuno je zanemaren celokupan vek trajanja jednog proizvoda. Nakon što čoveku postane bespotreban i suvišan, određeni predmet ili objekat postaje deo nepreglednih deponija. Zatim stižu nova stolica ili krevet, nova kuća... I problem je rešen! Ali do kada?

Kako u prirodi ne postoji otpad i sve ima svoju svrhu, sledi da je čovek modernog doba, sa svim otkrićima ali i njihovim prilično strašnim posledicama, još uvek na početku upoznavanja prirodnih zakona. Još u V veku su u japanskom svetilištu Ise podignuti hramovi.Vremenska prolaznost je osnovni princip građenja – hramovi se grade i razgrađuju na svakih 20 godina. Poštujući prirodu i njene cikluse, arhitektura se povinovala privremenosti i prolaznosti kao vrhunskom zakonu prirode. Koliko su arhitektura i dizajn danas bliski takvom shvatanju? Da li se princip trajnosti još uvek shvata u pogrešnom kontekstu – trajanje bez funkcionalne opravdanosti, trajanje bez prilagodljivosti, trajanje zbog trenutnog stila, trenutnog vlasnika i budžeta? Možda je ključ u tome da princip održivosti zameni princip

54

www.expeditio.org/benefit-living

trajnosti; jedino ako su sistemi održivi u budućnosti, oni će biti i trajni.

Da bi eliminisali otpad u procesu građenja, arhitekti u budućnosti treba da kreiraju građevine koje bi „težile“ stanju prirodnih sistema, da dizajniraju proizvode koji se mogu razgraditi ili reciklirati i ponovo upotrebiti. Savremeni dizajn i arhitektura, kao oblasti zbog kojih se pokreće 50% proizvodnje i industrije, ne smeju isključivati principe održivosti. Upravo je na arhitektima i dizajnerima da zahtevaju i upućuju na drugačije održive pristupe, njihove odluke mogu diktirati tržište materijala, tehnologije, novih proizvoda.

Koliko je neefikasna proizvodnja ljudskih dobara, objašnjavaju nekadašnji podaci iz World Wide Fund For Nature – International: „Prema gruboj proceni biokapaciteta planete – sposobnosti Zemlje da obnovi resurse za robu i usluge koje konzumiramo – postoji 12 milijardi hektara produktivne oblasti. Ako se izdvoji minimum od 10% zaštićenih oblasti, primećuje se da već od ranih osamdesetih čovečanstvo konzumira više resursa nego što planeta može izdržati. Danas konzumiramo 20% više od produktivne vrednosti planete svake godine.

Možda se ne možemo složiti u detaljima šta bi mogla biti održiva civilizacija, ali se svakako moramo složiti da sadašnji način našeg funkcionisanja nije održiv. Jer ako bi ceo svet živeo kao prosečan Evropljanin, bile bi nam potrebne tri planete, ili ako bismo svi živeli kao prosečan Amerikanac, bilo bi nam potrebno pet planeta.“ Eksperiment izveden u San Francisku pre nekoliko godina, podizanje kuće od otpada – Scraphouse, primer je preispitivanja nekadašnjeg pristupa dizajnu, građenju i upotrebi materijala. Odbačeni predmeti, materijali s deponija ili otpad na aktivnim gradilištima privremeno su transformisani

EXPEDITIO

u malu porodičnu kuću, demonstrirajući kako i dalje imaju svoj efikasan životni vek.

Povodom Dana planete, 2005. godine okupljen je tim arhitekata, umetnika, preduzimača, gradskih zvaničnika i inženjera da bi podigao kuću samo od otpada i ponovo iskoristivih materijala. Redefinišući standardni plan porodične kuće, Scraphouse design tim proizveo je elegantno rešenje, inspirisano otpadom. Od temelja do frontalnih vrata iskorišćen je popravljen već upotrebljen materijal. Tim je proveo tri nedelje u potrazi za građevinskim materijalima i nameštajem, baveći se završnim obradama, nabavljajući novo samo u slučaju tehničke opreme i veznih elemenata. Neki popravljeni materijali bili su ponovo upotrebljeni u istu svrhu, dok su drugi reinkarnirani na različite neobične načine.

Glavna rešetkasta konstrukcija, koja nosi krov, pronađena je na nekom od gradilišta. Za oblaganje fasade korišćene su manje metalne table, dvonedeljni otpad lokalne fabrike, a jedan od spoljnih zidova obložen je i starim repariranim pločama saobraćajnih znakova. Radna kuhinjska površina izlivena je od betona u čiju su smesu ubačeni ostaci izlomljenih raznobojnih keramičkih pločica, i zatim dobro izglazirana. Podovi su obloženi plotovima odbačenih vrata iz jedne škole, a preostali otvori su popunjeni betonom. Jedan od unutrašnjih zidova sastavljen je od mnogobrojnih komada odbačenih lajsni od različitih materijala, boja i veličina, koje čine zanimljiv mozaik.

Možda bi mogla nastati čitava naselja, Scrapsettlements, kada bismo pretresli svoj otpad. To može biti rešenje, ali bolje je da ne stvaramo otpad i da stvorimo uslove za neprekinuti lanac: dizajn - izvođenje - upotreba - prestanak upotrebe - reciklaža - dizajn ponovna upotreba...

55

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Rekreacija i sport u gradu Zorica Tomanović

rad pruža savremenom čovjeku veliki broj mogućnosti po pitanju izbora mjesta stanovanja, rada, kretanja i provođenja slobodnog vremena. Svaki od ovih segmenata je jednako važan za dostizanje kvaliteta života. Slobodno vrijeme se može provoditi na različite načine, npr. treniranjem različitih sportova i rekreiranjem.

Rekreacija može biti aktivna i pasivna. Aktivna podrazumijeva uglavnom timske sportove kao što su fudbal, košarka, odbojka, bejzbol i slično. Ove aktivnosti imaju veliki značaj u socijalizaciji ljudi, a socijalizacija je suštinski dobra, osnovna ljudska potreba. Pasivna rekreacija podrazumijeva aktivnosti koje se ne odvijaju na posebnim terenima, kao što su planinarenje, izleti, uživanje u prirodi i slično.

Podrazumijeva i posmatranje utakmica, slušanje muzike, pa čak i čitanje. Jedan od sve popularnijih vidova pasivne rekreacije su video-igre, koje najčešće imaju i obrazovni karakter. U rekreaciju se danas ubrajaju i surfovanje po internetu, šoping, gledanje filmova, posjeta muzeju i druge kulturne aktivnosti i hobiji.

Dakle, ona može biti sve što pozitivno utiče na psihofizičko stanje organizma. Tako odraslima stručnjaci preporučuju 30 minuta fizičke aktivnosti dnevno i to 4 do 5 dana nedjeljno.

G

Stoga se i prostori za rekreaciju dijele na one za aktivnu i na one za pasivnu. Rekreirati se možemo kući, na otvorenom, u prirodi, ili u objektima posebno osmišljenim za to. Na drugoj strani, prostori za rekreaciju mogu biti planirani i izgrađeni neovisno od prirodnih uslova, kao što su bazeni i spa-centri, teniski tereni ili sportske dvorane. Nerijetko se određeni oblici rekreativnih površina kombinuju s gradskim parkovima i drugim zelenim površinama.

56

Rekreativne površine donose zajednici nematerijalnu i materijalnu korist. Mogu poboljšati priliv investicija u grad, povećati atraktivnost okolnih stambenih zona, uticati na rekonstrukciju i uređenje drugih dijelova grada i privući posjetioce iz susjednih područja i turiste.

Bilo da su namijenjene aktivnoj ili pasivnoj rekreaciji, one pružaju izuzetne uslove za razvoj malog i srednjeg biznisa i povećavaju stopu zaposlenosti. Samo na primjeru biciklizma možemo lako vidjeti da grad, koji favorizuje svakodnevnu upotrebu bicikla i unapređuje prateću infrastrukturu, može privući veliki broj turista jer oni preferiraju obilazak gradova na biciklu. Veće rekreativne zone nerijetko imaju u blizini i hotele, restorane i druga mjesta koja pružaju dodatne usluge.

Od takvih sadržaja zajednica ima velike koristi. Pasivna rekreacija, pored pomenutih, donosi i poseban boljitak - čuvaju se ekosistemi.

Strateško razmišljanje o prostorima za rekreaciju mora biti sastavni dio savremene politike planiranja gradova.

Kroz lokalne strategije treba da se omogući planiranje, projektovanje i upravljanje prostorima namijenjenim za sport i rekreaciju, tako da budu jednako dostupni svima.

Ovo se posebno odnosi na one stanovnike koji imaju ograničene mogućnosti pristupa rekreativnim površinama, bilo zbog siromaštva, bilo velikih distanci koje moraju svakodnevno prelaziti da bi se rekreirali. U tom smislu, imperativ mora biti dostizanje jednakosti za sve građane bez predrasuda u odnosu na etničku pripadnost, socijalni i društveni status, pol, vjerovanje i sposobnosti. Veliku ulogu u rješavanju tog problema ima kvalitetan saobraćaj između rezidencijalnih zona i zona za sport i rekreaciju, zatim opremljenost školskih dvorišta i zelenih površina gdje djeca stiču prve rekreativne navike.

Država treba da ima i druge stimulativne politike usmjerene ka povećanju procenta aktivnog stanovništva jer to donosi veliku korist. Država takođe treba da omogući djeci i odraslima uslove za sticanje određenih vještina koje prethode aktivnom bavljenju sportom, kao što su učenje plivanja

www.expeditio.org/benefit-living

ili vožnja bicikla. Na drugoj strani, odrasli moraju ostvarivati svoje pravo na slobodno vrijeme u toku dana, za različite oblike rekreacije i odmora. Osobe s posebnim potrebama takođe moraju ostvarivati svoje pravo na rekreaciju. Razvojem tehnologije veliki broj sportova postao je dostupan i osobama s invaliditetom.

Istraživanja su pokazala da su za njih veoma blagotvorne sve vrste aktivnosti u kojima mogu biti u interakciji sa životinjama, kao što su jahanje konja uz pomoć stručnih osoba, ribolov i slično.

Važno je od samog početka razvijati privatno-javno partnerstvo i aktivno učešće zajednice u planiranju rekreativnih površina, ali i u procesu daljeg upravljanja istim. Na taj način građani će doživjeti objekte kao svoje vlasništvo, a to je izuzetno važno jer će se u budućnosti brinuti o njima, pravilno ih koristiti, neće biti destruktivni i vodiće računa o odlaganju otpada i očuvanju prirode.

Svaki grad mora imati razvijenu infrastrukturu za sport i rekreaciju. Planiranje prostora i dobar dizajn mogu veoma stimulativno uticati na građane da počnu da se rekreiraju i da se tokom rekreacije osjećaju lijepo.

Veliku ulogu igraju prirodni uslovi i konfiguracija terena na kom se grad prostire, oni mogu odrediti primarne vidove rekreacije u gradu.

U našoj zemlji, koja je izuzetno bogata prirodnim resursima, postoje bezbrojne mogućnosti za razvoj rekreativnih površina. Na jugu imamo obalu s lijepim plažama, zatim njeno zaleđe sa Skadarskim jezerom i šumama, a na sjeveru jedinstvene planinske vijence, rijeke i polja. Veličina naših gradova je prednost, lako im

EXPEDITIO

se pristupa i kratke su distance između radnog mjesta i stana, i mjesta za rekreaciju. Na primorju se tako nude mogućnosti za duge šetnje pored mora, džoging, odbojku, vaterpolo, veslanje, jedrenje, plivanje, ronjenje, obilazak okolnih tradicionalnih sela i tako dalje... Na jezeru se može loviti riba, veslati, šetati ili plivati, a na Durmitoru i Bjelasici su najatraktivniji skijanje, šetnje, planinarenje, jahanje konja, uživanje u raznovrsnosti biljnog i životinjskog svijeta... U Mojkovcu imamo izvanredan primjer rekultivizacije nekadašnjeg jalovišta – velike deponije toksičnih materijala Rudnika „Brskovo“ – u prostor za različite aktivosti. Zahvaljujući programu Ujedinjenih nacija, 18 hektara površine koja je do skoro bila izvor otrova, postaće najljepša sportskorekreativna zona u okruženju. Kada je u pitanju rekreacija u zatvorenim prostorima i sportskim objektima, čini se da su kod nas najpopularniji vežbe u teretani, zatim pilates, aerobik i joga.

Na kraju ostaje da se poklonimo ljepoti, zdravlju, snazi i životnoj ravnoteži. Da ponovo ukažemo na to da moramo biti svjesni svojih prava, potreba i mogućnosti, na koje planiranje gradova treba adekvatno da „odgovori“ objektima i prostorima koji će biti efikasni, povezivati ljude s prirodom i biti sposobni da izdrže određene promjene tokom korišćenja.

57

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Ozelenjavanje gradova Zorica Tomanović

dentitet jednom gradu može dati i zelenilo. U širem smislu riječi, zeleni grad predstavlja zajednicu koja se brine o kvalitetu vazduha, koja optimalno troši neobnovljive prirodne resurse, koja favorizuje takozvanu zelenu gradnju i ekološke modele transporta, zajednicu koja se bavi zelenim površinama i nudi savremene modele za upravljanje otpadom i za reciklažu. Svaki od pomenutih aspekata jednako je važan za postizanje krajnjeg cilja – poboljšanja kvaliteta života.

Najčešće su takozvane zelene površine prva asocijacija na zeleni grad. Gradski parkovi, park-šume, travnate površine, igrališta, zone za rekreaciju, uređeni vrtovi, botaničke bašte, privatna, polujavna ili javna dvorišta i tako dalje. To su ona mjesta koja predstavljaju oaze mira, antistresa ili igre i rekreacije.

I

Zelena infrastruktura se, kao i svaka druga, strateški planira. Treba da je čine visokokvalitetne zelene površine različitog tipa, kako u samom gradu, tako i u okruženju. Zelene površine su multifunkcionalni resurs koji podiže kvalitet života zajednice i podržava njenu održivost. Zelenu infrastrukturu na primjer mogu da čine: • parkovi i vrtovi; • prijatne zelene površine – neformalni rekreativni prostori, opštinsko zemljište; • prirodne i poluprirodne zelene površine kao što su: manje šume, travnjaci, močvare, obale rijeka i jezera; • zeleni koridori – uz rijeke i kanale, ulice i željezničke koridore, biciklističke staze, pješačke staze; • privatna dvorišta, školska dvorišta, polujavni i javni prostori oko objekata; • zeleni krovovi i zidovi; • obradive površine.

58

Značaj zelenih gradskih površina u procesu očuvanja zdrave životne sredine i zdravlja ljudi je veliki. One u obliku park šuma i parkova prirode apsorbuju veliku količinu ugljen-dioksida iz atmosfere, u određenom procentu utiču na vlažnost vazduha i temparaturu, sprečavaju eroziju tla, važne su za očuvanje biodiverziteta i slično. Gradski parkovi, iako manjih razmjera, takođe imaju svoju ulogu u očuvanju životne sredine tako što eliminišu ugljen-dioksid iz atmosfere i smanjuju buku koju stvara saobraćaj. Sa svojim raznovrsnim drvećem i drugim rastinjem, s vodenim površinama, koje su najčešće prateći element, ovakve površine imaju i estetsku dimenziju koja igra važnu ulogu u kreiranju pejzaža. Zelene površine mogu biti i zaštita, na primjer mogu odvajati rezidencijalnu od industrijske zone.

Najčešće i najznačajnije zelene površine u gradovima su gradski parkovi. Koriste se za odmor, šetnju, igru i druge oblike rekreacije. Tamo se najčešće sreću sve starosne grupe ljudi. Roditelji s malom djecom koriste ih za igru i bjekstvo od gužve i buke, mladi često tu pronalaze prostor za prve poljupce ili dokolicu, oni malo stariji pauziraju u toku radnog vremena ili čitaju knjigu, a penzioneri uživaju u laganoj šetnji i dugim razgovorima. Parkovi su često mjesta za prezentaciju umjetnosti kroz koncerte, izlaganje skulptura ili umjetničkih instalacija. U parkovima se može učiti o prirodi i životnoj sredini.

Parkovi mogu biti tematski projektovani, kao što su na primjer park nauke i tehnike, park igre, park muzike i tako dalje.Park šume i zelene zone za sport i rekreaciju često nazivaju plućima grada. Ove površine imaju ključnu ulogu u poboljšanju kvaliteta vazduha i zdravlja ljudi. Sve ovo govori o nezamjenjivoj ulozi parkova i lijepo uređenih zelenih površina u kreiranju socijalne dimenzije grada. Parkovi su mjesto susreta, kontakta, komunikacije i uživanja. Zbog toga je naročito važno da su lako dostupni svim građanima. Neke studije su pokazale da parkovi ne bi trebalo da su udaljeni više od 300 m od mjesta stanovanja, tako da se do njih može dopješačiti. Preporučljivo je da se dobro povežu s

www.expeditio.org/benefit-living

pješačkom i biciklističkom infrastrukturom u gradu.

Time se ujedno promovišu pješačenje i biciklizam kao vidovi rekreacije.

U savremenim, gusto izgrađenim gradovima posebno je zanimljiv proces iznalaženja novih lokacija za gradske parkove. Stručnjaci tu moraju biti izuzetno inovativni.

Neke napuštene industrijske zone pretvaraju se u zelene površine, nekadašnji parking prostori dobijaju novu namjenu ili se neuređene površine, koje su vlasništvo grada ili neke kompanije, uređuju na nov način. Gradske vlasti mogu takođe, putem pažljivog planiranja zelenih površina u stambenim naseljima, uticati na širenje kontakata i saradnju među susjedima. Kvalitetne zelene površine neophodne su u stambenim blokovima i ujedno povećavaju vrijednost nekretnina.

Danas su ustanovljene i brojne nagrade za gradove koji vode računa o kvalitetu života. Takmičenje među gradovima Evrope se neprestano odvija. Švedska prijestonica Štokholm dobila je 2010. godine baš jednu takvu nagradu. Podaci govore da 90% stanovnika ovog grada živi na udaljenosti do 300 m od parkova i zelenih oaza. Gradske vlasti imaju velike planove za budućnost Štokholma i konstantno rade na njihovom ostvarivanju.

Razvijen je program za upravljanje parkovima i njihovo unapređenje, za proširivanje površina šuma i jačanje biodiverziteta, program za upravljanje prirodnim resursima i tako dalje. U ovoj oblasti postavlja se kao imperativ pravo svakog građanina da živi u blizini zelenih površina.

privatnim i javnim parkovima, od kojih je najpoznatiji Park Guel koga je dizajnirao čuveni arhitekta Antonio Gaudi i koji je danas pod zaštitom UNESCO-a.

Očaravajuće mjesto za posjetu.

Brdo Trebjesa je jedan od značajnih zelenih resursa Nikšića. Sudar subatlantske i mediteranske klime uslovio je raznovrsnost biljaka. U Nikšiću je devedesetih godina organizovano ozelenjavanje s 3000 sadnica, ali zbog neodgovornosti pojedinaca ovaj poduhvan nije uspio a nije se ni ponovio. U našoj zemlji potrebno je više obrazovanja i podizanja svijesti o ozelenjavanju, oplemenjivanju prostora...

Možemo zaključiti da su za dobro stanje gradskih zelenih površina potrebni kvalitetan dizajn, dobar menadžment i određeni budžet. U cijelom procesu veoma je važno uključiti građane u kreiranje i sprovođenje politike upravljanja zelenim površinama, naročito u onim situacijama kada se oni mogu osjetiti korisnim i kada će moći brzo da vide rezultate svog rada. Brojne su danas mogućnosti i za saradnju s biznissektorom, koji može biti značajna karika u finansiranju.

A koristi od kvalitetno uređenih zelenih površina imaju pojedinci, zajednica, ekonomija i životna sredina.

Parkovi imaju veoma značajnu ulogu u odrastanju djece. Značajni su za dobro psihofizičko stanje.

Interesantno je pomenuti i podatak da zelene površine mogu uticati na smanjenje stope kriminala i povreda kod djece (u odnosu na neuređene površine ili na ulicu).

Dobro povezane zelene površine i saobraćajna infrastruktura ohrabruju građane na veću mobilnost, pješačenje i vožnju bicikla. U nekim gradovima mogu biti utočišta mnogim životinjskim vrstama. Vrijednost zelenih površina u gradovima 21. vijeka je neosporna i najbolje se može izmjeriti zadovoljstvom građana.

Mnogi drugi dobri primjeri mogu se naći širom Evrope i svijeta. Amsterdam je jedan od njih, reprezentativan, s brojnim parkovima rasutim po cijelom gradu, s brojnim zelenim zonama oko grada koje se koriste za okupljanje i rekreaciju. On ima oko 400 000 stabala, gotovo nema ulice bez drvoreda. Ima najviše stabala brijesta u Evropi! Ne zaostaje ni Pariz s prelijepim parkovima i vrtovima prepunim cvijeća i skulptura, s ozelenjenim bulevarima. Barselona se takođe može pohvaliti

EXPEDITIO

59

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Izazovi ekološkog građenja u Crnoj Gori Tatjana Rajić

21. vijeku nema izbora – jedini mogući napredak u socijalnom i ekonomskom smislu je onaj kompatibilan s prirodnim okruženjem.

Kako je protekli vijek s industrijskom revolucijom imao poguban odnos prema prirodi, tako današnja svijest o postojanju ovakvog poremećaja ukazuje na veliku odgovornost dizajnera, arhitekata, planera... Smatra se da je građenje odgovorno za 40–50% potrošnje svjetske energije i za isto toliki procenat zagađenja i stoga postaje značajno tzv. ekološko građenje kao važeći model koji će se primjenjivati i u Crnoj Gori.

U

energetske efikasnosti u izgradnji i opremanju kuća, jedan je od najvažnijih izazova koji se postavljaju pred Crnu Goru. U isto vrijeme potrebno je raditi na povećanju nivoa svijesti građana i građanki o nužnosti i mogućnostima uštede energije, tj. permanentno obaveštavati javnost o ovoj temi. Bitno je i stvaranje mreže pojedinaca-eksperata, nevladinih organizacija i institucija, kao i biznis i bankarskog sektora, koja će biti u stanju da odgovori na različite potrebe građana ili društva u cjelini. Od ogromnog značaja je i saradnja i povezivanje sa zemljama u regionu i u EU.

U Crnoj Gori je do sada usvojeno ili je u procesu izrade nekoliko važnih dokumenata koji tretiraju temu održivosti u građenju, bilo kroz koncept principa održivog razvoja ili kroz povećanje energetske efikasnosti. Prvo je u Deklaraciji o ekološkoj državi Crnoj Gori (1991) izraženo opredjeljenje za održivi razvoj. U usvojenoj Strategiji za redukciju i smanjenje siromaštva navodi se da je neophodno povećanje energetske efikasnosti. Temu uštede energije u sektoru gradnje značajnije tretiraju usvojena Strategija energetske efikasnosti Republike Crne Gore, kao i Nacionalna energetska strategija. Povećanje energetske efikasnosti je jedna od obaveza koju Crna Gora ima na putu pristupanja Evropskoj uniji.

Može se konstatovati da je održivo građenje u Crnoj Gori, koje se reflektuje najviše na polju uštede energije, u svojoj početnoj fazi. U zemlji se troši oko 3,3 puta više energije po jedinici društvenog proizvoda nego u Evropskoj uniji, potrošnja energije u stambenom sektoru se povećava (naročito potrošnja električne za grijanje, što je krajnje neracionalno). Ovo ukazuje na značajan prostor za energetsku racionalizaciju. Ta tema postaje goruća posljednjih godina, a samim tim raste i interesovanje za principe ekološke gradnje. O tome svjedoče nekoliko realizovanih primjera na sjeveru Crne Gore kao i planiranje izgradnje prve zgrade UN-a po ekološkim principima.

Osnovni zadatak je, prije svega, stvoriti pravni okvir za rekonstrukciju postojećih objekata kao i za podsticanje izgradnje novih objekata po principima energetske efikasnosti, kao i uvesti stimulativne mjere. Poboljšanje obrazovanja i podsticanje konkretne primjene principa

60

Regionalna turistička organizacija Bjelasice i Komova, Kolašin

Javna umetnost spram umetnosti u javnom prostoru ................................................................62 Kreiranje mesta - javni umetnički rad kao javni prostor .............................................................64 Projekat „Oktopus“ - reciklirajmo! ..............................................................................................65 Studio „Mold“ - održivi dizajn ....................................................................................................67 London Design Festival ..............................................................................................................69 Kulturna prestonica – Vankuver ................................................................................................71 Kreativnost kao urbani resurs ...................................................................................................72 Dileme o kreativnosti: profitno ili neprofitno, tradicionalno ili savremeno... .............................73 Memfiški manifest.......................................................................................................................74 Ka kreativnom gradu ...................................................................................................................76 Kreativne industrije u Rusiji .......................................................................................................78 Investiranje u kreativnost .........................................................................................................80 Kreativni klasteri i industrijsko nasleđe - studija slučaja Moskva ................................................81 Kreativna pustolovina

.............................................................................................................83

Recikliranje kroz umetnost

.....................................................................................................85

Kreativni klasteri..........................................................................................................................86 Argumenti za razvoj kreativnog potencijala ................................................................................87 Šta ima novo u stanovanju? ........................................................................................................89 Umetnost u javnim prostorima ...................................................................................................91 Tri slike iz Amerike – kreativne četvrti i održivi razvoj .................................................................94 Region Zapadnog Balkana i kreativne industrije .........................................................................96 Kreativni gradovi i kreativni kapital građana ...............................................................................97 Kreativne zajednice .....................................................................................................................98 Kultura kao rešenje?..................................................................................................................100 1.618 – Sustainable Luxury Fair.................................................................................................101 Izaberi svoj način .......................................................................................................................102 Održi svoju kreativnost, kreiraj svoju održivost .........................................................................104

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Javna umetnost spram umetnosti u javnom prostoru Stevan Vuković Deo integralnog teksta Ekspertske studije prostorne provere užeg gradskog jezgra Užica, za potrebe Public Arta – PaPs, Beograd 2006.

P

ostoji više uloga očekivanih od umetnosti u javnom prostoru. Da imenujemo samo nekoliko:

- dodavanje vizuelnog kvaliteta izgrađenom okruženju; - demonstriranje određene strategije urbanog planiranja i urbanog dizajna; - promovisanje višeg nivoa integracije između umetnosti, arhitekture i pejzaža kroz saradnju umetnika s arhitektima, pejzažnim arhitektima, urbanistima i javnom gradskom upravom; - povećanje stepena javne svesti; - približavanje savremene umetnosti široj publici; - obezbeđivanje novih poslova umetnicima putem javnih konkursa;

- privlačenje turista; - vizuelno markiranje mesta od javnog značaja; - generisanje osećanja ponosa i pripadnosti grupama koje koriste prostor, i to putem memorisanja događaja iz kolektivne istorije ili stvaranja određene slike zajednice i sl.

Radove koji su predviđeni za postavljanje u javni prostor, uglavnom inicira i producira javna administracija, na osnovu parametara kulturne politike programa koji dobijaju javna sredstva, programa koje pokreću: lokalna zajednica, umetničke institucije poput muzeja i istraživačkih instituta, privatne kompanije i javne neprofitne organizacije. Svaki naručilac rada u javnom prostoru postavlja rad u svoj okvir, određen strateškim ciljevima i skalom kulturnih vrednosti kojih se drži, što rezultuje time da taj rad „postaje mesto konflikta“ različitih interesa i deo „priče o tome kako je javna kultura stvaranja i stavljana u polje javnih nesuglasica“, što je u stvari „priča o moći i participaciji u demokratskoj sferi“ (Doss, E: Spirit Poles and Flying Pigs. Public Art and Cultural Democracy in American Communities). Istorija umetnosti je od svojih početaka uključivala i istoriju radova smeštenih na javnim mestima.

Ali, puko postavljanje radova u spoljašnji prostor, ispred neke javne zgrade, na primer, ne znači nužno i neposredno i njihovo postavljanje u sferu „javne umetnosti“. Da bi se to desilo, ti radovi moraju da ostvare performativnu ulogu u kolektivnoj imaginaciji i prostornim iskustvima korisnika prostora u koji su smešteni, i razvijen odnos spram označavajućih praksi u socijalnom i kulturnom miljeu koji korisnici dele.

Eksperimentalne vizuelne umetnosti, u širokom rasponu od performansa do događaja i hepeninga, instalacija i akcija, prostorno specifičnih intervencija i javnih projekcija, ulične i gerilske umetnosti, participatorne umetnosti i umetnosti koja radi s lokalnim zajednicama, tokom celog prošlog veka razvijale su strategije prisvajanja javnih gradskih prostora i ostvarivanja javne uloge. Još od prve decenije dvadesetog veka, usvojen je stav da poseta umetničkom muzeju i galeriji pretpostavlja pristup veoma ograničenim formama kulturnog kapitala, i da se neposredne forme demokratije u oblasti kulture, poput onih koje je zagovarao Jozef Bojs (Joseph Beuys), ne

62

www.expeditio.org/benefit-living

mogu ostvariti u okviru muzejskog ili galerijskog prostora, ni u klasičnom buržoaskom salonu. Umetnost je, stoga, počinjala da napušta institucionalne okvire i izlazi u javnost da bi omogućila opšti pristup sadržajima koje je uvodila u polje kulture i plasirala, ne samo stručnoj već i opštoj javnosti. Vrlo često su zahtevani opšti, javni pristup i opšte javno učešće u umetničkim događajima u mnogim eksperimentalnim i izuzetno radikalnim praksama u prodručju javne umetnosti. „Publiku bi trebalo u potpunosti eliminisati“, bila je jedna od čuvenih izjava Alana Kaprova (Allan Kaprow), koji je ušao u istoriju eksperimentalne umetnosti uvodeći formu hepeninga – umesto da proizvodi estetske oblike, on je namerio da provocira situacije u kojima „umetnost i život nisu samo prosto pomešani“, već u kojima je „identitet i jednog i drugog postao sasvim neizvestan“. Nasuprot tradiciji umetnosti u javnom prostoru, koja je samo plasirala umetničko delo opštoj publici koja koristi javne prostore i koja je aktivirala samo u perceptivnom, a ne i u stvaralačkom smislu, on je krenuo u istraživanje interakcije među svim osobama, fizički prisutnim u određenim prostornim situacijama koje su unapred osmišljene za hepening. Te situacije je koristio kao neku vrstu scene za improvizacije, slobodne od bilo kakvih restrikcija vezanih za poreklo, profesionalnu kompetentnost, socijalni status, način razmišljanja ili grupnu pripadnost. Za Kaprova, podelu između autora i publike, koja se sastoji od određenog broja pasivnih posmatrača koji usvajaju kulturne

ACADEMICA

vrednosti preko recepcije umetničkog dela koje je umetnik sam načinio, umetnost je morala da prevaziđe ukoliko je pretendovala na to na šta su pretendovale tradicije avangarde – da bude emancipatorska i progresivna, otvarajući nove puteve za kulturnu i društvenu teoriju i praksu. Ukoliko su, kao što je to Benjamin pokazao, umetnička dela u doba moderne izgubila svoju auratsku funkciju, i postala sredstvo razmene, postoje dva načina da se ona razmenjuju – putem tržišta, kao roba, ili putem zajedničkih iskustava, kao socijalni medijatori. Kaprov je izabrao drugi način razmene i koristio ga je da bi demokratizovao umetničke prakse. Kao što je pomenuto Benjaminovo delo, naslovljeno s Umetničko delo u doba mehaničke reprodukcije, pokazalo, već u ranom modernizmu je izgubljena granica između autonomnog umetničkog rada i njegovog prostornog, kontekstualnog i društvenog okvira. Umetnici koji su radili na horizontu savremenosti, stoga su morali da nađu načina da pozicioniraju sebe i svoj rad uzimajući u obzir ove nejasne granične sfere između teksta i konteksta rada i da desublimiraju svoj položaj u oblasti kulture. U tom kontekstu, prosto smestiti umetnički rad, koji je izgubio auru, u javni prostor, ne predstavlja ništa više od pukog dizajna. Da bi rad povratio svoju kulturnu i društvenu ulogu, koja se podrazumevala u doba auratske umetnosti, on mora da deluje u svim kontekstualnim slojevima koji su sedimentirani u datom javnom prostoru, i to desedimentirajući ih i otvarajući ih ka novim čitanjima i novim iskustvima. Ispitujući ovu temu u okviru rasprave između umetnosti u javnom prostoru i javne umetnosti, moramo priznati da umetnost u javnom prostoru, kao praksa situiranja umetničkog dela u neki prostorni sklop, treba da evoluira do javne umetnosti, kao mikropolitičke delatnosti u vidu intervenisanja u opštoj javnoj sferi putem različitih umetničkih formi i sadržaja.

63

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kreiranje mesta - javni umetnički rad kao javni prostor Stevan Vuković Deo integralnog teksta Ekspertske studije prostorne provere užeg gradskog jezgra Užica, za potrebe Public Arta – PaPs, Beograd 2006. olestan vetar duva kroz naše gradove“, metaforično piše Majkl Sorkin (Michael Sorkin) o smanjenju javnog prostora u savremenim američkim urbanim sklopovima, pripisujući tom „vetru“ „moć da nepovratno izmeni karakter gradova kao primarnih mesta demokratije i zadovoljstva“. Ova anksioznost je nešto karakteristično za čitav talas savremenih teoretičara koji istražuju uticaj neoliberalne ekonomije na život zapadnih zemalja, poput Brenera i Teodora (Brenner i Theodore) koji pišu o „eliminaciji, i/ili intenzivnom nadgledanju urbanih javnih prostora“ i „stvaranju novih privatizovanih prostora elitne/korporativne upotrebe“, ili Brusa Robinsa (Bruce Robbins) koji u predgovoru zbornika pod nazivom Fantomski javni prostor čak tvrdi da je otvorenost javnih prostora „sada izgubljeni kvalitet koji smo nekada imali i koji moramo povratiti“. Na nivou svakodnevnog života, to se reflektuje kao masovno povlačenje iz urbanog prostora koji je ostavljen onima koji nemaju svoje privatne prostore za boravak, dok se neobavezne šetnje javnim trgovima i ulicama zamenjuju turističkim posetama prostorima koji se brendiraju kao drugačiji.

Turizam, kao visoko dizajnirana industrija vođena produkcijom znakova, zamenjuje nedostatak javnih prostora proizvodnjom spektakla, okružja i simulacije, vodeći ljude u ono što Ože (Augé) naziva ne-mestima.

B

„Dosta turističkih prospekata sugeriše ovo povlačenje, ovo obrtanje pogleda, pružajući potencijalnom putniku unapred gotove slike interesantnih ili kontemplativnih lica, koja u grupi ili samostalno gledaju putem beskonačnih okeana, prelaze pogledom preko snegom obrubljenih planina ili začudnih urbanih pejzaža: oni pružaju putniku njegovu sopstvenu sliku, njegovu anticipiranu sliku, koja govori samo o njemu samome, a nosi neko drugo ime (Tahiti, Alpi d’ Huez, Njujork). Putnikov prostor mora stoga biti arhetip ne-mesta.“

64

Mehanizam je krajnje jednostavan: mi prostor razumemo ne tako što ga iskušavamo u realnim životnim siutacijama, koje artikulišu segmente prostora kao mesta, već pre putem njihove klasifikacije u funkcionalne kategorije, koje brišu njihovu partikularnost – ove kategorije nisu, naravno, nikada sasvim funkcionalne, već su ispunjene stereotipima. U takvom urbanom okruženju, koje se ispunjava nemestima, javna umetnost stiče ulogu „proizvođača mesta“, kao što su to predložili i elaborirali Ronald Li Fleming i Renate fon Tšarner (Ronald Lee Fleming i Renata von Tscharner) u svojoj knjizi pod nazivom Proizvođači mesta: stvaranje javne umetnosti koja vam kaže gde se nalazite.

Istražujući mnoštvo umetničkih radova po javnim prostorima u SAD-u, od murala do gradskog mobilijara, oni su napravili neku vrstu kompendijuma o tome kako se umetnost i dizajn mogu koristiti da bi se izumeo, povratio, uhvatio ili pojačao jedinstveni karakter određene lokacije ili prostora. Oni, u stvari, predlažu upotrebu javne umetnosti kao neke vrste platforme za stvaranje kulturnih identiteta, a koja bi se mogla koristiti kao oruđe bilo koje grupe ili zajednice da bi se našao način upisivanja individualnih ili grupnih identiteta i pripadnosti, potreba, želja i fantazija u urbano okruženje koje grupa naseljava, i kojim je i sama uslovljena i definisana.

Cilj pravljenja mesta je da se preokrene proces kognitivnog mapiranja, karakterističan za turistički pogled, i da se omogući produkcija osećaja konkretnog prostora i njegovog položaja u mreži mesta na način koji je Tili (Tilley) imenovao kao topoanaliza. „Lični i kulturni identiteti su vezani za mesto; topoanaliza je ona analiza koje ispituje stvaranje ličnog identiteta posredstvom mesta“, piše Tili u knjizi pod nazivom Fenomenologija pejzaža, dodajući da „geografsko iskustvo počinje na nekim konkretnim mestima, od kojih se zahvata kroz prostor do drugih mesta i stvaraju se pejzaži ili regioni ljudskog postojanja“. Potpomaganje procesa zajedničkog korišćenja ovih regiona i zajedničkog konstruisanja drugih, jeste uloga javnog umetnika.

www.expeditio.org/benefit-living

Projekat „Oktopus“ - reciklirajmo!

Milica Apostolović

druženje građana „Sfera No“ kroz inovativne programe unapređuje ekologiju i na duhovit i inspirativan način podučava o održivom razvoju i značaju reciklaže. Posvećujući svoj rad prvenstveno deci i mladima, realizovalo je niz projekata. Mališanima je već dobro poznata kampanja „Beogradska akcija reciklaže – Oktopus 2“ jer su dobili na poklon, pored specijalnih robota – „ArtEko“ kontejnera, i popularnu pticu-robota Limenka Gutića. U saradnji s Balkanskim fondom za lokalne inicijative, udruženje trenutno realizuje projekat „Recikliram za Savski!“, gde kroz turneju „ArtEko“ robota po beogradskim osnovnim školama nastavlja edukaciju o očuvanju životne sredine.

U

Direktorka UG „Sfera No“, Biljana – Biba Vicković, detaljnije opisuje aktivnosti i ciljeve „Oktopus“ projekata: Aktivnosti UG „Sfera No“ pokrenute putem obrazovnih i medijskih kampanja imaju za cilj uspostavljanje održivih načina saradnje između lokalne samouprave, nevladinih organizacija, škola, fakulteta, obrazovnih institucija i institucija koje pohađaju osobe s invaliditetom, kao i korisnika na lokalnom nivou, kroz razvoj inovacija u pružanju usluga koje utiču na poboljšanje u sistematizaciji infrastrukturnih sistema na lokalnom nivou.

Umrežavanje lokalne samouprave putem kampanja utiče na sprovođenje sistematizacije infrastrukturnih resursa na nacionalnom nivou. „Oktopus 2“ je nastavak saradnje nastale realizacijom projekta „Oktopus 1“: UG „Sfera No“ je 2007. godine realizovalo prvo međunarodno Bijenale proširenih medija – „Oktopus 1“ na kojem je razvijena platforma za saradnju preko 300 umetnika, stručnjaka i studenata u oblasti konceptualne umetnosti, body arta i video-arta, savremenih koncepcija novomedijske umetnosti, digitalne umetnosti, interaktivnih medija, robotike, video-game eksperimenata, hi-tech i biohemijskih eksperimenata, čiji su projekti predstavljeni tokom decembra meseca u 8 izlagačkih prostora: Paviljonu „Cvijeta Zuzorić“,

ACADEMICA

Studentskom kulturnom centru, „Rexu“, „New Moment“ galeriji, „O3ONE“ galeriji, na Arhitektonskom fakultetu,u „DISTRICT“ kulturnom centru – Muzeju primenjenih umetnosti.

Pored širokougaonog kulturno-obrazovnog imputa realizovanih projekata, koji utiču na širenje svesti građana o ekološkom značaju i dobrobiti obnovljivih izvora energije, svaka akcija pojedinačno sadrži kreativni potencijal za koji se vezuju i mnogobrojne druge aktivnosti tokom godine, što je jedan od osnovnih indikatora u održivom razvoju ovih progresivnih i inovativnih pristupa.

Kreativni izraz ostavlja mladima i deci osnov za promišljanje kako ponovo uspostaviti odnos s prirodom.

Funkcionalna upotreba javnog prostora kroz umetnost na veoma pristupačan način ukazuje na poznatu Kramerovu rečenicu: „Đubre je neuspeh mašte.“ Na značaj zajedničkih napora da se ovaj problem reši, posmatračima ukazuje i saradnja ove organizacije sa stručnjacima iz oblasti umetnosti, prosvete, ekologije, tehnologije, arhitekture i mnogobrojnih disciplina, koji kroz razmenu iskustava i znanja doprinose inovativnim i kreativnim rezultatima.

A kako stručnjaci definišu kreativnost i značaj kreativnih rešenja?

Mr Biljana – Biba Vicković je osim odgovora na ovo pitanje, opisala i kako program prihvataju deca, roditelji i profesori: Kreativna rešenja su uvek fraktalno usmerena, tj. obim progresije ili regresije je nepredvidiv, a i zavisi od mnogobrojnih spoljnih faktora. Rezultat je uvek najbolji pokazatelj, a budućnost zavisi od rezultata koje ostavljamo, što podrazumeva odgovornost prema okolini, tehnologiji i kreativnom potencijalu. Eco- art je kompleksna sfera kreativnosti. U USAID-u na primer imate SF Recycling Artists in Residence Program, gde stičete znanja i disciplinu u radu na: keramici, plesu, crtanju i slikanju, modnom dizajnu, filmskoj umetnosti, staklu, grafičkom dizajnu, dizajnu nakita, made artu,

65

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

multimedia artu, muzici, fotografiji, štampi, skulpturi, tekstilu itd, što dovoljno govori koji nivo stručnosti je potrebno steći da biste mogli kreativno da doprinesete sredini u kojoj živite.

Kako vaš rad utiče na decu, a kako na odrasle?

Pozitivno, edukativno i kreativno na decu, s obzirom da su kontejneri uvek napunjeni, robotići uvek siti. Radovi dece, prikupljeni nakon konkursa i takmičenja, ukazuju i na svesnu upućenost na značaj zaštite životne sredine i na korist od reciklažne sirovine.

Majka petogodišnjeg dečaka je kroz osmeh komentarisala da su sve konzerve, koje njen sin Vuk spazi u popodnevnoj šetnji, njihove, pa su tako za taj dan sigurni da Limenko neće biti gladan. Većina odraslih je uputila mnogobrojne pozitivne komentare tokom akcije, prihvatili su razvoj programa na neki svoj način, a tokom jedne od kontrola sistema ptice-robota zatekli smo građanku romske nacionalnosti s petoro dece i tri pune kese limenki. Kad smo prišli robotu, rekla nam je da često s decom obilazi Limenka Gutića jer na Dorćolu nemaju takvog robota.

Takođe, dešavalo se i da građani komentarišu negativno, npr. da ovaj tip akcija ne treba da postoji s obzirom da je socijalna situacija teška pa je bolje da se investira u neke potrebnije aktivnosti.

Možemo li dobiti još objašnjenja za decu koja nisu čula za Limenka Gutića?

Osnovna ideja postavke umetničko-ekološke skulpture je da se javni urbani prostori urede i oplemene, što ima praktični i promotivni značaj. Ptica-robot pomaže sekundarnu separaciju otpada tako što prikuplja i skladišti alu limenke, a s odraslima i decom Vračara na atraktivan i zanimljiv način svakodnevno komunicira – poziva ih da je nahrane rečima: „Gladan sam“, „Ovde

66

možeš ubaciti limenku“, „Baš je ukusna ova reciklaža“. Limenke se smeštaju u specijalni boks ispod zemlje, koji se kasnije otvara kako bi se nosile otkupnom, reciklažnom centru.

Prva ptica-robot postavljena je jula 2008. ispred zgrade Opštine Vračar, čime je pokrenuta Edukativna ekološka kampanja „Beogradska akcija reciklaže – Oktopus 2“.

O utiscima nakon početka ove obrazovne kampanje: Reakcija na prisustvo robota je izuzetno pozitivna. I đaci i profesori su uključeni u sve planirane aktivnosti. Pored učenja i sticanja veština, koje su im omogućene kroz program, đaci koriste svaki odmor da se poigraju s robotima ubacivanjem otpada kako bi prikupili što veći broj tiketa. Tiketa-robot ih neprekidno zabavlja, pa svaka školska uprava stalno naručuje dodatne rolnice.

Preko 100.000 posetilaca je limenkama nahranilo robota, a broj indeksiranih medijskih objava je preko 63.000. Reciklaža nije blamaža! Više informacija i fotografija možete naći na sajtu www.oktoopus.org.

www.expeditio.org/benefit-living

Studio „Mold“ - Održivi dizajn Tanja Brešan /Milica Apostolović

kološki odgovoran dizajn neguje poseban pristup realizaciji projekata koji pozitivno utiču na životnu sredinu u procesima nabavke materijala, proizvodnje i korišćenja gotovog proizvoda.

Neke od ključnih strategija ovakvog pristupa su i poboljšanje reciklaže i smanjenje upotrebnih resursa.

U svojoj knjizi „Malo je lepo“ (E.F. Schumacher: Small is Beautiful) Šumaher navodi da „cilj treba da dobije minimalnu količinu blagostanja uz minimalan iznos potrošnje“.

E

Kakvu sve ulogu može imati dizajn u cilju pronalaženja rešenja za klimatske promene i kvalitetniji život? Da li ona, pored masovne odgovornosti, mogu biti prilika za novi i odgovorniji izraz o kom i Šumaher govori?

Uključujući umetnost, tehnologiju, arhitekturu, nauku itd, dizajn kao interdisciplinarna oblast svakako zaslužuje progresivnu poziciju u oblikovanju novog odnosa čoveka prema prirodi, u društveno-ekonomskim odnosima i razvoju kreativnih zajednica. Dizajneri na ova pitanja mogu odgovoriti kvalitetnim, održivim i funkcionalno odgovornim proizvodom, bilo da se radi o manipulaciji prostorom, teksturom, volumenom ili – porukom.

Ovde će biti reči o nekim odgovorima koje kroz svoj rad daju mladi dizajneri Brendan Young i Vanessa Battaglia iz Studija „Mold“ iz Engleske.

Oni motivišu potrošače dajući recikliranim materijalima nove, provokativne uloge.

Oni uče o održivosti na pristupan način.

ACADEMICA

Oni pokazuju da „odgovorni“ izbori mogu biti inspirativni, optimistični i iznenađujući.

Njihov studio je na prošlogodišnjem „100% Designu“ u Londonu najavljen kao jedan od 10 najboljih studija dizajna budućnosti.

Brendan i Vanessa su osnovali Studio 2003. godine.

Danas ih podržava mnogobrojna publika zahvaljujući

velikom broju izložbi u Velikoj Britaniji i inostranstvu i duhovitom pristupu koji neguju. Dizajn odiše orginalnošću i inventivnošću, idejom da je sve oko nas održivo i spremno za dalju prenamenu. Studio ima prepoznatljiv rukopis u kreiranju kućnog asesoara, poput lampe napravljene od električnih kablova koja se zove Spaghetti Princess Chandelier (gore desno), lampe napravljene od izgužvane PET ambalaže – Little Crush table lamp (dole), do nakita od prirodne vune – Daisy Chain jewellery (gore levo). Njihov rad sadrži istinski i inovativan pristup upotrebi materijala.

Ovaj dizajn beogradska publika imala je prilike da vidi u Evropskom centru za kulturu i debate „Grad“ na izložbi u novembru 2009. godine (www.gradbeograd.eu).

67

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Brendan Young and Vanessa Battaglia stekli su reputaciju zbog niza nagrada za dizajn, i na izložbama u Njujorku, Milanu, Tokiju, Parizu i Londonu. Njihov rad objavljen je u knjigama, većini vodećih časopisa za dizajn, i selektovan kao deo postavke u muzejima MoMA i V&A. Proširili su svoje portfelje te uključili dizajn enterijera (slika), vrtova i grafike. Od samog početka njihov inventivni pristup dobio je međunarodno priznanje, te rade na projektima za domaće i međunarodne klijente.

O počecima u dizajnu Vanessa odgovara:

dana imamo sastanak o projektu na kom radimo.

Zatim kreće rad na računaru, odgovaranje na poštu, crtanje, istraživanje… Imamo dugu pauzu za ručak uz domaću kuhinju (jer radimo kod kuće) i šoljicu kafe na terasi ukoliko ne pada kiša, a zatim se vraćamo radu na računaru, ili sastanku s klijentom, ili radionici pokušavajući da osmislimo prototip…

Navedite svoj najveći uspeh do sada i najveću prepreku na koju ste naišli.

Najveći uspeh: kupovina i renoviranje naše kuće/kancelarijskog prostora.

Prvi put smo izlagali na Milano Furniture Fairu (Salon nameštaja u Milanu, Salone Satellite) 2003. godine predstavljajući 9 artikala. Od Kembridža do Milana smo se vozili kombijem punim naših proizvoda. Utisci s izložbe bili su veoma pozitivni tako da smo odlučili da osnujemo dizajn studio pod nazivom Studio „Mold“ (studio M=more O=or L=less D=design).

Najveća prepreka: težnja da budemo što više poslovni dok radimo ono što volimo.

Koju vrstu projekata radite ovih dana?

Vreme za umetnička i eko-rešenja je upravo SADA.

Različite vrste projekata. Panelne radijatore, tapete, lampe, stolice…

Nažalost, ovo je teška kombinacija, pogotovo ako želite da budete komercijalni.

U čemu najviše uživate kada je u pitanju ovaj posao?

Vanessa: U kreativnosti.

Brendan: Slobodi.

Izabrali ste kombinaciju ekologije i umetnosti.

Kako biste definisali potencijalnu ulogu kreativnih i eko-rešenja danas?

Navedite svoje omiljene dizajnere.

Opišite jedan svoj dan na poslu.

Jutro započinjemo proverom novosti na internetu ili u novinama, a ponekad na početku

68

Patricia Urquiola, Jurgen Bey, Castiglioni, Ingo Maurer, Hussein Chalayan i mnogi drugi…

Više informacija: www.studiomold.com.

www.expeditio.org/benefit-living

London Design Festival Aleksandar Đerić; Fotografije: Višnja Milošević

ondon Design Festival je London Dizajn Festival. Nema drugih reči, nije tačno prevesti Festival dizajna u Londonu ili Londonski dizajn festival. Londonci bi zamerili kad bi znali šta je moguće generisati u prevodima a da zvuči da je to tek jedan od festivala dizajna. Ove godine LDF održan je osmi put, London je, hvali se, zametnuo sintagmu i koncept 2003. godine i smatra se da je taj koncept prihvatilo za ovo vreme 70 gradova – poslednji među njima Peking.

Beogradska nedelja dizajna pokrenuta je 2005. godine (www.belgradedesignweek.com) i 2010. godine bila je jedna od najuspešnijih, a Beograd je zavredeo svoje mesto i na ovogodišnjem London Dizajn Festivalu.

Pokretači Festivala smatraju, verovatno s pravom, da je London dizajnerska prestonica sveta i ishodište svetske klase proizvoda i kreativne industrije zemalja koje drže do sebe i do trendova. Ove godine počasni gost festivala bila je Južna Koreja, koja je promovisala tek ustanovljeno Ministarstvo za kreativnu ekonomiju, unoseći globalnu promenu kreativnih industrija u vladine resore (www.mke.go.kr). Dizajn je sada prepoznat svuda kao centralno mesto i za kulturu i biznis gradova i država.

Zaista, dizajn sublimira kreativnost, kulturu življenja, tehnologiju i ekonomsku vrednost, koja ne mora nužno biti profit.

L

Ako malo promenimo fokus, sve što se stvara kao produkt ili kao grafika (štampana i elektronska slika), lako može potpasti pod kategoriju dizajna. Muzej Viktorije i Alberta, čuveni V&A muzej, koji je započeo kao zbirka umetnina s Orijenta u vreme kraljice Viktorije, sada svojim uljima, goblenima i artefaktima primenjene umetnosti čini prvi muzej dizajna. Dizajn je kreativni dodatak na upotrebne vrednosti i, prema tome, imao je istu funkciju i u rokoko krevetu i na bauhaus stolici. Naravno, teško da je umetnik iz npr. 17. veka mogao za sebe da kaže da dizajnira, ali tu antropocentrični um daje nečemu smisao iz ugla današnjeg merkantilizma i pragmatizma.

ACADEMICA

Bilo kako bilo, devetodnevni miks LDF dovodi više od 160 organizacija, 300.000 posetilaca i učesnike iz celog sveta. Festival se „događa“ kroz ceo grad na Temzi. U pomenutom muzeju bila je predstavljena Britanska ambasada dizajna – mesto gde se predstavljaju britanski dizajneri stranim gostima.

Imperija stoji iza svojih izvoznih kapaciteta, talenti se neguju. Prostori digitalnog dizajna nalaze se tik do

prostora za konferencije – tu su virtuelne futurističke arhitektonske građevine, čija vas maketa mami da gledate u njenu strukturu, kao da virite u vene i arterije.

Na dnu prostorije nalazi se omanja radionica, devojka na nekoj vrsti razboja pravi izatkanice – ne može se sa sigurnošću reći da je to živi eksponat, ali na zidu piše: Artist in residence.

Istočni London više privlači. Tu je deo LDF koji je namenjen mladim dizajnerima sa stilom, koji u ovoj neformalnoj četvrti, Tentu, rade i žive svoj dizajn.

69

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Reklamira se kao 100% dizajn jer je i zeleni dizajn (upotreba biljaka), održivi dizajn (jeftini i široko dostupni materijali), reciklirani dizajn (različiti predmeti iz svakodnevne upotrebe prenamenjeni i predizajnirani), retro i artistički (nasuprot serijski proizvedenim stvarima, koji zavode trendovima i artificijelnošću), pa i antidizajn – jer antidizajn je stav da se svet može posmatrati i kritikovati proizvodnjom dizajna koji nije očigledan, ali je rečit.

Anti Design Festival održava se u isto vreme kao i oficijelni, i stariji i pristojan brat ga predstavlja s uvažavanjem. „Ako je LDF lep i komercijalan, Anti Design Festival je ružan i komercijalan“, kaže njegov osnivač (www.antidesignfestival.com). Dakle, samo pola je anti, ostatak pretenduje da zaradi. Svet je u pobuni, sajber anarhizmu i komunatarizmu (ideal je život u komunama, ne u komunističkom društvu), a antidizajn proizvodi rizično, eksperimentalno i nelepo težeći da postigne stil kojim se stiče autentičnost kojoj svi teže.

Culture jamming postaje sve više građansko pravo. Ne pravo na raznoliko i pravo na različito, već pravo da smeta službenom i etabliranom.

Bilo da je dizajn ili antidizajn, etablirano ili ometajuće, dizajn je danas krucijalna komponenta svega što se stvara. Možemo govoriti ne samo o grafičkom dizajnu, dizajnu korporativnih komunikacija, produkt ili industrijskom dizajnu, nego i o dizajnu gradova i država.

Dizajn komunicira, a jednako je važan i za ekonomiju proizvodnje i ekonomiju usluga. Nijedna druga oblast kreativnosti nije toliko prisutna, sveobuhvatna i neiscrpna kao dizajn. Gradovi i države koji ne vide da je dizajn važan, nemaju šta da traže u ovom veku. To zaista više nije pitanje konkurentnosti, već opstanka nacija.

Iznad svega, dizajn je doživljaj, a današnja ekonomija prodaje i kupuje doživljaje ovog i svih drugih imaginarnih svetova. Ako u Londonu, i nakon posete LDF-u, niste osetili nešto drugo, niste kupili doživljaj, onda na vas festival dizajna nema uticaja i definitivno niste za urbani život. Svaki grad bi trebalo da ima svoj festival kreativnosti odnosno festival dizajna. Dizajn i kreativnost, to su svakako sinonimi u rečniku građanina ovog veka. www.londondesignfestival.com

70

www.expeditio.org/benefit-living

Kulturna prestonica – Vankuver Academica

G

radsko veće Vankuvera usvojilo je 1987. godine kulturne ciljeve. Razvoj kulturne politike ovog grada omogućavaju ključni tačke strateškog

plana: - promovisanje različitosti u umetničkom životu zajednice; ostvarivanje prava na odgovornu kritiku društva kroz umetnost; - promovisanje visokog nivoa kreativnosti i mogućnosti kulturnog života grada; - finansijska i menadžerska podrška u radu organizacija kulture; - obezbeđenje učešća svih stanovnika (mladi, stari, etničke manjine...) u kulturnim aktivnostima; - obezbeđenje odgovarajućih uslova za stvaranje i promovisanje umetnosti u gradu.

Na svom putu ka prestonici kulture, grad je istrajao u integraciji kulture i svih planiranih sektora. Ojačane su veze s poslovnim i tehnološkim sektorom, a saradnja s planerima, arhitektama i programerima je kroz urbani dizajn uvela umetnost u svakodnevno okruženje: na javne i privatne prostore.

Na međunarodnoj kulturnoj sceni, grad izdvajaju: specifičnost njegovog geografskog položaja, kulturno nasleđe, progresivni, moderni kulturni trendovi, itd.

Kapacitet celokupne zajednice razvija se uz pomoć strateških planova. Zahvaljujući angažovanju grada na polju kulture i kulturnom planu, Vankuver danas poseti više od tri miliona ljudi koji žele da budu deo publike na javnim nastupima, izložbama i drugim dešavanjima, među kojima su 1700 festivala, 750 muzičkih produkcija, mnoštvo pozorišnih predstava itd. Kvalitet urbanog okruženja poboljšan je ozelenjavanjem javnih površina, oslikavanjem fasada, skulpturama na otvorenom itd… Da bi postao autor, potrebno je samo da – učestvuješ.

Umetnička praksa postaje osnov planiranja i razvoja grada.

Tako je povodom održavanja Olimpijskih i Paraolimpijskih igara 2010. godine raspisan konkurs za mapiranje i obeležavanje javnih prostora da bi ih iskoristili u umetničke svrhe. Neki od projekata koji predstavljaju ovu kulturnu prestonicu su:

parking za bicikle (obezbeđeno je 12 mesta u podnožju drveta i 3 u samoj krošnji), zamenjuje uličnu svetiljku na kraju drvoreda koristeći sistem solarnih panela. Takođe, promoviše prirodu i njegov autor se nada da će privući decu da voze bicikl kako bi mogla da ga s vremena na vreme „okače o drvo“.

„Protok“ Umetnica Fiona Bowie je zajedno sa stručnjakom Sidneyem Felsom realizovala projekat „Protok“ koristeći elektronski medij. Projekat se sastoji iz dvadesetčetvoročasovnih projekcija koje prikazuju različite doživljaje – od ljudi koji žurno idu ka cilju do večernjih slika i predela grada. Jedinstvenom sistemu, koji menja slike, staklena površina, na kojoj se slike prikazuju, dodaje efekte nestajanja. Ovaj rad je jedan od najinovativnijih u javnom prostoru na području Kanade i SAD-a.

Park „Park“ je projekat arhitekte i umetnika Marka Simčića, rađen za ulicu Ontario. Skulptura prikazuje poznate oblike obavijene draperijom, veličine manjeg automobila (stolice okrenute jedne drugima i prikaz piknika), a rađena je od peskiranog nerđajućeg čelika. Postavljanjem ovakvih skulptura na više lokacija duž ulice, ovaj projekat ispituje prirodu i korišćenje prostora.

„Dobrodošli“

Solarno drvo za bicikle

Ova kapija je isklesana kako bi na tradicionalan način izrazila gest dobrodošlice, ističući preplitanje istorije Aboridžina i moderne kulture. Trogodišnja izrada projekta okupila je umetnike različitih nacija i ukazala na značaj poštovanja različitih kultura i njihovu saradnju.

Ovo drvo instalirano je u blizini Olimpijskog sela i, pored toga što je

Više informacija o kulturnoj politici Vankuvera: http://vancouver.ca.

ACADEMICA

71

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kreativnost kao urbani resurs Izvor: Creative City Planning Framework A Supporting Document to the Agenda for Prosperity: Prospectus for a Great City osta je pisano o značaju kreativnosti za svaku zajednicu i njeno ekonomsko pitanje.

Kreativnost je izraz kulturnih različitosti i treba je podsticati i razvijati. U urbanom planiranju se pitanje kreativnosti posmatra kroz podsticanje razvoja kulturnih specifičnosti, koje postaju ključne u savremenom urbanom dizajnu. U fokusu urbanog dizajna je kreativno biće koje se kritički odnosi prema sistemu vrednosti kulture kojoj pripada. Zato je novi pristup urbane intervencije okrenut analizi novih vrednosti, navika i kriterijuma, prvenstveno lokalne „strukture“.

Otvorenost lokalnog stanovništva ka interkulturnom dijalogu, prepoznavanju sopstvenih vrednosti i poštovanju tuđih, omogućuje da „identitet mesta“ odgovori na pritisak globalizacije.

D

Opšta deklaracija o kulturnoj raznolikosti (UNESCO, 2001) definiše kulturu kao „skup posebnih duhovnih, materijalnih, intelektualnih i emocionalnih karakteristika društva i društvenih grupa, i to obuhvata, pored umetnosti i književnosti, stilove života, načine zajedničkog života, sisteme vrednosti, tradicije i verovanja“. Jedinstven kulturni obrazac definiše svaku sredinu i proizvodi urbani prostor. Savremena praksa ukazuje na podjednaki značaj lokalne zajednice, vlasti i stručnjaka u tom procesu. Svaki korisnik na kreativan način integriše trenutne potrebe i navike iz prošlosti, koje stvaraju kulturni identitet. Potrebno je aktivirati tu kreativnost i prevesti je u adekvatnu stručnu intervenciju. Ovakvi pristupi, karakteristični za evropska društva, nastali su iz potrebe da se lokalne kulture odbrane od globalizacije. U svojoj knjizi Strateški urbani dizajn i kulturna raznolikost Nada Lazarević-Bajec navodi značaj jačanja identiteta gradova: „…kultura kao specifičan sistem običaja, verovanja, obrazaca koji su materijalno i prostorno određeni, može služiti kao osnova za razumevanje razlika među pojedincima i grupama, te može biti polazna tačka za razvoj vizija, prihvatljivih ideja, kao i kreativnih i inovativnih dizajnerskih predloga.“ Inovacije podstiču dalje uključivanje u konstruisanje značenja kulturnih posebnosti za zajednicu, i lančano se prenose na

72

ekonomsku dobit. Neki gradovi su, zahvaljujući dobro realizovanim planovima razvoja umetničkih mreža i kulturne baštine, postali inspiracija budućim kreativnim gradovima. Razvijena svest građana, čak i u godinama krize ujedinjuje u kreativnim naporima, vraća na put ulaganja u kulturu i u identitet mesta. Otava je 2004. godine, zbog problema u budžetu, morala desetostruko da smanji ulaganje u kulturu i umetnost. Međutim, zajednica je nastavila da radi na svojoj kreativnosti i danas je jedan od ilustrativnih primera uspešnih, kreativnih gradova. Otavin strateški plan za kulturu ističe pet važnih procesa: proširenje pristupa lokalnoj umetnosti, privlačenje drugih umetnika zadržavanjem i podsticanjem rada lokalnih umetnika, revitalizaciju javnih mesta kroz umetnost, ojačanje kreativnog kapaciteta i ostvarenje ekonomskog potencijala lokalne kulture.

Uspostavljanje partnerstva između grada i zajednice u Torontu dovelo je do rasta kulturnog kapitala i pozicioniranja grada na vrh međunarodne scene. Plan razvoja grada je između ostalog definisao ulogu kulture u ekonomskom i društvenom razvoju. Kroz mapiranje kulturne raznolikosti i brendiranje, razvijen je kulturni turizam kao najveći izvor prihoda, a obnovljene su i institucije kulture.

Ovakvo razumevanje značaja kulturnih specifičnosti naročito je važno zemljama u razvoju jer kreativan pristup nasuprot formalnom sistemu usmerava i razvoj drugih delatnosti, naročito društvenih. Svojim inicijativama i aktiviranjem, stanovnici pre svih najbolje definišu sisteme vrednosti „novog doba“ i tako jasno oblikuju zadatak urbanih dizajnera. Potencijal svake zajednice je upravo u analizi i kreativnom rešavanju problema, ili drugim rečima – potencijal svake zajednice je kreativno istraživanje.

www.expeditio.org/benefit-living

Dileme o kreativnosti: profitno ili neprofitno, tradicionalno ili savremeno...

Aleksandar Đerić avremeno iskustvo sugeriše veoma široku definiciju kulturnog sektora. On obuhvata mostove između neprofitnih umetnosti i komercijalnih kreativnih industrija, između „elitne“ umetnosti i „umetnosti za mase“, obuhvata zvanične institucije kulture, neformalne grupe, istoriju, baštinu i druge segmente kulture. Šire planiranje kulturnog razvoja zajednice mora da objedini sve navedeno.

Potencijali jedne zajednice moraju biti mapirani u svoj širini da bi se uočili čvorovi i katalizatori kulturne dinamike, sinergije i uticaja.

S

Brišu se granice između neprofitne i komercijalne kreativne industrije, što otvara i nove mogućnosti.

Ohrabrene postojanom, dugoročnom javnom politikom i praksom, arhitektonske firme sada već rutinski uključuju umetnike u svoje dizajnerske timove. I u drugim uslužnim delatnostima kreativne industrije, u dizajnerskim studijima, filmskim kompanijama, reklamno-propagandnim (advertising) agencijama, različiti umetnici (glumci, muzičari...) redovno učestvuju u kreativnom procesu, od razvoja proizvoda do marketinga. Nije slučajnost ni to da se mnoge neprofitne umetničke organizacije bave industrijskim dizajnom, pozorišnom produkcijom ili muzičkim događajima. (Primer je udruženje „Exit“ koje je 2000. godine pokrenulo istoimeni, sada već uspešni, festival u Novom Sadu. Udruženje „Beogradska kulturna mreža“ iz godine u godinu organizuje „Belgrade Beer Festival“.

Mogu se naći brojni primeri angažovanja neprofitnih organizacija za komercijalne kreativne projekte.)

Mnogi profesionalci u svim oblastima kreativne industrije žive, da tako kažemo, na obe strane granice između komercijalnog i neprofitnog sektora: svetski priznat inženjer za razvoj softvera istovremeno je izvođač u savremenom plesnom teatru; vodeći kopirajter reklamno-propagandne agencije je i dramaturg i glumac u savremenom pozorištu; jedan od vodećih marketinških savetnika kompozitor je i izvođač nove muzike...

galerije, restorani, neprofitne organizacije sa svojim nekomercijalnim izložbenim i izvođačkim prostorima i noćni klubovi. Uz podršku ili bez ikakve formalne podrške zajednice, u poslednjih dvadesetak godina formirano je nekoliko takvih zona koje doprinose živom, dinamičnom razvoju zajednice.

Kreativci ne priznaju granice. Oni traže višestruke mogućnosti, otvaraju nova vrata, nove segmente u spektru kreativnog sektora, grade nove puteve i vidove interakcije s drugim pojedincima u traganju za novim izrazima i zanimljivim iskustvima.

Ponudićemo neke osnovne strategije kulturnog razvoja kao podsticaj za razmišljanje pri skiciranju kreativne budućnosti zajednica. Ipak, još jednom naglašavamo da svaka zajednica mora kreirati sopstvenu strategiju prema svojim jedinstvenim odlikama.

Otuda, predlažemo donosiocima odluka, odnosno gradskim vlastima, nešto što bismo po slobodi nazvali tri K model: kreativnu politiku, kreativno vođstvo, kreativno planiranje. Zapravo, naglašavamo da se bez kreativnosti ne može. Ako želite kreativno da upravljate gradom i da podstaknete kreativnost kod javnih službenika, učinite svoj grad atraktivnim za život i onda taj strateški plan duže sprovodite. Počnite i završite s kulturom.

Lokalni lideri u kulturi su se poslednje dve decenije postojano zalagali za to da umetnost i kultura budu uključene u razvojne planove i ciljeve lokalnih zajednica.

Globalni dokument Agenda 21 za kulturu (www.agenda21culture.net) preporučuje upravo takav pristup. Kreativno razmišljanje o životu grada pruža mogućnost liderima da se uvere u korisnost razmatranja veza između kulture, privrednog razvoja i

Imperativ kreativnosti stvorio je klimu u kojoj umetnike danas redovno pozivaju da učestvuju u timovima za planiranje društvenog razvoja i daleko izvan domena kulture: u privredi, urbanizmu, turizmu i drugim oblastima. Ovakvim brisanjem granica stvaraju se kvartovi bogati kulturnim aktivnostima, zone u kojima rade brojne kreativne službe, umetnička studija,

ACADEMICA

73

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Memfiški manifest Priredio: Aleksandar Đerić

drugih inicijativa usmerenih ka izgradnji i unapređenju zajednica. To stvara šansu za uključenje novih lidera, naročito lidera vizionara, onih koji razmišljaju i mimo ustaljenih obrazaca, i mogućnost za njihov specifični udeo i uticaj na razvoj zajednica. Uključenje umetnika i drugih kreativaca u proces građanskog odlučivanja znači i postavljanje na vodeće pozicije u građanskim savetima i odborima, i na upravljačka mesta, ne samo u programske savete, koji uglavnom i nemaju nikakve strateške kompetencije.

Neprofitni sektor poznaje projektno finansiranje, koje pokazuje vrlo dobre rezultate, i otuda mu sve više prilazi i komercijalni sektor. Zašto to ne bi bila nova poželjna praksa i javnog sektora? Ovaj način poslovanja direktno podstiče razvoj fondova za projektno finansiranje kreativnog rada pojedinaca i neformalnih grupa i van domena klasičnih neprofitnih organizacija.

Analogija za to je „open source“ softver: kreativci žele da razvijaju nove strukture, novi identitet, kao i nove sadržaje. Lokalne samouprave mogu se opredeliti za osnivanje takvih fondova, štaviše razviti model za mešovite fondove nastale kroz javno-privatno partnerstvo. Razvoj fondova za podršku preduzetničkim aktivnostima umetnika, uključujući saradnju s komercijalnim kreativnim preduzećima i „izvoznim“ inicijativama u umetnosti i kulturi, moraće postati tema i naših političkih agendi u skoroj budućnosti.

S druge strane, veoma je važno da se ne zanemari važnost baštine i interkulturni dijalog unutar zajednice jer je pitanje identiteta i dijaloga različitosti od velike važnosti. Projekti zasnovani na raznovrsnim i jedinstvenim karakteristikama zajednice i promovisanje građanskih inicijativa kao što su umetničke kolonije i radionice u lokalnim zajednicama; projekti koji dokumentuju istoriju i kulturu zajednice; projekti koji čuvaju usmenu baštinu, vizuelne hronike i sl; izložbe i revije starih zanata, folklora, tradicionalne umetnosti lokalnih zajednica i etničkih manjina; produkcija i promocija lokalnih muzičkih ostvarenja i drugih umetničkih i kulturnih izraza; konačno projekti koji iniciraju i promovišu dijalog o umetnostima i građanskom društvu – sve je veoma značajno za razvoj kreativnog sektora u svim domenima, ne samo komercijalnom, već jednako i domenu publike. Aksiom je da je razvijena publika istovremeno i dobar potrošač roba i usluga na tržištu kreativnosti.

74

reativnost je temeljna odlika ljudske vrste i ključni resurs za život svakog pojedinca, svake zajednice i svake ekonomije. Kreativne zajednice su dinamična mesta okrenuta čoveku, mesta koja podstiču lično usavršavanje, kulturne i tehnološke proboje, pružaju zaposlenje i dobrobit, prihvataju različite stilove života i različite kulture.

K

Kreativnih 100 posvećeni su razvoju, napretku i procvatu zajednica i svih pojedinaca koji u njima rade i žive.

Kreativnih 100 veruju u viziju i šanse budućnosti koju pokreće snaga ideja. Ideje su motori razvoja sutrašnjice, i zato izgradnja zajednica, u kojima cvetaju ideje, jeste ključ uspeha. Ideje hvataju koren tamo gde se gaji kreativnost, a kreativnost buja onde gde se zajednice posvećuju idejama.

Kreativnost počiva u svakom čoveku, gde god on bio, i zato izgradnja zajednice ideja znači osnaživanje svih da izraze i ostvare duh vlastite kreativnosti i da ga koriste kao odgovorni građani.

Principi: Kreativnih 100 posvećeni su zadatku da pomognu zajednicama da ostvare pun potencijal kreativnih ideja ohrabrujući ih da primenjuju sledeće principe: • Gajite i nagrađujte kreativnost. Svaki pojedinac je karika u vrednosnom lancu kreativnosti. Kreativnost se može iskazati bilo gde i bilo kada, iskazuje se upravo sada i u vašoj zajednici. Obratite pažnju!

• Investirajte u kreativni ekosistem. On obuhvata umetnost i kulturu, noćni život, muzičku scenu, restorane, dizajn, pronalaske i inovacije, preduzetništvo, dostupne stambene prostore, vaš kvart i vaš komšiluk, duhovnost, obrazovanje, gustinu populacije, javne i druge prostore.

www.expeditio.org/benefit-living

• Prihvatajte različitost. Iz nje se rađaju kreativnost, inovativnost i pozitivni privredni efekti. Ljudi različitog porekla i iskustava doprinose raznovrsnosti ideja, izraza, talenata i perspektiva koje obogaćuju zajednicu. Tako ideje cvetaju i grade dinamične, napredne zajednice.

• Podstičite kreativce. Podržavajte one koji ih povezuju. Sarađujte da biste bili konkurentni na novi, drugačiji način, i privucite u igru sve igrače.

• Rizikujte. Preobrazite klimu odbijanja u klimu prihvatanja. Ulažite u stvaranje novih šansi, ne samo u rešavanje problema. Pomozite da vašu zajednicu osvoje kreativni talenat, tehnologija i energija. Prkosite konvencionalnom duhu.

• Budite autentični. Otkrijte vrednost, koju ćete razvijati, i usredsredite se na ono u čemu ćete biti jedinstveni. Usudite se da budete drugačiji, ne da budete slika i prilika neke druge zajednice.

Odupirite se jednoumlju i jednokulturalnosti.

Svaka zajednica može da bude ona prava.

• Investirajte u specifične kvalitete mesta i na njima gradite svoje zajednice. Iako su nasleđene karakteristike, kao što su klima, prirodni resursi i populacija, veoma značajne, možete da gradite i da jačate i neke druge karakteristike: umetnost i kulturu, otvorene prostore i zelene površine, dinamične gradske centre, obrazovne centre. To će učiniti zajednice konkurentnijim nego ikada zato što će stvoriti više šansi da ideje istinski utiču na razvoj.

• Odstranjujte prepreke koje guše kreativnost: mediokritetstvo, netrpeljivost, izolaciju, siromaštvo, loše škole, ekskluzivnost, društvenu i ekološku degradaciju.

• Preuzmite odgovornost za promene u zajednicama. Improvizujte. Pokrećite. Razvoj je preduzeće koje počiva na principu „uradi sam“.

• Starajte se o tome da svi, a naročito deca, imaju pravo na kreativnost. Permanentno, kvalitetno obrazovanje tokom čitavog životnog veka ključni je faktor koji razvija i zadržava kreativne pojedince kao resurse zajednice.

ACADEMICA

Izgradnja zajednice ideja Prihvatamo odgovornost da budemo promoteri kreativnosti u svojim zajednicama. Shvatamo da ideje i principi, izneseni u ovom dokumentu, mogu i treba da se prilagode jedinstvenim potrebama i mogućnostima zajednica.

Obavezujemo se zajednicama i jedni drugima da ćemo u gradovima širiti ove ideje i njima nadahnjivati društveni život i javnu politiku, i da ćemo postignuća deliti jedni s drugima tako da svi napredujemo i zajedno uspemo da izgradimo kreativniji život.

Memfis Manifesto Skup Memfis Manifesto (The Memphis Manifesto Summit) prvo je okupljanje kreativne klase u Memfisu (Tenesi) od 30. aprila do 2. maja 2003. godine. Stotinu izabranih kreativaca iz zemalja širom Severne Amerike i njihovi domaćini – kreativci iz Memfisa – predstavili su kreativnu klasu u njenoj punoj raznovrsnosti i višestranosti. Kreativnih 100 iz 48 gradova Sjedinjenih Američkih Država, Kanade i Portorika sastavili su ovaj manifest za svoje i za sve zajednice koje žele da budu konkurentne u savremenoj ekonomiji.

Domaćini skupa bili su Ričard Florida, autor dela pod naslovom Uspon kreativne klase i kako ona preobražava rad, zabavu, zajednicu i svakodnevni život, i Kerol Koleta, voditeljka i producentkinja nagrađivane radijske emisije Pametan grad. Sponzori skupa bile su najveće memfiške korporacije i fondacije okupljene oko organizacije Memfis sutra (Memphis Tomorrow), i udruženje mladih profesionalaca Mpact Memphis.

75

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Ka kreativnom gradu Priredio: Aleksandar Đerić

straživanja ekonomiste Džozefa Kortrajta (Joseph Cortright) otkrila su da regioni pokazuju različite obrasce ponašanja, koji mogu da utiču na modele i obim privrednih aktivnosti (www.impresaconsulting.com). On tvrdi da različitost stvara šanse za razvoj privrede – iako se u beskrajnom

I

pojačane potrošnje zbog poseta manifestacijama kulture, do složenijih, tzv. input-output studija, koje prate potrošnju, zapošljavanje i prihode od poreza – pokazalo se da istraživanje ekonomskih efekata predstavlja moćan instrument. Novija istraživanja ukazuju na potrebu za još preciznijim, nijansiranim, sistematičnijim praćenjem ekonomskih efekata umetnosti i kulture.

Ekonomika stanovanja i prijatan ambijent. Više od 25 godina istraživanja u ovoj oblasti rezultiralo je dugim spiskovima strategija ekonomskog razvoja i izgradnje, koje obuhvataju i planiranje, urbani dizajn, zone kulture, turizam i dr. Mnoge novije studije i inicijative u oblasti kulturnog razvoja zajednica sve više i više ukazuju na to da je kultura jedan od bitnih činilaca razvoja dinamičnih, kreativnih, uspešnih gradova.

mnoštvu nacionalnih i internacionalnih lanaca i brendova, naše zajednice već pomalo guše u toj silnoj različitosti. Kortrajtovo istraživanje ukazuje na to da starosna grupa od 25 do 34 godine raste samo u malom broju gradova, ponajviše u onim gradovima koji razvijaju specifičan, dinamičan duh. Karakteristike razvijenih gradova su: otvoreni prostori, jedinstvena arhitektonska i urbanistička rešenja, dinamičan ulični život, vrhunska zabava i restorani, blizina aerodroma, prisustvo istraživačkih univerziteta i fakulteta. Jasno je da gradovi danas imaju mogućnost da kreiraju sopstvenu budućnost mudrim ulaganjem u razvoj.

Po mišljenju grupe autora – teoretičara savremenog urbanizma (Bill Bulick, Carol Colleta, Colin Jackson, Andrew Tailor, Steven Wolf), karakteristike kreativnog grada su sledeće: Razvoj kulturnih zona. Mnogi gradovi ulagali su značajna sredstva u izgradnju objekata kulture, infrastrukturu, signalizaciju i marketing, u cilju stvaranja dinamičnih zona, snažnih motora privrednog razvoja.

Istraživanja ekonomskih efekata (Economic Impact Studies). Od ranih studija, koje otkrivaju efekte

76

Simulacija velikih gradova. Program razvijen u Silikonskoj dolini kulturnih inicijativa koristi softverske alate preuzete iz sektora visoke tehnologije da istakne dvosmerne veze između strategija u kulturi i tehnoloških inovacija, razvoja kadrovskih potencijala, opšte vitalnosti zajednice, i drugih bitnih činilaca napretka.

Neformalne umetnosti: otkrivanje kohezije, kapaciteta i drugih potencijala i prednosti na neočekivanim mestima. Ovo je jedna je od brojnih skorašnjih studija koje pokazuju kako prisustvo kulturnih aktivnosti i učestvovanje u njima pomažu kreiranju društvenog i građanskog kapitala čak i u komšiluku kao najmanjoj, neformalnoj društvenoj zajednici.

Umetničke dividende: skriveni doprinos umetnosti društvenom razvoju. Ovo je studija koja ide dalje od tradicionalnih modela istraživanja ekonomskih uticaja i njihove usredsređenosti na potrošnju, s ciljem da istraži dodatne sinergije između kulturnih aktivnosti i privrednog razvoja regiona.

U kreativnom i dinamičnom gradu (autori navode kao dobar primer Portland u Oregonu) poželjni su: Raznovrsnost. Bogata umetnička produkcija unapređuje interesovanje publike i kvalitet kulturne scene.

Različitost. Više vidljivih etničkih organizacija, koje žive

www.expeditio.org/benefit-living

u jednom gradu, promovišu ga kao centar tolerancije prema različitostima. Živost (živa svirka / živa scena). Koncerti, festivali, noćni klubovi, dešavanja na ulicama daju sliku uzavrelog grada u kojem struji dobra energija a kreativnost se zatiče i preuzima na svakom koraku.

Savremenost. Publika je uvek željna novog, drugačijeg, a ako im umetnička ponuda izlazi u susret, grad će dobiti epitet savremenog. Pomislite na Barselonu. Da li je vaša prva pomisao da je to grad sa starom arhitekturom ili Dalijevim crtežima i Gaudijevim zgradama? Pa čak i ako pomislite na nešto staro kao što je katedrala – doći će vam slika Sagrade familije, moderno izražene stare ideje božjeg hrama.

Sveprisutnost. Program umetnosti u javnim prostorima doslovno može da promeni arhitektonsko lice grada i umetnicima otvori beskrajne mogućnosti. Još ako se u ulične događaje uključe i sami građani, stanovnici će početi da doživljavaju grad kao svoj, ponosiće se svojim poreklom.

Neprestano širenje. Proces izgradnje nije ograničen i ne može nikako biti limitiran ni prostorno ni vremenski.

Broj umetnika i umetničkih organizacija raste čak i u periodima ekonomske recesije.

ACADEMICA

77

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kreativne industrije u Rusiji Ana Ćurčin

ojam kulture savremenog doba postao je višeslojan i evidentno je da se infiltrirao u različite oblasti savremenog poslovanja.

Očigledno prožimanje kulture i biznisa najbolje ilustruje pojava kreativnih industrija, koje se uveliko razvijaju širom sveta. Koncept kreativnih industrija svakako je jedan od najinovativnijih, a svojim razrađenim metodama prodire u sve sfere savremenog društva. U Rusiji je, s malim zakašnjenjem, započet proces realizacije strategije u okviru koncepta kreativnih industrija: mogu se zapaziti pokušaji naglašavanja modela „kreativnog grada“ u Sankt Peterburgu i dinamični razvoj art klastera u Moskvi.

P

Poređenje Sankt Peterburga i Moskve je interesantno jer se u oba velika grada primenjuje aktuelni koncept kreativne ekonomije. U Sankt Peterburgu vidimo pokušaj gradske vlasti da integriše strategiju kreativnih industrija u razvoj grada i trenutni zastoj u realizaciji tog cilja, dok se u Moskvi srećemo s uspešnom realizacijom ideja bez podrške vlasti, cvetaju art klasteri i nove kulturno-poslovne organizacije savremenog društva. S art klasterima umetnici i organizacije kulture prevazilaze finansijske poteškoće, stvarajući pri tom infrastrukturu i atmosferu u kojoj razmenjuju resurse i paralelno se razvijaju. U Moskvi je razvoj kreativnih klastera zasnovan na modelu samostalnog sektora profitabilnih i neprofitabilnih organizacija, ali bez direktne državne podrške, što u Londonu nije slučaj. U takvim okolnostima primenjuju se principi poslovnog upravljanja umetničkim klasterima, što podrazumeva spoj umetnosti i preduzetništva, svojevrsnu adaptaciju tržišnih uslova i odnosa, kao i primenu fandrejzinga.

Naime, art klasteri kao ArtPlay, projekat FabRika i Vinzavod usmereni su ka tome da postanu aktivni ekonomski činioci na kulturnom tržištu. Bez obzira na finansijska ograničenja, art klasteri se razvijaju neverovatnom brzinom. Evidentno je i da su ovi modeli utemeljeni na najboljim izvorima kreativnosti grada i da stvaraju atraktivnu sredinu za veoma raznoliku publiku.

Koncept kreativnih industrija je, u suštini, drukčije tumačenje mesta i uloge kulture u društvu i ekonomiji zemlje. U tom konceptu prepliću se i „anđeli“ i „demoni“ koji, iako obećavaju kulturi dobru perspektivu, istovremeno skrivaju i razne pretnje. Na koji način će se razvoj kreativnih industrija dalje odvijati u Rusiji, pokazaće vreme. Učešče države je neophodno

78

zbog balansa kulturnih i ekonomskih komponenti, a ruski umetnici i teoretičari ističu da su zajednička saradnja i podrška države neophodni činioci daljeg razvitka kreativnog sektora u zemlji.

Razvoj kreativnih industrija u Rusiji adekvatan je za dublju analizu jer i u Srbiji postoje gotovo istovetni uslovi i prepreke u razvoju inovativnih ideja i modela integracije kulture i ekonomije.

Napredak kreativnih industija u Rusiji počeo je pre samo nekoliko godina i još nije poprimio razmere razvoja u Velikoj Britaniji i drugim evropskim zemljama.

Propagiranjem zapadnih strategija i zagovaranjem same ideje kreativnih industrija u Rusiji najintenzivnije se bavi Institut za kulturnu politiku. Uz konstantne napore i organizaciju obrazovnih radionica, konferencija i dr, počela je i realizacija prozapadnih stategija 2003.

godine u programu pod nazivom „Plan akcije za Rusiju“ u čijoj izradi su učestvovali Ministarstvo kulture, Savet Evrope i Institut za kulturnu politiku. Istražen je kulturni sektor, mapirane teritorije za realizaciju projekta i projekti su prilagođeni ekonomskim i društvenim specifičnostima Moskve i Sankt Peterburga.

Cilj projekata Instituta za kulturnu politiku u regionima Ruske Federacije je da se ideja kreativnih industrija integriše u svest građana i prevaziđe ukorenjeno gledište javnosti da je nemoguć spoj kulture i ekonomije. Kreativne industrije u Rusiji postoje odvojeno, nezavisno jedna od druge i ne sklapaju se u zajednički sektor kreativne ekonomije. Federalna, regionalna i lokalna vlast ne prepoznaju celinu

www.expeditio.org/benefit-living

kreativnog sektora, pri čemu i sami preduzetnici u kreativnom sektoru vide sebe kao autsajdere. Stoga je aktivna promocija koncepta kreativnih industrija i dalje neophodna.

Postojeće inicijative države u domenu razvoja kreativnih industrija u Rusiji svakim danom jačaju, ali je njihova realizacija i dalje opterećena brojnim problemima.

Početna faza je formiranje analitičko-dokumentacione baze i podizanje javne svesti o mogućnostima i prednostima razvoja kreativnog sektora. Prepreke su pravno-formalne prirode i to u oblasti autorskog prava, finansiranja i poreske politike u domenu podrške kreativnom sektoru. Važno je napomenuti da bitnu ulogu u proteklih nekoliko godina ima i tendencija smanjenja budžeta u kulturi. Pored toga, u toku je i restrukturiranje budžetski finansiranog sistema kulturnih delatnosti. S tim u vezi, u okviru BOR-a (budžeta koji je orijentisan na rezultat) menjaju se

ACADEMICA

modeli planiranja i finansiranja kulture a očigledna je i tendencija sve veće samostalnosti organizacija, što predstavlja jednu od premisa razvoja kreativnih industrija. Međutim, treba naglasiti da je pogrešno mehanički implementirati zapadne modele, a ne uzimati u obzir društvene i ekonomske specifičnosti u Rusiji, kao i istorijske okolnosti u kojima se ruski sistem kulturnih delatnosti razvijao.

Još jedan od razloga za sporiji progres jeste postojanje semantičke i lingvističke barijere i na tom polju još se vodi polemika oko samog terminološkog određenja kulturnih (kreativnih) industrija. S jedne strane, pobornici kreativnih industrija propagiraju ih kao jedan od glavnih faktora razvoja ekonomije. Protivnici ovog stanovišta posmatraju sve kao komercijalizaciju (razvoj preduzetništva) kulture i orijentisanost isključivo na tržište, odnosno degradaciju kulturnih vrednosti i ruskog kulturnog sistema.

79

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Investiranje u kreativnost Aleksandar Đerić

nvestiranje u kreativnost može biti materijalno i nematerijalno, direktno i indirektno, ali je uvek pitanje konkurentnosti i strateškog razvoja grada, regiona ili države. Nisu više samo preduzeća konkurentna, danas govorimo o konkurentnosti dražava, pa i čitavih regiona (npr zapadnog Balkana).

Ipak, nema ozbiljnih investicija ukoliko nisu materijalne, odnosno novčane. Kreiranje novih mehanizama finansiranja, kakav je, recimo, model slobodnog kapitala, namenjen unapređenju i razvoju društva, koji promoviše ulaganje ljudskih i finansijskih resursa radi stvaranja novih, multidimenzionalnih kapaciteta – jeste tek početak politike direktnog investiranja da bi se kreativnost vratila kroz dohodak i dodatu vrednost.

I

Promocija međunarodne razmene, radi stimulisanja kreativnog mišljenja i uvozno-izvozne kulturne privrede, bila bi dobar početak za dugoročnu ekonomsku saradnju i kulturnu diplomatiju.

Konačno, pitanje fiskalne ravnoteže veoma je važno za svaki odnos vlasti i kreativnog sektora, odnosno privrede. Država bi trebalo da prepozna izvozni potencijal kreativnog sektora ili potencijal za zapošljavanje i da poreskim merama podstiče veće investicije u ovoj oblasti. Vlada bi trebalo da omogući poreske olakšice svakome ko želi da uloži u kreativne industrije, ili u konkretan projekat, organizaciju, pojedinca. Olakšice bi trebalo da važe i za preduzeća i za građane. Svako od nas bi trebalo da ima pravo da

Dugoročan rast najbolje se obezbeđuje ulaganjem u ljude. Kreativan grad treba da nudi raznovrsne mogućnosti zaposlenja umetnicima: od tipično umetničkih, preko nastavničkih, do angažmana u strukovnim udruženjima, komisijama, konsultantskim telima i timovima. Tu su i stipendije, godišnje subvencije, i konačno, nacionalne penzije.

Kad je reč o investiranju, glavni zadaci vlasti bili bi povezivanje kreativnih resursa i izgradnja održivog tržišta kreativnih dobara. Identifikovanje i podsticanje međusobnog povezivanja neprofitnih i komercijalnih umetnosti verovatno bi imali prioritet jer bez partnerstava nema ni dugoročnog napretka.

Sponzorisanje talentovanih u cilju međusobnog povezivanja umetnika iz različitih disciplina i povezivanja s drugim sektorima kao što su veb-dizajn, industrijski dizajn, mediji, advertajzing i sl, takođe bi se moralo naći na vrhu liste prioriteta. Važna su partnerstva između velikih, javnih institucija kulture, malih organizacija. Važni su formiranje kreativnih mreža i podrška onima koje omogućuju razmenu informacija i ideja, treninge o raznim vidovima poslovne prakse i marketinga, o pristupu kapitalu.

Važno je međusobno povezivanje komercijalnih i neprofitnih preduzeća (npr. kroz cause-related marketing pristup). Tzv. „kišobran“ (umbrella) organizacije i druga interesna udruženja mogu da rešavaju i neke osnovne, kritične potrebe interesnih grupa omogućavanjem pristupa adekvatnom socijalnom osiguranju ili zastupanju kroz poslovna udruženja, komore i klastere.

80

deo svoje poreske obaveze (u Rumuniji je to do jednog procenta), umesto prema državi, izmiri prema društvu – ulažući u inovativne i kreativne resurse, i to bez obzira da li se nalaze u profitnom ili neprofitnom sektoru.

Dobar primer je Britanski nacionalni fond Nesta (www.nesta.org.uk) koji prepoznaje inovativne projekte u kulturi, nauci i tehnologiji, i ulaže u njih više od 300 miliona funti godišnje.

Jedno je sigurno, ulaganje u kreativnost mora biti predmet planske politike da bi kreativnost postala društveno poželjna vrednost.

www.expeditio.org/benefit-living

Kreativni klasteri i industrijsko nasleđe studija slučaja Moskva Ana Ćurčin Moskvi se kreativne industrije razvijaju kroz koncept art-klastera, kreativnih inkubatora i umetničkih centara. Dok u Velikoj Britaniji kreativni klaster podrazumeva mrežu postojećih organizacija kreativnog sektora na opštinskom nivou, u Moskvi je isti model realizovan formiranjem umetničkih kompleksa koji su locirani u bivšim industrijskim objektima i imaju višenamensku ulogu.

- prodaju nameštaja i predmeta za uređenje enterijera;

Kreativni klasteri u Rusiji su različiti od uobičajenih. Članice ruskih kreativnih klastera su nevladine organizacije ili umetničke asocijacije koje objedinjuju nezavisnu umetničku praksu s komercijalnim uslugama.

Danas u Moskvi postoji pet art-klastera: Dizajn centar ArtPlay, Kulturni centar Art-Strelka (art-strelica), Fabrika Arma, projekat FabRika i Vinzavod (fabrika vina).

- prezentacije knjiga, filmova, tržišnih noviteta, naučnih konferencija, foruma itd.

U

Dizajn centar ArtPlay (www.artplay.ru) smatra se najreprezentativnijim kreativnim klasterom u Moskvi.

Galerija dizajna postoji od 2003. godine. Nakon njenog preseljenja u prostor bivše fabrike Crvena ruža i otvaranja centra zajedno s arhitektonskim biroom tokom 2005. godine, aktivnosti klastera su se proširile i na fabrički kompleks površine 10.000 m², koji jednim delom služi i za izdavanje. Osim prostora, proširena je i aktivnost klastera. Izložbena dvorana „unapređena je“ drugim manifestacijama, a popularnost mesta zainteresovala je više umetnika da pod istim krovom osnuju atelje, što je značajno uticalo na razvoj scene.

Danas je ArtPlay prepoznatljiv i profilisan umetnički prostor. U ovom kompleksu nalazi se devetnaest arhitektonskih biroa, dizajnerskih i umetničkih ateljea, agencija za odnose s javnošću i za marketing, dve produkcijske kuće u oblasti eksperimentalnog filma, izdavačka kuća, postprodukcijski studio kanala ORT, saloni ukrasnih i dekorativnih materijala, sanitarne tehnike, rasvete, prodavnica audio-video tehnike itd. U centru su otvoreni ugostiteljski objekti Keks i Suzy Wong Bar, koji, pored osnovne namene, služe i za održavanje različitih kulturnih i korporativnih manifestacija.

Delatnosti ArtPlaya obuhvataju:

ACADEMICA

- kompletno opremanje objekata dekorativnim elementima i audio-video tehnikom; - arhitektonsko projektovanje stambenih i javnih prostora; - organizaciju izložbi, koncerata, pozorišnih predstava, modnih revija;

Prezentacija i višefunkcionalnost art klastera obezbeđuju širok auditorijum, veliku popularnost samog mesta. Nastanak ArtPlaya je znatno uticao i na urbanu okolinu. Nekada oronuli i pusti deo grada postao je jedan od najmodernijih i najprivlačnijih. Za manje od godinu dana osnovan je i biznis centar Crvena ruža u čijoj je blizini otvorena eminentna Moskovska banka. Planirano je otvaranje novog kompleksa u novoizgrađenom poslovnom centru na reci Jauzi u centru Moskve, na površini od 350.000 m² namenjenoj najpre arhitektonskim i dizajn biroima, kao i ostalim umetničkim organizacijama.

Znatno drugačiji je institut Art-Strelka (www.artstrelkainstitute.com) smešten u prostor bivših garaža konditorske fabrike Crveni oktobar. Postoji od jeseni 2004. godine. Kao samostalna mreža, osnovan je na inicijativu nekolicine umetnika. Osnovna delatnost mu je bila saradnja s drugim galerijama i organizacija izložbi, ali je prostor vremenom nadrastao svoju namenu i postao alternativni kulturni centar i mesto za debate s osnovnom misijom istraživanja i unapređenja delatnosti medija, arhitekture i dizajna. Obuhvata četiri studija, salu za predavanja, medijsku biblioteku, veliki otvoreni prostor za brojne umetničke i medijske sadržaje. U njemu se nalazi deset prodajnih galerija savremene umetnosti. Mreža više galerijskih prostora na jednom mestu omogućila je potpuno novi vid umetničke prakse, istovremeno otežavajući selektorski rad time što galerije konstantno moraju da usaglašavaju

81

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

tematski i izlagački koncept. Uprkos tome što centar funkcioniše bez finansijske podrške eksternih finansijera, postao je bitan kulturni punkt u Moskvi.

Treći art klaster u Moskvi je FabRika (www.proektfabrika.ru), otvoren krajem 2004. godine u prostoru postojeće fabrike papira.

Interesantno je da su idejni tvorci projekta bili sami predstavnici moskovske fabrike. Iako je u početku prostor bio samo izložbeni, vremenom se dijapazon delatnosti proširio i danas obuhvata muzičke, pozorišne i filmske programe, kao i programe vezane za savremenu arhitekturu. Upravnici su zaključili da je projekat postao klaster, iako se nije rukovodio tim modelom.

FabRika sadrži dva ogromna prostora, adaptirana za različita umetnička dešavanja, paviljon od 700 m², predviđen za izdavanje predstavnicima kreativnih industrija, dva magacina gde su smešteni atelje i postprodukcijski studio, bar i rezidenciju (apartman za goste). Predstavlja višenamenski prostor, namenjen savremenoj likovnoj umetnosti, uspešno sarađuje s pozorištima, a sastavni je deo muzičke scene Moskve. Kao i ostali klasteri, čini delove grada atraktivnim, a smatra se i veoma avangardnim mestom – stecištem ključnih umetničkih zbivanja uz koje fabrika papira i dalje neometano posluje.

U model art klastera takođe se može svrstati i prostor bivše fabrike plina Arma. Vlasnici fabrike i rukovodioci

82

klastera su renomirani umetnici i dizajneri Denis Simačev, Katja Gomiašvili i Aleksandar Jakut. Klaster je sačinjen od njihovih ateljea, showroomova, galerije i popularnog kluba Gazgolder. Arma se može nazvati klasterom za autorski modni dizajn (fashion art cluster) jer se u njoj veoma često održavaju modne revije. Pored galerija u istom prostoru se nalaze i dva bara, prodavnice unikatnih umetničkih eksponata, retkih muzičkih izdanja i kolekcionarskih predmeta za uređenje enterijera. Vlasnici su počeli da adaptiraju svoju teritoriju i iznajmljuju prostor predstavnicima kreativne industrije. Za razliku od prethodnih klastera, svi prostori osim galerija i kluba su zatvorenog tipa, namenjeni isključivo za VIP auditorijum.

Najmlađi art klaster u glavnom gradu Rusije, istovremeno i najeminentniji, jeste Vinzavod (www.winzavod.com). U vrlo kratkom periodu zauzeo je bitno mesto na kulturnoj mapi grada, što ujedno pokazuje još jedno pozitivno iskustvo primene modela klastera. Napuštenu fabriku Vinzavoda najpre je zakupio mali tim umetnika koji su po niskoj ceni uspeli da otvore studio i ujedno organizuju izložbe.

Ubrzo su i druge kolege bile privučene ogromnim prostorom koji je savršen za izlaganje savremene umetnosti. Uz mnogobrojne radionice i diskusije o razvojnim modelima kreativnih industrija – Vinzavod je stvorio kompleks od sedam zgrada, površine 20.000 m². U njemu se pored ateljea, galerija i prodavnica nalaze različite umetničke službe i poslovni sektor. Infrastruktura Vinzavoda omogućava gostima sinergiju doživljaja na besplatnim izložbama, predavanjima, prezentacijama autorskog filma i koncertima, kao i predah u klubu i restoranu.

www.expeditio.org/benefit-living

Kreativna pustolovina Milica Apostolović

ulturni kapital je od izuzetne važnosti za gradove u razvoju. On ne obuhvata samo materijalno (spomenici kulture) i duhovno (lokalne specifičnosti, predanja, istorijat) nasleđe, već i sadašnje aktivnosti stanovništva usmerene ka očuvanju i prezentaciji tih vrednosti.

Ulaganje u kulturu ne treba shvatiti kao deo javnih troškova, to je zapravo deo ekonomije u razvoju. Brojni ekonomisti u kulturi dokazali su da evro utrošen za kulturne aktivnosti donosi osam evra prihoda lokalnoj zajednici.

Takođe, ovakav razvoj identiteta zajednice doprinosi kvalitetu javnih prostora i društvenih odnosa. Razvija se odgovornost građana prema sredini u kojoj žive.

K

Osećati se sigurno i prihvaćeno u sredini u kojoj živiš znači prihvatiti njenu prošlost i identitet. Kada je u pitanju razvoj lokalnih politika (stvaranje programa i analiza mogućih opcija razvoja, o čemu detaljnije možete pročitati u knjizi Uravnoteženje delovanja: 21 strateška dilema u kulturnoj politici, Francois Matarasso & Charles Landry), izuzetno je važno podjednako učešće lokalnog stanovništva, stručnjaka i lokalne uprave.

Dakle, ne postoji podela na učesnike i posmatrače već celokupno stanovništvo učestvuje u strategiji razvoja.

Ukoliko želite da razvijete projekat koji će podstaći kulturni razvoj vaše zajednice, imate borbeni tim koji poštuje navike i vrednosti svih socijalnih grupa koje u njoj žive, ili znate gde da ga nađete, naoružali ste se voljom i kreativnim idejama, ostalo je još samo nekoliko koraka da uspete u tome. Ukoliko ste svesni značaja kulture i umetnosti za celokupan razvoj društva, budite sigurni da je taj razvoj već počeo.

uređenje. Da bi se korisnici osećali prihvaćeno u okruženju, potrebno je da poštuju tradiciju, navike i vrednosti zajednice. Drugačije rečeno, da materijalizuju svoj identitet i podstiču kulturne aktivnosti. Velike pošumljene ili vodene površine i čisti parkovi dosta govore o zajednici i njenim vrednostima. Dok je kod nas i dalje ustaljeno uverenje da ne treba gaziti travu, u Nemačkoj ćete retko gde naići na klupu jer posetioci sede – na travi.

Pravilan raspored aktivnosti u javnim prostorima pozitivno utiče na privatne prostore. Konflikti mladih i starijih u nekim društvima nameću pitanje bezbednosti.

Kojim koracima prošetati do mogućeg razvoja kreativnog potencijala i prevazići ove probleme?

Korak I – Definisanje potencijala fizičke strukture Geografski položaj i prirodne karakteristike utiču na kvalitet projekta. Oni mogu biti zanemareni, ali mogu biti i pokretač programa, jedna od vrednosti i inspiracija za dalji razvoj.

Mogu se vrednovati prirodne lepote naseljenog mesta duž reke, ali i njegova uloga koridora koji povezuje mnoge gradove, pa i države. U prvom slučaju, razvoj će teći ka promovisanju lokalnih vrednosti, u drugom bi razvoj imao regionalni karakter.

Korak II – Definisanje društvenih grupa u okviru zajednice i aktivnosti kojima se bave

Osam koraka do kvalitetnijeg životnog prostora

Kako bi projektom u određenoj meri i određenim aktivnostima bile obuhvaćene sve društvene grupe, potrebno je definisati njihove specifičnosti, zastupljenost u celokupnoj zajednici i aktivnosti kojima se bave.

Podržavajući manjinske grupe, pozitivno utičemo na lokalni identitet.

Javni prostor je izuzetno važan za socijalnu i kulturnu interakciju tako da njegov kvalitet ne određuje samo

Neophodno je stvoriti prostor za dijalog koji je otvoren za sve. Uspešna interkulturna vlast na svakom nivou u

ACADEMICA

83

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

velikoj meri prepoznaje se i po tome da li neguje takav prostor: fizički prostor poput ulice, pijace ili prodavnica, kuća, zabavišta, škola i univerziteta, kulturnih i socijalnih centara, omladinskih klubova, crkvi, sinagoga i džamija, sala za sastanke u velikim preduzećima i na radnim mestima, u muzejima, bibliotekama i drugim prostorijama za razonodu, ili virtuelnom prostoru poput medija.

Urbanizam je jedan očigledan primer: urbani prostor može se organizovati na „uskouman“ način ili na više „širokoumnih“ načina. Prvi podrazumeva konvencionalno predgrađe, rezidencijalni deo, industrijsku zonu, parking i obilaznicu. Drugi se odnosi na vrlo prometne trgove, parkove, bučne ulice, kafiće na trotoarima ili pijacu. Ako „uskoumni“ delovi grada podrazumevaju otuđen život, onda „širokoumni“ prostor može da zbliži različite segmente društva i iznedri određeni osećaj tolerancije. Kulturne aktivnosti mogu biti izvor znanja o različitom kulturnom izražavanju i mogu doprineti stvaranju tolerancije, uzajamnog razumevanja i uvažavanja. Kulturna kreativnost nudi bitan potencijal za unapređenje poštovanja drugih.

Kreativni građani angažovani na kulturnim aktivnostima stvaraju nove prostore i mogućnost dijaloga.

Savet Evrope: Bela knjiga o interkulturnom dijalogu Korak III – Definisanje akcija i manifestacija koje organizuje opština Ovaj korak je važan jer može dodatno razviti program podrškom već postojećih akcija ili njihovim unapređenjem. Tako već postojeće ekološke akcije mogu dati smernice da, na primer, materijal šatora, u kojem će se održavati radionice, bine za koncerte itd, bude od recikliranog ili biorazgradivog materijala. Popis postojećih akcija govori o već podržanim vrednostima, a kod razvoja novih projekata trebalo bi staviti akcenat na zanemarene vrednosti (umetnost grafita, nerazvijeni sportovi, aktivnosti starijih u slobodno vreme…)

84

svim kategorijama stanovništva (mladima, starima, osobama s invaliditetom…)

Korak V – Definisanje ciljeva iz datih vrednosti Nakon definisanja vrednosti definišu se ciljevi koji bliže određuju intervencije u prostoru ili program akcija. Kada je u pitanju pristupačnost, mogući ciljevi bi bili: kolska i pešačka pristupačnost i umrežavanje pešačkih komunikacija.

Korak VI – Definisanje kriterijuma Kriterijumi predstavljaju krajnji rezultat konkretizacije vrednosti i još se mogu iskazati u brojkama (u tom slučaju se nazivaju indikatori). Prethodno izveden cilj – umrežavanje pešačkih komunikacija, preveden u kriterijume se detaljnije definiše: izgradnja novih staza, raščlanjavanje na primarne i sekundarne staze, čime je omogućeno funkcionisanje mrežnog sistema. Potrebno je proći put od vrednosti do kriterijuma kako bi se sačuvala hijerarhija vrednosti i na pravi način prenela u projekat.

Korak VII – Definisanje načina finansiranja projekta Projekat se može finansirati kroz: - sponzorstvo (podrazumeva davanje novca iz privrede za kulturu s ciljem da se predstavi ime, proizvod ili usluga); - nagradne donacije (novac dolazi iz javnih izvora i daju ga međunarodne organizacije); - prihodi (izdavanje prostora, prodaja ulaznica itd); - donacije i kampanje (predstavljaju poklon firmi, pojedinaca, grupa svesnih značaja projekta); - donacije fondacija i fondova (fondacije i fondovi finansiraju projekte čiji se program uklapa u njihove ciljeve).

Više o finansiranju umetničkih projekata: Ulaganje u budućnost: Fundraising u kulturi, Andrew McIlroy.

Korak IV – Definisanje vrednosti koje će biti podržane projektom

Korak VIII – Saradnja s opštinskom upravom

U svakom projektu se definišu osnovne vrednosti i opisuju aktivnosti zajednice. Na primer, ukoliko je jedna od vrednosti pristupačnost, potrebno ju je obezbediti

Nakon konkursa za finansiranje i sufinansiranje projekata udruženja građana (spada u budžetsko finansiranje), može da otpočne i saradnja s opštinom.

www.expeditio.org/benefit-living

Recikliranje kroz umetnost Acedemica

ktuelnost ekoloških pitanja je uvukla je umetnost u oblast reciklaže uz zadatak da kritikuje, obrazuje i upoznaje. Recikliranje u umetnosti podrazumeva korišćenje starih i odbačenih predmeta u procesu stvaranja umetničkog dela bez njihove obrade ili uz obradu i promenu forme. Od takvih predmeta se izrađuju skulpture, moderan nakit, kolaž, komadi nameštaja i slično. Ovakva „reklama“ koja razvija svest o značaju reciklaže za obnavljanje prirodnih resursa, poslednjih decenija postaje sve popularnija i veliki je broj umetnika koji posvećuju svoj rad ovoj temi, a gotovo da nema umetnika koji je se, kroz neku izložbu ili seriju industrijskih proizvoda, nije dotakao.

Umetnost se takmiči s bukom, zagađenim vazduhom, globalnim zagrevanjem i manjkom zelenila.

A

Aaron Kramer je rekao da je đubre neuspeh mašte. U jednoj rečenici je opisao sve lepote kreativnog kapitala.

Da biste videli kolike su razmere reciklažne umetnosti, prošetajte kroz modu, dizajn, likovne umetnosti, ali i pored auto-otpada, reka i plaža koje obiluju „plastičnim potencijalom“. Ukoliko završite u svom podrumu, putovanje je bilo uspešno.

Stolice koje pokazuju smer kretanja Boris Bally transformiše aluminijumske ulične znakove, čepove i delove oružja u savremene komade nameštaja, ali i u ostale umetničke predmete. Dobitnik je brojnih nagrada (The Victoria and Albert Museum, Renwick Gallery and Cooper Hewitt National Design Museum) i njegovi radovi su izloženi širom sveta.

Svaki komad nameštaja nastaje odabirom jednog znaka ili kombinacijom više njih iz kolekcije koju pažljivo formira oko dve decenije. Potrebno je da se poklopi više parametara prilikom izbora, kao što su: veličina, debljina, grafička podloga i ostalo. Na duhovit način iskazana veština grafičkog dizajnera.

ACADEMICA

Skulpturom protiv otpada Leo Sewell je magistar istorije umetnosti koji se bavi izradom skulptura od raznovrsnog prikupljenog materijala. Živeo je pored deponije u detinjstvu i često se igrao odbačenim predmetima koje su roditelji pokušavali da sastave ili naprave nove kombinujući ih.

Danas ima veliku radionicu i kolekciju od 100 000 odbačenih predmeta, razvrstanih u 2000 kategorija. Njegove skulpture nalaze se u više od 40 muzeja širom sveta.

Ljubav prema vodi Kathleen Egan se bavi surfovanjem. Putujući svetom uvidela je ozbiljnost zagađenja plastikom. U skladu s pravilima surfovanja, vodi se sloganom: „Ne možemo zaobići talase, već moramo preći preko njih“. Tako je počela da učestvuje u akcijama čišćenja plaža i da ukazuje na bačene flaše u našoj blizini. Svako novo putovanje i svaka nova plaža proizvode neki novi mozaik ili skulpturu. Na SMART Art – Trash Into Treasure izložbi predstavila se instalacijom Plastični talas.

Bilo da se radi o poznatim umetnicima ili aktivistima poput Kathleen, njihov rad je podjednako vredan kada je u pitanju razvoj ekološke održivosti i kritični stav o zagađenosti prirode. Oni su pronašli svoj način da stvaraju umetnost od našeg otpada.

Na kraju, svakom gradu je potrebna reciklama, zato konzervu u ruke i… recikliraj!

85

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kreativni klasteri Ana Ćurčin

reativni klasteri su oblik podrške razvoju preduzetništva, zasnovan na povezivanju različitih subjekata koji deluju u domenu kreativnih industrija na lokalnom nivou, u sredini koja stimuliše kreativne aktivnosti i stvaralaštvo. U zavisnosti od prostora, društvenih, ekonomskih i istorijskih okolnosti mogu se zapaziti različiti oblici klasterski orijentisanog razvoja kreativnih industrija (npr. kulturni kvartovi, kreativne lokacije, umetničke zone, kulturni centri itd).

Osnovni motiv razvoja klastera je uspostavljanje veze i saradnje među preduzećima ne bi li se na taj način obezbedila podrška za razvoj preduzetništva i jačanje kapaciteta određenih sektora, i time unapredila lokalna ekonomija i blagostanje.

K

Kreativni klaster povezuje kreativne industrije, i na lokalnom nivou formira okruženje koje stimuliše aktivnosti stvaralaca, ali i zadovoljava potrebe korisnika, pri čemu pozitivno utiče na okolinu. Analiza primera iz prakse pokazuje da model art klastera (kao vrsta kreativnog klastera) omogućava umetnicima i organizacijama u kulturi da prevaziđu finansijske poteškoće, da se stvori infrastruktura i atmosfera u kojoj se organizacije paralelno razvijaju. Učešće države u podsticaju rasta klastera, složili su se i umetnici i teoretičari, neophodno je zbog balansa između kulturnih i komercijalnih komponenti, koje su suštinske u konceptu kreativnih industrija. Svakako da je nastup tzv. kreativne ekonomije, i u zemljama koje su odnedavno prihvatile kapitalistički model i tržišni privredu, više nego očigledan i da se sve više postavlja kao imperativ opstanka na svetskom tržištu.

Model klastera vodi poreklo iz teorije ekonomije Majkla Portera (Michael Porter), ali danas postaje nezaobilizan u tumačenju kreativnog sektora, zasnovanom na kulturnom i umetničkom eklekticizmu. Definicija klastera u ekonomiji označava prostorno sažimanje samostalnih preduzeća koja organizaciono nisu udružena, već se među njima formiraju raznovrsni partnerski odnosi i različiti oblici saradnje: tehnička ili druga vrsta podrške, razmena kadrova, ideja, iskustava i sl.

Sam model organizacije kreativnih klastera potiče iz Velike Britanije. Misija kompanije Creative Clusters jeste da istraži kreativne industrije u različitim regionima, s ekonomskog i organizacionog stanovišta, i da na taj način proizvede informacionu mrežu kroz koju bi podsticala komunikaciju između različitih subjekata u kreativnom sektoru. I druge

86

državne institucije u zemlji (North West Development Agency, Creative Industries Development Service, London Development Agency) podržavaju rad samostalnih neprofitabilnih organizacija, a naročito njihovu saradnju s poslovnim sektorom. Osnivanje kreativnih klastera i jačanje njihove umreženosti doprinosi ekonomskom razvoju, povećanju broja novih radnih mesta, rešavanju socijalnih problema, unapređenju infrastrukture, turizma i obnovi gradske sredine.

Brojni su britanski primeri jačanja kreativnog sektora na nivou regiona i lokalnih zajednica. Tako agencija Hidden Art of Hackney sarađuje s dizajnerima, dok se Paddington Development Trust bavi razvojem kreativnih industrija u oblasti Pedington. Ove agencije usmerene su na sledeće aktivnosti: upravljanje nekretninama, finansijska i informaciona podrška, kadrovske obuke, konsalting, jačanje intersektorskih partnerstava, planiranje poslovanja, razrada investicionih projekata neophodnih za stvaranje novih klastera itd. Postoji još mnoštvo britanskih primera koji pokazuju da je razvoj kreativne sredine prioritet britanskih gradskih vlasti. Agencija City Fringe istražuje, na primer, urbane sredine u londonskom biznis centru City i traga za inovativnim mogućnostima stvaranja kreativnih klastera u devastiranim zgradama, najčešće u okviru industrijskih zona.

Sintagma „kreativni klaster“ podrazumeva organizacije i preduzeća usmerena ka kreativnoj industriji. Za formiranje klastera neophodna su makar tri uslova: sličnost proizvoda, zajedničko tržište ili tržišni segment, i ljudski resursi. Postoji nekoliko tipova kreativnih klastera u zavisnosti od njihove koncepcije i prirode: - jednoobrazni (ujedinjene organizacije istog sektora, na primer multimedija i dizajn); - višeobrazni (ujedinjene organizacije različitih sektora, na primer dizajn i arhitektonski biroi, kinematografska i video produkcija, izvođačke delatnosti, izdavanje knjiga).

Klasteri mogu biti privatni (formirani uz inicijativu individualnih preduzetnika i privatnih organizacija; u budućnosti mogu dobiti podršku države) i opštinski (formirani uz inicijativu gradskih vlasti). Takođe, u klasterima može preovladavati proizvodnja (zatvorena za druge) ili prezentacija, koja podrazumeva unos kreativnoprofesionalnih delatnosti u javni prostor osnivanjem kafea, prodavnica dizajnirane odeće ili nameštaja, galerija, koncertnih i pozorišnih dvorana itd. Alternativni kulturni centri koji u susedstvu imaju galerije, knjižare, muzičke klubove, kafiće – reprezentativni su primeri art klastera.

www.expeditio.org/benefit-living

Argumenti za razvoj kreativnog potencijala Milica Apostolović

Ne zaboravite, ne možete naterati ljude da budu kreativni i maštoviti. Potrebno je da oni to žele.

turističke informacije. Tako su udružene prirodne vrednosti ovog malog mesta, kulturno nasleđe i zanatska proizvodnja.

Ričard Florida ultura i umetnost su najvažniji činioci ekonomskog i društvenog razvoja. Kultura jasno definiše zajednicu, iako ova još uvek ne uspeva da definiše ulogu kulturne produkcije. Kreativnost je zavisna od kulturnog nasleđa – materijalnog i nematerijalnog, i utiče na dizajn, marketing, nove tehnologije itd. Koje su onda vrednosti i posledice kulturne produkcije? Koji argumenti ukazuju finansijerima na značaj umetnosti?

K

Konferencija u Firenci pod nazivom I kultura se računa, koju je organizovala Svetska banka, održana je 1999. godine i imala je za cilj da odgovori na ova pitanja ukazujući na nivo učešća kulture u procesu razvoja. Tom prilikom je zaključeno zašto je kulturna produkcija bitna za savremeni biznis.

I – Argument razvoja Kompanije koje ulažu u kulturu, ulažu u poboljšanje zdravlja i obrazovanja zajednice. Buđenjem svesti o kulturnoj tradiciji podstiče se razvoj turizma, a samim tim i izgradnja infrastrukture, očuvanje starih zanata, otvaranje restorana… Zanati su prilika za razvoj industrije. Restorani, barovi, ulični prodavci – ekonomski pozitivno utiču na gradske centre jer stvaraju dinamičan kulturni život.

Revitalizacija okoline Selo u podnožju planine Babia Gora (Poljska) danas je prava turistička atrakcija zahvaljujući zajedničkoj inicijativi roditelja, dece i nastavnika, koji su sprečili zatvaranje osnovne škole proširivši njenu namenu.

Stvoren je obrazovni centar za očuvanje životne sredine (u okviru koga se organizuju kursevi) i otvoren centar za

ACADEMICA

Projekat je pokrenula grupa ljudi, željna da uloži u životnu sredinu u kojoj boravi, istakne mnogobrojne zapostavljene vrednosti, ali i proširi svoj stav o razvoju ekološki održivih rešenja. Ova zajednica je postala primer interaktivne sredine u kojoj se promoviše štednja, zahvaljujući zaradama škole na festivalima, održivi ekološki i kreativni razvoj.

II – Argument kohezivnog društva Kroz kulturu upoznajemo svoju zajednicu i učimo o prednostima individualnih aktivnosti u grupi. Umetnički projekti jednim svojim delom ukazuju na negativne efekte dosadašnjih stavova i delovanja. Kritikuju ih, ujedinjuju učesnike i razvijaju svest o značaju kreativnog i društvenog kapitala.

Finansiranjem umetničkih projekata, koji se fokusiraju na izgradnju zajednice, sponzor ili fondacija doprinose stvaranju zdrave sredine za budućnost. Zdrava sredina je svesna svojih vrednosti, i njeni javni prostori su mesto za izraz, saradnju i okupljanje.

Kalio je stari grad u Finskoj. Grupa mladih, u želji da pokrene lokalnu kulturnu produkciju, prilagođenu stvarnim potrebama stanovništva, prikuplja sredstva i otvara klub Liberte. Nedostatak profesionalnog iskustva nadoknađen je zajedničkim radom i entuzijazmom.

Formirano je moderno mesto za zabavu i promociju lokalnih muzičkih izvođača. Klub je osnovan 2004. godine i zbog malog budžeta posluje uz upotrebu recikliranih materijala.

Ovo je samo jedan od načina aktiviranja mladih.

Učesnici bolje razumeju prepletenost supkultura u zajednici od posmatrača. Samim tim mogu znatno doprineti njenom razvoju.

87

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Više o aktivnostima ovog kluba možete saznati na sajtu: www.clubliberte.fi/liberte.html.

III – Argument marketinga Stvaranje novih brendova je najbolji marketing za poslovne partnere i finansijere. Zato je ulaganje u kulturu važno za promociju samih ulagača koliko i za ekonomski razvoj mesta.

Bracka Street festival se održava u Krakovu (Poljska) i bavi se zanimljivom temom: promovisanjem prodavnica, restorana i galerija u jednoj staroj ulici.

Organizuju se sastanci učesnika i bogat umetnički program a radno vreme tradicionalnih radnji otvorenih u posleratnom periodu je produženo. Želja da ova ulica bude jedinstvena spontano je proizvela ovakav događaj.

Dokaz da je ovaj kreativni poduhvat nadmašio očekivanja zanatlija, jeste organizovanje slične manifestacije u drugim ulicama Krakova. Uz minimalne troškove i podršku grada, ova kulturna manifestacija je postala poznata u celoj državi.

88

IV – Argument ekonomije znanja Turizam, nove tehnologije i zabava, kao industrije budućnosti, traže inovativne definicije. Koji elementi mogu predstaviti vrednosti zajednice? Da li je glavni adut zabave noćni život, organizovanje takmičenja u gađanju paradajzom ili trčanje u blatu?

Kreativne ideje pružaju upravo mladi. Kreativna budućnost jednog naroda može izrasti samo iz kreativne sadašnjosti.

Više o ulaganju u kulturnu produkciju i argumentima za njen razvoj možete naći u knjizi Ulaganje u budućnost: Priručnik za fundraising u kulturi. Autor je Andrew McIlroy. Adresa: www.balkankult.org/bk/publications.php?lid=sr.

Primeri u ovom tekstu uzeti su iz knjige Creative Communities: People inventing sustainable ways of living, na sajtu: www.sustainable-everyday.net/main/?page_id=19.

www.expeditio.org/benefit-living

Šta ima novo u stanovanju?

Milica Apostolović

Osvrt na aktuelno pitanje održivog razvoja Ove godine je od 7. do 15. maja održana 5. Beogradska internacionalna nedelja arhitekture (BINA). Organizatori i učesnici su kroz niz izložbi, predavanja, radionica i konferencija još jednom potvrdili da je „stambena arhitektura i danas preteča sveukupne arhitekture kao evidentan primer međuzavisnosti i interakcije s društvenokulturološkim i tržišnim miljeom određene sredine i njenog prostora / vremena“. Pitanje „Šta je to novo u stanovanju?“, pokreće niz drugih koja se tiču potreba savremenog korisnika. Tokom putovanja kroz istraživačke pristupe evropskih zemalja, kada je u pitanju redefinicija forme i funkcije, svaki projekat je pokazao naklonost individualnoj interpretaciji značaja tradicije i održivosti u savremenoj arhitekturi. Ako je BINA želela da okupljanjem različitih pristupa navede posmatrača da otkrije šta znači stanovanje danas, brojne debate i predavanja su svakako potvrdile njen uspeh.

Počevši od arhitekture Beograda i drugih gradova u Srbiji, Crnoj Gori i Albaniji, primeri dosežu i do skandinavskih zemalja koje se s pravom smatraju nosiocima globalne strategije razvoja ekološke održivosti. Izložba radova, koji su nastali u biroima danskih, švedskih, finskih i norveških arhitekata – Modeli stanovanja za budućnost – govori o niskoenergetskim kućama koje koriste solarnu energiju, recikliranim materijalima itd. Izložbu prate i predavanja posvećena ovoj temi i radu na projektima. U daljem tekstu će biti predstavljeno nekoliko učesnika koji na svoj način „uče iz krize i razvijaju se prihvatajući promene“ (JDS Arcitects).

Gosti iz Velike Britanije (Samita Sinha), Italije (Anđelo Mingoci), SAD-a (Gonsalo de Velje-Inklen) i Francuske (Stefan Viguro) vodili su tribine o fenomenu održivog razvoja oslanjajući se na različite metode. Bavili su se korišćenjem različitih materijala i laminarne konstrukcije, urbanističkim planiranjem danas,

ACADEMICA

ambijentalnom održivošću i osvrtali se na dosadašnja evropska iskustva. Brendeland & Kristoffersen Arkitekter, Helen & Hard Arkitekter,Tham & Videgar Arkitekter i Lassila Hirvilammi Architects pokazali su kako doživljavaju održivost i prenose je kroz arhitektonsku poetiku.

U dijalogu s drvetom Brendeland & Kristoffersen Arkitekter u svom radu eksperimentišu s upotrebom drveta i smatraju da izgradnja identiteta treba da teče paralelno s izgradnjom svesti o značaju prirodnih resursa. Njihov stambeni objekat u Svartlamoenu u Trondhajmu dobio je međunarodno priznanje i nagradu Mis van der Roe 2005. godine. Njihovo predavanje bilo je posvećeno prezentaciji ostalih projekata – stambenih objekata, obdaništa, kolibe i vile – čija je zajednička karakteristika inovativna upotreba drveta. Više informacija na: www.bkark.no.

Lokalni potencijali Helen & Hard Arkitekter istražuju primenu održivih principa kada je u pitanju društvo, ekološka urbana struktura, rekreativne površine i infrastruktura. „Težište njihovog rada je u utkivanju kvaliteta materijala, gradnje, infrastrukture i zahteva funkcionalnost u novu održivu prostornost“ (BINA). Za dosadašnje rezultate dobili su međunarodno priznanje i niz drugih.

Njihov pristup obogaćuje razvijanje svesti o značaju lokalnih potencijala kroz korišćenje lokalnih resursa. U norveškom Expo paviljonu u Šangaju predstavili su snagu prirode i više aspekata održivog razvoja u „multifunkcionalnoj šumi“ koja se sastoji od 15 stabala i ima zadatak da podstiče fizičke i socijalne aktivnosti.

Više informacija na: www.hha.no.

89

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Arhitektura podređena načinu života korisnika „Održivost je širok pojam koji obuhvata brigu o životnoj sredini, društvu i ekonomiji. Podizanje svesti arhitekata, građevinaca i krajnjih korisnika o životnoj sredini, inspirisaće tehnološke inovacije i pozvati građevinsku industriju da razvije dugoročna održiva rešenja. Iz traganja za održivim dizajnom, proizvodnjom i životom, pojaviće se nova arhitektura sa svojim jedinstvenim izrazom.“ Tham & Videgar Arkitekter pokušavaju da spoje efekte globalnog i specifičnosti lokalnog, oslanjajući se prvenstveno na kulturnu održivost. Dobitnici su brojnih nagrada, a značajni su im projekti: Muzej moderne umetnosti u Malmeu i Muzej umetnosti Kalmar. Više informacija na: www.tvark.se.

Saradnja Lassila Hirvilammi Architects neguju zanimljiv pristup u stvaranju prijateljske, održive arhitekture inspiraciju pronalaze u saradnji s klijentima i graditeljima i, kako kažu, imali su prilike da nauče korisne metode od majstora zanata. Njihova arhitektura je posvećena lokaciji i zasniva se na principima funkcionalne, tehničke i ekološke održivosti.

Rade na velikom broju različitih projekata kao što su poslovni objekti, crkve, stambene zgrade, privatne kuće, enterijeri… Crkva Karsamaki Singl dobila je nagradu za najbolju zgradu u severnoj Finskoj 2004. godine. Više informacija na: www.lh-ark.fi.

------------------------------------------------------------------------Ovaj izbor samo jednog segmenta iz BINA programa izdvaja temu održivosti u stambenoj arhitektonskoj praksi. Međutim, različiti pristupi nam pokazuju da bavljenje arhitekturom danas znači bavljenje određenim aspektima održivostiu zavisnosti od toga kako shvatamo taj pojam. (Još 1992. godine su se pojavile 92 definicije održivosti!)

90

www.expeditio.org/benefit-living

Umetnost u javnim prostorima Milica Apostolović

a li ste prošetali oslikanim ulicama Berlina, slikali se pored džinovskog pauka koji čuva ulaz muzeja u Bilbau, ili posetili Prairie Arts Festival u Severnoj Americi? Da li ste razmišljali koja bi tema predstavila vrednosti vašeg grada?

D

Umetnost u javnim prostorima podrazumeva umetničko delovanje na otvorenom koje jača vrednosti zajednice i privlači pažnju. Prisustvo umetnosti, koja više nije ograničena muzejima i galerijama, gradi kritičko mišljenje i upoznaje nas sa sopstvenim identitetom. Ovakav pristup briše ulogu posmatrača, zajednica je ta koja umetničkom delu daje jedinstveni karakter, pa se umetnost može definisati i kao ujedinjujuća sila koja transformiše sliku grada (www.publicart.ie).

Umetnost pozitivno utiče na identitet i vrednosti zajednice, ali i na kvalitet životnog prostora. Ona podstiče kreativnost (učešćem mladih, organizovanjem događaja i festivala, obrazovanjem u javnim prostorima). Pozitivno utiče na održavanje zelenih površina (aktivacijom i atraktivnošću umetničkih intervencija). Dolazi do razvoja mreže pešačkih staza.

Umetnost obogaćuje postojeći karakter prostora (izborom i dizajnom mobilijara, većom posećenošću, pružanjem izbora različitim grupama stanovništva).

Grad koji neguje umetnost i maštu, grad je koji voli da se igra. A grad koji se igra, ujedno misli i oseća zajedno sa svojim građanima.

Najveća galerija na svetu – umetnost na fasadi Reklama. Grafiti. Projekcija. Fotografija. Zavesa.

Posmatrač.

Društvo informacija u 21. veku tretira fasadno platno kao postament. Kada je u pitanju umetnost na otvorenom, fasadno platno igra značajnu ulogu u

ACADEMICA

razvoju grada i preuzimanju odgovornosti koju je do sada imao galerijski prostor. Tako značajna mesta u gradu postaju markirana i podstiču socijalnu interakciju.

Prošle godine su projektovana značajna umetnička dela na fasadi opere u Sidneju tokom 21 dana. U tom periodu, grad je svakog trenutka nudio novo iskustvo.

Stanovnici sve većeg broja gradova imaju priliku da se susretnu s ovakvim vidom izložbi.

Umetnost više nije izbor, već svakodnevica.

Anonimni umetnik JR koristi dominantne građevine da prikaže svoje fotografije. Njima su u više navrata bile „zamotane“ zgrade Pariza, Njujorka, Londona, Berlina itd (www.jr-art.net). Oslikavanje fasada podstiče mlade da budu akteri urbane obnove okoline u kojoj žive.

Arhitekta koji je arhitekturu video na svoj način Na karti nezaobilaznih znamenitosti, koje treba posetiti u Beču, zabeleženi su i projekti poznatog arhitekte Hundertvasera (Friedensreich Hundertwasser), HundertwasserHouse i Hundertwasser-KrawinaHaus.

On je još osamdesetih godina koristio fasadu tretirajući je kao skulpturu. Smatrao je da je arhitektura instrument za umetnost. Objekat postaje umetničko delo na otvorenom, a poruka dela navodi posetioce da se zadrže na tim mestima i razmišljaju o njoj.

Hundertvaser je rođen 15. decembra 1928. godine u Beču i bavio se vajarstvom, slikarstvom, arhitekturom i dizajnom zastava, poštanskih marki, kovanica i plakata.

Svoj stil nazvao je transautomatizmom – delo treba da izaziva iskustvo gledaoca, a ne umetnika. Koristio je

91

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

nepravilne oblike fasada, prirodne karakteristike pejzaža i svetle boje. Za sobom je ostavio mnoge projekte širom sveta.

Spiralna šuma u Darmstadtu (Nemačka) je zgrada sa 105 apartmana, garažom, kafebarom, kao i igralištem za decu i jezerom u dvorištu.

Izgrađena je1998. godine. Njena fasada priča talasima o zemlji, dok je krov prekriven drvećem i žbunjem. Iz nasumično pobacanih prozora po fasadi takođe raste drveće. Gradnja je potpuno podređena prirodi.

Koreni umetnosti u javnim prostorima usađeni su u evropskoj tradiciji. Nakon perioda u kome umetnost postaje sastavni deo arhitekture, a zatim i nakon moderne u kojoj to prestaje biti, pitanje njenog značaja za identitet javnih prostora se vraća.

Isključivo estetska uloga skulpture u razvoju urbane sredine i prikazu njene moći zapostavljena je.

Danas je umetnost najrasprostranjeniji medij koji uvlači posmatrača u savremene probleme društva.

Ekološka skulptura EkoART je pokret umetnika koji se bave životnom sredinom i aktuelnim ekološkim problemima. Počeci ovog pokreta zabeleženi su još šezdesetih godina prošlog veka.

Umetnici su imali potrebu da se oslobode granica koje nameću zidovi galerijskog prostora ali i da ukažu na značaj očuvanja

92

prirode. Umetnost je podređena nauci, a materijal za rad je najčešće zemlja. Iako najveći broj aktivista podstiče lokalnu zajednicu da se uključi u očuvanje prirodnih staništa, puteva i lepota, projekat je gotovo uvek velikih razmera, a njegov značaj internacionalni.

Ovde su dati primeri samo jednog segmenta celokupnog projekta. Akcenat može biti na jasnoj i metaforičnoj temi projekta, ali i na upotrebi materijala i načinu izvođenja. Svaki projekat dodatno utiče na urbanu obnovu grada, oživljava gradske centre i razmerom privlači stanovnike da postanu njegovi učesnici.

Više o projektima na: www.ecoartprojects.org.

Art Eggcident Holandski umetnik Henk Hofstra oživljava ulice oslikavanjem posledica nemarnosti u očuvanju prirodnih resursa. Nakon svoje Plave ulice dugačke 1000 metara, koja pliva u sivilu gusto izgrađene sredine (www.stunned.org/weblog/2007/11/henk_hofstras_ur ban_river.html ), oslikao je najveći skver u Holandiji (Leeuwarden) u okviru projekta Art Eggcident. Ova džinovska jaja su tu da podsete na moguće posledice globalnog zagrevanja ukoliko se već danas ne preduzme nešto.

Nauka Jackie Brookner iz Njujorka sarađuje s ekolozima, biolozima i pejzažnim arhitektama kako bi njena bioskulptura bila proizvod naučnih istraživanja. Svoju najpoznatiju skulpturu Prima Lingua opisuje kao veliki jezik koji liže zagađenu vodu, dok biljke pokušavaju da zasene mikrokosmos da im pomogne u prečišćavanju vazduha.

www.expeditio.org/benefit-living

Want to Hug a Tree? Get in line! Moe Beitiks Moe na duhovit način želi da nas podseti koliko smo vezani za prirodu.

Korišćenjem organskog materijala – pruća – pravi veliki broj skulptura koje grle drvo. Usamljeni ljudi mogu samo da čekaju na red kako bi pronašli svoje drvo koje su davno zaboravili.

Topiari figure Topiari umetnost (Topiary Art) podrazumeva veštinu oblikovanja biljaka u procesu gajenja. Ovaj tradicionalni način ukrašavanja vrtova danas podržava korišćenje prirodnih materijala i prenosi poruka o raznovrsnosti ekološki održivih rešenja u umetnosti.

Umetnost promoviše aktivnosti jedne zemlje. Ona kritikuje, podseća, podržava, odbacuje. Topiari umetnost je idealan način da manje sredine razviju sopstveni biznis i podstaknu ekonomski razvoj zajednice. Pored topiari skulptura na javnim prostorima i u privatnim baštama, sve češće ih srećemo u reklamiranju poznatih kompanija.

Postavlja se pitanje koja je još uvek neistražena uloga skulpture u zaštiti životne sredine.

Više fotografija na: http://www.topiaryjoe.com.

ACADEMICA

93

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Tri slike iz Amerike – kreativne četvrti i održivi razvoj Aleksandar Bobić

Viliamzburg – kreativni inkubator Iako megapolisi u ekspanziji, gradovi su zadržali inovacijsku ulogu, generišući kvalitetan kulturni život i sadržajan odnos prema zajednici. Jedan od dobrih primera takvog spontanog urbanog života, koji promoviše ideje slobode i demokratije, inkluzije, brigu

pokreta, koje su razvijali pripadnici američke srednje klase, uglavnom tinejdžeri koji su odbijali da prihvate mejnstrim kulturu), kao i scene u kojima fank, soul i vorldbit muzika traži nove forme. Brojne muzičke marke dobile su upravo odavde svoje najbolje proizvode.

Uporedo s muzičkom scenom, takođe su nastajali galerije i pozorišta slične orijentacije, kreativne industrije koje razvijaju svoju zajednicu i tržište.

Razvoj kreativnih zajednica na komercijalnim osnovama

za društvo i jednostavne životne potrebe, jeste zajednica Viliamzburg (Williamsburg) u istočnom delu Bruklina u Njujorku.

To je snažna zajednica umetnika s više od tri hiljade članova, uglavnom mladih koji ne prihvataju korporativnu kulturu. To je mesto napuštene i dislocirane industrije koja je oživljena za potrebe stanovanja ili kulture i umetnosti. Još tokom šezdesetih godina prošlog veka prvi umetnici su se doselili u ovaj distrikt, da bi ekspanzija kulminirala tokom devedesetih, sve do danas.

Niske cene za rentu i veliki prostori pogodni za ateljee, galerije i muzičke klubove, kao i dobra povezanost s istočnom stranom Menhetna, učinili su ovaj distrikt veoma popularnim za mnoge mlade kreativce koji su stvorili alternativu komercijalnoj četvrti Velike Jabuke na drugoj strani obale. Kreativnost, originalnost, odstupanje od konzumerizma i svega što bi simbolizovalo potrošačko društvo, ovde su se pokazali kao koncept za razvoj četvrti koja je atraktivna za mnoge turiste. Unutar distrikta stvaraju se art klasteri, bazirani na umetničkim zanatima i specifičnom kulturnom turizmu, koji već decenijama dokazuju svoj koncept održivog razvoja. U četvrti deluju i brojni art inkubatori: ovde nastaje prepoznatljiva njujorška scena indi muzike i hipster kulture (mešavina panka, hipi kulture i brojnih alternativnih muzičkih kontrakulturnih

94

Da je moguće napraviti i održati uspešan javni prostor, na najbolji način pokazuje Reading Terminal Market u Filadelfiji. RTM je neprofitna organizacija koja ima lanac od 80 prodajnih mesta u zatvorenom prostoru tržnice.

To je najstarija i najpoznatija tržnica u SAD-u, još iz ranog kolonijalnog perioda, a neprekidno radi od 1893.

Na tom mestu moguće je kupovati meso, ribu, voće, povrće, cveće, peciva, knjige i odeću, kao i koristiti usluge desetine različitih nacionalnih restorana. Amiši redovno snabdevaju tržnicu svežom organskom hranom. Tokom vikenda RTM poseti više od 100 hiljada

ljudi, što je čini jednom od najposećenijih pijaca na svetu. Time ovo mesto predstavlja pozitivan primer privatne inicijative, usmerene na izgradnju zajednice i kvalitetnog zajedničkog života koji se permanentno unapređuje, a nema nikakve veze sa šoping molovima i veletrgovinama, koji su preplavili naše gradove ponudom firmirane robe. RTM je dobar primer klasterskog umrežavanja malih privatnih inicijativa koje odolevaju krupnom kapitalu time što imaju specifičnu dodatu vrednost – draž komune u kojoj se upoznaje interkulturalnost.

www.expeditio.org/benefit-living

Organska proizvodnja usred betona Sasvim drugačije mesto, negde na granici grada i predgrađa Filadelfije, predstavlja industrijski brownfield na kome je mala grupa entuzijasta krajem osamdesetih napravila Greensgrow Farm. Ovo neverovatna urbana poljoprivreda razvija se na površini jednog bloka. Na betonu i asfaltu se proizvodi povrće i cveće. Ovakav projekat ekološki i ekonomski održive proizvodnje zdrave hrane prepoznali su i podržali Neighborhood

Urban Agriculture Coalition (NUAC), kao i City Supported Agriculture (CSA). Greensgrow Farm ne koristi gradsku vodu niti električnu energiju, već ih skladišti odnosno proizvodi na svojoj parceli. Takođe, za pokretanje mašina, odnosno distribuciju proizvoda koristi se biodizel, proizveden na samoj farmi. Pored stalnih aktivista na farmu dolazi veliki broj volontera iz susedstva, kao i deca za koju postoje posebni obrazovni programi. Ne čudi što je Greensgrow Farm vodeći lider u ovoj oblasti u SAD-u. Organizatori često drže seminare i radionice u inostranstvu. Pored proizvodnje bave se negovanjem i prodajom sadnog materijala i poljoprivrednih proizvoda, ali i distribucijom hrane za desetinu restorana u Filadelfiji. Farma kupuje i hranu proizvedenu u susednim domaćinstvima, zato što je zdrava i kvalitetna. Time pomaže lokalnim farmerima, zajednici i utiče na kvalitet životne sredine.

Greensgrow Farm je školski primer privatnog prostora i kapitala koji se otvorio zajednici i susedstvu, šaljući tako jasnu poruku da je višak profita moguće uložiti za dobrobit svih, uspostavljajući na taj način model proizvodnje i distribucije kapitala koji ne priznaje trendove neoliberalizma i korporativnu kulturu.

ACADEMICA

95

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Region Zapadnog Balkana i kreativne industrije Aleksandar Đerić

emlje Zapadnog Balkana bi trebalo da se na početku 21. veka (perioda njihove tranzicije), dok se bez daha upinju da stignu i uhvate evroatlantski voz „postindustrijske“ ili „tržišne ekonomije“, što pre okrenu ka kreativnim industrijama koje su po svoj prilici prva sledeća stanica razvijenih zemalja (tržišnih ekonomija) u celom svetu. Za ostvarenje razumnog udela u svetskoj kulturnoj razmeni, zemlje u tranziciji nemaju drugih mogućnosti osim da same postanu proizvođači kulturnih dobara (proizvoda i usluga). To mogu postići podsticanjem lokalne kreativnosti (koja se trenutno putem migracija besplatno izvozi u razvijene zemlje), stvaranjem povoljne klime i podrškom razvoju sopstvenih kreativnih delatnosti. U izveštajima i preporukama (UN, UNCTAD, UNESCO, Evropska komisija) pokazano je da lokalne, mikroregionalne i nacionalne kreativne industrije imaju ključnu ulogu u lokalnom/regionalnom/nacionalnom razvoju i procesu urbane regeneracije, kao i u izgradnji kompetitivnih nacionalnih privreda u regionu.

Z

Većina ovih potencijala oslanja se na kreativnost mladih. Mladi ljudi su kreativni, zaneseni, povremeno bivaju angažovani kao freelanceri i predstavljaju urbano jezgro svojih zajednica i njihov kreativni potencijal, kako u umetničkom tako i u ekonomskom smislu. Upravo oni imaju šansu da postanu osnovni kreativni sloj u svojim zajednicama. Imajući to u vidu, zaključuje se da nije dovoljno samo podržavati mlade umetnike i kulturne radnike i osnaživati njihove upravljačke i produkcione kapacitete, već ih ujedno treba ohrabrivati da počnu da menjaju i zajednice u kojima žive, da pridobiju kreativnu omladinu i interesne grupe da im se pridruže u nastojanjima da promene lokalne kulturne, ekonomske i urbanističke politike i usmere ih ka konceptu kreativnog, otvorenog i demokratskog grada.

EU trendovi u razvoju kreativnih industrija Kreativne industrije, naročito u polju digitalnosti i IT-ja, u neprekidnom su rastu i trenutno predstavljaju najveći potencijal za zapošljavanje, od upošljavanja na duže vreme, pa do ugovornih odnosa i autsorsinga (outsourcing). Digitalizacija i globalizacija, po oceni Evropske komisije, naročito leže kao potencijal u malim

96

i srednjim preduzećima (MSP). Ključno pitanje za EU danas jeste kako MSP i različite preduzetničke inicijative, čija je jedina prednost kreativnost, mogu doći do izvora finansiranja. Kako postići pravi miks menadžerskih i kreativnih potencijala u ovom sektoru?

Kako se mogu podstaći inovacija i eksperiment uz veću upotrebu informacionih i komunikacionih tehnologija (digitalnosti)? Drugi važan fokus EU je kako kreativne industrije na najbolji način efektivno pomažu konkurentnosti i socijalnoj koheziji gradova i regiona.

Iako je razvoj prevashodno lokalni i regionalni, kreativni sektori gradova i regiona mogu dostići globalna tržišta i glavno pitanje je kako se daljim razvojem lokalnog i regionalnog kreativnog i menadžerskog okruženja i društvene interakcije ovaj proces može podstaći.

Kreativne industrije indirektno postižu veće uticaje i na sve ostale privredne grane i razvoj društva globalno.

Kreativna klasa postaje dominantna i utiče na konjunkturu globalne ekonomije i promene u strukturi privrednih društava. Npr, dizajneri su od nekadašnjih spoljnih saradnika i kooperanata postali sastavni deo najvišeg menadžerskog kadra u svim velikim svetskim kompanijama. U situaciji kada je kvalitet proizvodnje prilično izjednačen, kompanije, ali i gradovi, kantoni, regije i države nadmeću se u najboljem imidžu i kreativnosti. Oni žele da zadrže stanovništvo i privuku novo mlado, obrazovano i kreativno ljudstvo.

Kreativnost i znanje postaju najdragoceniji kapital.

Da zaključimo – kreativnost, odnosno kreativne industrije važne su za gradove zbog novih formi zapošljavanja i kao alat za podizanje atraktivnosti za privlačenje novog stanovništva koje će unaprediti javne prostore, poboljšati kulturnu i turističku ponudu i učiniti da grad počne misliti i živeti kreativno. Strukturni problemi naših privreda i krucijalni nedostaci naših društava ne mogu se rešiti bez kreativnih resursa i kreativnih ljudi, mladih na prvom mestu.

www.expeditio.org/benefit-living

Kreativni gradovi i kreativni kapital građana Aleksandar Đerić

eć više od decenije u svetu se razvija trend kreativnih industrija. Koncept koji je pokrenut u Velikoj Britaniji devedesetih, ka ekonomiji zasnovanoj na neopipljivim resursima (naspram „realnih“ i finansijskih), za manje od decenije postao je globalna tendencija razvoja nacionalnih privreda kroz podsticaj umetničkog i kreativnog ne samo u proizvodnji već i u sektoru usluga. Umetničko se izjednačilo s profitabilnim, a gradovi su postali predmet glavne pažnje kao stožeri kreativnog društvenog razvoja. Prema evropskoj definiciji kreativnih industrija, „one su zasnovane na individualnoj kreativnosti, veštini i talentu, a imaju potencijal za ostvarenje dobiti i otvaranje radnih mesta korišćenjem autorskih prava“. One uključuju sledeće oblasti: oglašavanje (advertajzing), arhitekturu, ručne radove (zanate), dizajn, visoku modu, film i video, interaktivne softvere za zabavu, konačno muziku, izvođačke umetnosti, izdavaštvo, televiziju i radio.

Kreativni gradovi i kreativni građani

Kreativne industrije značajno doprinose formiranju svetskog bruto društvenog proizvoda (BDP), u kojem danas učestvuju s više od 7 odsto. Kreativni sektor Kine i Hong Konga daje udeo od 26 odsto ukupnog svetskog izvoza kreativnih industrija, a zajedno sa SAD-om, Nemačkom, Italijom i Velikom Britanijom čini polovinu svetskog izvoza (više od 300 milijardi dolara). Zemlje u tranziciji, kakva je Srbija, uglavnom su neto uvoznici kreativnih dobara.

Sve zemlje u tranziciji su uglavnom „izvoznice“ (bolje rečeno – besplatno izvoze u korist visokorazvijenih i srednjerazvijenih država) kreativne radne snage u procesu tzv. odliva mozgova. Već sada se može sasvim sigurno reći da nema konkurentne privrede bez kreativnih industrija koje čine okosnicu nove ekonomije. Prema izveštaju Svetske banke, iznetom na Svetskom ekonomskom forumu – projekcijama za 2010. godinu, od 133 zemlje na svetu Srbija je na 93. mestu po konkurentnosti nacionalnih privreda, a po povoljnosti klime za razvoj poslovanja na 88. mestu, i najzad nalazi se na 132. ili pretposlednjem mestu zbog najvećeg odliva kreativaca i stručnjaka iz zemlje.

Iako kreativci ne podležu šablonima, potpuno je netačno smatrati da se tržište kreativnog kapitala razvija spontano i kao proizvod stihije. Aktivna uloga lokalnih vlasti je uslov bez kojeg se ne može. Danas više nego ikad, naše osobine i kvalitatet postaju važan ekonomski input.

V

ACADEMICA

Kreativne industrije su alat vlasti za unapređenje društvenog i ekonomskog položaja gradova. Još važnije, stvaranje kreativnih i art klastera, investicije u mala i srednja preduzeća, razvoj kreativnog preduzetništva i podsticaj različitih formi zapošljavanja (projektnog, ugovornog, samozapošljavanja, sa skraćenim radnim vremenom, volontiranja, stažiranja), sanaciju javnih prostora i novi urbani dizajn – uspešne samouprave vide kao nov način za upravljanje lokalnim razvojem.

Jedno je sigurno: veliki i kvalitetan kapital neće doći u onu lokalnu sredinu koja nema kreativnu klasu ili gde su kreativci marginalizovani i teže da odu. Ne samo metropole, već i gradovi srednje veličine i mali gradovi pokušavaju da podignu ulaganja u kreativnost, znanja i tehnologiju da bi održali konkurentnost i bili atraktivni za život i ulaganje. Kreativne industrije obezbeđuju prestiž, a bez privlačnosti i novog imidža lokalnih zajednica nema ni sigurne ekonomske razvojne osnove.

Prema teoremi Ričarda Floride (Richard Florida: The Rise of Creative Class, Cities and Creative Class, The Flight of Creative Class) o kreativnoj klasi, ova društvena grupa predstavlja socioekonomsku kategoriju u potpunosti. Njena glavna prednost je što ona ostvaruje rezultate u novim idejama, industriji visokih tehnologija i regionalnom rastu. U osnovi, da bi neki grad postao magnet za kreativnu klasu, on mora biti primer s „tri T“ – od Talenta (da ima veoma talentovano/obrazovano/vešto stanovništvo), Tolerancije (kulturno, nacionalno, vrednosno mešovita zajednica koja se rukovodi principom:„Živi i pusti druge da žive“) i Tehnologije (da ima neophodnu tehnološku infrastrukturu koja bi podsticala preduzetničku kulturu). Tolerancija i tehnologija u našem regionu očito nedostaju i potrebno je dosta toga uraditi da bi se razvili. Kreativne industrije samo su jedan od alata, možda i najbitniji.

97

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kreativne zajednice Milica Apostolović

reativan (lat. Creativus) – stvaralački, tvorački, tvoran. Kreativnost je ispoljena namera i motivacija da se transformiše objektivni svet u originalnu interpretaciju, upotpunjenu sposobnošću da se odluči kada je to primereno činiti a kada nije (Runco 1996, Sternberg, 2005).

K

Kreativnost može biti smatrana osobinom produkta ili odgovora koji je procenjen kreativnim od posmatrača, a isto tako može biti proces kojim je nešto tako procenjeno nastalo (Amabile, 1996).

Kreativnost ne postoji samo tamo gde se stvaraju velika istorijska dela, nego isto tako svuda gde ljudska mašta kombinuje, menja i stvara nešto novo (Vigotski: Mašta i kreativnost u detinjstvu, Sawyer, 2003).

Definiši kreativnost.

Definiši svoje radne navike.

Definiši svoje mogućnosti.

sadržaja kreativnih industrija. Korišćenje intelektualne svojine i samim tim stvaranje novih radnih mesta kroz generacije, čini ih održivim i osnovnim ekonomskim resursom. („Industrija dvadeset prvog veka zasnivaće se na prikupljanju znanja kroz kreativnost i inovacije“.)

U užem smislu, kreativne industrije obuhvataju produkte nastale aktivnošću umetnika (pisanje, muziku, dizajn, arhitekturu, film, vizuelne umetnosti itd). U širem, to su svi produkti istih karakteristika kao prethodno pomenuti, koji ne moraju biti delo umetnika (izdavaštvo, TV i radio, profesionalno bavljenje sportom itd). Cilj je razvijanje svesti o značaju individue nakon mašinskog perioda modernizma i širenja globalne mreže razmene proizvoda.

Svaki korisnik prostora je podjednako bitan u procesu urbanog planiranja jer on stvara mesto i stvara zajednicu. (Više o ovoj temi u Memfiškom manifestu: www.academica.org.rs/academica/?q=sr/node/132, i na: en.wikipedia.org/wiki/Creative_industries ).

Kako stvoriti kreativna mesta? Kako probuditi kreativnu zajednicu?

• Adaptacijom napuštenih objekata u kreativne centre, preduzeća, galerije itd.

Ako je npr. za razvoj grada bitna kultura ishrane, napušteni objekat bi sigurno trebalo pretvoriti u restoran.

•Aktivacijom urbanih prostora: zatvaranjem ulica za sajmove, festivale, lokalna okupljanja, poljoprivredna tržišta itd.

U dominantnim teorijama, kreativnost se tretirala kao specifična sposobnost, slučajnost, opšta sposobnost i bazični saznajni proces. Započinjete li čitanje knjige od uvoda ili zaključka? Više volite da hodate po travi ili pesku? Koliko poštujete i primećujete jedinstvenosti svoje zajednice?

Svaka individualna interpretacija stvorenog, veština produkcije i rešavanja problema osnov su za definisanje

98

www.expeditio.org/benefit-living

Događaj pokreće turiste. Bilo da je u pitanju istorijsko nasleđe, prirodno nasleđe ili aktivnost mladih, potrebno je da zajedno s ostatkom zajednice sami kreirate put do uspeha.

• Stvaranjem prepoznatljivih umetničkih punktova u javnim prostorima Umetnost stvara osećaj identiteta, utiče na zdravlje i obrazovanje. U kulturnom sektoru ona je prihvaćena kao javno dobro. Kada su u pitanju javni gradski prostori, poboljšava se kvalitet životne sredine, briše se razlika između umetnika i „običnih“ ljudi. U nekim gradovima je čak i usvojena uredba po kojoj se iz gradskog budžeta izdvaja novac za umetnost na otvorenom.

Proširi svoju ulogu u zajednici i pokreni svoj sopstveni projekat.

Kreativne industrije se mogu posmatrati i kao produkt kreativnih zajednica. One nastaju kroz inovativni pristup, inicijativu, otvorenost za timski rad, međusobno poštovanje i podršku. Osnovu kvaliteta i zadovoljstva čini istraživanje sopstvenih mogućnosti, zajedništvo, povezivanje s prošlošću, drugačija interpretacija rešenja.

Stvaralaštvo nije samo u domenu stručnjaka. Definiši svoje ciljeve i – stvaraj.

• Unapređenjem i održavanjem ličnog životnog prostora Stvaranje kreativne zajednice počinje upravo od tebe.

Kreiraj malu botaničku baštu u dvorištu, dečije igralište u prostoriji koju ne koristiš, kuhinju pretvori u radionicu.

Uključenost cele zajednice u rešavanje problema povezuje i pokreće.

ACADEMICA

99

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kultura kao rešenje?

Veselin Vasiljković

konomski razvoj gradova je nekad bio jednostavan. Kod nas su gradske vlasti, na osnovu jeftine radne snage, niskih kamatnih stopa i dobre povezanosti s okruženjem, ubeđivale nekoliko velikih kompanija da svoj novac ulože u grad. U modernom poimanju ekonomskog razvoja gradova ključ uspeha leži u drugim, složenijim relacijama. Po tom poimanju, razvoj jedne zajednice se definiše npr. u odnosu na veliki broj različitih kultura, veliki broj imigranta, u odnosu na razvijenost muzičke scene, ili užurbanost u gradskim parkovima.

E

Kultura kao rešenje?

Dejvid Birč (David Birch), predsednik Kognetiks Inkorporejted (Cognetics), savetuje kompanijama gde da ulože svoj novac i otvore kancelarije. On tvrdi da su gradovi koji imaju najvišu stopu rasta, gradovi s najvećim porezima, najskupljom radnom snagom i zemljištem. Zanimljivo, danas je talentovana, a ne jeftina radna snaga prepoznata kao vrednost. Uspešan i uticajan grad 21. veka je mesto gde društvena tolerancija i prirodni i kulturni kvaliteti privlače obrazovane i kreativne pojedince, gde se podstiču inovacije i nove investicije.

Imajući navedeno u vidu, gradovi širom sveta u cilju privlačenja kreativnih i obrazovanih ljudi, pokušavaju da izgrade i brendiraju kulturni život kao mogući način razvoja lokalne ekonomije i revitalizacije. Ovakav pristup planiranju kulturnog razvoja naveo je mnoge gradove da razviju postojeće institucije, organizacije i programe, kao i da uspostave nove. Iskorišćeni su gradsko jezgro i poslovne četvrti, one zone koje na prvi pogled imaju resurse i nose najveći potencijal takvog razvoja.

100

otvorio prostor za razvoj, neophodna je veća transparentnost u radu i demokratičnost u odlučivanju.

Ukoliko institucije kulture u gradu ne počnu svesno i aktivno da uključuju lokalne zajednice i njihove potrebe u opšti kulturni razvoj, može se desiti da umanje zdrav razvoj urbanih predgrađa. A ovo svakako umanjuje kulturnu vitalnost grada, a samim tim i dalji razvoj – privlačenje kreativnih poslova, turista, investicija i obrazovanih radnika.

Urbana predgrađa, pa i gradske četvrti ne treba da predstavljaju teret ili problem u očima javnosti i nosilaca vlasti. U njima jednako leži potencijal za opšti razvoj grada. Ukoliko se prihvati činjenica da ekonomski razvoj sam po sebi nije jedini nosilac kulturnog razvoja, može doći do bolje koordinacije razvitka i upravljanja kulturnim aktivnostima koje utiču na život u urbanim predgrađima. Zanimljiv je primer Nju Orleansa (New Orleans). Gradske vlasti su, pri kreiranju planova da se posle uragana Katrina grad ponovo izgradi i razvije, u analizama došle do zaključka o značaju pravilne kulturne politike urbanih četvrti i predgrađa za brz oporavak ekonomije. Tada su organizovale dva foruma, 2008. i 2009. godine, o kulturnoj politici i njenom uticaju na život četvrti i predgrađa. Na njima su bili prisutni stručnjaci i aktivisti iz cele Amerike, lokalno stanovništvo i nosioci vlasti.

Zaključili su da kulturna raznolikost lokalnog stanovništva i bolje razumevanje njihovih potreba treba da imaju uticaj na dalje kreiranje kulturne politike grada.

Da li je to dovoljno? Da li je to održivo?

Za održiviji razvoj gradova potrebno je institucionalno podržati različite kulture. Treba da bude formirano telo za podršku urbanim jedinicama, koje će odlučivati o investiranju i mapiranju kulturnih vrednosti i resursa, i planiranju načina za promociju tih vrednosti. Jedan od gradova koje ima takvo telo je San Francisko. Ono je sastavljeno od lokalnih udruženja i asocijacija, urbanih planera, pravnika… Njegovim formiranjem napravljen je značajan pomak u razvoju grada.

U cilju negovanja raznovrsnog i održivog urbanog kulturnog života potrebno je da kulturna politika bude senzibilisana i za širu populaciju. Malo je urađeno u prepoznavanju i sistematičnom promovisanju kulturnog života gradskih četvrti i urbanih predgrađa. Da bi se

Tolerancija, odnosno uvažavanje kulturnih različitosti, jedan je od važnih elemenata održivog razvoja gradova.

Ona privlači kreativne pojedince, investicije i ideje. A kreativnost i inovativnost, kultura i kreativni gradovi se sve češće pominju kada se govori o održivosti.

www.expeditio.org/benefit-living

1.618 – Sustainable Luxury Fair Veselin Vasiljković

ok šetate Parizom, imate utisak da se u ovom gradu živi u skladu s trendovima i zahtevima današnjice. Ekološka i održiva kreativna rešenja su postala deo savremenog života. Neka, od ranije i nama poznata, rešenja poput reciklaže otpada i električnog gradskog prevoza samo su mali deo onoga što ovaj grad čini savremenim. Ali, Pariz je otišao i korak dalje u odnosu na naše prostore.

D

Upravo je na mestu gde se prožimaju tolike raznolikosti, inovacija i tradicija, luksuz i boemstvo, završen Sajam 1.618 – posvećen održivom luksuzu, ponuda novih vrednosti pomalo istrošenom načinu i stilu življenja.

Možda nije jedan od najvećih, ali je jedan od značajnih sajmova na polju održivosti. Ovogodišnji, drugi po redu Sustainable Luxury Fair se već pozicionirao kao važan događaj zahvaljujući izlagačima, podršci partnera i medija, i osvojenim nagradama. Φ = 1.618 = zlatni presek Matematički odnos koji određuje božansku proporciju. Univerzalni ključ za harmoniju koja potiče iz prirode i služi kao formula u dostizanju savršene estetike. Logičan izbor za intrigantan naziv sajma.

Možda je najlakše opisati taj uspeh sloganom: Umetnost, kreativnost, inovativnost i održivost u službi drugačijeg luksuza!

U konceptu ovog sajma su efikasan odnos prema resursima i potencijalima, i opšte razumevanje vremena, u kojem se nalazimo, nasleđa i relacija koje se iz svega toga stvaraju. Drugačiji luksuz organizatori sajma definišu na osnovu: • uočavanja promena u društvu; • istraživanja i inovacija; • želje za očuvanjem i poštovanjem prirodnih resursa; • ponovnog prepoznavanja starih/novih vrednosti;

ACADEMICA

• izražavanja kreativnih zamisli; •poštovanja ljudskih prava; •očuvanja i prenosa znanja i veština.

Iako u sve rečeno lako može da se posumnja, posvećenost ideji održivosti je jasno vidljiva. Palais de Tokyo, mesto održavanja sajma, izabran je zato što je jedini izložbeni prostor u Parizu koji ne koristi klima uređaje. Nameštaj, korišćen tokom sajma, iznajmljen je ili pozajmljen.

Pregrade između štandova su od recikliranog, odnosno reciklažnog papira.

Na sajtu sajma možete naći više detalja o doslednoj primeni održivih rešenja. Tu možete videti i proračun utrošene energije i drugih resursa potrebnih za organizovanje ovog događaja (www.1618paris.com/transparence_fil_transparent.php?lang=en).

Međunarodni Sustainable Luxury Fair 1.618 je više od sajma – to je spoj predavanja, izložbi savremene umetnosti i prezentacija proizvoda i usluga. Bilo je 30 izlagača, većina uglavnom iz Francuske, pretežno iz oblasti dizajna, turizma i auto-industrije. Sve ih je izabrala komisija sastavljena od profesionalaca i partnera. Neki od najpoznatijih izlagača su Piaggio motori, Valcucine nameštaj za kuhinje, S.T. Dupont olovke, upaljači i sl, Gauthier i drugi. Osim renomiranih, na sajmu je bilo prisutno i dosta novih kompanija.

Među proizvodima je posebnu pažnju privukao Electree, tehnološki bonsai, inače univerzalni USB solarni punjač baterija za mobilni telefon, fotoaparat…

Ovo drvo ne traži zalivanje i dobro trpi dnevnu svetlost.

Međutim, nije potrebno da ga iznosite na sunce,

101

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Izaberi svoj način Milica Apostolović

sasvim dobro se napaja i od svetlosti u vašoj dnevnoj sobi.

Electree je dizajnirala Vivijen Muler (Vivien Muller) i proizveden je u Francuskoj u seriji od 1000 komada. Veličine je oko 40 cm i košta oko 5000 evra. Inače, Electree je i dobitnik Vox Populi, nagrade posetilaca sajma, prvi put ustanovljene ove godine. Bilo je i novijih proizvoda, npr. Absolution – inovativni koncept biokozmetike, i 2Moss – nova linija nege kose iz Instituta za kosu.

Sajam su podržali Francusko ministarstvo kulture i WWF, brojni medijski partneri i drugi.

Fotografije: Julien Benhamou (www.julienbenhamou.com)

oliko su projekti, zasnovani na razvoju mreže korišćenja obnovljivih izvora energije, uspešni, pokazuje njihova legendarnost širom Evrope. Ozbiljnost poteza i rezultata, a najviše kreativno i otvoreno mišljenje prouzrokovani su ambicijom i rušenjem standarda u proizvodnji. Kako su autori takvih projekata prilagodili programe svojim mogućnostima i potencijalima? Na koji način su to postigliu? Koji putevi su im otvoreni?

K

Najuspešniji primeri takvih projekata su onaj na ostrvu Samso, projekti u Grčkoj, Austriji, Danskoj i Holandiji.

Po ugledu na… … ostrvo Samso, Ajos Efstratos u Grčkoj je izabran da bude prvo zeleno ostrvo u toj zemlji. Malih je dimenzija (42 km2) i ima samo 260 stanovnika. Projekat je realizovan u kratkom roku i s 3 miliona evra. Održivost ostrva se oslanja na proizvodnju energije, ali i na stočarstvo i poljoprivredu koliko je to moguće jer preovlađuje kamen s oskudnom niskom vegetacijom.

Ministar za razvoj je 4. juna 2009. godine na konferenciji pod nazivom Klimatske promene i izazovi za buduće generacije napomenuo da bi, uz korišćenje solarne energije i vetra, ono moglo postati prvi primer održivog ostrva u Grčkoj. Ulaganja su opravdana i još jednom je pokazano da sve počinje od lokalne zajednice.

Ekonomska situacija je dovela do… … traženja novih, održivih rešenja. Gusing se nalazi u Austriji, na samoj granici s Mađarskom. Suočeni s problemom raseljavanja mladih, stanovnici su postali svesni potrebe da se obezbede nova radna mesta. Kako su zelena polja mogla da im pomognu? Danas postoji 30 projekata koji se bave upotrebom biodizela, biogasa i solarnih postrojenja. Mreža koja obezbeđuje grejanje, dugačka je 27 kilometara. Sistem za grejanje je podeljen u dva okruga. Severni i Južni Gusing odvojeno kontrolišu i isporučuju energiju. Potrošnja energije je 1991. godine iznosila 6,2 miliona evra, a danas je priliv 13,2 miliona evra. Otvoreno je 1000 novih radnih mesta i 50 firmi.

102

www.expeditio.org/benefit-living

Gϋssing je postao evropski centar za obnovljive izvore energije.

Više informacija o svemu možete naći na sajtovima: http://www.linz.at/english/life/3199.asp

Iako je inicijativa krenula zbog potrebe za štednjom goriva, inovativne ideje su osnažile region i podstakle otvaranje malih i srednjih preduzeća, smanjene su migracije i, što je najvažnije, poboljšan je kvalitet vazduha u celoj oblasti.

http://www.managenergy.net/products/R397.htm http://www.sustainableclon.com/wb/wb/pages/sustain able-energy-working-group.php http://www.forumforthefuture.org/greenfutures/articl es/creative-energy.

Izvor: www.inno-forest.org

Arhitektura kao inspiracija Linc – solarni grad, najveće je naselje izgrađeno na principima održive arhitekture. Ima 25 000 korisnika. Linc je primer obnove u trećem milenijumu. Od 1992. godine, kada Roland Rajner izrađuje master plan, do 1995. projektu se priključuje još 12 građevinskih firmi spremnih da investiraju u izgradnju na površini od 32 hektara. Velika imena (Norman Foster, Ričard Rodžers, Tomas Hercog, Norbert Kajzer itd) pristupaju izradi projekta i završavaju ga 2005. godine. U gradu je unapređen pešački saobraćaj i zabranjen pristup motornim vozilima. Grad koristi pogodnosti klime i sunčeve energije.

ACADEMICA

103

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Održi svoju kreativnost, kreiraj svoju održivost Milica Apostolović

Ljudi kažu: misli globalno i deluj lokalno. Ali ja kažem: misli lokalno i radi lokalno, ostatak će doći sam od sebe.

Mi smo pokazali da sve kreće iz lokalnih zajednica.

Soren Hermensen

2010. godina…

Svake sekunde se potroši približno 180 kg nafte.

U toku godine nestane 7–10 m glečera Mon Blana.

Svakog dana proizvede se 42 miliona boca vode.

U Kini se na svaka 4 dana izgradi nova elektrana.

Pustinja se širi stopom od 4,8 km godišnje.

Uprkos sporazumu iz Kjotoa, ugljen-dioksida se širi brže nego ikad.

Za svaku kaloriju naše hrane, utrošeno je 80 kalorija iz nafte!

2055. godina…

Da li smo se spasili? Više u filmu Era glupih, 2009. (www.ageofstupid.net)

Upotreba drugih izvora energije Organizovana zajednica, koju formiraju stanovništvo, uprava, stručnjaci i investitori, vodi se ekološkim i moralnim vrednostima, ili ekonomskim i kulturnim. Ona upotrebljava obnovljive izvore energije – umesto naftnih derivata. Ona ima viziju i prihvata odgovornost za zaštitu onoga što koristi. U Danskoj, Holandiji, Švedskoj, Austriji i Španiji nalaze se zajednice koje su uspele da pronađu svoj način iskorišćavanja potencijala koje im priroda pruža. Njihov cilj je da „probiju“ rezultate istraživanja o procentu iskorišćenosti obnovljive energije u domaćinstvima. Izbrisale su standarde, stavivši sebe u jedinstvenu listu onih koje su postale primer kreativne odgovornosti. Uz podršku vlade izgradile su minihidroelektrane i postavile solarne ploče. U Gusingu, u jugoistočnoj Austriji, meštani koriste gorivo od strugotine u toplani. Geteborg koristi

104

postojeću infrastrukturu i biogas, a Linc ima prigradsko naselje, posebno dizajnirano da bude održivo.

Ostrvo u Danskoj – Samso, nezavisno je, živi od potrošnje proizvedene energije (http://samsoe.wordpress.com). Jedan konkurs je podigao nekolicinu ljudi koji su povukli druge. Do 1997. godine, ostrvo je bilo poznato po mleku i farmama svinja. Tada pobeđuje na takmičenju pod pokroviteljstvom Ministarstva životne sredine i energetike kao kandidat koji će u budućnosti 100% obnavljati utrošenu energiju. Soren Hermensen, profesor ekoloških studija, podržao je razvoj projekta i krenuo u borbu za njegovu realizaciju. Danas se nalazi među deset heroja za zaštitu životne sredine (Time Magazine).

Posećivao je sastanke zajednice i pričao o zelenim potencijalima ostrva. Organizovao je brojna predavanja čija je tema bila značaj korišćenja obnovljivih izvora energije. Sorenov zadatak bio je i da identifikuje lokalne preduzetnike, spremne da investiraju. Uz deljenje besplatnog piva i upornost, uspeo je da stvori jedinstvenu zajednicu koja danas koristi solarnu energiju. Kupljene su akcije za 11 turbina koje pokreće vetar. Nakon toga je obezbeđeno još 10 turbina koje koriste energiju vode – 5 u vlasništvu opštine, 3 u vlasništvu privatnih investitora, dok dve pripadaju lokalnom stanovništvu.

Jedan čovek je video napredak. Jedan čovek je bio uporan. Jedna zajednica je vođena upornošću.

Upornost se isplatila. Danas Soren putuje ukazujući na uspeh koji je postigao. Dokazao je da je promena pristupa životnoj sredini moguća. Samso sada izvozi 10% energije koja ostaje neiskorišćena.

www.expeditio.org/benefit-living

Brojke: • Na ostrvu Samso živi približno 4400 stanovnika.

• Zarađuju godišnje 1 milion dolara od prodaje električne energije.

• Turbine proizvode godišnje 80.000 MVh, dovoljnih da pokriju potrebe električne energije za 5.000 domaćinstava • Jorgen Tranberg je investirao 2.5 miliona evra u svoju turbinu.

Drugi heroj priče je farmer Jorgen Tranberg. Na ostrvo Samso je došao kako bi obrađivao jeftinu zemlju. Kada je postavljao prvi vetrogenerator na ostrvu, nije bilo naznaka da će turbina, koju pokreće vetar, postati simbol ostrva.

Njegova vizija je povukla druge. Uloživši sve što je posedovao, pokazao je veru u bolje sutra.

• Samso se na samom početku projekta zadužilo s 5400 evra po stanovniku.

• Danas izvozi 10% procenata proizvedene energije, a 300 privatnih toplana koristi strugotinu, slamu i solarnu energiju kao gorivo.

Izvor: www.big.dk.

ACADEMICA

105

BuduÄ&#x2021;nost odrĹživosti .................................................................................................................107 The Media .................................................................................................................................109 Auto-mobilisation ....................................................................................................................111 Kevan Trott, Mike Reynolds and an Earthship Crew ................................................................114

CORNUCOPIA

Budućnost održivosti Ira Zorko

svojstvu građanina Slovenije (pravni status), arhitekte (profesionalni status) i permakulturiste namjeravam da vas ohrabrim, pozovem i u isto vrijeme zaintrigiram da uzmete učešće u diskusiji o kvalitetu i uslovima života na planeti, imajući u vidu i lokalne i globalne zahtijeve. Budući da sam predstavnik NVO „Cornucopia“, Instituta za prostor i kulturu iz Slovenije, i građanin Evropske unije (šta god to bilo), informisaću vas o najnovijim dostignućima i trendovima u EU na polju uređenja prostora, niskoenergetske izgradnje, moderne arhitekture i održivog razvoja.

U

Samo nekoliko riječi biće posvećeno procesima i događajima u Sloveniji, koji mogu biti posebno interesantni ako uzmemo u obzir relativno sporu, mada kontinuiranu „evropeizaciju“ ostatka balkanske oblasti. Kada kažem interesantni, mislim na dobre i loše strane tih procesa - na iskorišćene mogućnosti, ali i na zamke koje Slovenija nije uspjela da izbjegne u proteklih dvadeset godina. Samosažaljenje i nekritično obožavanje svega što je dolazilo sa zapada, prvo sam osjetio u svojoj zemlji, a sada na cijelom voljenom Balkanu, pa čak i u Crnoj Gori. Ali, ni arogancija i samodovoljnost, veoma tipični za naše prostore, nisu rješenje.

Zauzeću kritički stav prema sopstvenom okruženju i, stoga, prema samom sebi. Smatram da onaj ko želi da napreduje, mora obratiti pažnju na procese i ljude na koje može da utiče u nekom stepenu, koliko god to bilo malo. Dok to radi, važno je da ostane optimističan jer, citiraću autora već pomalo zastarjelog grafita, pesimizam moramo ostaviti za bolje dane.

Takođe, vjerovatno nisam usamljen u mišljenju da se naša kultura i cijela civilizacija suočavaju s ozbiljnom, bespovratnom krizom koja nije isključivo prolazna i politička, i koja ne može da se riješi pomoću onih mehanizama koji su je i prouzrokovali. Ovo se tiče dekadencije, lošeg stava prema drugim ljudima i prema prirodi, javnim i društvenim aktivnostima koje pozivaju na bunt ili prema alternativnim rješenjima i njihovoj primjeni.

107

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Dobra vijest je da su priroda i ljudi akumulirali dovoljno znanja i iskustva i učinili ih dostupnim svakom pojedincu, porodici, zajednici ili zemlji koja je spremna da napravi korak naprijed ka održivom načinu života takvim sredstvima koja su vjerovatno već uveliko svima na raspolaganju. Prošlog mjeseca sam ponovo imao priliku da posjetim Međunarodni sajam ekološke gradnje u Londonu – Ecobuild 2010. Ove godine (za razliku od 2008) u središte sajma stavljene su prirodne tehnike gradnje, kao i brojni alternativni načine gradnje koje su do sada zanemarivali proizvođači i političari. Ecobuild nije samo sajam već razvijenih proizvoda i tehnologija koje su vezane za izgradnju savremenih kuća, nego je i dobro posjećen forum za provjeru mišljenja u vezi s realističnim i manje realističnim vizijama i politikama koje imaju ili će imati uticaj na kvalitet našeg budućeg života na ovoj planeti.

Prema tome, suočavamo se s važnom transformacijom koja se već odigrava i koja će nastaviti da se odigrava, ako ništa drugo, onda kao hitna reakcija na klimatske promjene, na dolazeći kraj naftne ere i nestašicu osnovnih prirodnih resursa. Nadam se da je ovo, bar donekle, i reakcija naše duše. Želim da vidim kako ohrabrujemo jedni druge u praktičnim aktivnostima koje će osloboditi naše vrijeme i prostor i omogućiti nam da podarimo jedni drugima nekoliko različitih vremena, više kvaliteta i više prostora za slobodu, jer te riječi u mom jeziku imaju isti koren. Ovih dana, Jacques Ranciere, francuski filozof, obilazi zemlje bivše Jugoslavije. On vjeruje da u ovoj eri naglašene nejednakosti, ljudi ne treba da čekaju emancipaciju koja je rezultat globalnog procesa ili radikalnog prodora. Emancipacija, po riječima Jacquesa Rancierea, postaje prava kada se u okviru jednog vremena pojavi nekoliko vremena. To je pretpostavljena jednakost koju moramo SAMI AKTIVIRATI, razumijevanjem, riječima i djelom.

Vezano za tekst Lewisa Mumforda The Pentagon of Power (1970).

108

www.expeditio.org/benefit-living

The Media Ira Zorko

s I write this blog, the newspapers in Slovenia are again full of news on political corruption scandals, sexual abuse in church and school institutions, the collapse of the health insurance system, and inhuman treatment of Slovene, and above all foreign workers. The Mayor of our capital is collecting »donations« from major investors in return for the licence to build. Is it anything better at your place, in Montenegro?

A

At the same time, in the evening, I'm reading an outstanding masterpiece by a Hungarian poet and thinker, Bela Hamvas, who says that apart from one or two occasions, when his own life was concerned, he never read papers at all. I read them every day and I must confess I always feel defeated, for this is about my life, too.

numerous intimate decisions. Everything I am talking about is closely linked to the Benefit Living concept. It is a concept that is very difficult to grasp, and perhaps this is the reason why there are so many interpretations of it, and probably understandings as well.

Cultural Creatives is a term coined by sociologist Paul H. Ray and psychologist Sherry Ruth Anderson to describe a large segment in Western society that has recently developed beyond the standard paradigm of Modernists versus Traditionalists or Conservatists.

In our family we somehow managed to tame the TV. We covered it with a piece of African cloth, just as if it were a bird cage. We only unveil it, if we see there is something worth watching on the programme. Like in a theatre. Sometimes it remains unnoticed for days, and on a rainy day we lit a fire by its covered presence.

Today we've done it again.

- love of nature and deep caring about its preservation, and its natural balance.

If television needs to be watched from afar, the fire attracts us to come closer, as close as possible to the sparkles and flames, the salamanders. And sometimes, for a fraction of moment in perfect presence, and in direct proximity of enchanted children, I get a feeling that I can really see them. Or just feel, that there is no redoubling in their presence. There is none of that something, which Laurie Anderson on her famous first disc articulated as: » This is the Time.

And this is the record of the Time.«

- being active themselves as well ( e.g. cradle2cradle principal)

Do not be discouraged by these beginnings. The new paradigm of living and our attitude towards ecology, the eco-logical handling of our lives and the environment only gradually comes into being, touching upon every dimension of our being, and requiring

- see spirituality as an important aspect of life, but worry about religious fundamentalism

CORNUCOOPIA

- strong awareness of the planet-wide issues (i.e. global warming, poverty, overpopulation, etc.) and a desire to see more action on them

- willingness to pay higher taxes or spend more money for goods if that money went to improving the environment - heavy emphasis on the importance of developing and maintaining relationships - heavy emphasis on the importance of helping others and developing their unique gifts - volunteer with one or more good causes - intense interest in spiritual and psychological development

- desire equity for women/men in business, life and politics

109

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

- concern and support of the wellbeing( oa. freedom ) of all women and children

- dislike the emphasis of modern cultures on "making it" and "success", on consuming and making money

- want politics and government to spend more money on education, community programs and the support of a more ecologically sustainable future

- like people, places and things that are different or exotic

- are unhappy with the left and right in politics - optimism towards the future - want to be involved in creating a new and better way of life - are concerned with big business and the means they use to generate profits, including destroying the environment and exploiting poorer countries - unlikely to overspend or be in heavy debt

110

If you can provide ten positive answers to the above bullet points, then, according to both researchers, you are already a part of this new, though hidden to the media, global sub-culture. Its critical mass, necessary for any social change in animal and human communities, has long been surpassed. Half a century ago, a handful of modernists in Paris, London, New York and other urban centres of the Western world, managed to create, through arts and new media, the world we now live in. According to one theory, today it is precisely the mass media, with their biases, political and economic advertising, that are the main hindrance to a more spontaneous and evolutionary social change.

www.expeditio.org/benefit-living

Auto-mobilisation Ira Zorko

»Urban expansion, overcrowded roads during rushhours, and motorways flooded with endless chains of lorries, may bewilder an occasional viewer. The current form of capitalism, spinning around a family house and a car, production by order and free global market had a globalising effect on the city; the moto of the present time – mobility - of goods, capital, even people – has become dominant over all other issues. Everything needs to be in constant circulation. This is the result of the development of capitalism, giving rise to monstruous infrastructure that has a detrimental effect on cities, turning them into road junctions.« (Vincent Doumayrou, Le Monde diplomatique, April 2010) Several times during my last visit to Podgorica, the conversation between my hosts tuched upon the construction of motorways, and its related problems. I am well familiar with this topic. In the 1990's, I was one of the co-fouders, together with other colleagues-arhitects, of the »Odprti krog« group, the Open Circle. The Open Circle was a civil society initiative who among other goals advocated for alternative motorways and a more comprehensive approach towards all forms of traffic in Slovenia. We argued that the government needs to prepare and present to the public at least three different development scenarios, before adopting the final motorways programme (the non-active scenario, foreseeing the continution of the situation as it was at that time, the progressive model of emphasised growth, and the scenario of ecological, sustainable urbanisation and use of space).

Of course we ourselves were in favor of this last one, for it was clear already at that time, what devastating effects the existing trends in traffic and urbanisation had. Only on the basis of the evaluation of all three scenarios should the government adopt a lond-term spatial strategy. For the selected model, it would then draft a comprehensive traffic policy, giving due attention to all asepcts of transport. Such strategic documents and analysis would then serve as a starting point for detailed decision-making on tracks and size of eventual new traffic routes. We ademantly defended quality, dense urbanisation models of mixed use, enabling easy access to work, residence and education within reach on foot or by bike, or serviced by public transport systems.

CORNUCOOPIA

The Odprti krog also argued that the key issue is ACCESSABILITY and not mobility. However, almost all our efforts at that time were in vain. Those were the times when the whole civil-engineering industry, influential individuals, experts, businessmen and politicians were only interested in motorways, for political, international, social and economic reasons.

That motorways, and the accompanying overwhelming investments also enabled personal gains while causing massive debts to the company, can be seen today, when numerous scandals on cartel agreements are poping up to the surface, as well as costs exceeding by billions of Euros the intially foreseen amounts. Now that we are faced with the global cirsis and practical consequences of such partial approaches, now, that people are spending hundreds of hours in traffic jams, each of them is slowly beginning to understand, that progress is not a now-way road that enables driving at an ever higher speed.

Thus a few days ago the main news in the newspaper and on TV was that the EU is threatening to bestow huge financial sanctions upon Slovenia for having exceeded the alowed trash-hold of dust particles in our cities! Also, for the first time the results have been published of a study, according to which 200 people per year die in Ljubljana because of polluted air! And for the first time ever, the main cause of such pollution is mentioned – the personal vehicles traffic! Slovenia is today holding the unfortunate first place in Europe in the number of land kilometres covered by its inhabitants!!! and the third place in the price the individual has to pay for his/her mobility in space!!! When it comes to comprehensive and sustainable dealing with transport and traffic policy, Slovenia can serve as a negative example, that Montenegro should not repeat. In particualr, because it is not so exposed internationally as Slovenia is, with its strategic position between the Alps and the Mediterranean, between North and South, Eastern and Western Europe.

Traffic cannot be regulated by building new roads.

Again an old rule turned out to be true: that those who sow roads, shall reap traffic. Before constructing the motorways, people in Montenegro should first aks

111

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

themselves, how they want to spend the following years of their lives or the lives of their children: in constant movement, in traffic jams and in the car, or rather walking through a park along a shady and lively road, on a bike along an alley of trees, on the train or in a comfortable bus, talking or reading a book or newspaper, perhaps even in the shade of the tree in front of their house, where they live and perhaps also – work?

In order to achieve sustainable traffic regulation, we need to think thoroughly about the dwelling patterns, logistics, use and quality of ambience, that would reduce the dependence on a personal car to the minimum. A pattern, that would allow for accessability for pedestrians, safe mass use of bicycles for short distances, and an alternative – ecologically and economically efficient, low priced, comfortable public transport. A motorway is an urban elemtn of such scale and dimensions, that it turns into its own opposite. Instead of a road that should serve as a link, it turns into a cutting line, dividing the landscape through which it sears.

As such, the motorway stands as a symbol of a extreme situation in a civilisation, representing a pardox of progress, a Pirrhic victory of the modern era perspective, a perspective that has replaced the meditation vertical of gothic transcendence for the speed of searching of the illusionary and unreachable point on the extreme horizon of the planet. We are speaking about collective fascination with progress, about the approach, that cannot, does not wish to, or is unable to look back on the consequnces of its own actions, so it is no wonder that this view has been used by the great film masters. Let us just remember the introduction sequence to Paris Texas by Vim Wenders, or the concluding sequnces from Solaris by Andrej Tarkovski, or Odissey 2000 by Stanley Kubric.

Once we become aware of all that, it becomes clearer and more logical to think, while discussing the possible motorways and their consequences in Montenegro, at the same time about the quality of possible slow or slower life, about potentials of existing network of smaller roads and pathways, closer to the poetics of a field track, as described by Heidegger in his notorious little book. Such reflexions should not cause problems to Montenegrins. By miracle, I have found in my computer a letter that I wrote on this subject nine (!) years ago to Svetlana Racanović for the Cetinje Biannual in 2002, and later also to Igor Rakčevič. And over these nine years, my dear friend has managed to bring some of his dreams to reality!

112

----------------------------------------------------------------------From the letter on the occasion of preparations for the Cetinje Biannual in 2002: “I understand the forthcoming Cetinje Biannual as an attempt how to achieve a restoration of a fuller, richer life everywhere, not only in Montenegro. I do believe, that in the case where an individual or a community manages to create, learn or experience something beautiful, this will make it easier for other individuals or communities.

The three working groups that we have created (art, architecture and education) potentially represent a cultural whole, while the forth one (civil society) may enable, that each of them fulfils its special, personal or professional character, and (just like language) becomes accessible and open on the pathway of life of each individual or community. Together with my colleagues from the Open Circle, we have been working for more than ten years on the research and development of architectural language and natural space, that can be found in deeper meanings of words that we use in our daily lives. Our method is based on possibility to create a field of communication in the real space of the local community.

When leaving, I briefly mentioned to you an idea which I had on the way, though now that I am reading in the MobilArt about the “Chain of research” and “Art Souvenir”, I see that something similar is about to be brought to life. Then this idea of mine could serve as a complement. It is about developing and reviving possible alternative routes, footpaths or ways of moving through space, with which we could bring together the abandoned or forgotten rural and urban natural or built spaces, thus helping to preserve and revive the broader cultural space.

According to the first impression, this cultural space is incredibly rich and fairly abandoned, which in a strange twist of logic also means – preserved. From the five-year fight with the national plan for the construction of motorways in Slovenia we can presume, that interested parties will only exert pressure on certain locations in the country (a text by an “expert” published in the “Putovanja” information magazine that we have received on the meeting as PR material, already goes along those lines, speaking about quantity building along the most quality sections on the coast), which they will want to connect with rapid movement systems, such as motorways (which were already presented in Cetinje as one plausible future possibility).

www.expeditio.org/benefit-living

This global logic of creating centres makes the space inbetween marginal, or even „annuls“ it both temporaly and spatialy. Montenegro is not a country of huge transit routes, that is why it could be easier for her to apply wisdom and avoid the dangerous extremes in this direction. Fractal geometry teaches us that the size of the land or the length of the coast depends on the scale, through which we observe it. Which means that by adding quality to the relationship, one might increase its quantity. Through slower movement and hightened attention, time too is reinvented. It comes out from the place with which it is merged and where it is accumulated.

My concrete proposal would be to organise a short joint trip through a specific region in Montenegro in a less conventional way, following lesser tracks with different interested people, preparing meetings along the way with people who live there, and who would be willing to give shelter and food, share a poem, join in a conversation or projection.

Perhaps we could go on foot from Podgorica along one of the rivers (Morača or Cijevna) to the lake of Skadar, and then to the lowest part of the landscape to Rijeka Crnojeviča, Cetinje, Njeguš on Lovčen.

The unusual in all this would be the understanding, that this trip is a kind of innovative pilgrimage where the road, time and events on it are the ones who give the meaning to the final goal. Milan Kundera in his Immortality writes about how modern Man exchanged his footpaths for motorways, only to find his entire life changing into a distance between point A and point B, which needs to be covered as quickly and with as little trouble as possible. So, our goal would not be to cover the distance between A and B as quickly as possible, but to discover, experience and learn along the way as much as possible.

Some of the possible topics to be dealt with along the way: - The poetry of Njegoš and physical space of Montenegro - The ancient and modern meanings of pilgrimages - Time and Space as one - The meaning of water, money and language in the landscape (tradition and future) - Alternatives in agriculture (Perma(nent) (agri)culture) and ways of living (Eco-villages global network) in the world and in Montenegro - How and why to graft fruit trees along the footpaths Long­term goals would lie in the research and development of alternative paths and footpaths, that would enable both the local people and the visitors: - to develop a deeper sense of time and duration in space, - to bring together the existing smaller settlements and houses with their surroundings and larger towns, to develop local economy (oikos-nomos) and to prevent their decay and depopulation - to gradually revive the forgotten locations I hope this will be of some assistance to you. Regards, Ira”

Goals: Short­term - to exchange experience and learn from one another in real time and space - to feel the roots of past through geography and history, to be able to sense possible future through the present moment - to meet new people who might later continue to work on the vision of alternative networks, pathways and roads

CORNUCOOPIA

113

novi sloj kreativne gradnje i planiranja

Kevan Trott, Mike Reynolds and an Earthship Crew Ira Zorko

n the beginning of this summer Kevan Trott (UK) visited our atelier. Kevan is a Chartered Surveyor and Chartered Environmentalist who owns the first Earthship home in Europe with official planning commission approval. It was built in Normandy, France in April 2007 by Kevan, Mike Reynolds and an Earthship Crew from Taos. The design was modified for a European climate and is seen as the Euro Model which has been used in Holland and Scotland. The French earthship is being used as a rental property http://www.earthship-france.com. Kevan responded to the invitation of the Art Center http://www.artcenterslovenia.org/html/eng/news_as_eng.html which we are helping to design on the Austrian, Hungarian and Slovenian border to plan an Earthship - a radical sustainable housing.

I

After building his own.

Kevan has supervised the construction of a number of earthships in Europe and provided consultancy on projects throughout Europe and runs earthships Europe, http://www.earthshipseurope.com/, a design and consultancy service.Read more about the father of the earthship concept Mike Reynolds in the biography below and more about earthship on: www.earthshipseurope.com, earthship.org

MIKE REYNOLDS: BIOGRAPHICAL SKETCH The charisma of earthships as structures surely has a great deal to do with their creator, the »missionary, maverick, revolutionary, bad boy of architecture«, Michael E Reynolds. Mike Reynolds has been evolving designs for earthships for more than 30 years in New Mexico and has the driven vision of a true pioneer. That vision has had a long history of flying in the face of

114

convention, not helped, he remarks, by the fact that he is »building buildings out of garbage (and) running sewage through the living room«. this is the kind of straight talking style that is characteristic of Mike Reynolds and has earned him numerous friends as well as the inevitable opposition you might also expect.

Indeed, he is a veteran of run-ins with the authorities.

He graduated in architecture from the University of Cincinnati in 1969 and at that time was already thinking about how architecture could better respond to the

environmental challenges facing it. The main driver at the outset was a from of disgust at the amount of waste that was being created in society; »waste« that could instead be reused to good effect – to make buildings with, for example. So he started creating structures out of rubbish – mainly bottles and steel cans – before later experimentation with rubber tyres.

The thermal mass concept became obviously pertinent as the fuel crises of the early 1970's hit the USA and the long term security of supply of fossil fuels began to be regarded as a serious issue. So the home that did not require heating from fossil fuel sources became more of a sought after goal and th evolution of the earthship began and kept going until it became the fully integrated – but still evolving – building concept it is today.

Mike Reynolds sees the earthship as an essentially organic unit; a »water producing, heat producing, food producing organism that coexists with and sustains the human organism« and one that can also evolve new systems on an individual dwelling basis. He therefore

www.expeditio.org/benefit-living

feels that the design has resilience in terms of being capable of adaptation to suit particular circumstances.

Clearly he is not a »typical architect«, if such a thing exists, but Mike Reynolds is also not even what you could call a desk based architect. He claims to love few

things more than pounding tyres – a highly labour intensive process of packing earth densely into the tyres that will from the basic structure of earthships – and he is out onsite for more than he is sat behind a desk. He is as much – if not more – of a practitioner as he is an architect and in fact he has shunned the title of his profession, preferring instead to call himself a biotect. However, it could be claimed that it is the other way around and that the title of architect has, in fact, shunned Mike Reynolds as he was forced to give up his licence in New Mexico in 2000 due to a series of run-ins with the New Mexico Board of Examiners for Architects.

of concentrated energy capable of inspiring audiences at talks and volunteers on building sites who came to see what all the fuss was about. »Mike Reynolds is a kind of outlaw, and he's angry.« wrote Henry Shukman in the Observer. Why is he so angry? Mainly because he feels too little is being done to promote zero carbon, self-sufficient buildings, and to remedy man's brutality to his environment. »The certain uncertainty staring at us in the future should be considered extreme steps to protect the people from water, food and energy shortages,« he says. »this would involve opening doors in building regulations to allow buildings to emerge that take care of people regardless of whether conventional public utilities are available or not. Earthships can make it so more people can simply survive in an uncertain future but if introduced in a large way soon enough, they can change the future.”

But Mike Reynolds seems to have more important things on his mind. »While other people and professionals may take this further in different ways« he says, »we're right now planting the seeds, and, if humanity is to survive, they will have to do something like this.« He is obsessive and indefatigable, a livewire

CORNUCOOPIA

115

www.expeditio.org/beneďŹ t-living