EXPEDITIO Godinje
expeditio
godinje 2004
Izdaje: EXPEDITIO, Kotor Centar za održivi prostorni razvoj www.expeditio.org expeditio@cg.yu 082302520, 302521 Fotografije, crteži, skice, planovi, 3D, GIS: EXPEDITIO i učesnici radionice Dizajn i priprema za štampu: EXPEDITIO Naslovna: ©2005 expeditio
Publikacija štampana sredstvima Ministarstva kulture i medija Crne Gore
02 EXPEDITIO 04 Arhitektonske radionice kao model za istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa Crne Gore I Arhitektonska radionica Godinje 2004 05 Organizacija i učesnici 06 Opis projekta – polazišta i ciljevi 07 Metodologija i aktivnosti 08 Aktivnosti II Godinje 013 Skadarsko jezero 016 Crmnica 018 Godinje - Istorijski podaci 020 Godinje – opis sela 021 Šire okruženje nekad i sad 022 Grupacija Lekovića III Analize i istraživanja 025 Podaci o pojedinačnim objektima - Baza podataka u GIS-u 026 Analiza cjeline – grupacija Lekovića • Hronologija • Javne komunikacije • Prolazi i podzemne veze 030 Analiza kuće • Tipologija kuća 033 Karakteristični elementi 038 Dvori Balšića
IV Valorizacija i smjernice 041 Mogućnosti za razvoj vinogradarskog turizma, Vesna Maraš 042 Valorizacija 045 SWOT analiza 046 Uslovi, principi, smjernice, Intervencije, Konkretne aktivnosti 049 Literatura
godinje 2004
expeditio
Sadržaj
01
expeditio
godinje 2004
02
EXPEDITIO
Misija Podsticanje održivog prostornog razvoja kao i unaprijeđenje urbanih i ruralnih sredina u Srbiji i Crnoj Gori kroz djelovanje u oblastima arhitekture, urbanizma, prostornog planiranja, zaštite životne sredine i razvoja civilnog sektora. Sektori >>> Kulturno nasljeđe >>> Održiva arhitektura >>> Prostorno planiranje >>> Civilni sektor
EXPEDITIO je nevladino i neprofitno udruženje sa sjedištem u Kotoru. EXPEDITIO je organizacija osnovana 1997. godine od strane šest studenata završne godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu, sa ciljem unaprijeđenja arhitektonskog i vizuelnog okruženja na teritoriji Srbije i Crne Gore.
Od juna 2003. godine EXPEDITIO obavlja i funkciju Regionalnog Centra Javnog zastupanja (RAC), čiji je cilj unaprijeđenje odnosa između nevladinog, poslovnog i državnog sektora. Vizija Kvalitetan prostor za ljepši život.
Djelatnosti U cilju ostvarivanja vizije i misije, EXPEDITIO obavlja slijedeće djelatnosti u oblasti arhitekture i dizajna, urbanizma, prostornog planiranja, vizuelnih umjetnosti, kulture i javnog zastupanja:
> Promoviše principe održivog razvoja i savremenih tendencija u oblasti arhitekture, urbanizma i prostornog planiranja; > Promoviše vrijednosti i značaj, te ukazuje na probleme stvorenog i prirodnog okruženja; > Identifikuje probleme, promoviše i učestvuje u pronalaženju rješenja devastiranih i ugroženih lokaliteta (konkretnim projektima- istraživanja, studije,
radionice...); > Promoviše ekološke principe u graditeljstvu (ekološka kuća, eko-turizam,...); > Organizuje naučne, stručne i istraživačke projekte u okviru svojih djelatnosti; > Publikuje štampani i elektronski materijal u oblastima svoje djelatnosti; > Ostvaruje saradnju sa Univerzitetima, stručnim udruženjima i drugim organizacijama, iz javnog, privrednog i neprofitnog / NVO sektora u Crnoj Gori i inostranstvu koje se bave srodnim djelatnostima; > Povezuje državni, privredni i NVO sektor kao i građane radi bolje međusobne saradnje; > Unaprijeđuje rad nevladinog sektora, pomaže u razvoju i povećanju kapaciteta nevladinih organizacija; > Organizuje treninge za sticanje vještina i znanja iz oblasti organizacionog razvoja, sprovođenja efi-
kasnih kampanja javnog zastupanja, međusektorske saradnje kao i u drugim oblastima od interesa za održiv i uspješan rad pripadnika vladinog, nevladinog i privrednog sektora; > Pruža konsultantske usluge predstavnicima nevladinih organizacija, državnih organa i institucija i privrednih subjekata; > Sprovodi monitoring; > Kreira i ažurira baze podataka o nevladinim organizacijama, državnim organima i institucijama na lokalnom i republičkom nivou, medijima i dona-
godinje 2004
expeditio
03
torima; > Pruža pomoć i savjete nevladinim organizacijama i drugim zainteresovanim licima za pripremu, implementaciju i evaluaciju programa, projekata i inicijativa u skladu sa zahtjevima domaćih i stranih donatora; > Pruža usluge u oblastima svoje djelatnosti u cilju održivosti organizacije; > Sprovodi sve ostale djelatnosti vezane za ostvarivanje vizije i misije organizacije; / Izvod iz Statuta EXPEDITIO /
expeditio
godinje 2004
04
Ruralno nasljeđe u Crnoj Gori i problem njegove valorizacije Arhitektonske radionice kao model za istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa Crne Gore
Ruralno nasljeđe u Crnoj Gori još uvjek nije valorizovano na pravi način. Rijetki su primjeri pojedinačnih objekata ruralnog graditeljstva koji su zakonom zaštićeni, tj. upisani u Registar spomenika kulture. Međutim, nijedno selo kao cjelina nije zaštićeno. Neke cjeline su samo prepoznate kao vrijedne od strane stručnjaka službe zaštite spomenika kulture ali većinom nisu detaljnije
i sistematski istraživane. Još uvjek, sem kod manjeg broja lokalnih zajednica i rijetkih pojedinaca, ne postoji razvijena svijest o vrijednostima ruralnog nasljeđa. Ono još uvjek nije prepoznato kao jedan od potencijala za razvoj sredine. Sem spomeničkih, istorijskih i arhitetonskih vrijednosti koje ovo nasljeđe svakako posjeduje nisu prepoznate ni njegove ekonomske, finansijske i dr. vrijednosti koje mogu biti važan elemenat za razvoj sredine.
Cilj ovog projekta je bio da se arhitektonske radionice ponude kao model za istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa Crne Gore, sa akcentom na edukaciju učesnika, studenata arhitekture i definisanje konkretnih smjernica.
Organizatori: • EXPEDITIO • NVU GODINJE Vrijeme trajanja projekta: 14.maj - 23.maj 2004. god. Mjesto: Godinje, Skadarsko jezero Koordinatori projekta: • Miško Leković, NVU GODINJE • Aleksandra Kapetanović, EXPEDITIO Organizacija: • Tatjana Rajić, EXPEDITIO • Biljana Gligorić, EXPEDITIO Saradnici: • Zorica Tomanović, Građevinski fakultet Podgorica, EXPEDITIO
Učesnici: • Vladimir Cvejić, student V godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu • Snežana Ćuruvija, student III godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu • Sandra Drašković, student IV godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu • Luka Kukrić, student II godine Arhitektonsko-građevinskog fakulteta u Banjaluci • Milica Lopičić, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu • Ivan Obradović, apsolvent na Arhitek-
godinje 2004
expeditio
I ARHITEKTONSKA RADIONICA GODINJE 2004
05
tonskom fakultetu u Beogradu • Mina Stanković, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu • Milica Tanasijević, student IV godine Arhitektonskog fakulteta u Beogradu • Jovana Timotijević, apsolvent na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu Gosti, predavači • Darko Saveljić, Centar za zaštitu i proučavanje ptica, Republički zavod za zaštitu prirode, Podgorica • Dr Vesna Maraš, Biotehnički institut Podgorica Sponzor projekta Fresh & Co, NEXT, Podgorica
Volonterski doprinos EXPEDITIO NVU GODINJE
expeditio
godinje 2004
06
Polazište i ciljevi
Selo Godinje na Skadarskom jezeru jedno je od najvrijednijih i najatraktivnijih ruralnih cjelina u Crnoj Gori. Kao takvo ono je prepoznato i od strane stručnih službi koje se bave zaštitom kulturnog nasljeđa, ali nije bilo detaljnije istraživano. Za selo nije postojala ni tehnička dokumentacija, kao ni planovi ili smjernice za njegovu zaštitu i razvoj.
Potencijale ovog prostora prepoznala je lokalna zajednica, i u Godinju je aktivno nevladino udruženje NVU GODINJE koje je već pokrenulo aktivnosti na revitalizaciji sela. Da bi se ovaj proces nastavio na kvalitetan način članovi udrženja su bili svjesni da je Godinju neophodno pristupiti kao ruralnoj cjelini od izuzetnog
značaja i poštovati principe i metodologiju rada na zaštiti i revitalizaciji ovako vrijednih cjelina. Prvi korak u ovom procesu je svakako trebalo biti prikupljanje podataka, izrada dokumentacije, analize i smjernice koje bi poslužile kao neophodna podloga za sve dalje aktivnosti na revitalizaciji i rekonsturukciji sela. Na inicijativu NVU GODINJE pozvana je nevladina organizacija EXPEDITIO, zbog prethodnih iskustava na sličnim projektima u Perastu i seoskim cjelinama Grblja, da u okviru arhitektonske radionice sprovede potrebna istraživanja u Godinju. Saradnja između ove dvije organizacije počela je 2003. godine kada su članovi EXPEDITIO učestvovali u akciji čišćenja sela, organizovanoj od strane NVU GODINJE, i kada se i ideja o organizovanju arhitektonske radionice javila.
Ciljevi projekta su bili: • da se podigne nivo svijesti o vrijednostima i potencijalima Godinja, i ruralnog nasljeđa uopšte • da se ova arhitektonska radionica iskoristi kao pilot projekat za arhitektonsko istraživanje i valorizaciju ruralnog nasljeđa, i posluži kao primjer za druga sela na Skadarskom jezeru i u Crnoj Gori • da se državnim institucijama ponudi materijal u kome će se naći podaci neophodni za valorizaciju Godinja i smjernice za njegovu zaštitu i razvoj • da se učesnici škole upoznaju sa savremenom metodologijom rada na valorizaciji ruralnog graditeljstva i steknu znanja o tradicionalnoj arhitekturi • izrada arhitektonske dokumentacije i baze podataka, i na taj način stvaranje neophodne podloge za sve dalje aktivnosti na revitalizaciji i rekonsturukciji sela.
Priprema radionice Prije početka radionice, u pripremnoj fazi, uspostavljeni su kontakti sa pojedincima i institucijama. O ciljevima i planiranim aktivnostima radionice upoznati su: Ministarstvo kulture Republike Crne Gore, Republički zavod za zaštitu spomenika kulture Cetinje, Građevinski fakultet Odsjek za arhitekturu Podgorica. Katastarsku podlogu Godinja, u digitalnom obliku, dobili smo iz Direkcije za nekretnine iz Podgorice. To je bila jedina podloga Godinja koja je postojala. Prikupljena je literatura koja se sa istorijskog i kulturnog aspekta odnosila na područje Skadar-
skog jezera i Godinja, kao i stručna literatura koja obrađuje problematiku tradicionalnog graditeljstva i njegovu zaštitu. Sem toga konsultovane su i važeće međunarodne konvencije i povelje koje se odnose na ruralno nasljeđe, koje je usvojio CIAV – Internacionalni komitet za vernakularnu arhitekturu, kao i različiti primjeri istraživanja i djelovanja u ovoj oblasti iz inostranstva Rad na terenu obavljao se kroz slijedeće faze: I faza prikupljanje podataka • prikupljanje dokumentacije i podataka o istoriji i razvoju Godinja (literatura, stare razglednice, fo-
tografije) • prikupljanje i bilježenje usmene tradicije, razgovor sa mještanima (priče, legende, ....) • izrada kartona za bazu podataka, za svaki objekat u selu • izrada foto dokumentacije • obilasci sela i okolnih lokaliteta II faza izrada tehničke dokumentacije • Detaljno arhitektonsko snimanje: - Dvori Balšića - Grupacija pored Balšića • Izrada plana sela (identifikovanje objekata, javne komunikacije, krovovi) • Izrada baze podataka u GIS-u
III faza analize i istraživanja • selo u kontekstu šireg okruženja • selo: položaj, struktura, razvoj, odbrambeni sistem • identifikacija pojedinačnih objekata • analiza tipične kuće, tipologija kuća • karakteristični elementi • dvori Balšića IV faza valorizacija i smjernice • Valorizacija • SWOT analiza • Uslovi, principi, smjernice • Intervencije • Konkretne aktivnosti
godinje 2004
Metodologija i aktivnosti
expeditio
07
expeditio
godinje 2004
08
Aktivnosti
je Darko Saveljić iz nevladine organizacije „Centar za zaštitu i proučavanje ptica“ iz Podgorice. Prezentaciju o vinogradarskom potencijalu Godinja održala je Dr Vesna Maraš sa Biotehničkog instituta iz Podgorice. Posjetili su nas i: Drago Leković iz NVO «Dani Skadarskog jezera», Istraživački tim „Minart“ iz Pule, članovi NVO «Skadarsko jezero»
Prateće aktivnosti Prezentacije, diskusije Tokom radionice organizovane su posjete eksperata, predavanja i diskusije o različitim aspektima i potencijalima za razvoj sela. Prezentaciju o prirodnim vrijednostima i potencijalima Skadarskog jezera održao
Studijski izlet Sa ciljem upoznavanja šireg okruženja Godinja organizovan je i jednodnevni studijski izlet po Skadarskom jezeru. Tom prilikom posjetili smo ruralne cjeline Dodoši i Žabljak Crnojevića, veoma korisne zbog komparacije sa Godinjem, kao i ostrva Lesendro i Grmožur.
Akcija čišćenja Godinja Paralelno sa arhitektonskim snimanjem i istraživanjima u nedjelju 15. maja 2004. bila je organizovana akcija čišćenja Godinja. U rasčišćavanju su učestvovali volonteri iz NVU Godinje, članovi NVO Green Home, NVO Skadarsko jezero i Regionalnog ekološkog centra Podgorica (REC) kao i učesnici arhitektonske radionice. Prezentacija projekta Posljednjeg dana radionice, u subotu 22. maja, u 19:00 na Godinjskom gumnu, je bila organizovana prezentacija rezultata radionice. Učesnici radionice su pripremili power point prezentaciju o rezultatima rada na terenu. Na prezentaciju su bili pozvani kako mještani Godinja tako i svi koji su bili zainteresovani za ovu temu. Prezentacija je bila dobro posjećena i primljena.
godinje 2004
Rezultati projekta • Nakon završetka radionice pripremljen je izvještaj koji je uz foto dokumentaciju postavljen na web sajtu Expeditio www.expeditio.org, i na web sajtu NVO Godinje www.godinje.cg.yu • Sav prikupljeni materijal učesnici radionice su, uz pomoć koordinatora, obradili i pripremili za prezentujaciju u publikaciji i na CD-u.
expeditio
09
Jedan od ciljeva ovog projekta bio je i da se stvori podloga neophodna za sve slijedeće aktivnosti usmjerene ka revitalizaciji sela, kao i moguće slijedeće arhitektonske radionice koje bi se bavile nekom od tema kao što su na primjer studije i predlozi revitalizacije i restauracije sela ili radni kampovi restauracije na konkretnim lokacijama. Zahvalnost za pomoć pri realizaciji projekta dugujemo: Fresh & Co, Beograd Direkciji za nekretnine, Podgorica Građevinskom fakultetu, Podgorica Darku Saveljiću Vesni Maraš Vasiliju Buškoviću Zoranu Mrdaku svim učesnicima, volonterima, mještanima i posebno porodici Leković
expeditio
010
godinje 2004
godinje 2004
expeditio
011
expeditio
godinje 2004
012
Skadarsko jezero
Skadarsko jezero je, sa površinom koja varira između 370 i 540 km², najveće jezero na Balkanu. Nalazi se na jugoistoku Crne Gore, na 6-9 metara nadmorske visine. Prosječna dubina je 5-6 metara, a najniži djelovi jezera nalaze se ispod nivoa mora čineći kriptodepresiju. Najveća je dubina u podvodnim izvorima koji se ovdje zovu “oka”, od kojih je najpoznatije Raduš sa dubinom većom od 60 metara. Južna obala jezera je razuđena, strma i kamenita, sa mnoštvom malih ostrva, rtova i zaliva, za razliku od sjeverne, koja čini blagi pad Zetske ravnice, sa plav nim livadama i tršćacima. Posebnu vrijednost jezera predstavlja izuzetan spoj prirodnog ambijenta i kulturnog pejzaža. Među slo-
jevima bogatog kulturnog nasljeđa nalaze se brojni arheološki lokaliteti, sakralna arhitektura, fortifikacije i ruralne cjeline. Od posebnog su značaja srednjevjekovni manastiri građeni na ostrvima. U Godinjskom zalivu Lučici nalazi se ostrvo Grmožur, na kojem su još vidljivi ostaci utvrđenja sa zatvorskim kompleksom, podignutim za vrijeme turskih osvajanja sredinom XIX vijeka, a na kom se gnijezde rijetke ptičje vrste. Skadarsko jezero proglašeno je nacionalnim parkom 1983. godine, a 1995. upisano je u Ramsarsku listu kao močvara od međunarodnog značaja, u prvom redu zbog ptica. Od 2001. godine usvaja-
godinje 2004
expeditio
njem Prostornog plana od strane Skupštine Republike 013 Crne Gore na jezeru je zabranjena svaka vrsta lova na ptice. Registrovano je 281 ptičjih vrsta, a broj ptica koje zimuju na jezeru 1999. godine prešao je cifru od 250.000. Sve ovo čini ga jednim od najvećih i najznačajnijih zimovališta ptica u Evropi. Najznačajnije ptičje vrste na Skadarskom jezeru su njegove gnjezdarice: kudravi pelikan (Pelecanus crispus), fendak (Phalacrocorax
pygmeus), gak (Nycticorax nycticorax), žuta čaplja (Ardeola ralloides), ušatka (Podiceps cristatus), velika bijela čaplja (Egretta alba), siva čaplja (Ardea cinerea), mišar (Buteo buteo), bukavac (Botaurus stellaris), vranac (Phalacrocorax carbo), bjelobrada cigra (Chlidonias hybrida). Posmatranje ptica (birdwatching) zadnjih godina privlači na jezero turiste iz cijelog svijeta. Jezero je poznato i kao stanište mnogih ribljih vrsta od kojih su ekonomski najznačajnije: šaran, ukljeva i klijen. U proljeće i ljeto zastupljene su i morske vrste (kubla, jegulja i skakavica) koje u jezero ulaze kroz rijeku Bojanu.
expeditio
014
godinje 2004
godinje 2004
expeditio
015
expeditio
godinje 2004
016
Crmnica
Oblik Crmnička nahija ili Crmnica pojavljuje se još u XII vijeku u Ljetopisu popa Dukljanina. Najpouzdanija pretpostavka o nastanku imena Crmnica, govori da je ova oblast dobila ime po crvenom zemljištu koje je po njoj veoma rasprostranjeno, ili po rijeci Crmnica čije su vode poslije velikih kiša postajale cvene zbog tog zemljišta. Danas se u Crmnici nalaze 22 sela, koja su prepoznatljiva jer su u velikoj mjeri zadržala originalnu strukturu sa karakterističnom tradicionalnom arhitekturom. Graditeljsko nasljeđe Crmnice je veoma bogato, i sem ruralnih cjelina posebnu vrijednost predstavljaju brojni manastiri, crkve i tvrđave iz različitih perioda istorije. Crmnica je ipak najpoznatija kao vinogradarski i vinarski kraj. Neki tragovi govore da su još stari Rimljani ovdje gajili vinovu lozu, ali svoju ekspanziju vinarska
Za vrijeme turskih osvajanja, koja su započela sredinom XIV vijeka i trajala 500 godina, Crna Gora je svedena na četiri oblasti ili nahije: Katunsku, Riječku, Lješansku i Crmničku. Crmnička nahija ili Crmnica, kako se danas zove, najjužnija je od ovih oblasti i prostire se od južnih obala Skadarskog jezera sve do planina Sozine i Pepića koje ovu oblast odvajaju od mora.
proizvodnja doživjela je za vrijeme vladavine dinastije Petrovića u XIX vijeku. Kasnije, za vrijeme prvog i drugog Svjetskog rata, proizvodnja naglo opada, da bi svoj preporod doživjela tek prije nekoliko godina. Prirodni i privredni potencijali Crmnice su ogromni, a najviše zbog neposrednog izlaza na Skadarsko jezero i blizine Jadranskog mora, bogate istorije, graditeljskog nasljeđa i sačuvane tradicije.
Karta plemena Boljevići
godinje 2004
expeditio
017
Godinje se nalazi u jugoistočnom dijelu Crne Gore, na samoj obali Skadarskog jezera, u srcu crmničkog vinogorja. Izuzetno prirodno okruženje, bogata prošlost i autentična arhitektura, čine ovo selo jedinstvenim, i možda jednim od najatraktivnijih u Crnoj Gori.
Godinje
expeditio
godinje 2004
ovdje godi i tako selo dobi ime.” Ovo predanje je zasnovano na istorijskim činjenicama. • Drugo predanje kaže da je Godinje tako nazvano zato što je život u njemu bio pogodan u svakom pogledu, pa je od riječi pogodan – godan nastalo ime Godinje.
018
• Prije više od hiljadu godina u Godinju su živjeli monasi i kaluđeri, koji su obrađivali velike komplekse vinograda, proizvodili vino viskog kvaliteta i smještali ga u posebnim podrumima koji i danas postoje. • U istorijskim izvorima Godinje se prvi put pominje 1242. godine, kada ga kralj Vladislav daje vranjinskom manastiru. O tome u svom zapisu govori pop Jovo Leković: “Selo Godinje u vrijeme vladavine Nemanjića bilo je crkvena svojina, kao i mnoga druga sela u Crmnici. Svojim gramatom kralj
Istorijski podaci • Toponim “Godinje” po legendi potiče još od vremena Svetog Jovana Vladimira (X vijek). Predanje kaže: “Knez Vladimir vraćajući se iz boja sa Vizantijcima, na padinama planine Rumije, kao pobjednik svrati sa vojskom u ovo pitomo selo da se osvježi i odmori. Tu mu je prijalo. Izjavi da mu
Vladislav dariva manastiru Vranjini selo Godinje, kraljica Jelena Krnjice, kralj Milutin Limljane, Stefan Uroš III Brčele i Orahovo, a Stefan Dušan Trnovo.” • U povelji kralja Milutina iz 1296. godine selo se pominje kao dio starog naselja Poluždrebica Štitare. • U srednjovjekovnom razdoblju Crmnički kraj je
morao imati značajnu ulogu. Teritorijom Boljevića, kao sastavnim dijelom zetske države upravljali su Vojislavljevići, Nemanjići, Balšići i Crnojevići. Na ostrvima i po obodu Skadarskog jezera Balšići i Crnojevići su podizali zadužbine i mauzoleje, dvorove i ljetnjikovce. Tako je Balša III, sa majkom Jelenom, boravio u svom ljetnjikovcu u Godinju novembra 1408. godine. • Ovo selo se pominje i u povelji Ivana Crnojevića (1482. godine) u vezi sa granicama sela Orahova. Nalazimo ga i u kotorskim sudsko-notarskim knjigama u kojima se pominje Aleksa Petrović iz Godinja, kao i u turskim defterima iz 1521. i 1523. godine. Kasnije, Godinje se javlja u dokumentima iz 1454., 1469. i 1527. godine.
• Više od četiri vijeka selo je bilo na granici između Turske carevine i Crne Gore. Granica se protezala vrhovima brda iznad zaseoka Lekovići i poljem ispod sela preko mjesta zvanog Kuta. Turska vojska se 1786. godine ulogorila na Virskom polju i pod Godinjem. Iako su ga napadali i spaljivali, nisu nikada uspjeli da osvoje Godinje.
preko 3000 čokota loze u vinogradima i proizvodilo najmanje 1500 l vina godišnje.
• 1846-47. su bile sušne i nerodne godine. Glad je harala na sve strane. Ovo teško stanje koristio je skadarski Osman paša da podmićuje gladno stanovništvo, dijelio je žito i druge darove svima koji su dolazili u Skadar. Uslijed toga je 1847. godine izbila buna pod vođstvom Markiše Plamenca u Crmnici koju je Vladika Petar II pokušao da umiri. Ova buna je ugušena, a Turci su da bi se zaštitili podigli utvrđenja na Vranjini, Lesendru i Grmožuru. Da bi pari-
• U poslijeratnom periodu veliki broj Godinjana napušta selo u potrazi za poslom ili zbog školovanja. Jedan dio njih je otišao u inostranstvo, dok su se drugi preselili u Podgoricu, Beograd i druge gradove u Srbiji i Crnoj Gori.
rali turskim utvrđenjima, Crnogorci su podigli svoja na Viru i Panduricu u Godinju. • Po oslobođenju od Turaka stanovništvo se intenzivno bavi vinogradarstvom, povrtarstvom, ribolovom i stočarstvom. Glavni proizvod bilo je nadaleko čuveno godinjsko vino vrhunskog kvaliteta. O tome je pisao i engleski novinar Telman i u jednom izvještaju za engleske novine 1878. godine kaže: “Tu se rađa vino za bogove.” U Godinju je osnovana i prva zemljoradnička zadruga 1911. godine. Sredinom XX vijeka u prosjeku svako domaćinstvo je imalo
godinje 2004
expeditio
• U trinaestojulskom ustanku 1941. godine borbom za oslobođenje Virpazara započela je i borba protiv fašizma, sve do konačnog oslobođenja. U ovom ustanku učestvovalo je 19 Lekovića
019
• Aprila 1979. godine Godinje je pretrpjelo velika
oštećenja uslijed jakog zemljotresa. Tom prilikom je selo skoro potpuno napušteno, tako da danas ima svega četiri stalna stanovnika. Manji broj porodica povremeno ili često posjećuje selo, a neki od njih žele i da se vrate i da ponovo ožive selo. Neke interesantne istorijske činjenice • 1902. godine u Beogradu, crmničko vino dobilo je visoko priznanje. Vino iz Godinja su izložili Joko Ilijin Leković, Andrija Nikov Perazić i Đuro Krstov Leković. Njima je pripala visoka novčana nagrada za koju su svaki od njih mogli da kupe po tri vola. • Đuro Krstov Leković je 1912. godine u Marselju u
Francuskoj dobio zlatnu medalju za visok kvalitet pića, njegovu boju i ukus. • Milena Nikova Leković je bila znamenitost Godinja. Ona je kao djevojka, ćerka Mitra Delibašića, barjaktara crnogorskog učestvovala na izboru Mis Evrope 1907. godine u Londonu. Po naređenju kralja Nikole Petrovića dva člana internog žirija, Mitar Martinović i Lazar Sočica, znameniti Crnogorci, obišli su sve krajeve i odabrali parove-dvije najljepše djevojke i dva naočita muškarca. Sve su opremili crnogorskom narodnom nošnjom i uputili u Englesku. Milenu su tražili mnogi značajni prosci, plemići sa raznih dvorova širom Evrope, ali ona je odabrala kršnog Godinjanina Nika Šutova Lekovića.
expeditio
godinje 2004
020
Opis sela
„Osnovni elementi društvenog života u plemenu sastoje se od porodice, roda i bratstva. Nekoliko srodnih porodica čine rod, a nekoliko srodnih rodova bratstvo. Nekoliko bratstava čine selo, a jedno ili više sela pleme.“ Poslije zemljotresa 1979. godine selo je dobilo još jednu novu cjelinu. U tom periodu izgrađeno je dosta novih kuća u nižem dijelu, uz put koji vodi obalom jezera od Virpazara ka Ostrosu, grupisanih oko uzvišenja Gorice. Veći dio kuća u starim grupacijama tada je napušten.
Selo Godinje nalazi se u dnu godinjskog zaliva Lučice. Selo, koje se sastoji od četiri grupacije, udaljeno je od obale jezera i nalazi se na visini od približno 300 metara iznad nivoa jezera. Posjed, ili atar, sela obuhvata širu površinu iznad naselja, pa sve do same obale jezera. Uz obalu jezera, na plodnom zaravnjenom tlu nalazili su se pašnjaci i polja žitarica, na većoj visini,
prateći morfologiju terena, bili su vinogradi, dok su se u neposrednoj blizini naselja nalazile bašte oivičene vinogradima. Dalje iznad naselja, na padinama, takođe su se pružale terase vinograda. Selo Godinje čine četiri zaseoka, grupacije - ili bratstveničke mahale: Lekovići, Perazići, Velovići i Nikači.
U Godinju postoje ostaci devet mlinova na potoku Mlištica koji je po njima dobio ime (mlin-štica). Mlinovi su bili zadužbine pojedinih porodica, poneki i više njih. Danas su mlinovi napušteni i oronuli, a već odavno su izgubili svoju pravu funkciju, ali stoje kao svjedoci nekada aktivnog i bogatog života u Godinju.
U Godinju postoje četiri gumna, po jedno u grupacijama Nikača i Perazića i dva u grupaciji Lekovića. Gumno se sastoji od okruglog podijuma prečnika do 8 m koji je popločan kamenim pločama i oivičen kamenim zidom visine oko 60 cm i širine do 40 cm. Obično je građeno na isturenim djelovima ili manjim uzvišenjima gdje je veća cirkulacija vazduha. Služilo je za vršenje žitarica (odvajanje jestivog dijela od slame), ali i kao mjesto za okupljanje i jedna od naj-
bitnijih javnih površina u selu. Za vrijeme veselja i svečanosti na gumnu su se okupljali Godinjani uz tradicionalne pjesme i igre. Od četiri crkve, koliko ih je nekada bilo u Godinju, do danas je očivana samo jedna. To je crkva Sv. Nikole koja se nalazi pored godinjskog groblja. Izgrađena je početkom XVIII vijeka kada je crkva Sv. Jovana Bogoslova počela da se ruši zbog nestabilnog terena. Za crkvu Sv. Jovana Bogoslova smatra se da je najstarija i da potiče čak iz VII vijeka. Danas su od nje ostale samo urušene zidine. Od srednjevjekovnog manastira Sv. Ćekle, u čijem posjedu su nekada bili svi godinjski vinogradi, danas se mogu uočiti tek temelji. Crkvu Sv. Save podigli su Godinjani u prvoj polovini XIX vijeka na Gorici, ali su je Turci ubrzo srušili. Više nije obnavljana, a na njenom mjestu je danas spomenik Godinjanima palim u borbama protiv osvajača.
Godinje nekad i sad sa aspekta namjene površina i proizvodnih potencijala Na karti namjene površina šireg okruženja Godinja, iz perioda kada su ovi prostori bili na vrhuncu privrednog razvoja, može se uočiti da su najveće površine bile pod vinogradima i baštama oivičenim vinogradima. Danas, površine pod aktivnim vinogradima čine manje od 10% ranije zauzetih površina. Uz obalu jezera, na plodnom zaravnjenom tlu nalazili su se pašnjaci i polja žitarica. Na većoj visini, prateći morfologiju terena, bili su vinogradi, dok su se u neposrednoj blizini naselja, na prostoru između Lekovića i Nikača nalazile bašte oivičene vinogradima, iz kojih se stanovništvo snabdijevalo povrćem za svakodnevne potrebe. Dalje iznad naselja, na padinama, takođe su se pružale terase vinograda. Ovakva namjena površina ukazuje na velike proizvodne potencijale i privredni značaj ovih prostora, naročito za vinogradarstvo koje u ovim krajevima ima bogatu tradiciju. Danas postoje uglavnom ostaci ovakvog uređenja, a samo na manjim djelovima, proizvodnja je i dalje prisutna. Održavanje aktivnih obradivih površina, vinograda i bašta otežano je bujnom vegetacijom koja prekriva napuštena imanja. Pravi potencijali ovih prostora skriveni su pod samoniklom vegetacijom i čekaju trenutak ponovnog aktiviranja.
godinje 2004
expeditio
021
expeditio
godinje 2004 Danas u zaseoku ima oko 60 kuća, ali veći dio je napušten sredinom prošlog vijeka, što je uslovila migracija stanovništva prema gradskim sredinama i, tada, loši uslovi za život. Ovaj trend je posebno nastavljen poslije zemljotresa 1979. godine kada su stanovnici od sredstava dobijenih za rekonstrukciju starih kuća napravili nove u godinjskom polju ili u gradovima. Sada je aktivno svega desetak kuća u zaseoku Lekovići.
022
Grupacija Leković Zaselak Lekovići počeo je da se formira početkom XVII vijeka, dolaskom rodonačelnika bratstva Lekovića u Godinje. Kuće su se najprije gradile oko ljetnjikovca
Balšića, za koji se smatra da je podignut krajem XIV vijeka. Ta grupacija i danas zauzima centralni dio zaseoka i smatra se za najstariji očuvani dio Godinja. Zaselak se kasnije širio po stjenovitim kosinama iznad i ispod ovog centralnog dijela. Cio prostor naselja danas se sastoji iz nizova objekata, koji se razvijaju iznad odnosno ispod niza sa dvorima Balšića kao inicijalnim objektom.
U zaseoku postoje dva gumna. Veće gumno koje se nalazi na samom ulazu u zaseok, rekonstruisano je 2004. godine, ali ne zbog svoje praktične funkcije, već zbog velikog simboličkog značaja za seosku zajednicu. Od gumna polaze tri podužne komunikacije, paralelne izohipsama terena, koje prostor Godinja dijele na gornju, srednju i donju „malu“. Sve ove tri komunikacije izlaze na potok, na kome se nalaze
mlinovi i „točkovi“. “Točak” je naziv za izvor, a nasto je od riječi “točiti” jer se na njemu točila voda koja se koristila u domaćinstvu, ili čak zbog mlinova koji su u blizini građeni. U zaseoku postoji Gornji i Donji točak. Donji točak je aktivan preko cijele godine i ne presuše ga ni najtoplija ljeta, tako da Godinjani i posjetioci uvijek mogu na njemu naći osvježenje.
godinje 2004
expeditio
023
expeditio
024
godinje 2004
Baza podataka u GISu
godinje 2004
expeditio
Formiranje baze podataka o Godinju predstavljalo je početnu fazu radionice. Ovakva baza podataka neophodna je osnova za sve dalje aktivnosti, bilo u pogledu istraživanja, izrade planova ili predloga intervencija u ovom značajnom istorijsko-ambijentalnom tkivu. Za svaki pojedinačni objekat u Godinju prikupljeni su, uz prateću foto dokumentaciju i skice, podaci koji su unošeni u bazu: istorijat, vlasništvo, stanje u kome se objekat nalazi, konstrukcija, primijenjeni materijali, enterijer, karakteristični detalji, intervencije na objektu, vrijednosti i negativnosti.
Baza podataka izrađena je u GIS-u (Geografskom Informacionom Sistemu) - programu koji predstavlja najsavremeniji način obrade i korišćenja podataka. GIS kombinuje slojeve informacija o nekom mjestu da bi nam omogućio bolje razumijevanje i analizu tog mjesta. Svi podaci koji se unose u bazu (tekstovi, fotografije, crteži, skice) u direktnoj su relaciji sa mapom – tj. prostorno su određeni. GIS nam omogućava i prostornu analizu podataka kao i automatsko formiranje mapa na osnovu bilo kog željenog kriterijuma u eventualnoj analizi objekata (po kriterijumu hronologije, boniteta, vrste konstrukcije,…).Ova faza, kao i cjelokupna radionica, trebalo
025
bi da predstavlja model za sve buduće aktivnosti u procesu valorizacije i zaštite kako ruralnih cjelina tako i nepokretnog nasljeđa uopšte.
expeditio
026
godinje 2004
Analize i istraživanja grupacija Leković
“udaljeniji” od Balšića, to su objekti koji mu pripadaju mlađi. Ovakva pretpostavka razvoja naselja nalazi potvrdu u nekadašnjim uslovima života na ovim prostorima. Nasljednici jednog posjeda su, ili vršili intervencije na objektu, (nadogradnja, pregrađivanje) i na taj način dobijali, potreban životni prostor, ili su na slobodnom prostoru, započinjali izgradnju novog objekta, koji je tokom vremena prerastao u novi niz objekata.
Hronologija Najstariji dio Godinja sigurno predstavljaju kuće Balšića, odakle je započet razvoj naselja. U središnjem dijelu naselja sa obije zabatne strane Balšića, nizali su se novi objekti svojim zabatnim stranama, sve dok nije popunjen prostor do potoka. Vremenom dolazi
do pregrađivanja objekata u nizu i nadogradnje po visini. Slijedeća faza u razvoju obuhvata podizanje novih nizova iznad i ispod već postojećeg formiranog oko Balšića. Ovdje se uočava izvjesna pravilnost u razvoju Godinja: cio prostor naselja se sastoji iz nizova objekata, koji se razvijaju iznad odnosno ispod niza sa dvorima Balšića kao inicijalnim objektom. U svakom nizu postoji inicijalni objekat kao najstariji. Što je niz
Tipologija objekata takođe ide u prilog ovakvoj pretpostavci formiranja nizova, jer svi tipovi imaju pune zabatne zidove, a otvori se javljaju na prednjoj i zadnjoj strani objekata (sa izuzetkom ugaonih objekata). Pojedini objekti sa posebnom namjenom, kao što su mlinovi, nastali su nezavisno od naselja, i datiraju iz najranijih vremena života na ovim prostorima.
Organizacija javnih komunikacija Današnji izgled javnih komunikacija u direktnoj je vezi sa razvojem sela i izvjesnim pravilnostima koje su utvrđene pri analizi razvoja sela. Prvi objekti koji su nastali proširuju se oslanjanjem novih objekata bočno, na zabatne zidove postojećih. Tako su nastale horizontalno razvijene grupacije objekata, sa sljemenima paralelnim izohipsama terena, koje ukazuju na razvoj sela od gumna prema potoku, odnosno izvorima na jugozapadu. Ispred tako nastalih grupacija, logično je postavljanje javnih komunikacija, koje u odnosu na prostor naselja imaju karakter podužnih veza. Na karti se može uočiti da od gumna polaze tri podužne komunikacije, pravca sjeveroistok-jugoza-
pad, koje prostor Godinja dijele na gornju, srednju i donju „malu“. One se mogu smatrati glavnim komunikacijama zbog njihovih dimenzija i uloge da povežu naselje sa izvorima. Sve tri “glavne” komunikacije, izlaze na potok, duž koga postoji staza, kojom je izvršeno poprečno povezivanje glavnih komunikacija i tako zaokruženo kretanje u naselju. Osim poprečne veze duž potoka, javljaju se i druge, manje poprečne veze kojima se međusobno povezuju glavne podužne komunikacije, a čija je uloga bolja poprečna povezanost cijelog naselja. Sve poprečne komunikacije kao i djelovi podužnih, kojima se savladavaju veće visinske razlike, izrađene
godinje 2004
expeditio
027
su kao sistem kamenih stepenica i podesta. Na nekim segmentima se očuvala ta originalna kamena obrada, dok je na drugima zamijenjena betonskim rampama i stepenicama.
expeditio
028
godinje 2004
Prolazi i veze Prema sjećanju lokalnog stanovništva, objekti su u svojim prizemnim djelovima – preko prostora konoba, međusobno bili povezani. Svrha ovih prolaza, formiranje „tajnih“ komunikacija pomoću kojih je, prilikom napada Turaka, stanovništvo skriveno u konobama bilo međusobno povezano i moglo da stigne do izvora vode, a da ne bude primijećeno. Konoba, kao najzaštićeniji dio objekta sa masivnim svodom i zidovima, i kao prostor gdje je čuvana hrana za cijelu godinu, bila je najpogodnija za skrivanje porodica i odbranu. Na ovaj način, stanovništvo je moglo dugo da odolijeva napadima. Prilikom prikupljanja podataka o objektima, nije bilo dovoljno informacija na osnovu kojih bi se mogao rekonstruisati položaj i pružanje „tajnih“ prolaza. Između pojedinih objekata i danas postoje prolazi, ali
to su samo fragmenti sistema prolaza koji je možda nekada postojao. Pri razmatranju hronologije nastanka objekata, uočen je razvoj u vidu nizova objekata koji se pružaju paralelno izohipsama terena prema potoku. Pretpostavka je da su konobe objekata u jednom nizu bile međusobno povezane, a da je veza između nizova objekata na različitim kotama postojala samo
na određenim mjestima. Najstariji niz formiran je nadovezivanjem objekata na dvore Balšića i predstavlja najinteresantniji dio Godinja za istraživanje. Snimanjem konoba objekata ovog niza, nisu pronađeni dokazi o postojanju njihove povezanosti, ali pravac oslanjanja svodova, koji je kod većine upravan na pad terena, ostavlja mogućnost bočnog povezivanja konoba. Nedostatak dokaza o tajnim prolazima, najvjerovatnije je posljedica rekonstrukcija i pregrađivanja, koje su slijedile nakon podjele imovine, ili poslije zemljotresa kada su sprovedene značajne intervencije na nekim objektima. Kod većine objekata, za koje se smatra da pripadaju najstarijoj fazi izgradnje sela, uočeno je postojanje portela, posebno izrađenih otvora u svodovima
konoba, kojima se ostvaruje direktna veza stambenog dijela i konobe. Ovakva veza bila je neophodna naročito prilikom napada, tokom kojih su se preko nje dostavljale namirnice, jer je spoljašnja veza sa konobom bila nesigurna. Takođe, mogla je da služi i kao odstupnica muškarcima koji su ostajali da se bore. Portele su pravougaonog oblika i uvijek su postavljene paralelno sa pravcem oslanjanja svoda. U sklopu pojedinih portela, postoje ostaci veoma strmog
stepeništa od nekoliko gazišta, koliko se može izraditi u kamenoj masi svoda. Na određenim mjestima, portele su imale takav položaj da su mogle biti i veza između dvije visinski smaknute konobe, što inicira pretpostavku o ulozi portela u sistemu tajnih prolaza, kao veze između nizova objekata na različitim visinskim kotama – poprečne veze. Na priloženoj karti, dat je položaj utvrđenih prolaza, portela i zazidanih otvora, za koje se pretpostavlja da su bile portele, što je samo početak istraživanja povezanosti konoba međusobno i sa stambenim dijelom.
godinje 2004
expeditio
029
expeditio
godinje 2004
030
Analiza kuće
kuća predstavljala je kod potomaka neku vrstu spomena na pretka graditelja. Pored uticaja sa primorja, na izgradnju kuća uticao je i odlazak Crmničana „u svijet“, koji su po povratku najveći dio zarade trošili za izgradnju i uređenje svojih domova“ (V. Boljević-Vuleković, Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore) Ako želimo da pravilno posmatramo i razumijemo položaj i razvoj objekata u Godinju moramo u obzir uzeti prirodno-društveni kontekst u kom su se formirali primarni prostori. Stambeni objekti u Godinju grupišu se i horizontalno razvijaju i šire duž glavnih komunikacijskih pravaca koji prate izohipse terena na granici krečnjačkih stijena. Ulaz u stambeni dio kuće, ili ulaz u konobu, postavlja se direktno sa ulice ili preko dvorišta, dok se prozori nalaze na suprotnim fasadama od onih na kojima se nalazi ulaz, osim u
„Kuća je osnovna jedinica naselja. Za kuću se kaže i dom, a u starije vrijeme, posebno pri prebrojavanju, pod kućom se podrazumijevao i dim, odnosno ognjište, ili verige.“ Kuće u Boljevićima i Godinju, kao i druge u Crmnici, spadaju među najljepše u Crnoj Gori. Crmničani su mnogo držali do lijepe kuće, što bi se moglo pripisati kultu predaka. Novosagrađena ili obnovljena
slučajevima kada kuće imaju dograđene spratove. Jedan od bitinh faktora koji je uticao na razvoj više karakterističnih elemenata kuće bio je svakako odbrambeni. Pojava puškarnica u blizini ulaza, male dimenzije i pomenuta dispozicija otvora, portele koje su povezivale konobe sa stambenim dijelom kuće i na kraju mogući “tajni“ prolazi između konoba, su neki od njih. Najkarakterističniji elemenat godinjske, i crmničke, kuće su voltovi – zasvedeni poluotvoreni prostori koji su postavljeni u nivou prizemlja upravno na glavnu fasadu kuće. Iznad voltova se nalaze terase sa sjedalima ili sjednicama preko kojih se ulazilo u kuću. Kuće su pokrivene dvovodnim krovom uglavnom sa sljemenom paralelnim izohipsama terena. Primijećena je pojava i sljemena upravnog na izohipse terena, što svjedoči o rastu i širenju naselja vertikalno i podjeli vlasništva nad istim kućama i parcelama.
Konstrukcija, materijali Zid nastaje slaganjem tesanog ili pritesanog kamena koji se povezuju krečnim malterom, a u starije vrijeme i tzv. korosanom koji je bio mješavina gline i kreča. Otvori oko vrata i prozora obrađivani su gredama od tesanog kamena. Tamo gdje je to bilo moguće korišćena je prirodna stijena i kao zid i kao temelj objekta. Primijećena je upotreba svodne konstrukcije u konobama, ravne drvene tavanice iznad ostalih etaža i drvenog krova sa pokrivačem od kanalice (tigle) sa kamenom za ukrućenje od vjetra (stare tehnike građenja). U enterijeru dominiraju kamen i malter, drvene daske kao obloga podova i drveni krovni ili tavanični elementi. Otpornost kamena i prolaznost drveta krase unutrašnje ambijente kuća.
1. zid - kamen 2. svod iznad konobe – kamen 3. međuspratne tavanice - drvo 4. voltovi sa terasom i sjedalima iznad – kamen 5. stepenište – kamen 6. dvovodni krov – drvena konstrukcija, pokrivač kanalica sa kamenom Organizacija prostora Sastavni dio kuće je dvorište koje se još zove i obor, zajedničko ili ograđeno, preko kojeg se ulazi u kuću.
Neke kuće, u zavisnosti od položaja u grupaciji, imaju i po dva dvorišta - „gornji i donji obor“. Iz dvorišta se kamenim stepenicama izlazi na terasu iznad voltova. Terasa na kojoj se nalaze izdignuta sjedala je popločana i preko nje se ulazi u stambeni dio kuće. U izvorima se pominje da su „neke kuće ranije umjesto voltova imale drvene čardake“ . Prvonastala prostorija koja je ujedno i svjedok vremena nastanka pojedinih kuća ili grupacija kuća jeste konoba. Stambeni dio se nalazio na višim spratovima, dok je konoba služila za smještaj vina, namirnica i opreme i praktično je bila neka vrsta ekonomskoprivrednog dijela kuće. Karakteristično je za crmničke kuće da su konobe najčešće zasvedene kamenim svo-
dovima. Konoba nema nikakve otvore osim ulaznog portala koji je svojom dimenzijom omogućavao unos velikih bačvi za vino. Prostorije u kojima se čuvalo vino nisu nikada služile istovremeno i za smeštaj stoke. Iz tih razloga konobama se dodaju voltovi – poluotvoreni prostori posebnih namjena, takođe sa svodnom konstrukcijoma, ali najčešće upravnom na pravac pružanja svoda konobe. Iznad voltova se u nivou prvog sprata kuće nalazi terasa. Debljina kamena ili čak ukopavanje u stijene koje su bile jedan od zidova omogućilo je optimalno ujednačenu temperaturu za skladištenje vina i namirnica. Jedna od pretpodstavki jeste i ta da je konoba bila najbolje čuvan dio kuće i da je služila za evakuaciju, odbranu od neprijatelja,
godinje 2004
expeditio
povezivanje susjednih kuća itd. Unutar svake konobe 031 nalazila se portela koja je vertikalno povezivala stambeni dio kuće sa konobom. Dopremanje vode sa izvora u vrijeme napada po predanju takodje se vršilo komunikacijama kroz konobe. Stambeni dio se nalazio iznad konobe. Dnevni boravak smješten je na prvoj etaži kuće, a podijeljen je na dio za boravak i kužinu (kuhinju) sa ognjištem i pepelnicima. Noćni dio se nalazi na istom nivou ili se
smješta na sprat (kod razvijenijih tipova kuće) i sadrži nekoliko soba u zavisnosti od veličine kuće, brojnosti familije ili imućnosti domaćinstva. U potkrovlju se nalazi petar (tavan) koji je u nekim kućama preuređen za spavaći prostor. Na nekim kućama primijećen je i tavan sa sistemom otvora za provjetravanje koji je vjerovatno služio za sušenje kukuruza ili ostalih namirnica.
expeditio
032
godinje 2004
Tip 2a
Tip 2
Tip 1
Tip 3
Karakteristični elementi Eksterijer • Niše-panjege • Konzolni kameni ispusti • Otvori: vrata, prozori • Puškarnice • Otvori za ventilaciju Enterijer • Ognjište • Niše-panjege • Pepeljak-pepelnik
godinje 2004
expeditio
033
expeditio
godinje 2004
različitih svakodnevno potrebnih predmeta, alata, odjeće, hrane i dr. U najvećem broju slučajeva panjege su pravougaone, sa proporcijom približno kvardatu, dimenzija 40-50 x 40-70 cm, dubine 25-45 cm. Kao posebni slučajevi javljaju se: - panjege sa trougaonim završetkom, kada je gornji dio završen pomoću dvije kamene ploče - polukružno završene panjege, sa četvrtinom kalote u gornjem dijelu
034
Panjege mogu biti zidane na dva načina: sa okvirom, od kamenih ploča debljina oko 10-15 cm ili jednostavnom obradom otvora samo kvaderima iz sloga zida. Ovaj drugi slučaj je manje zastupljen i odlikuje se nepravilnim ivicama i manjim dimenzijama. Kada se koriste kamene ploče najčešće su gornji i donji element okvira od jednog kamena, dok se na
Niše (panjege) Kao jedan od najučestalijih elemenata u kućama javljaju se - niše ili panjege. To su otvori u zidu koji su elemenat karakterištičan za sve kraške krajeve. Panjege se najčešće nalaze u unutrašnjosti kuće ali ih ima i spolja na fasadama. One su služile za odlaganje
bočnim stranama nekada nalaze od 1-2 kamena. Visina postavljanja panjega varira ali je to najčešće 90110 cm. U zavisnosti od obrade zida i panjege mogu ostati bez završnog sloja ili prekrivene malterom, zajedno sa površinom zida. Kao poseban tip, sa specifičnom namjenom, javljaju se panjege za vodu koje služe za držanje “vedra” u kome je stajala voda. Ove panjege su najčešće postavljene na fasadi sa desne strane ulaza, na visini od oko 130-150cm. Sem ovih spoljašnjih koje su služile za pranje na ulazu, postoje i unutrašnje za pitku vodu i vodu za kuvanje. Sem panjega postoje i manji otvori u zidu dimenzija 8-15 x 12-20, dubine 15-25 cm koji su nastali tako što je jednostavno ispušten jedan kamen iz sloga, ili su nekada obrađene sa dvije tigle kao kod ventila-
godinje 2004
cionih otvora. Namjena ovih manjih otvora nije sa sigurnošću poznata. Otvori za ventilaciju
35), dok su puškarnice bez kamenih ploča niže, čak i do 10-12 cm.
Na nekim kućama u Godinju se mogu vidjeti posebne konstrukcije otvora koji se nalaze u jednom nizu ispod krovnog vijenca i vjerovatno su služili za ventilaciju kuće jer se pružaju cijelom debljinom zida. Pretpostavlja se da su tavanski prostori u kućama na kojima postoje ovakvi otvori korišćeni kao spremišta za posebnu vrstu namirnica ili kao sušare.
Sa unutrašnje strane zida otvori za puškarnice se šire, formirajući tako oblik trapeza u osnovi, da bi omogućili pomjeranje čovjeka sa puškom lijevodesno, kako bi pokrio što veći ugao. Ovaj ugao, zbog konstruktivnih razloga iznosi oko 40°, pa su zato puškarnice na maksimalnoj međusobnoj udaljenosti od oko 1.20 m.
Ovi otvori su oformljeni od dva komada kanalice ili “tigle” koji su postavljeni iznad jednog reda kamena zida, tako da formiraju vrstu poluobličastog otvora
sa nadvišenim lukom. Dubina ovih otvora je cijelom deblijinom zida oko 42-60 cm, širina oko 20, a visina 15-17 cm. Otvori su postavljeni u nizu sa osovinskim razmakom između 60-80 cm. Slične konstrukcije se mogu naći i u unutrašnjosti kuća ali njihova funkcija nije sa sigurnošću poznata. Puškarnice Zbog potrebe za odbranom od neprijatelja, skoro svaka kuća u selu ima puškarnice, male otvore u zidu kroz koje se može gađati puškom bez opasnosti. Postoji nekoliko različitih vrsta puškarnica koje se
expeditio
prave na Godinjskim kućama, ali su razlike samo u obliku, dok im je funkcija uvijek ostala ista. Mnoge puškarnice su u novije vrijeme zazidane sa unutrašnje strane iz razloga što više nije bilo prijetnje kućama. Položaj puškarnica nam govori o najčešćim pravcima napada na kuće. Iako ih ima na skoro svim zidovima, najčešće su na strani kuće koja je okrenuta prema ulici i polju. Otvori puškarnica su najčešće obrađeni kamenim pločama, ali postoje i one koje nisu posebno obrađivane jer su pravljene kao otvori u zidovima nastali izbacivanjem jednog kamena. Širina puškarnica se kreće od 7-10 cm, a visina od 20-40 cm (najčešće
035
expeditio
godinje 2004 Ognjište
036
Ognjište, kao dio kuhinje, nalazi se najčešće u jedom uglu kuće. Ono se sastoji od samog mjesta u podu pravougaonog oblika na kome gori vatra, manipulativnog prostora oko njega, pepeljaka i drugih elemenata kao što su niše (panjege), verige, te razni pomoćni elementi koje su potrebni u jednoj kuhinji. U Godinju je primijećeno da se ognjište često nalazi sa desne strane od glavnog ulaza, ali to nije generalno pravilo. Kuhinja i ognjište se nalaze na prvom spratu kuće, iznad konobe u prizemlju, tako da i konstrukcija samog ognjišta zavisi od konstrukcije konobe. Ako je konoba zasvedena tada nije neophodno praviti dodatnu podkonstrukciju za ognjište već se ono postavlja direktno na svod, tj. na pod iznad svoda. Prostor ognjišta je
uvjek morao biti pokriven zaštitnim slojem maltera. U slučaju da je konstrukcija iznad konobe od drvenih greda tada se u jednom uglu kuće, predviđenom za kuhinju, pravi posebna podkonstrukcija koja nosi ognjište. Ta konstrukcija može biti izvedena od jednog manjeg poluobličastog ili krstastog svoda, iznad kojeg zatim dolaze svi ostali slojevi potrebni kao podloga za ognjište. Drugi način je da se podkonstrukcija od drvenih greda, sa obaveznim slojem kamena i maltera iznad, postavi na masivni kameni stub koji se
godinje 2004
postavi u konobi. Pepeljak ili pepelnik Pepeljak ili pepelnik je samo jedan dio ognjišta. To je vrsta zidne niše sa polukružnim otvorom, i formom četvrtine kalote. Funkcija pepeljaka je bilo isključivo pečenje, najčešće hleba ali vjerovatno i drugih namirnica.
037
Pepeljak se nalazi uvijek uz ognjište, ne više od 1-2 m udaljen od njega. Pepeljaci se prema položaju mogu podijeliti na one koji se nalaze u samom uglu kuće, i one koji se nalaze na zidu. Druga podjela bi se mogla izvesti na osnovu visinskog položaja, na one koji se nalaze u ravni samog poda i druge koji su podignuti iznad nivoa poda, najčešće oko 40-50 cm. Dimenzije
pepeljaka koji se nalazi na nivou poda su nešto veće od dimenzija pepeljaka koji je podignut. Podignuti pepeljaci imaju često jedan konzolno ispušteni dio u donjem dijelu. Pepeljaci koji su podignuti nerijetko imaju ispod i nišu, približno istih dimenzija, koja je služila vjerovatno za držanje drva ili možda posuđa. Ugaoni pepeljaci često imaju jednu ravnu kamenu ploču postavljenu iznad u uglu u vidu trougla, debljine 6-12 cm. Ova ploča je najvjerovatnije ima funkciju police. Skoro bez izuzetka pepeljaci su bili obrađeni malterom. Uz pepeljak se skoro uvijek nalaze i niše (jedna ili više
expeditio
njih) koje služe za čuvanje posuđa i hrane a koje se nalaze na raznim nivoima i stranama u odnosu na pepeljak. Prema priči mještana hleb u pepeljaku se pekao na sljedeći način: na dno pepeljaka se prvo sipao žar, koji bi se potom izravnao i na njega se polagala okrugla glinena ploča – “crepulja” (prethodno usijana na ognjištu). Na crepulju se tada stavljalo pripremljeno tijesto (ili neko drugo jelo), a zatim se poklapalo glinenim sudom – “sačem”. Sve to se pokrivalo žarom i tako peklo.
expeditio
godinje 2004
038
Dvori Balšića
značajni kao primjer ljetnjikovca srednjevjekovne vladarske porodice. Činjenica da je baš to mjesto izabrano za ljetnjikovac ističe vrijednost i posebnost Godinja. Pod Dvorima Balšića podrazumijevamo cjelinu koju čini više spojenih kuća nad konobama a ispred kojih se nalaze ostaci monumentalnog pristupa u nekadašnji ljetnjikovac sa ulaznim portalom. Dvori Balšića su složena cjelina, koja je u današnjem obliku nastala kao rezulat brojnih transformacija tokom vremena, i nije je jednostavno rastumačiti. U konobama i na kućama se može isčitavati hronologija nastanka, doziđivanja i pregrađivanja. Na kući u centralnom dijelu koja dominira ovom grupacijom, ali i cijelom siluetom Godinja, uočljivo je samo po vertikali ukupno pet faza razvoja. Monumentalni pristup sa stepeništem koje vodi do ulaza u Dvore Balšića, ostacima lukova i
Dvori Balšića su najprepoznatljiviji dio Godinja iz više razloga. Smatra se da je to najstarija i prvobitna cjelina ovog sela, iz koje je kasnije sve nastalo. Činjenicu da su Dvori najvrijedniji dio Godinja potvrđuje i to da nijedan dio sela, kao ovaj, nije jasno izdvojen svojim imenom, sem mlinova i „pandurice“ koji su definisani svojom namjenom. S istorijskog, kulturnog i umjetničkog aspekta oni su veoma
ulaznim portalom sa kamenom plastikom predstavlja najatraktivniju tačku Godinja. Lukovi koji su stajali iznad stepeništa kao i dio portala su urušeni, a u gornjem dijelu su vršene veće pregradnje, tako da se bez detaljnijih snimanja i istraživanja ne može u potpunosti rekonstruisati oblik i funkcija ovog zanimljivog pristupa. Monumentalni pristup ljetnjikovcu Balšića jedinstven je elemenat koji se ne pojavljuje u ostalim ruralnim cjelinama u Crnoj Gori. Na samom ulaznom portalu nalaze se elementi kamene
plastike: preplet, grb dvoglavog orla kao i manja niša. Profilacija kamenog vijenca pri osloncu lukova naročito je pažljivo obrađena i ne sreće se na drugim mjestima u Godinju. Konobe Balšića su zanimljive jer predstavljaju primjer horizontalnog širenja cjeline – udvajanjem konoba tj. dodavanjem zasvedenih prostora paralelnih postojećim. Tako se dobija prostor koji se sastoji iz dvije spojene konobe, natkrivene svodovima istog pravca pružanja. Zadnja konoba, koja je starija,
se nalazi na višoj koti od prednje, mlađe zbog pada terena. Centralni dio Dvora Balšića čine zapravo četiri spojene konobe, jedna pored druge postavljene dvije zadnje i dvije prednje, do kojih se dolazi preko monumentalnog pristupa. Ulazni portal na zadnjoj lijevoj konobi je lučni, što je jedinstven slučaj u Godinju. Ne samo ovaj lijepo obrađeni portal i logičan ugao, već i ostaci stepenica u desnom uglu, izdvajaju ovu konobu od svih ostalih pa se može pretpostaviti da je to vjerovatno bio glavni ulaz u ljetnjikovac Balšića. Iako su prolazi u svodovima, portele, prisutne u većini konoba, nijedna konoba nema ovako jasno postavljeno stepenište koje je direktno spajalo konobu sa stambenim dijelom. Još jedan zanimljiv detalj koji se pojavljuje u konobama Balšića, u prednjoj desnoj konobi, su plitki lukovi na konzolama koji se nalaze na podužnim svodnim stranama zida, i na koje se oslanja svod. Rekonstrukcija Dvora Balšića, najatraktivnijeg dijela Godinja, prva je ideja koja se nameće pri pomisli o revitalizaciji sela. U cjelom Godinju, a na Dvorima posebno, ono o čemu se mora voditi računa su intervencije koje ne smiju da dovedu do uništenja postojećih vrijednosti, pa se preporučuje saradnja i konsultacija sa stručnjacima, a sve u zajedničkom interesu očuvanja ove jedinstvene cjeline - simbola Godinja.
godinje 2004
expeditio
039
expeditio
040
godinje 2004
godinje 2004
Mogućnosti za razvoj vinogradarskog turizma u Godinju
expeditio
Značaj i uloga grožđa i vina za razvoj turizma nije mala. U studijama o razvoju turizma u turističkim prospektima treba istaći i lijepe vinogradarske pejzaže, prikazati prirodne ljepote i kulturne vrijednosti vinogorja. To bi morali znati svi oni koji se bave turističkom privredom. Turističke agencije i kulturne institucije treba da preduzmu organizovane mjere da naša vinogorja i okolna mjesta poznata po proizvodnji čuvenih vina postanu turističke atrakcije, gdje bi se naši i strani gosti mogli osjećati veoma ugodno.
041
Razvoj vinogradarskog turizma obuhvatio bi ulaganje u razvoj vinogradarskog sela Godinje - Crmnica, ulaganje u moderne turističke kataloge sa vinogradskim pejzažima, razvoj vinskog i turističkog puta Skadarskim jezerom od Virpazara do Rijeke Crnojevića, organizovanje turističke atrakcije „berba grožđa“. Selo Godinje u Crmnici ima sve predispozicije da postane pravo vinogradarsko selo sa vinogradarskim pejzažima i istorijskim spomenicima, starim vinarskim podrumima, koji datiraju još od vremena Balšića. Godinje sa svojom bogatom istorijom i dugom vinogradarsko-vinarskom tradicijom može postati jedna od interesantnih i značajnih turističkoh destinacija.
Prezentaciju svojih vinograda i vinogorja su već uradile vodeće zemlje u proizvodnji grožđa i vina (Francuska, Španija i Italija) u kojima je vinogradarstvo i vinarstvo utkano u kulturu i civilizaciju tih naroda. U ovim zemljama, u kojima je kult vina dostigao zavidne visine, organizuju se turističke ture i u pojedina poznata područja čuvenih vina, gdje se ukazuje na razne znamenitosti razvoja proizvodnje grožđa i vina kao i načina življenja ljudi u tim vinogradarskim područjima. I našim precima to nije bilo nepoznato, pa su zato znali da uživaju u vožnji od Virpazara do Rijeke Crnojevića. O svim tim ljepotama na tom putu pisali su gosti iz svih krajeva svijeta. Posebne ljetnjikovce imali su naši vladari na Rijeci Crnojevića
i tadašnji Riječki grad bio je stjecište umjetnika i svih ljubitelja prirode, grožđa i dobrog vina. Od velike koristi bi bila ulaganja i angažovanja turističkih radnika i vinogradarsko-vinarskih proizvođača u organizovanju turističke atrakcije – berbe grožđa koje se organizuju u svim čuvenim vinogorjima. Te atrakcije-svečanosti su propraćene bogatim kulturnim sadržajima, sve u cilju afirmacije vinogorja i vina. Na taj način bi i vinogradi u našim vinogorjima postali ne samo dio ekonomskog bogatstva i kulturne tradicije već i značajni objekti turističke privlačnosti. Dr Vesna Maraš, Naučni saradnik u vinogradarstvu Biotehnički institut, Podgorica
expeditio
042
godinje 2004
Valorizacija
Prije početka samog procesa, usvojeni su nivoi vrijednosti, kao neophodni instrumenti valorizacije. Nivoi po kojima je vršena valorizacija, predstavljaju sve interesne grupe građana, poređane po skali gradacije koje su na različite načine vezane za Godinje i čije je stanovište neophodno uzeti u obzir kako bi valorizacije bila kompletna lični nivo – učesnici radionice, prevashodno arhitektonsko stanovište mještani – stanovnici Godinja regionalni nivo – uža i šira okolina Godinja globalni nivo – republički, državni, internacionalni nivo ekspertski – stručna lica vrijednosti su utvrđene nakon završenih analiza na lokaciji, razgovora sa mještanima i konsultovanja
Nakon što su završena detaljna istraživanja na terenu, formirana bogata baza podataka i ustanovljen opšti presjek kroz arhitekturu, istoriju, tradiciju sela, pristupilo se procesu valorizacije. Vrednovanje je izvršeno kroz dva vremenska aspekta: zatečenog stanja, i potencijala za njegovu buduću revitalizaciju, kako u fizičkom, tako i socio-ekonomskom smislu.
raspoložive literature. One su grupisane u tri kategorije: emotivne, kulturne i socio – ekonomske vrijednosti. Svaka od utvrđenih vrijednosti na različiti način je uticala na različite interesne grupe. U tabeli, najjači uticaj obilježen je sa +++, a najslabiji sa +. Zaključci valorizacije
Sa ličnog nivoa, učesnici radionice prepoznali su veoma velike potencijale Godinja kroz sve tri kategorije vrijednosti. Sa arhitektonskog stanovišta prepoznate su veoma izražene kulturne vrijednosti (istorijske, umjetničke, arhitektonske i ambijentalnoprirodne), ali takođe i veliki potencijal funkcionalnih i ekonomskih vrijednosti, kroz razvoj, i bavljenje vinogradarstvom. Mještani, najdominantnija interesna grupa, kao najvažnije prepoznaju emotivne vrijednosti. Oni su veoma svjesni kontinuiteta tradicije, koja, kao i identitet, simboličnost i duhovnost, igra veoma važnu ulogu u njihovim životima. Prepoznavanje potencijala razvoja vinogradarstva, veoma je prisutno u svijesti mještana, i oni sa pravom očekuju pomoć u izvođenju operativnih ciljeva. Regionalni i globalni nivo interesnih grupa, nažalost, nedovoljno je upoznat sa vrijednostima i
potencijalima Godinja. Oni predstavljaju ciljnu grupu koju zanimaju, prije svega, prirodno-ambijentalne i ekonomske vrijednosti (kroz turizam i ugostiteljstvo), koje ovo područje može da ponudi. Ekspertski nivo u najvećoj mjeri prepoznaje grupu kulturnih vrijednosti, ali i mogući ekonomski aspekt, kroz razvoj vinogradarstva. Njihovo angažovanje i prisustvo u realizaciji ciljeva je od najveće važnosti, kako bi se primijenile ispravne, provjerene i savremene metode revitalizacije života u Godinju.
godinje 2004
expeditio
043
044
Potencijali / snage
Problemi i slabosti
• Povoljan položaj (blizina jezera, urbanih centara Cetinja i Podgorice, aerodroma , primorja ...) • Vinogradarstvo (tradicija, autohtona vrsta loze, povoljni prirodni uslovi) • Priroda, ambijentalne vrijednosti okruženja, pejzaž... • Prirodni resursi, zemlja, vode, vazduh, biljni i životinjski svijet... • Saobraćajne povoljnosti – blizina magistralnog puta, regionalna mreža puteva, vodeni saobraćaj • Nasljeđe – graditeljsko, pokretno, nematerijalno (tradicija, običaji , Balšići..) • Autentičnost mjesta • Mir i tišina... • Blizina nacionalnog parka Skadarsko jezero
• Mali broj stalno naseljenih stanovnika • Starosna struktura stanovništva • Inertnost • Zapuštenost- rušenje, propadanje i neodržavanje • Nepravilno odlaganje otpada • Degradirajuće zelenilo • Neadekvatno korišćenje novih materijala • Problem vlasničkih odnosa • Nedostatak planske dokumentacije i zakonske regulative • Infrastruktura – vodovod, kanalizacija, lokalne saobraćajnice • Novac/finansije • Nedovoljna informisanost šire javnosti o Godinju Prijetnje
Šanse • Vinogradarstvo (asocijacija na Godinje – Crmničko vino) • Trend ulaganja sredstava za razvoj Skadarskog jezera • Trend zainteresovanosti za nove oblike turizma (vinogradarski, ekološki, ...) • Trend finansiranja građanskih inicijativa • Svjetski trend – održivi razvoj • Ugledni pojedinci porijeklom iz Godinja
• Nepostojanje državne strategije u korišćenju potencijala • Nestabilnost regiona • Nekontrolisani turizam • Nedovoljan broj stručnjaka
godinje 2004
expeditio
SWOT analiza
045
expeditio
godinje 2004
Principi za uspješnu zaštitu i revitlizaciju 1. multidisciplinarna istraživanja, 2. intervencije u skladu sa kulturnim vrijednostima i tradicionalnim karakterom, 3. očuvanje grupacija ili cijelih naselja bolje funkcioniše od očuvanja pojedinačnih objekata, 4. kontekst i kulturni pejzaž se moraju uzeti u obzir, 5. način korišćenja i shvatanja tradicionalnih prostora mora biti u skladu sa očuvanjem naselja.
046
Smjernice za uspješnu zaštitu i revitalizaciju Uslovi za uspješnu zaštitu i revitalizaciju 1. uključenje i podrška zajednice, 2. kontinualno korišćenje, 3. redovno održavanje, 4. prava i obaveze (zajednica-pravo da održava
tradiciju; društvo-pravo da obezbijedi zakonsku, administrativnu i finansijsku podršku), 5. državni planovi i projekti (strategija razvoja regiona),
Smjernice za intervencije Intervencije ograničiti samo na neophodne (popravka, adaptacija) Sačuvati autentičnost • materijali - kamen, drvo, malter • tehnike - svodna konstrukcija, drvena konstrukcija • elementi enterijera - ognjišta, niše, pepelinci, panjege, otvori za ventilaciju,...) Očuvanje cjeline • fizička struktura naselja • arhitektonske i umjetničke vrijednosti • vizure • ambijenatalne vrijednosti • karakter cjeline
1. istraživanje i dokumentacija, dostupna baza podataka, 2. intervencije u skladu sa fizičkim i kulturnim pejzažem, 3. tradicionalne tehnike građenja,
4. zamjena materijala i djelova objekata, 5. adaptacija, 6. vidljivost promjena kroz vrijeme, 7. obuka, edukacija (konzervatora, majstora, zajednice, radi očuvanja tradicionalnih sistema gradnje, javnosti, podizanje stepena svijesti o važnosti nasljeđa, mladih kao budućih korisnika, uvođenje novih tehnologija gradnje implementiranih u staru gradnju, primjena pozitivnih primjera iz prakse).
Očuvanje objekata od posebne vrijednosti • volumen • oblik krova • obrada fasade • detalji • namještaj (škrinje, kreveti, kolijevke,...) • oprema (bačve, instrumenti,...)
Predlozi za konkretne aktivnosti
godinje 2004
• radni kampovi, radionice • formiranje i održavanje baze podataka
Vinogradarstvo • obnoviti vinograde i proizvodnju vina • pokrenuti inicajativu za izradu zakona koji bi štitili tradicionalne načine proizvodnje, kvalitet vina i omogućiti olakšice proizvođačima
Izrada planske dokumentacije • specijalan tretman Godinja u Prostornom planu Skadarskog jezera i Republike Crne Gore • izrada urbanističkog projekta
Zaštita i revitalizacija arhitektonskog nasljeđa • pokretanje procesa valorizacije, upisa u registar spomenika kulture • utvrditi mjere i plan zaštite • radovi na pojedinačnim objektima -adaptacija, revitalizacija, rekonstrukcija,
Uređenje sela i građevinski radovi • volonterske akcije čišćenja sela i degradirajućeg zelenila, • uređenje zajedničkih površina ( Gumno, Točkovi, platoi,...), • uređenje vinogradarskih površina, • infrastruktura, saobraćajne površine,
Prezentacija/popularizacija • web prezentacije, publikacije, reklamni materijal,... • postaviti informativne table (na ulasku u selo, u Virpazaru-na magistrali,...) • promovisati Godinje kao turističku destinaciju (kontaktirati turističke agencije, organizovati posjete,...)
Edukacija • edukacija vinogradara (kontaktiranje AD “Plantaže”, Podgorica i Instituta za tehnologiju • ekološka edukacija • edukacija majstora, zanatlija tradicionalnim tehnikama gradnje • edukacija stanovništva o mogućnostima valorizacije
Nastavak istraživanja • multudisciplinarna istraživanja (etnolozi, sociolozi, arhitekte, istoričari, ekonomisti, planeri,...) • stručnjaci (uključiti domaće i strane stručnjake iz oblasti zaštite spomenika kulture)
Finansije Pokušaj pronalaženja sredstava kroz: donacije, kredite, fondove, donacije pojedinaca, privredu, usluge...
expeditio
047 Razvijanje turizma • vinogradarski • kulturni • eko-turizam • sportsko-rekreaktivni Neophodni koraci: Udruživanje mještana i svih zainteresovanih radi zajedničkog planiranja i djelovanja
Saradnja sa institucijama i stručnjacima Podrška lokalnih vlasi i njeno angažovanje Akteri: Lokalno stanovništvo Turisti Državne institucije Lokalne vlasti Volonteri Potencijalni investitori
expeditio
048
godinje 2004
Literatura Skadarsko jezero, Crmnica, Godinje • Vojislav Boljević-Vuleković, Crmničko pleme Boljevići u prošlosti Crne Gore, Istorijsko-etnološka studija, Podgorica, 1995. • Andrija Jovićević, Skadarsko jezero i ribolov na njemu, Beograd, 1909. • Vlatko Ivanović, Skadarsko jezero, Podgorica 1999. • Dragan Drago Leković, Bratstvo Lekovića u crmničkom selu Godinje .... ??? • C. Marković, R. Vujičić, Spomenici kulture Crne Gore, Novi Sad-Cetinje 1997 Ruralno nasljeđe • Zoran Petrović, Selo i seoska kuća u Boki Kotorskoj, Univerzitet u Beogradu, Zbornik arhitektonskog fakulteta III knjiga, Beograd, 1957. • Spomenik CIII, SAN, Beograd 1953
• A. Freudenreich, Narod gradi na ogoljenom krasu – zapažanja, snimci i crteži arhitekata, Savezni institut za zaštitu spomenika kulture, Zagreb-Beograd, 1962. • Selo u Crnoj Gori, Radovi sa naučnog skupa, Crnogorska akademija nauka i umjetnosti i Univerzitet Crne Gore, knjiga 66, Podgorica 2004. • Dušan Vuksanović, Tradicionalna arhitektura Crne Gore i bioklimatizam, Beograd 1998. • EXPEDITIO, Zagora - ljetna škola arhitekture, Kotor 2004. • Ogar Dušanka, Ekonomske i kulturne promene u selima Tivatskog kraja posle zemljotresa 1979. godine, u Etnolog 2, Spisanie na združinito na etnolozite na Makedonija, Skopje 1992.
Istraživanja, studije, planovi • Projekat oživljavanja seoskih naselja Tivatskog zaliva, Centar za planiranje urbanog razvoja CEP, Beograd 1986. • Nacionalni park Skadarsko jezero - Mreža naselja, Institut za društveno-ekonomska istraživanja Titograd, Titograd 1987. • Nacionalni park Skadarsko jezero - Kulturno nasljeđe, Arheološka zbirka SR CG, Titograd 1987. • Prostorni plan područja posebne namjene Nacionalni park Skadarsko jezero, Republički zavod za urbanizam i projektovanje, Podgorica 1999. • Vladimir Macura, Studija obnove i revitalizacije sela u zaleđu, rađena za urbanistički plan priobalnog pojasa opštine Budva, IAUS- Institut za arhitekturu i urbanizam Srbije, Beograd 2000.
Povelje, Konvencije koje se odnose na ruralno nasljeđe • Charter on the Built Vernacular Heritage, CIAV, Madrid, Jerusalem, 1996, • Recommendation for the Protection of Built Vernacular Heritage, CIAV, Jerusalem, 1996 • Guidelines for Tourism in Vernacular Settlements, CIAV, Santorini, 2000 Primjeri • Christopher Machat, Germany, Conservation Management of the Built Vernacular Heritage • Masaru Maeno, Japan, Three Principles for the Preservation of Vernacular Architecture • Eva Hody, Vernacular Architecture in the Central Danube Region, AINova, 2001
godinje 2004
expeditio
049