Srednjevjekovni gradovi Crne Gore by Expeditio

O nama EXPEDITIO, Centar za razvoj arhitekture i brigu o nasljeđu iz Kotora, postoji od 1997. godine. Do sada smo realizovali desetak projekata i nekoliko manjih akcija u oblasti istraživanja arhitekture i graditeljskog nasljeđa. Organizacija broji oko 220 članova. Od 2003. EXPEDITIO je i Regionalni centar javnog zastupanja za Boku Kotorsku. Više o nama na sajtu : www.expeditio.org

O projektua Danas u Crnoj Gori postoji preko 50 gradova i utvrdenja iz srednjevekovnog perioda, ali je samo manji broj dostupan i poznat stanovništvu i turistima. Ovakav potencijal na tako malom prostoru je prava rijetkost. Nažalost, dosadašnje aktivnosti oko upoznavanja javnosti sa ovim velikim kuturnim, istorijskim i graditeljskim resursom nisu bile dovoljne, kao ni konkretno djelovanje na terenu koje bi ove gradove zaštitilo od daljeg propadanja. Osnovni cilj ovog projekta je prezentovanje i popularisanje SREDNJEVJEKOVNIH GRADOVA CRNE GORE kao nedovoljno poznatog dijela crnogorske baštine i prepoznavanje ovih lokaliteta kao jedinstvene i turisticki atraktivne kulturne maršrute. Kao osnova za projekat korišcena je knjiga Pavla Mijovica i Mirka Kovacevica “Gradovi i utvrdenja u Crnoj Gori”, Beograd-Ulcinj, 1975. godine. Od prof. Mirka Kovacevica smo dobili podršku za izradu ovog projekta, i saglasnost da dio materijala iz knjige i njegovog magistarskog rada koristimo kao osnovnu, polaznu dokumentaciju. Izložbu “Srednjevjekovni gradovi Crne Gore” prate i: - publikacija “Srednjevjekovni gradovima Crne Gore” - poster/mapa srednjevjekovnih gradova - web sajt www.gradovi.cg.yu Očekujemo da će ovaj projekat imati uticaja na širu javnost u procesu širenja svijesti o vrijednostima tradicije i nasljeda i mogucnostima njihovog korišcenja u cilju razvijanja eko i kulturnog turizma Crne Gore. Takodje, ocekujemo da ce ovaj projekat predstavljati zamajac u pokretanju daljih aktivnosti vezanih za aktiviranje lokaliteta Srednjevekovnih gradova Crne Gore, bilo u smislu daljeg promovisanja ili putem konretnih projekata revitalizacije.

Priprema izložbe: EXPEDITIO Centar za razvoj arhitekture i brigu o nasljeđu, Kotor, Crna Gora expeditio@cg.yu www.expeditio.org Donatori projekta: UNDP, Program za razvoj Ujedinjenih Nacija Rockefeller Brothers Fund

Fotografije: EXPEDITIO, Stevan Kordić, Miloš Stanić, Zorica Tomanović, Nikola Carević Fotografije iz magistarskog rada prof. Mirka Kovacevica «Srednjovekovni gradovi na teritoriji SR Crne Gore - Problemi postanka i razvoja odbrambene arhitekture» Crteži: Preuzeti iz knjige «Gradovi i utvrđenja u Crnoj Gori» ©2004 expeditio Zahvaljujemo se i Skupštini Republike Crne Gore koja je ovaj projekat djelimično pomogla 2002. godine, u njegovoj prvoj fazi realizacije.

Srednjevjekovni gradovi Legenda

Tip utvrđenja

utvrđeni grad

manje utvrđenje

manastirski kompleks

Očuvanost

očuvan, obnovljen

vidljivi ostaci

ruševina, malo ostataka

Dostupnost

kolski put

vodom

pješačka staza

Mapa srednjevjekovnih gradovaa

Kotor otor je jedan od srednjovjekovnih gradova u kome su se urbana struktura i kontinuitet života održali na najbolji način. Po površini koju zahvataju njegovi bedemi on je najveći srednjovjekovni grad u Crnoj Gori.

Još uvijek u nauci nije riješeno pitanje da li se današnji Kotor nalazi na mjestu antičkog Acruvium-a. Kao Dekadaron ili Dekadoron današnji Kotor se javlja kod Ravenskog geografa u IX vijeku, kada je pripadao Vizantiji. Vizantijska vladavina prisutna je, stvarno ili nominalno, sa prekidima, na ovom području sve do kraja XII vijeka. Donji Kotor su 841. godine opustošili Saraceni, što opisuje car Konstantin Porfirogenit u X vijeku kada ga naziva Dekatera. Krajem X vijeka grad je spalio car Samuilo. Kotor je ušao u sastav Duklje u drugoj polovini XI vijeka, i po vizantijskom istoričaru Skilici, kralj Mihailo je imao dvor u njemu. Šesdesetih godina XII vijeka Kotor počinje da nastupa u spoljnopolitičkim odnosima samostalno. Pod vlast Nemanjića potpao je 1186. godine, i tokom skoro dva vijeka njihove vladavine imao je veliku naklonost vladara i povlašćeni položaj u državi. Nakon Nemanjića nastupa period vladavine ugarsko-hrvatskog kralja (1371-1384) a zatim bosanskog kralja Tvrtka (1384-1391). Kratak period samostalnosti Kotora traje do 1420. godine kada se grad stavlja pod vlast Mletačke republike koja će trajati skoro četiri vijeka. Najveći prosperitet Kotor je doživio u periodu od XII do prvih decenija XV vijeka. Položaj Kotora u dnu zaliva izvanredan je za luku koja je zaklonjena od svih jakih vjetrova, pa je to najvjerovatnije bio jedan od najvažnijih razloga za nastanak prvog naselja. Na primjeru Kotora se najbolje vidi kako su do maksimuma iskorišćeni svi mogući prirodni uslovi za postavljanje grada i njegovu odbranu: položaja pored mora, dvije tekuće vode (rijeka Škurda sa juga i izvor Gurdić sa sjevera) u donjem dijelu grada, dok je gornji dio utvrđenja na vrhu nepristupačne litice brda sv. Ivan (260 m) odvojenog od masiva Lovćena dubokim rasjedom.

grad je već tada zauzimao današnju površinu, a njegov fortifikacioni sistem nastajao je postepeno u periodu od IX do XIX vijeka. Najstariji vidljivi djelovi srednjovjekovnih bedema sačuvani samo na dva mjesta u južnom dijelu grada, prema moru i kod sjevernih gradskih vrata. Ostatak bedema u priobalnom pojasu, kao i bedemi u brdu, svoj današnji izgled dobili su u mletačkom periodu.

detalj gotičkog portala sa palate Beskuća

Kotor je uglavnom zadržao urbanu matricu oformljenu u srednjem vijeku. Mreža ulica nepravilna je i vrlo razuđena. Unutar zidova nema mnogo sačuvane srednjovjekovne arhitekture prije mletačkog perioda. U najstarijoj knjizi kotorskih notara, koja obuhvata period od 1326. do 1337. godine, unutar bedema pominje se ukupno 17 crkava i samostana. Danas je sačuvano njih 6: katedrala sv. Tripuna, sv. Luka, sv. Marija od rijeke ili Koleđata, Sv. Pavle, sv. Ana i sv. Mihailo. Od profane arhitekture sačuvani su samo djelovi starijih zgrada uklopljeni u nova zdanja, i to najviše u ulici koja se pruža od sjevernih ka južnim gradskim vratima, pod samim brdom, kao i ostaci palata porodica Buća i Drago.

sjeverni dio bedema u brdu

Prema podacima iz kotorskog statuta, iz prve polovine XIV vijeka,

kadar sa zvonikom katedrale Sv. Tripuna

dio Starog grada sa bedemima

ulica iza katedrale Sv. Tripuna sa apsidom iz njenog prvobitnog romaničkog perioda

detalj južnog portala latedrale Sv. Tripuna

kaštel Sv.Ivana - San Giovanni

gotički prozor palate Drago

Herceg Novi odine 1382. kralj Tvrtko je počeo podizati novi grad na teritoriji župe Dračevice. On ga je nazvao Sv. Stefan ali je grad odmah prozvan Novi i to ime mu je ostalo. Docnije je po Hercegu Stjepanu dobio naziv Herceg Novi. Poslije smrti Tvrtkove 1391. godine Novi je držao Sandalj Hranić sve do 1435. godine, a od zatim do 1466. godine Herceg Stjepan. Hercegov sin Vlatko je već 1475.godine morao braniti grad od Turaka. Krajem 1481. godine Turci su prvi put zauzeli Herceg Novi, i držali su ga dvjesta godina, sa malim prekidima u periodu od 15381539. godine, kada su grad osvojili Španci.

Grad se u početku sastojao iz dva dijela «tvrđave na vodi i tvrđave na brijegu». Danas se ostaci srednjovjekovnih zidova mogu vidjeti tek ponegdje na dijelu utvrđenja kod mora.

pogled na dio Starog grada sa Kanli kulom

Zidovi i kule prema moru, od Forte mare preko Mezalune, pripadaju najstarijoj sačuvanoj gradnji na ovome prostoru. Po pisanim izvorima najstarija gradnja u Herceg Novom izvođena je 1382. godine, međutim, analiza zidanja donjih djelova Mezalune, dijela bedema sa dvije kule i njihov opšti sklop u vezi sa ostacima u moru, navodi na pomisao da su zidani dosta prije 1382. godine. Možda je sa ove lokacije vršen prevoz do Rosa u rimsko vrijeme (ili nešto kasnije), pa je kralj Tvrtko koristio razorene i zapustjele ostatke jedne ovakve stanice da izgradi svoj grad. Nije takođe isključeno ni to da se ovdje radi i o ostacima Traiectus-a. Ostali zidovi, kule i kapije su uglavnom iz turskog i mletačkog vremena. Kanli kula je iz turskog perioda, kao i kapije prema zapadu i istoku, a Forte mare je iz kasnijeg mletačkog perioda.

srednjevjekovna polukruĹžna kula kod gradskih vrata

srednjevjekovna kula Mezaluna

utvrdjenje Ĺ panjola - 16. vijek

Žanjica-Mala Gospa tvrđeni manastirski kompleks Mala Gospa nalazi se na malom kamenom ostrvu kod uvale Mirište, nedaleko od rta Arza, na Luštici.

U arhivskim izvorima prvi put se pominje 1508. godine kao sv. Marija «de Sagnic». Vrijeme nastanka ovog manastirskog zdanja nije poznato, ali prema arhitekturi crkve i obimnih zidova može se zaključiti da potiče iz XV vijeka.

ostacima fresaka na zapadnoj fasadi i okulusom sa gotičkim motivima, kao i stambeno-ekonomske prostorije i bistijerna za vodu. Manastir ima malo pristanište, koje je zajedno sa cijelim kompleksom nedavno obnovljeno.

Manstriski kompleks opasan je odbrambenim zidovima sa jednom okruglom ugaonom kulom sa puškarnicama. Unutar kompleksa nalaze se: jednobrodna crkvica posvećena Vavedenju Bogorodice, sa

pogled iz uvale Mirišta na Malu Gospu, Mamulu, Prevlaku i Arzu

Đurđevac staci utvrđenja Đurđevac nalaze se na teritoriji Pobora, iznad Budve.

Utvrđenje Stefanica ili Đurđevac pominje se prvi put 1424. godine. U Vučitrnu je 1426. godine potpisan ugovor između Đurađa Brankovića i Mlečana u kome se kaže da je tvrđavu Đurđevac podigao Stefanica, sin Đurđa Đuraša. Po ovim ugovorima tvrđava treba da se sruši jer je na terenu Mlečana. Đurđevac je izgleda srušen tek 1435. godine. U XVI vijeku pominje se crkva na Đurđevcu, koja je vjerovatno već u XV vijeku morala tu da postoji zajedno sa zamkom i utvrdama. Kako izgleda, Đurđevac je pored vojnog imao i naglašen stambeni karakter. Pristup utvrđenju je sa sjeverne strane od Stanjevića, uz vrlo strmu liticu. Po ostacima na terenu može se zaključiti da je Đurđevac bio samo manji utvrđen zamak. Danas je utvrđenje u ruševnom stanju i samo na nekim mjestima se mogu identifikovati ostaci odbrambenih zidova kao i jedne kule na najvišoj tački. Unutar utvrđenja nalaze se i ostaci manje jednobrodne crkve posvećene sv. Đorđu, podignute između 1424. i 1425. godine, po kojoj je možda utvrđenje i dobilo ime. U blizini utvrđenja nalazi se manastir Stanjevići, značajan duhovni i politički centar Crne Gore u XVIII vijeku, u kome je školu pohađao Petar Prvi Pertović i u kome je 1798. godine izglasan prvi Crnogorski zakonik.

pogled na Đurđevac iz manastira Stanjevići

Risan ajstariji do danas poznati pomen Risna (Rizona) je u IV vijeku p.n.e. Risan (Rhizon) je bio glavna tvrđava u državi Ilira, u koji se bila sklonila Teuta. U Rimskom periodu Risan se pominje pod imenom Rhizinium kao oppidum civium Romanorum. Za vrijeme najezde Avara i Slovena Risan je opustio. Posljednji put se episkop u Risnu pominje 595. godine. Car Konstantin Porfirogenit ubraja Risan u naseljene travunijske gradove, dok pop Duljanin Rissena smatra župom.

Kao grad Risan nije imao u srednjem vijeku onu važnost kao u antičkom periodu kada se cijela Boka zvala Sinnus Rhisonicus i kada su kroz Risan prolazila dva rimska puta. Sredinom XV vijeka

Gradina

Risan se pominje kao grad Hercega Stjepana. Godine 1466. Mlečani su nudili Hercegu Stjepanu za njegova dva grada u Boki Kotorskoj (Risan i Novi) ostrvo Brač i palatu u Splitu. Risan su zajedno sa Novim uzeli Turci od Vlatka, sina Hercega Stjepana 1482. godine. U današnjem gradiću Risnu nema elemenata za koje bi se mogao vezati srednjovjekovni grad. Risan pored mora je vjerovatno bio samo naselje. Međutim, na brdu Gradini iznad poznatog lokaliteta Carine nalazi se utvrđenje sa ostacima ilirsko-grčke akropole, kao i srednjevjekovnim i turskim slojem. Položaj ovog utvrđenja je vrlo dobar, naročito za kontrolu puta Risan – Onogošt, a i sam vrh brda je nepristupačan.

Perast erast je smješten naspram tjesnaca Verige, na jednom od strateški najvažnijih položaja Boko Kotorskog zaliva.

Smatra se da je ime Perast došlo od ilirskog plemena Piruste. Iznad grada se nalaze ostaci rimskog puta koji je vodio iz Risna za Agruvijum pa je moguće da je na mjestu na

kome se danas nalazi tvrđava postojala manja rimska tvrđava castrum. Unutar tvrđave nalazila se crkva Sv. Krsta koja se datira u IX vijek, po kojoj je tvrđava i dobila ime. U srednjem vijeku Perast je bio dio Kotorske opštine, i zajedno sa Kotorom imao značajnu ulogu za vrijeme vladavine Nemanjića ovim prostorima. Perast se 1365. godine među prvim gradovima u Boki stavlja pod vlast Mletačke republike, zadržavajući određenu autonomiju u upravi. Grad postaje samostalna opština 1571. godine i u periodu XVII i XVIII vijeka doživljava najveći uspon. Izgleda da Perast nije ni u zrelom srednjem vijeku ni kasnije bio u potpunosti utvrđen. Peraštani su vijekovima kontrolisali Verige i put za Kotor sa tvrđave sv. Krsta, ostrva sv. Đorđa i utvrđenja Gospe od Anđela, međutim nepostojanje kontinualnih bedema oko grada bio je veliki problem koji su Peraštani bezuspješno težili da riješe. Tvrđava sv. Krsta podignuta je u drugoj polovini XVII vijeka, međutim moguće je da su izvjesni njeni djelovi i stariji. Zna se sa sigurnošću da od XVI vijeka odbrambeni sistem Perasta čine: tvrđava sv. Krsta na najvisočijoj tački gada, sistem od 10 kula, raspoređenih na različitim lokacijama u samom gradu, kao i utvrđene ulice i kuće. Najstarija peraška kula u izvorima se pominje početkom XVI vijeka, a najmlađa je nastala poslije peraškog boja 1654. godine. Podaci do kojih se došlo posljednjih godina, tokom arhitektonskih i urbanističkih analiza Perasta, idu u prilog činjenici da početak razvoja naselja datira znatno prije XVI i XVII vijeka, i da je dio današnje matrice naselja srednjovjekovni.

tvrđava Sv. Krst

primjer utvrđene ulice

Sv. Stefan ostoji mišljenje da je Sveti Stefan Porfirogenitov «Novi grad» jer se nalazi naspram Starog rada – Budve. Međutim, ne postoji za sada nikakva ozbiljnija indicija koja bi opravdala ovakve pretpostavke o starosti Svetog Stefana. Čak ni njegov prvi pomen u XV vijeku nije sasvim jasan. Ovo mjesto se prvi put pominje 1442. godine, kada je jedan dio Paštrovića, pod vođstvom Radiča Paštrovića i njegove braće, iz tvrđave blizu morske obale pružio otpor Stevanu Vukčiću, bosanskom velikom vojvodi, koji je tada pridobio Crnojeviće i ovladao Gornjom Zetom. Ovi istorijski podaci se mogu odnositi jedino na Sveti Stefan.

I po predanju je Sv. Stefan - središte Paštrovića podignut krajem XV ili početkom XVI vijeka. «Dvanajest Paštrovskih plemena su prvobitno u gradiću sagradili po jednu kuću u koju bi se sklanjali žene i djeca u slučaju neprijateljskog napada. Vremenom su ovdje Paštrovići podizali magazine, kuće i crkvice. Skoro svaka kuća ima u prizemlju magazin, u kojima su vlasnici držali razni mrs, najviše ulje, koje su sa rujem, kupljenim od Crnogoraca izvozili u Mletke. U Svetom Stefanu je bilo sjedište paštrovske bankade dvije-tri stotine godine.»

Legenda kaže da je poslije jedne bitke sa Turcima od plijena napravljena tvrđava. Sudeći po zidovima utvrđenja, na kojima nema ostataka građenja iz perioda prije upotrebe vatrenog oružja, može se zaključiti da je nastalo najranije u XV vijeku. Turci su razrušili utvrđenje u doba Kiparskog rata, a Paštrovići su više puta tokom XVI i XVII vijeka tražili od Venecije da im ga podigne, jer je ono za njih od životne važnosti. Samim tim što se nalazilo praktično na ostrvu naselje je bilo vrlo pogodno za odbranu. Prema kopnu zidovi su bili nešto bolji i imali su neku vrstu manje kule. Osim još prema istoku na drugim stranama i nije bilo potrebe za zidovima. Naselje se vjerovatno formiralo oko stare crkve sv. Stefana koja se nalazi na vrhu ostrva. U gradu postoji još crkvica sv. Preobraženja iz 1693. godine, kao i jedna manja na zapadnom kraju ostrva. Ulice su izlomljene i krivudave kao i u svim primorskim mjestima ali ipak najveći broj ima pravac istok – zapad zbog konfiguracije terena. Grad je u XX vijeku iseljavanjem preostalog stanovništva pretvoren u hotel.

Budva rvi pomen Budve nalazi se kod Sofokla u V vijeku prije naše ere. Kod Plinija se grad pominje kao «orpidum civium Romanorum... Butuanum», dok iz doba velike seobe naroda nema istorijskih podatka o njegovoj prošlosti.

Može se reći da je Budva jedan od rijetkih antičkih gradova koji nije propao početkom VII vijeka. Car Konstantin Porfirogenit bilježi da su Arabljani 840-841. godine, u vrijeme vizantijske vlasti u Budvi, napali i opustošili grad. 840. godine , prema sačuvanom natpisu, izgrađena je crkva Sv. Marija de puncta. Četrdesetih godina XI vijeka, župa Čučeva sa Budvom pripala je Radoslavu sinu kneza Vojislava, a poslije 1078. godine župu Grbalj sa Budvom dobio je Bodin na upravu. Između 1184. i 1186. godine Budva je potpala pod vlast Nemanjića koji su je držali do sredine XIV vijeka, kada prelazi pod vlast Balšića. Od 1392. do 1396. godine Budvom je vladao Radič Crnojević, a od 1396. do 1398. godine Sandalj Hranić. Od Sandalja Hranića Budvu je oteo Đurađ Stratimirović, a poslije njegove smrti zauzimaju je Mlečani. Mlečani ustupaju grad 1403. godine Balši III koji ga drži sa malim prekidom do 1419. godine, kada ga ponovo uzimaju Mlečani. Do 1442. godine, kada je potpala pod vlast Venecije, jedno vrijeme Budvu je držao i despot Đurađ Branković. U ovo vrijeme stolovao je i mitropolit zetski u kastelu starog grada Budve. Čitava stara Budva nalazi se na poluostrvu. Veza sa kopnom je na zapadnoj strani; citadela – kastel Sv. Marije – na uzvišenju prema jugu, a pristanište sjeverno od grada, gdje je

dio starog urbanog jezgra

svakako od uvijek i bilo, s obzirom na relativnu zaklonjenost položaja. Kastel Sv. Marije nalazi se na manjem uzvišenju na stijeni, i od najstarijih vremena korišćen je kao mala tvrđava. Najstariji ostaci koji se danas vide su dio bedema sa kapijom i djelovi crkve S. Maria de Castello, koji pripadaju vremenu od XII-XIV vijeka. Obimni zidovi iz najstarijeg perioda su relativno tanki, i svi su (osim onih iz mletačkog vremena) vertikalni i bez skarpi. Prema sjeveru i istoku imali su zupce i strelnice dosta nisko postavljene, kasnije zatvorene i prilično nadzidane. Zupci kao i otvori između njih su bili širine od 105 do 110 cm, tako da sigurno potiču sa početka srednjeg vijeka, a možda i ranije. Vrlo je vjerovatno da je zid sa ovako nisko postavljenim zupcima i strelnicama činio prvobitno prvu odbrambenu liniju, iza koje se tek na jednom manjem odstojanju nalazio glavni bedem, i da je kasnije, usled potrebe proširenja gradskog prostora, nadziđivanjem ovaj zid postao glavi odbrambeni objekat. Istočni i djelimično sjeverni zid imaju šetnicu na konzolama, koja je nešto kasnija, ali još uvjek iz vremena srednjeg vijeka. Kod obije veće gradske kapije prema sjeveru i zapadu postoje mašikule, a ostaci i nad starim vratima za kastel sv. Marije. Veće izmjene pretrjeli su jedino kula Gradenigo, koja u jezgru ima ostatke antičke arhitekture ali je spolja dozidana u mletačkom periodu, kao i sjeverna strana kastela. Stari grad Budva je obnovljen posle velikih oštećenja u zemljotresu 1979. godine. godine

Sv. Marija in Punta

Nehaj aj – Nehaj ili Nehaj, kako se sreće u najstarijim dokumentima, nalazi se na oko 10 km sjeverozapadno od Bara. Grad se nalazi na stjenovitom brdu, malo povučenom od mora ka planini Sozini na 230 m nadmorske visine.

Najstariji pomen Nehaja je iz 1542. godine. U jednom izvještaju iz 1555. godine gdje se govori da grad leži između Bara i Paštrovića, nalazi se i podatak da su ga tada čuvala samo dva vojnika i jedan tobdžija. Još kasnije, 1558. godine navodi se u drugom izvještaju da u slučaju potrebe grad može da primi 900 ljudi. Na najstarijoj poznatoj graviri Bara iz 1550. godine vidi se u gornjem lijevom uglu. Ima mjesta pretpostavci da je nastao možda krajem XV vijeka. Grad je vrlo nepristupačan sa svih strana osim sa zapada, gdje se nalazi i ulaz. Kod samog ulaza, u kome se mogu uočiti tri faze gradnje, ima naknadno prizidanu cisternu za vodu. Na najvišoj tačci brda, koja je u okviru

ostaci kule

grada, nalazi se crkvica Sv. Dimitrije svakako zidana prije utvrđenja. U osnovi je grad koncipiran za borbu vatrenim oružjem. Ima okrugle kule i vrlo mnogo puškarnica iz kasnijeg perioda. Nad skoro vertikalnim stijenama na krajnjem istočnom dijelu nalazi se barutana. Čitav južni, viši dio grada i dio prema ulazu ispunjen je stambenim objektima. Ovi djelovi bi mogli biti i nešto stariji od sjevernog.

pogled na grad iz manastira Ratac

ulazna kapija

prilaz tvrđavi

Ratac staci utvrđenog manastirskog kompleksa se nalaze na morskoj obali, na jednom rtu između Bara i Sutomora.

Ratac se prvi put pominje 1247. godine ali je sigurno da je i ranije postojao. Početkom XIV vijeka kralj Milutin potvrđuje poveljom darove svoje majke, kraljice Jelene manastiru. Tokom XIV vijeka manastir se češće pominje u Dubrovačkom arhivu. U ovo vrijeme na Ratcu se najviše gradilo. Izgleda da je manastir napušten poslije jedne turske pljačke 1532. godine, a razoren je 1571. godine.

Najstarija građevina na Ratcu je crkva C podignuta najvjerovatnije početkom XI vijeka, koju moguće da je graditelj sv. Luke u Kotoru imao kao uzor. Kapela A je romanička građevina nastala u drugoj polovini XII ili prvoj polovini XIII vijeka. Nedovršena bazilika B, sa čijim zidanjem je započeto sredinom XIV vijeka, trebala je da bude najveća crkvena građevina u kompleksu pa i bližoj okolini, uključujući srednjovjekovni Bar. Klaustar je podignut je uz crkvu, u XII ili XIII vijeku, sa kulom G, koja je u odbrani manastira igrala značajnu ulogu.

pristup kompleksu

unutrašnjost nedovršene bazilike

Cetinje rednjovjekovni ostaci Cetinja mogu se danas identifikovati u cenralnoj zoni grada: na Ćipuru, na kome se nalaze ostaci Manastira Crnojevića, i na mjestu novog Cetinjskog manastira, nastalog na ruševinama dvora Crnojevića.

Ivan Crnojević je, povlačeći se pred Turcima, 1482. godine na Cetinju sagradio dvor, a dvije godine kasnije 1484. Manastir Rođenja Bogorodice, u koji je prenio sjedište Zetske mitropolije.

ostaci manastira Crnojevića

Dvor Crnojevića nije sačuvan. Ruševine dvora pominju se sve do sredine sredine XVII vijeka. Vladika Danilo Petrović je 1701. godine na njegovim ostacima sagradio novi Cetinjski manastir. O izgledu dvora možemo suditi samo na osnovu gravire iz Oktoiha petoglasnika,

štampanog na Cetinju krajem 1494. godine, gdje se dvorac prikazuje kao utvrđena građevina, tipično feudalno utvrđenje sa visokim odbrambenim zidovima, kulama i osmatračncama. Manstir Crnojevića na Ćipuru su do temelja porušili Turci 1692. godine. Plan manastira prije rušenja napravio je mletački inženjer Đovani Fancesko Barbieri. Iz sačuvanog plana manastira vidi se da je i on imao karakter utvrđene cjeline. Na mjestu porušenog manastira knjaz Nikola je 1886. godine podigao dvorsku crkvu. Danas su oko pomenute crkve ostaci manastira nakon arheoloških istraživanja konzervirani i prezentovani.

plan manastira iz XVII vijeka

dvor Crnojevića na graviri iz oktoiha petoglasnika

novi cetinjski manastir na mjestu dvora Crnojevića

Bar tari Bar, najveća urbana cjelina u ruševinama u Crnoj Gori, nalazi se na oko 3.5 km sjeveroistočno od Novog Bara.

U istorijskim izvorima Stari Bar se prvi put pominje u X vijeku pod imenom Antibareos, ali se pretpostavlja da je naselje na ovom mjestu postojalo i ranije i da se kao obnovljeni rimski kastrum javlja u VI vijeku. Do sredine XI vijeka bio je u vlasti Vizantije, a od 1042. godine potpada pod vlast Zete i u njemu je zetski kralj Mihailo 1067. godine dobio priznanje kraljevske titule. 1089. godine, kralj Bodin je Barsku episkopiju uzdigao u rang arhiepiskopije. Od 1160. do1183. godine Barom ponovo vladaju Vizantinci, a od 1183. pa sve do XIV vijeka, kada prelazi u ruke Balšića, nalazio se u sastavu države Nemanjića. 1443. godine ga preuzimaju Mlečani, a 1571. Turci pod kojima će ostati sve do 1878, kada ga oslobađaju Crnogorci. U ovim posljednjim borbama pretprpio je teška razaranja brojnih objekata koji su pretvoreni u ruševine. Od tog vremena grad nije obnavljan, već se život iz njegovih ruševina preselio u podgrađe.

Stari Bar

Na krajnjem sjevernom dijelu prvobitnog srednjevjekovnog Bara, nalazila se moćna tvrđava, poznata pod imenom Tatarovica koja je imala vojni karakter. U grad se ulazilo kroz dvije kapije, koje zajedno sa kulama pripadaju najranijem periodu života grada i potiču iz IXXI vijeka. Najnovija proširenja grada izvedena su tokom XV i XVI vijeka za vrijeme Mlečana. Za razliku od ranijih srednjevjekovnih visokih i tankih bedema, odbrambeni zidovi, podignuti u periodu mletačke vladavine, niži su i deblji sa zakošenom spoljašnjom stranom (eskarpom), sa moćnim ugaonim kulama-bastionima namijenjenim za smještaj topova i snažnom ulaznom kapijom. Ovakav način gradnje prilagodjen je upotrebi vatrenog oružja i novom načinu ratovanja. Današnja mreža ulica se sastoji od uskih, krivudavih ulica, često prilagođenih samoj konfiguraciji terena. U najstarijem dijelu može se naslutiti izvesna pravilnost ulica koja je možda ostatak eventualnog antičkog ili nešto kasnijeg sistema ortogonalnih ulica. U gradu je ispred značajnih sakralnih objekata formirano nekoliko trgova nepravilnih osnova. U Baru je bilo nekoliko većih srednjevjekovnih sakralnih objekata među kojima su se isticale: crkva Sv. Teodora, (IX - XI v.), koja je tokom XII ili XIII v. prepravljena u crkvu Sv. Đorđa; crkva Sv. Nikole, odnosno Sv. Marka iz XIII vijeka; crkva Sv. Venerande iz XIV–XV vijeka; crkva Sv. Katarine iz XIV vijeka podignuta na svodu iznad ulice. Stambene zgrade su podignute na malim odstojanjima, tako da su gradile veće blokove. Objekti su zidani od obrađenog kamena obično na sprat, mada se mogu sresti i zgrade sa više spratova. U prizemlju se nalazila konoba u koju se ulazilo sa nivoa ulice. Ako je u zgradi postojala citerna za vodu, ona se obično nalazi ispod poda konobe. Za gornje spratove je postojao poseban ulaz sa

Stari Bar sa podrgađem

stepeništem. Krovni pokrivač bila je šindra, klis, škriljac i ćeramida. U gradu su postojale i veće palate od javnog i društvenog značaja, kao što su palata opštine, kneževska palata i dr. Na izvjesnom broju palata uočavaju se arhitektonski detalji različitih stilova, počev od pozne gotike i renesanse pa do tipičnih orijentalnih motiva. Nekoliko zgrada javnog karaktera nastalo je u tursko vrijeme- amam, barutana i sat-kula.

Ulcinj lcinj pominju Tit Livije i Plinije Stariji, krajem stare i u I vijeku nove ere. Plinije govori da se Olcinium prvobitno zvao Colchinium i kaže se da je oppidum civium Romanorum. Kod Ptolomeja, u II vijeku nove ere, grad se pominje kao Оύλίиυου. Car Konstantin Porfirogenit pominje Ulcinj pod imenom Helcynio, a u papskim gulama iz XI i XII vijeka grad se pominje pod različitim imenima (Ulcini, Dulcinium, Licini, Dulcignum). U vrijeme kneza Vladimira car Samuilo (976-1014) uzalud je opsjedao Ulcinj. Nemanja je grad zauzeo1183.godine. U XIII vijeku u Ulcinju je prvo stolovao Đurađ sin kralja Vukana, a kasnije sestra kraljice Jelene, Marija «domina Ulcinii». I Jelena Anžujska, žena kralja Uroša I, živjela je kao udovica u Ulcinju. Udovica cara Dušana, takođe Jelena, gospodarila je jedno vrijem Ulcinjom. U njemu je stolovao i umro Đurađ Stracimirović Balšić (1385-1403). Poslije njegove smrti Ulcinj odmah uzimaju Mlečani od njegovog sina Balše III i vraćaju mu ga tek 1412. godine. Poslije smrti Balše III (1421) i borbi njegovog nasljednika Stefana Lazarevića za nasljeđe sa Mlečanima, 1423. godine Ulcinj uzima Mletačka republika. Turci definitivno ovladavaju Ulcinjom 1571. godine.

Grad se nalazi na velikoj stijeni čiji su najniži djelovi skoro na samoj obali. Citadela je na najvišem dijelu i sa svih strana je nepristupačna, osim sa juga iz grada. Grad ima dvije kapije, jednu u donjem dijelu, od mora, a drugu od kopna, u gornjem dijelu. Najstariji ostaci utvrđenja iz grčko-ilirskog perioda nađeni su u dijelu citadele. Temelji manje crkvice u donjem dijelu grada pripadaju IX vijeku. Iz zrelog srednjeg vijeka ima više ostataka: dio bedema u dijelu oko citadele, četvrtasta kula i dio bedema pored mora kao i unutrašnji dio gornje kapije. Iz

XIII vijeka su ostaci veće ckrvene građevine u donjem dijelu grada. Crkveni objekti koji su pripadali srednjem vijeku su još i ostaci ispod osmougaone turske barutane, kao i jedan objekat u blizini citadele koji u podrumskim prostorijama ima ostatke živopisa i koji je vjerovatno bio biskupski dvor, kao i jedan veći objekat sa arkadama prema moru, koji je možda bio gradska loža ili knežev dvor. Stambeni objekti iz ovog perioda vrlo rijetko su očuvani u spratovima ali ih ima prilično u prizemljima postojećih zgrada. Najveći dio gradskih bedema, kako prema moru tako i na citadeli iz mletačkog je perioda, zajedno sa nekom vrstom donžon kule, nazvanom «kula Balšića», koja bi možda mogla da potiče čak i iz ovog perioda. Iz turskog perioda potiču neki vojni objekti u citadeli i gornjem dijelu grada, djelovi bedema, barutane i brojni stambeni objekti.

kula sa morske strane

Donja kapija

Stari Ulcinj alazi se na jednom manjem ostrvu pri obali između Bara i Ulcinja.Ove ruševine se prvi put nazivaju Stari Ulcinj 1376. godine. Javlja se kao naselje pod imenom Dolcigno Vecchio na kartama venecijanskog kartofrafa Coronellija iz XVII vijeka.

Danas na ostrvu postoje manji ostaci bedema. Ovi ostaci nalaze se na zapadnom i djelimično sjevernom dijelu ostrva. Istočna i južna obala su strme i stjenovite te i nije bilo potrebe za građenjem odbrambenih zidova. Pored ovih djelova obimnih zidova postoje i ostaci unutrašnjih građevina – manjih kuća kao i jedne jednobrodne crkve sa ozidanom podzemnom grobnicom na zapadnom kraju. Po čitavoj površini ostrva nalaze se komadi keramičkih sudova koji pripadaju antičkom vremenu.

S obzirom na pokretne nalaze, ostatke keramičkih sudova, može se zaključiti da je ostrvo korišćeno za život i prije srednjeg vijeka. Kao utvrđeno mjesto svakako je postojalo u srednjem vijeku no nije isključeno da su ostaci obimnih zidova i stariji.

Kom anastir Kom se nalazi na ostrvu u Skadarskom Jezeru. To je mali manastirski kompleks sa jednobrodnom živopisnom crkvicom koja je posvećena Bogorodici. Najvjerovatnije da je podignut početkom XV vijeka i to od Đurđa i Lješa Crnojevića.

pogled sa Skadarskog jezera

U manastiru postoji nadgrobna ploča Lješa Crnojevića koji je umro 1422. godine. Ivan Crnojević daruje 1485. godine novoj zadužbini na Cetinju imanja opustjelih manastira Koma i Gorice. Mjesto na kome se manastir nalazi zaklonjeno je od sjevernih vjetrova, a nešto je iznad vode jezera. Ostrvo je krševito i nepogodno za život. Manastir je postavljen na jedan mali plato i opasan je jačim zidovima, te se može reći da je unekoliko utvrđen, iako izgleda da je to trebao da bude samo ogradni zid, jer nema ostataka ni zubaca, puškarnica i kula. Sa jugozapadne strane nalaze se ostaci konaka sa cisternom za vodu koji su vrlo solidno zidani.

crkva Uspenja Bogorodice

Manastir je relativno dobro očuvan i njegova obnova je u toku.

Manastirski kompleks, pogled na Skadarsko jezero i Vranjinu

Tophala a malom ostrvu Tophali, na jugozapadnoj obali Skadarskog jezera, naspram Ostrosa, nalaze se ostaci snažne kule koja je po koncepciji slična svetogorskim pirgovima.

Kula je najvjerovatnije podignuta u XIV vijeku, u periodu kada su nastali manastiri na ostrvima na Skadarskom jezeru. Ova kula štitila je prolaz sa istoka, od Skadra ostrvima na kojima je u srednjem vijeku bilo dosta stanovnika. Ona je svakako predstavljala dio sistema odbrane ovog niza ostrva sa manastirima – Moračnik, Beška i Starčeva Gorica, a isto tako kontrolu vodenog prilaza obali sa koje se izlazi na Bogorodicu Krajinsku.

iju formu i funkciju. Kula je kvadratnog oblika osnove sa četiri snažna pilastra na uglovima i još četiri na zidovima između ovih. Ulaz je bio na spratu. Zidana je od većih komada lomljenog i pritesanog kamena u malteru. Debljina zidova je oko 2 m. Donji dio kule danas je dobro očuvan. Pored kule na ostrvu su pronađeni, samo u temeljima, ostaci trolisne crkve za koju se pretpostavlja da potiče iz XII vijeka, i koja je mogla biti uzor ostalim trikonhosnim crkvama nastalim na ostrvima Skadarskog jezera u XIV vijeku.

Od svih sačuvanih srednjovjekovnih utvrđenja u Crnoj Gori kula na Tophali ima najjednostavn-

pogled na jugoistočnu obalu Skadarskog jezera sa ostrvom i kulom Tophala

Moračnik anastir Moračnik nalazi se na istoimenom ostrvu u Skadarskom Jezeru. Kompleks se nalazi na isturenom rtu na jugoistočnoj strani ostrva, položen nisko skoro do samog jezera.

mogao biti u prizemlju ili na prvom spratu na kome ima samo jedan uski otvor dok na drugom ima ostatke većih prozora. Crkvu i kulu vezuje jedna dosta dobro očuvana prostorija zidana takođe od kamena.

Moračnik se prvi put pominje 1417. godine u jednoj povelji Balše III, koji manastiru poklanja gumno soli.

Kula na Moračniku je rijedak primjer sačuvanog objekta ovakve vrste u manstirskom kompleksu.

Manastirski kompleks, koji čine crkva posvećena Sv. Bogorodici, zgrada konaka, trpezarija i kula, ograđen je kamenim zidom. Na zapadnom dijelu zida se nalazi kapija koja vodi do jezera i vjerovatno prvobitnog pristana. Kula je, prema ostacima na drugom spratu, bila presvedena krstastim svodom. Zidana je dosta pravilno na redove, pritesanim i tesanim kamenom u malteru. Ulaz je

ostrvo Moračnik u Skadarskom jezeru

Starčeva Gorica anastir Starčevo nalazi se na Starčevoj Gorici, ostrvu pored zapadne obale Skadarskog jezera.

Starčevo je prema pisanim izvorima najstariji manastirski kompleks na ostrvima Skadarskog jezera. Crkva, odnosno manastir, pominje se prije 1378. godine. Osnivanje manastira vezuje se za starca Makarija, koji je kao isposnik živio na ostrvu, po kome je ono i nazvano Starčeva gorica. Manastir je pripadao Balšićima. Vjerovatno je još 1540. godine na Starčevu bilo kaluđera, pošto je te godine na njemu sahranjen poznati štampar Božidar Vuković. Manstir je u srednjem vijeku bio jedan od većih prepisivačkih centara. Ostrvo je kasnije postalo turski posjed.

Kompleks manastira se sastoji iz crkve posvećene Uspenju Bogorodice, zgrada konaka, pomoćnih objekata i ogradnog zida sa monumentalnom kapijom od koje je put vodio do male uvale na jugoistočnom dijelu ostrva i pristaništa. Zidovi oko manastira su ovdje sačuvani u mnogo manjoj mjeri nego na Komu, ali za razliku od Beške, oni su ipak činili neku vrstu utvrđenja.

Otpisanije bogoljubno Da zna tvoja svetinja, otkako udostojih se s Bogom poznati te poradovah se veseljem duhovnim. No zamalo i kratko bi nam videnje, da bi ko rekao u zrcalu obraz ugledasmo, ili u neki san tanak da sam bila snesena ... I slušah duše tvoje bogoljubnu narav i netelesno andeosko prebivanje I ono od nas konacno udaljenje. I veoma tvoje videti zaželeh prepodobije. I tvojih medotocnih nasladiti se reci. Ne malu od tvojih videnja meni priploditi korist... Ne zbog daljnjeg nam rastajanja, i more i gaj, ovog radi uzroka nemoguce nam je videti svetinju ti ... Jer željenje bogatstva i sujetna slava, a ujedno i slasti ne ostavljaju nas, koji su na talasima u moru ovog sujetnog života, uzniknuti k svetlosti cistog i netelesnog prebivanja. Jer se pomraciše duševne oci mukom i metežom koji je u svetu ... I ovo sada kao od sa nekojeg dubokog probudivši se ushteh tvoju svetlost videti. Jelena Balšic (1368-1443)

ostrvo Starčeva Gorica u Skadarskom jezeru

Bogorodica Krajinska-Krajina anastir Bogorodica Krajinska, poznat i pod imenom Prečista Krajinska, nalazi se u Krajini, na jugozapadnoj obali Skadarskog jezera, u bilizini sela Ostrosa.

Prvi put se crkva u Krajini pominje krajem X vijeka u Ljetopisu popa Dukljanina, kada je u njoj sahranjen Petrislav, otac kneza Vladimira. Krajina se u XI vijeku navodi kao sjedište, dvor kneza Vladimira. U crkvu Sv. Marije, koju je po predanju podigla Vladimirova žena Kosara, ćerka cara Samuila, prenijeto je njegovo tijelo iz Prespe 1015. godine. U XV vijeku u Krajini je stolovao zetski mitropolit. Ostaci manastirskog kompleksa danas su u ruševinama. Više se sačuvala jedino kula zvonik na zapadnom kraju jedne veće prostorije sazidane u produžetku zapadnog dijela crkve, posvećene Uspenju Bogorodice, za koju se pretpostavlja da je mogla biti namijenjena bilo stanovanju bilo za trpezariju. Kula je imala pet spratova sa drvenim međuspratnim tavanicama. Na četvrtom spratu nalazila se mala kapela sa apsidom. Danas je kula djelimično obnovljena. Od obimnih zidova kompleksa nešto vidljivih ostataka sačuvalo se jedino na sjevernoj strani. Ostaci zidova, najvjerovatnije kasnije prizidanih, nalaze se i uz samu crkvenu građevinu, ali su neophodna dalja istraživanja.

Vladimir Dukljanski je bio knez i vladar Duklje. Poznat je kao dobar vladar, blage naravi, pravian,mudar i potovan ne samo od svojih podanika ve i od neprijatelja. Njegova ljubav sa Kosarom, erkom cara Samuila opjevana je kao jedna od najlepih ljubavnih pria. Vladimir je na prevaru ubijen, odsjeena mu je glava od strane Samuilovih nasljedenika. Njegov uzvieni lik podignut je na nebo meu svece potovan od strane i pravoslavaca i katolika i muslimana.

Sam položaj manastira nije bio naročito pogodan za odbranu, no ako je tačno da je Krajina ime mjesta u kome je stolovao Vladimir, i da se ono odnosi na bližu okolinu kompleksa, onda se može pretpostaviti da su za odbranu služile i okolne kamenite glavice prema jezeru. kula zvonik prije obnove

pogled sa juga na manastirski kompleks Prečiste Krajinske

Svač staci utvrđenja Svač nalaze se na stijeni iznad Šaskog jezera, sjeveroistočno od Ulcinja kod sela Šasa.

Svač je bio episkopski grad još u VIII vijeku. O njegovom razvoju u ranom srednjem vijeku nema podataka. Pominje se u žitiju Namanjinom 1216. godine kao grad koji je on osvojio u Pomorju. Mongoli su ga razorili 1241. godine i pobili stanovništvo, no poslije ovoga Svač se ponovo podigao. Od kraja XIV vijeka propada, 1406. godine pominje se kao selo, a njegov episkop moli Veneciju da utvrdi i zidovima opaše njegovo mjesto, kao što je to bilo ranije. Grad je kovao svoj novac. Utvrđenje Svač je bilo opasano zidovima sa kulama, a prema jugu je bilo prirodno nepristupačno, jer se stijene spuštaju strmo prema jezeru, sa te strane postoji jedna staza kojom se silazilo do vode i uz koju ima tra-

portal crkve Sv. Marija, XIV vijek

crkva Sv. Marije u Podgrađu

gova kapije. Glavni ulaz u utvrđenje je sa sjeverne strane, iz podgrađa. Odmah pored ulaza nalazi se katedrala Sv. Jovana koja je prema natpisu na fasadi zidana 1300. godine. S obzirom na fragmente uzidane u zapadni zid, moguće da je na istom mjestu postojala starija crkva, pa da su je vjerovatno Mongoli srušili. Apsida crkve je ubačena u prizemlje starije kule od koje se sačuvao i sprat. Osim crkve sv. Jovana u sklopu sjevernog gradskog zida nalaze se ostaci još jedne manje crkve, kao i jedne spolja pored bedema. U samom gradu ima ostataka zgrada za stanovanje od kojih su neke očuvane vrlo dobro. Pošto je grad u XV vijeku već pust sigurno je da svi njegovi djelovi pripadaju srednjem vijeku. Sjeverno od utvrđenja nalaze se tragovi podgrađa između ostataka crkava kojih ukupno u Svaču ima osam. U podgrađu je najdominantnija crkva Sv. Marije, podignuta vjerovatno poslije 1300 godine.

Žabljak abljak se nalazi na kupastom brežuljku nedaleko od Morače, a južno od Gornjeg (Malog) blata (Skadarskog). Obično u proljeće kad se vode jezera podignu taj brežuljak postaje ostrvo i veza sa kopnom može da se održava samo čunovima. Od uvijek nije tako bilo, jer stariji pamte kada su se mnoge danas plavljene površine sejale i gajili vinogradi, sve do 1858 godine. Nagli porast vodostaja Jezera se desio kada je rijeka Drim napustila svoje staro korito i probilo novo ka Bojani. Sa Žabljaka se imao izvanredan pogled okoline. Žabljak je staro gnijezdo Crnojevića. Međutim, koliko je stvarno staro nije moguće za sada tačnije utvrditi. Da li je Žabljak, možda Lug cara Konstantina Porfirogenita na južnoj strani Gornjeg blata, bio centar župe (Podlužje) ne može se utvrditi, iako je zabilježen stih «U Žabljaku poluškome gradu», kao i lokalitet Podlug u okolini Žabljaka. Rovinski smatra da su Podgoricu, Žabljak i Spuž podigli srpski župani u X vijeku. Po popu Dukljaninu Žabljak je pripadao Podluškoj župi, koja je ležala u donjem toku rijeke Morače. Prvi pomen Žabljaka pojavljuje se u mletačkim izvorima 1453. godine kada se u njemu se nalazila vojska despota Đurđa. Procvat Žabljaka je u doba vladavine Crnojevića. Ivan Crnojević je 1466. godine stolovao u gradu Žabljaku kao vojvoda pod mletačkom vrhovnom vlašću. U srednjem veku Žabljak je postao veliko naselje od 300 kuća, jer je bio raskršće puteva između Donje i Gornje Zete, kao i put ka primorju. Žabljak su Turci zauzeli 1478. godine, kada je Ivan spalio prestoni dio grada i odselio iz njega. Od tada Turci drže Žabljak, kao istureni i strateški punkt prema Crnoj Gori, puna četiri vijeka.

Južni dio gradskih bedema, uključujući i kulu kod ulaza, je stariji od ostalih. Kod ovih djelova nema eskarpi ni vijenaca. Kula ima sačuvane mašikule, što je inače vrlo rijetko za srednjevjekovne gradove u Crnoj Gori. Uz taj stariji dio zida kasnije je prizidan bedem sa eskarpama i vijencima, što jasno vidi u samom ulazu. Noviji djelovi, sa vijencima i eskarpama, imaju karakter mletačkog zidanja što se može objasniti s obzirom na period od 1466. do 1478. godine, kada je Ivan Crnojević bio u mletačkoj službi. U gradu je bila i crkva sv. Đurđa iz vremena Ivana Crnojevića kasnije pretvorena u džamiju. Za snabdijevanje vodom u slučaju nužde grad je imao cisternu.

ulazna kapija

Žabljak, pogled sa jezera

pogled sa utvrđenja

istoćni dio utvrđenja, sa dograđenim spoljnim slojem bedema (sa vijencem i eskarpama)

srednjevjekovna kula sa mašikulama

Oblum blun se nalazi pored istočne obale Malog blata Skadarskog jezera. Utvrđenje ima dominantan položaj sa mogućnošću kontrolisanja velikog dijela basena Skadarskog Jezera i Ćemovskog polja.

Oblun se pominje u Ljetopisu popa Dukljanina kada se govori o događajima u Duklji polovinom XII vijeka «intravit in castellum, qui Obolon dicitur». Naime, kralj Đorđe se, bježeći kroz planine, najzad utvrdio u kastelu koji se zvao Obolon, gdje su ga Vizantinci opsjeli, a zatim po zauzeću tvrđave i zarobili. Utvrđenje leži na ostacima akropole jednog ilirsko-grčkog grada.

Za sačuvane ostatke utvrđenja se može pretpostaviti da potiču iz antičkog, kasno rimskog ili vizantijskog perioda, na osnovu prilično pravilanog pravougaonog oblika, iako konfiguracija terena nije takva da bi se taj oblik mogao očekivati. Dužina jedine čitave sačuvane strane prema sjeveroistoku je oko 70 m. Sjeverozapadni i jugoistočni zid sačuvani su djelimično,a od jugozapadnog zida nema tragova, vjerovatno nije ni postojao već su ga zamijenile vertikalne stijene. Skoro u centru utvrđenja na posebnom prirodno uzdignutom kamenitom platou nalaze se ostaci jednobrodna ckrve. Interesantna je i konstatacija da nijesu nađeni ostaci kula.

Ribnica Utvrđenje Ribnica nalazi se na ušću rijeke Ribnice u Moraču. U nauci su podijeljena mišljenja o tome kako se zvalo prvobitno naselje ili stanica na rimskom putu Skodra – Anderba na mjestu današnje Podgorice, Birziminium ili Alata. Najstariji pomen mjesta je oko 300-te godine, i u Pojtingerovoj tabli iz VI vijeka. U IX vijeku oba imena pominje i Ravenski geograf. Najstariji izvor koji pominje ime Ribnica je «Život sv. Simeuna», napisan do 1216. godine, u kome se kaže da je Nemanja rođen u Zeti na Ribnici. Ribnica vjerovatno u vrijeme Nemanjinog rođenja nije bila grad, već manje naselje – privremeno boravište Nemanjinog oca Zavide. Da je nekakvo naselje tu, na ušću Ribnice u Moraču postojalo krajem XI ili u početku XII vijeka potvrda je i postojanje crkve sv. Đorđa iz tog

perioda. Ime Podgorica javlja se prvi put 1326. godine u knjizi Kotorskog arhiva. Kroz XIV i XV vijek češće se pominje Podgorica uvjek u vezi sa trgovinom, carinama i transportom robe, pa se pretpostavlja da je ona u državi Nemanjića i Bališća bila trgovačka stanica. Turci su već 1457. godine držali svu Gornju Zetu i Podgoricu. Postojeću tvrđavu vjerovatno su izgradili Turci između 1474. i 1478. godine. Od ove turske gradnje, iz prvog perioda upotrebe vatrenog oružja, izgleda da je ostao do danas nepromijenjen samo dio zida sa petostranom kulom i trouglastim izbačenim dijelom koji je takođe igrao ulogu kule. Nije isključeno da su ovi djelovi i stariji. Ostali djelovi su kasnije jako prepravljani. Prvobitno je bio napravljen i rov ispred tvrđave koji je vjerovatno vezivao obalu Ribnice sa obalom Morače.

ostaci utvrđenja

petostrana kula petougaona kula

Soko

alazi se u Lješanskoj nahiji, između Cetinja i Danilovgrada, kod sela Štitara.

Grad se pominje u prvoj povelji kralja Alfonsa Hercegu Stjepanu 1444. godine. Sudbina ovog utvrđenja u vezi sa Hercegom bila svakako ista kao i sudbina Meduna, što znači da ga je dao despotu Đurđu Brankoviću. Despot Đurđe nije mogao do kraja održati zetski Soko. Kada se Stefanica Crnojević odmetnuo od Srbije, Soko je ostao njemu. 1453. godine dobio je Stefanica od svojih zaštitnika Mlečana na odbranu Sokola malenu posadu od trideset ljudi. Zetski Soko zapušten je za vrijeme Turaka. Pred kraj XVII stoljeća bio je već u ruševinama.

Lješanska nahija, pogled prema zoni u kojoj se nalazi Soko grad

Narodno predanje vezuje njegov postanak za Ivana Crnojevića, pa je i danas sačuvan naziv «Soko grad» ili «Ivanov grad». Ostaci grada nalaze se na manjem uzvišenju usred jednog kamenog mora. Zarasli su u šumu i korov. Sudeći po obližnjoj pećini sa vodom i ostacima jedne veće građevine koja je bila izgrađena od vrlo velikih kamenih kvadera, mjesto je bilo korišćeno i prije građenja ovog srednjovjekovnog utvrđenja. Utvrđenje je nepravilnog oblika, vrlo mnogo prilagođeno razuđenom terenu. Interesantno je pomenuti da pored zidova grad ima sve glavne elemente koje treba da ima klasično srednjovjekovno utvrđenje: citadela, kule, cisterna, crkva, stambeni objekat, i naravno, dobro branjen ulaz između dvije veće stijene, kao kule.

Martinići artinićka gradina nalazi se na jednom brežuljku, istočno do grada Spuža, uz rub doline rijeke Zete.

U istorijskim izvorima se ne pominje. Kao gradina u Martinićima javlja se tek u novijoj literaturi. Nastala je najvjerovatnije u vrijeme seobe naroda odnosno dolaska Slovena na ovaj dio Balkana. U lokalnoj tradiciji pominje se kao mjesto u kome je rođen otac Stevana Nemanje. Martinićka gradina se vrlo vjerovatno može identifikovati sa gradom Lontodokla, koji Konstantin Porfirogenit pominje kao jedan od tri naseljena grada u Duklji. Moguće je da su ovo naselje, formirano samo na dva sata hoda od Duklje, osnovali njeni izbjegli stanovnici u vrijeme doseljavanja Slovena. Vrijeme

napuštanja naselja se ne zna ali se pretpostavlja da se to moglo dogoditi vrlo rano već krajem XII vijeka. Gradina je formirana na prostranom vrhu brda koje skoro sa svih strana ima nepristupačne litice. Unutar bedema nalaze se ostaci jedne četvorougaone građevine, kao i jedan manji objekat koji podsjeća na rimske vojne logore, kastrume. Ovi ostaci moguće da su postojali i prije nego što su bili izgrađeni bedemi. U sjevernom dijelu gradine nalaze se ostaci velike trobrodne bazilike. Tokom arheoloških istraživanja kod bazilike je pronađen veliki broj preromaničke plitkoreljefne kamene plastike, čijom analizom se potvrđuje da se u slučaju Martinićke gradine radi o reprezentativnom sakralnom objektu nastalom u periodu X ili XI vijeka.

Medun edun se nalazi oko 10 km sjeveroistočno od Podgorice, u Kučima, nedaleko od puta za Ubli. Srednjovjekovno utvrđenje leži na brežuljku koji je bio akropola većeg ilirskog grada. Položaj na kome se nalazi je izvanredan, jer se sa njega kontroliše čitava okolina, a vidi se i dio Ćemovskog polja sa Podgoricom.

Medun pominje Tit Livije krajem stare i početkom nove ere. Pretpostavlja se da je grad nastao najkasnije u III vijeku prije nove ere. Kasnije u VII vijeku pominje ga Ravenski geograf. Medun se pominje kao posjed Herceg Stjepana Vukčića – Kosače 1444. godine u povelji kralja Alfonsa V. 1445. godine predao je Herceg Stjepan despotu Đurđu gornju Zetu i tvrđavu Medun. Vojvoda despota Đurđa branio je Medun 1452. godine od Stefana Crnojevića – mletačkog vojvode. Godine 1455. morao ga je predati

Medun, pogled prema Ćemovskom polju

Medun - dominantan položaj srednjevjekovnog utvrđenja

Turcima koji su pobjedonosno napredovali. Svi su izgledi da je srednjovjekovno utvrđenje nastalo dosta prije prvog spominjanja u pisanim izvorima. Osim stepenica uklesanih u stijene brežuljka sa svih strana, koje potiču iz ilirskog perioda, iz ovog starijeg vremena je i jedan dio bedema na zapadnoj strani kasnije nadzidan srednjovjekovnim zidom. Svi djelovi srednjovjekovnog utvrđenja nijesu iz istog perioda. Ispred crkve, podignute na temeljima starije, nalazi se grob Marka Miljanova, znamenitog crnogorskog junaka i književnika. Na sedlastom prevoju ispod utvrđenja, u nekadašnjem podgrađu, nalazi se i rodna kuća Marka Miljanova danas pretvorena u memorijalni muzej.

Morača

M Scena iz žitija proroka Ilije fresko slikarstvo, XIII vijek

anastir Morača nalazi se na desnoj obali Morače, u proširenom dijelu njenog kanjona.

Manastirski kompleks čine saborna crkva, posvećena Uspenju Bogorodice, mala crkva sv. Nikole u porti i konaci. Sabornu crkvu manastira Morače, prema natpisu na nadvratniku zapadnog portala, sagradio je 1252. godine Stefan, sin kralja Vukana, unuk Nemanjin. Turci su početkom XVI vijeka opustošili manastir, koji je zatim obnovljen 1574. godine. U ovo vrijeme vjerovatno su obnovljeni najvećim dijelom i konaci. Obimni zid sa puškarnicama, čini

se, još je mlađi. Od starih manastirskih zdanja prije obnove sačuvala se izgleda jedino kuhinja (mutvak) i dio trpezarije čiji položaj u sklopu ostalih zidova na starim temeljima indicira postojanje jednog zatvorenog dvorišta ispred ili oko crkve još iz vremena njenog građenja ili obnove kralja Milutina. Manstir Morača predstavlja jedan od najmonumentalnijih srednjovjekovnih spomenika Crne Gore. U đakonikonu saborne crkve sačuvani su ostaci fresko slikarstva iz perioda njene gradnje, iz XIII vijeka, među kojima i žitije proroka Ilije u jedanaest scena, koje predstavlja djelo izuzetne vrijednosti.

Morača-grad tvrđenje Morača nalazi se nedaleko od manastira Morače, pored rječice Koštanice. Položaj grada na jednom višem brdu vrlo dobro je izabran da bi se iz njega uspješno kontrolisala čitava okolina. Istovremeno, bio je sigurno vrlo teško osvojiv, naročito u vrijeme hladnog oružja.

Utvrđenje Morača se pominje 1448. i 1454. godine u poznatim poveljama kao posjed Hercega Stjepana. Župa Morača javlja se ranije, još kod popa Dukljanina i obuhvatala je baš ovaj dio terena oko gornjeg toka rijeke, predio u kome leže i manastir Morača i grad. Danas nema mnogo sačuvanih ostataka ovog utvrđenja osim jednog masivnog zida koji ima pravac, a ima tragova i manjih ostataka obimnog zida. Iako se oblik osnove ne može rekonstruisati, očigledno je bio maksimalno prilagođen terenu. Danas je cijeli kompleks zarastao u gustu kržljavu šumu. Nedaleko u udolici, postoji izvor pitke vode. Na samom gradu nijesu se sačuvali ostaci cisterne.

ostaci utvrđenja Moraća

Spuž

puž se nalazi nad rijekom Zetom, oko 10 km uzvodno od Podgorice.

Do sada najstariji i izgleda jedini pomen Spuža iz srednjeg vijeka je iz 1379. godine. Kralj Tvrtko je sredinom septembra navedene godine boravio «pod Spužem u Zeti». Gornja tvrđava je podignuta na kupastom brdu usred ravnice, a iznad jednog meandra rijeke Zete. Ovaj gornji dio je kasnije vezan zidovima sa podgrađem koje je utvrđeno u tursko vrijeme. Sa gornje tvrđave, citadele, izvanredno dobro se kontroliše skoro čitava plodna dolina rijeke. Od najstarijeg utvrđenja izgleda da je samo vrlo malo ostalo u centralnom dijelu sadašnje citadele, koja je skoro čitava iz kasnijeg turskog perioda.

kula utvrđenja

Spuž - položaj utvrđenja na kupastom brdu usred ravnice

Bihor tvrđenje Bihor nalazi se oko 10 km sjeverno od Berana. Ostaci grada nalaze se na nadmorskoj visini od približno 1050m, na djelimično stjenovitom brdu u međurječju Lima i njegove pritoke Lješnice. Grad je podignut na dominantnom mjestu, i zaista je «vladao» jednim velikim dijelom doline Lima i dolinama manjih rječica koje se u njega ulivaju.

Ime Bihor se pominje 1450. godine u jednom dokumentu iz dubrovačkog arhiva «In loco vocato Bichor». Može se, međutim, pretpostaviti da je grad Bihor građen dosta prije ovog prvog pomena njegovog imena. Turci su zauzeli Bihor 1455. godine. Polovinom XVI vijeka, prema turskim izvorima, u tvrđavi je pored hladnog oružja bilo topova, pušaka i ostalog potrebnog alata, a posada tvrđave je brojala 26 ljudi. Utvrđenje se danas nalazi u ruševnom stanju, njegovi zidovi su djelimično očuvani, negdje i do visine do 3 metra.

Na terenu se mogu identifikovati ostaci tri kule i cisterne za vodu. Ne može se tačno utvrditi gdje je bio ulaz u grad. Sa velikom sigurnošću se može tvrditi da je na platou preko koga se dolazi do utvrđenja bilo podgrađe, jer se na njemu nalaze ostaci starog groblja, crkvina i kućišta, kao i izvor žive vode. I današnje seoce, čije su kuće rasute oko ovog prostora nosi naziv Podgrađe.

Susjed usjed, poznat i kao «Jerinin grad», nalazi se u župi Onogošt, u blizini Morakova, oko 17 km istočno od Nikšića.

Susjed se pominje 1444. godine u prvoj povelji kralja Alfonsa Hercegu Stjepanu. Neko vrijeme Susjed je držao Hercegov sin Vladislav. Srednjovjekovni Susjed štitio je istočne granice Hercegovih posjeda i trgovačke karavane koji su se kretali od Dubrovnika i Kotora, preko Onogošta, i Morače do Brskova i dalje u unutrašnjostSrbije.

Grad se nalazi na brdu. Prema župi – rečnoj dolini – nepristupačan je, jer su stijene na tom dijelu brda skoro vertikalne. Svakako zbog toga ni zidovi na ovoj strani nijesu bili veliki i jaki, pa su se od njih očuvali samo tragovi. Na suprotnoj strani, prema jugu teče potok Susjed, brdo je djelimično obraslo većim drvećem i zidovi su deblji, bolje očuvani i imaju kule. Svi zidovi grada su zidani dosta pravilno od lomljenog i pritesanog kamena u malteru. U podnožju brda ima izvorske vode. ostaci utvrđenja

položaj utvrđenja

Norin

staci utvrđenja nalaze se na obodu Nikšićkog polja, na njegovoj jugoistočnoj strani.

Najbliži su mu Budoš, Onogošt i Susjed, a vjerovatno je u blizini i Ostrog. Sudeći po ovakvom položaju, može se pretpostaviti da je, kao i većina okolnih, bio granično utvrđenje Hercega Stjepana. Ima više gradova pomenutih u poznatim poveljama Hercegu Stjepanu iz 1444, 1448 i 1454. godine koji nijesu ni tačnim

položaj utvrđenja

imenom ni mjestom određeni. Vjerovatno je Norin jedan od njih. Utvrđenje se nalazi na kamenitom brdu, zaraslom u kržljavu šumu. Ima malo ostataka, ali oni nesumnjivo govore da se radi o srednjovjekovnoj građevini. Kao i kod većine ostalih utvrđenja i ovdje je oblik osnove grada prilagođen obliku vrha brda. Zidanje je relativno pravilno od pritesanog kamena u malteru.

Onogošt ko utvrđenja Onogošt razvio se današnji grad Nikšić. Najstariji ostaci utvrđenja Onogošt potiču iz V-VI vijeka a zidali su ih Istočni Goti. Ime Anagastum je izvedeno od gotskog ličnog imena. U srednjem vijeku po Anagastum-u grad se zove Onogošt. Pop Dukljanin pominje Onogoste u XII vijeku. Car Uroš je 1362. godine pisao jednu povelju «Þ ∏nogoïi». Onogošt je kasnije došao u ruke vojvode Sandalja Hranića, koji je u njemu uspostavio carine, koje su Dubrovčani 1411. godine tražili da ih ukine. Moguće da se pomeni imena Onogošt u srednjem vijeku odnose na župu, a ne grad, koji je zapustio poslije Gota, ili nešto kasnije, pa tek u tursko vrijeme obnovljen.

Onogošt se nalazi djelimično u ravnici (donji grad), a djelimično na kamenitom brežuljku (gornji grad). Dio u ravnici je ostatak kasno antičkog (gotskog) kastruma. Iako malo nepravilan u osnovi ovaj dio ima oblik rimskog vojnog logora sa po jednim vratima prema sjeveru, istoku i jugu. Kasnije srednjovjekovne i turske dogradnje odnose se na gornji dio (na brežuljku) koji je bio kao cjelina za sebe utvrđen. U ovom sklopu ostala su tri objekta gotskog kastruma: osmougaona kula na kraju sjevernog zida kastuma i dvije četvrtaste kule u sredini nekadašnjeg zapadnog zida.

Gradac

alazi se kod sela Budimlje istočno od Berana. Ostaci utvrđenja leže na kupastoj glavici, opkoljenoj sa tri strane dolinama rječica. Prilaz je moguć jedino sa sjevera. Ostaci zidova danas se jedva vide na površini terena.

taljnijim arheološkim istraživanjima došlo do podataka koji bi vezali Gradac za pomen imena kod cara Konstantina Porfirogenita. Tvrđava je imala i podgrađe na mjestu današnjeg sela Budimlje gdje se nalaze stara groblja i ostaci crkve.

Gradac se pominje oko 1315. godine. Međutim, župa Budimlja javlja se vijek ranije kada je u njoj osnovana jedna od prvih episkopija u Raškoj. Jireček na jednom mjestu navodi da je ime župe Budimlja poteklo od istoimene tvrđave, i ako je to tačno onda bi starije ime Gradca bilo Budimlja i time bi se objašnjavao relativno kasni pomen ovog utvrđenja u pisanim dokumentima. Utvrđenje je imao nepravilan, nešto izdužen, oblik u pravcu istok-zapad, i jedan spoljni odbrambeni zid prema sjeveru. Prema pokretnim nalazima, kojih ima na ovome mjestu, može se zaključiti da je ono bilo korišćeno i prije srednjeg vijeka. Možda bi se de-

Stabna

Utvrđenje Stabna nalazi se u Pivskoj župi, oko 7 km zapadno od Plužina.

U izvorima se izgleda ne pominje ako to nije Novi u Pivi (župi) koji se javlja u poznatoj povelji iz 1444. godine. U svakom slučaju pripadao je Hercegu Stjepanu jer se nalazi ne-

daleko od Hercegovog glavnog grada Sokola, u centru njegovih zemalja. I predanje vezuje grad, kao i druga neka mjesta u okolini (vinogradi, crkvište) za Hercega. Ostaci grada leže na vrhu vrlo strmog vrha iznad rječice Vrbnice. Najvećim dijelom obrasli su. Zidovi su dosta ruinirani, na nekim djelovima i potpuno nestali. Južna strana grada, na kojoj su strane vrlo strme,

skoro vertikalne izgleda da nije imala zidove, jer nisu bili potrebni. Sama stijena je djelimično prirodno, a djelimično ljudskom rukom tako oblikovana da posluži kao zaklon, odnosno kao ograda prema ponoru, jer je malo vjerovatno da je iko mogao sa te strane da napada grad. Oblik utvrđenja je proizašao dobrim

dijelom iz oblika terena. Najveći dio unutrašnjosti grada je stjenovit i nepogodan za gradnju. Izvanredan položaj, sa koga se kontrolišu dvije doline, i nepristupačnost stjenovite gromade činili su ovaj grad vrlo dobrim, skoro neosvojivim uporištem, kako u vrijeme hladnog, tako i prvog vatrenog oružja.

Kukanj ukanj se nalazi na rijeci Ćehotini, desetak kilometara zapadno od Pljevalja. Ostaci utvrđenja leže na brdu koje se vrlo strmo, skoro vertikalnim stijenama spušta sa istočne strane prema Ćehotini, dok im se sa zapadne relativno lako prilazi. Iz grada, od koga su ostali uglavnom samo temelji djelimično zarasli u šumu, imao se dobar pregled okoline i kontrola rječne doline.

Manji i viši dio grada odvojen je izgleda prirodnim suvim rovom od nižeg dijela. Po ostacima temelja može se zaključiti da je bilo više raznih građevina u sklopu utvrđenja, a bar jedna od tri postojeće jame svakako je bila cistijerna za vodu. Nešto ispod utvrđenja prema zapadu na jednom sedlu nalazi se staro groblje. I danas se na kartama nalazi lokalitet Podkukanj u kome je očuvano ime njegovog predgrađa. Od podgrađa nijesu nađeni ostaci.

Kukanj je poznat kao «ljetna reizdencija» Kosača. Sandalj Hranić je 1423. godine u Kuknju izdao jednu potvrdu Dubrovčanima, a 1429. godine potvrđuje da je primio drevske carine. U povelji iz 1444. godine aragonskog i napuljskog kralja Alfonsa V pominje se Kukanj u Breznici, a nalazimo ga i u poveljama izdatim od Fridriha III.

Koznik oznik se nalazi kod sela Kozice, jugoistočno od Pljevalja. Relativno dobro očuvani ostaci utvrđenja smješteni su na visokom, strmom, stjenovitom brdu iznad Kozičke rijeke.

Koznik se prvi put pominje 1441. godine u Dubrovačkom arhivu. Kao Castrum Koznik grad se pominje i u povelji Fridriha III Hercegu Stjepanu iz 1448. godine. U ataru sela Kozice nalazio se u srednjem vijeku aktivan rudnik

gvožđa. Ruda je vrlo dobrog kvaliteta, a i eksploatacija je laka. Svakako da je rudnik uslovio ovdje podizanje grada. Može se slno reći da je Koznik tipičan primjer za prilagođavanje osnove utvrđenja terenu i za maksimalno korišćenje prirodnih oblika stjenovitog brda kako bi grad bio što nepristupačniji. Grad ima jako izdužen oblik u osnovi.

Soko rad Soko se nalazi između Pive i Tare, na sat hoda od mjesta na kome se one spajaju i čine Drinu.

Pretpostavlja se da je grad ispod tvrđave Sokol (Šćepan grad), na sastavu Tare i Pive, Porfirogenitovo i Dukljaninovo Međurječje. Soko je pripadao Sandalju Hraniću. U povelji kojom Sandalj i njegova braća ustupaju Dubrovniku svoju polovinu Konavala, 1419. godine, kaže se da je pisana pod Sokolom. Poslije Sandaljeve smrti pa sve do pada pod Turke Soko je bio u rukama Hercega Stjepana. Nema sumnje da je Soko bio glavni grad Hercega Stjepana jer se pominje na prvom mjestu u svim poznatim poveljama iz XV vijeka. Po njemu se Herceg Stjepan naziva «od Sokola». Turci su uzeli Soko 1465. godine. Grad nije imao kontinualne obimne zidove jer to konfiguracija terena nije dozvoljavala, ali su ih zato skoro vertikalne stijene zamjenjivale. Gradu se prilazi sa jedne zaravni, iznad koje se na vrlo strmim stijenama nalaze ostaci gornjeg dijela grada. Na gornje dijelu, koji je na oko 400 m nad Pivom, nalaze se ostaci zidova i kula, kao i dvije «klupe» usječene u stijenu i okrenute prema Pivi. Pogled koji se odavde pruža na Pivu i okolinu veličanstven je, a omogućavao je i izpoložaj utvrđenja vanrednu kontrolu. Hercegov dvor, koji se pominje u povelji, mogao se nalaziti samo na onoj maloj zaravni ispod najvišeg dijela grada. Pod gradom prema sjeveru leži veća crkva, koju je svakako podigao Herceg Stjepan u posljednjoj deceniji svoga života. Grad je imao i podgrađe, dosta niže na samim stavama Pive i Tare – nazvano Šćepan Polje, gdje postoje ostaci jedne veće crkvene građevine.

klupe usjećene u stijenu, okrenute pema Pivi

Pirlitor staci grada Pirlitora nalaze se na ivici visoravni Jezera, na jednom uzvišenju visoko iznad rijeke Tare.

U istorijskim izvorima Pirlitor se ne pominje. Ležao je na srednjevjekovnom putu Nikšić – Pljevlja, koji je išao preko prostranog i visokog platoa Jezera na visini od oko 1450m. Sa Pirlitora, gdje je bilo malo utvrđenje, svakako za čuvanje puta, strmo je silazio u duboki kanjon Tare, ispod sela Levera. Na Jezerima je 1399. godine bio dvor Sandalja Hranića, a i Herceg Stjepan je 1453. godine boravio na Jezerima, gdje su vođeni razgovori sa dubrovačkim poslanicima o miru. Nije isključeno da je dvor Sandaljev i mjesto boravka Hercegovo bio baš Pirlitor, koji je po svemu do sada poznatom bio jedino utvrđeno mjesto na Jezerima. položaj utvrđenja

Neznatni ostaci grada leže na jednom uzvišenju, na ivici visoravni Jezera a visoko iznad rijeke Tare. Jedini dio zida koji se danas može vidjeti, vjerovatno dio jedne kule, nalazi se na najvišoj tačci uzvišenja ispod koga je prema Tari izgleda bio suvi rov. Predanje vezuje Pirlitor za vojvodu Momčila, koji se spominje u epskoj narodnoj pjesmi «Ženidba kralja Vikašina».

kanjon Tare ispod utvrđenja

pogled sa Pirlitora

“ Knjigu piše žura Vukašine, U bijelu Skadru na Bojani, Te je šalje na Hercegovinu Bijelome gradu Pirlitoru, Pirlitoru prema Durmitoru, Vidosavi ljubi Momčilovoj; Tajno piše, a tajno joj šalje, U knjizi joj ovako besjedi: Vidosava, Momčilova ljubo! Šta ceš u tom ledu i snijegu? Kad pogledaš s grada iznad sebe, Ništa nemaš lijepo videti, Vec bijelo brdo Durmitora Okićeno ledom i snijegom Usred ljeta, kao usred zime; Kad pogledaš strmo ispod grada, Mutna teče Tara valovita, Ona valja drvlje i kamenje, Na njoj nema broda ni ćuprije, A oko nje borje i mramorje ...” Odlomak iz narodne pjesme ”Ženidba kralja Vukašina”

ostaci utvrđenja

Budoš staci grada se nalaze na planini Budoš kod Nikšića, na jednoj vrlo nepristupačnoj kamenitoj glavici, zarasli u šumu. Sa tog položaja pregled terena prema Nikšićkom polju je izvanredan. Budoš je štitio prolaz iz Nikšića u župu Ostrog.

Budoš se pominje 1448. godine u povelji Fridriha III Hercegu Stjepanu kao «Castrum Budosch» i 1454. godine u povelji aragonsko-napuljskog kralja Alfonsa takođe Herceg Stjepanu. Moguće da je Budoš još 1444. godine pripadao Hercegu Stjepanu, jer je on držao tada terito-

riju na kojoj se nalazi utvrđenje. Pred kraj svoje vladavine Herceg Stjepan je ustupio grad Budoš svome sinu Vladislavu. To je bilo malo utvrđenje sa jednom isturenom kulom prema jugozapadu od koje su ostali samo niski zidovi. Nešto više očuvanog zida utvrđenja ima od ove kule prema sjeverozapadu, i do 2m visine. Zidan je od lomljenog kamena u krečnom malteru. Jugoistočno od utvrđenja nalazi se Budoški do, veća vrtača iz koje se mogla donositi voda za posadu.

Brskovo rskovo se nalazi u sjeveroistočnom dijelu Crne Gore, u blizini Mojkovca. Brskovom se naziva čitav kompleks manjih lokaliteta, danas zaraslih u gustu šumu i korov, između Tarinih pritoka, Rudnice i Bjelojevića rijeke. Brskovo se prvi put pominje u povelji kraja Stefana Prvovjenčanog Dubrovčanima o trgovini, između 1219. i 1228. godine. Latinski se zvao Brescoa, i bio je središte jedne župe. Mnogo pohađan od kotorskih i dubrovačkih trgovaca, ovaj trg s rudnicima srebra, kovnicom, kao i s jednom Bogorodičnom crkvom pod upravom dominikanaca iz Dubrovnika, bio je oko 1280. godine u punom cvjetanju, ali od 1350. godine potpuno opao. Brskovo kao rudnik osnovali su Sasi koji su tu

bili naseljeni. Imali su svog kneza i katoličke sveštenike. U vrijeme najvećeg procvata Brskova u njemu je bila carina, dubrovačka kolonija, a tu je stanovao i dubrovački konzul. Kovan je i novac «Grossi de Brescova». Turci su ga zauzeli 1399, a prema Dubrovčanima, 1433. je Brskovo napušteno mjesto. Na čitavoj teritoriji u unutrašnjosti današnje Crne Gore, Brskovo je bilo jedino privredno središte koje se po svom značaju može porediti sa gradovima u primorju. Toliku vrijednost proizvodnje i prihode koje je ono donosilo nije imala ni većina primorskih gradova. Na dominantnom mjestu nalaze se ostaci utvrđenja – Gradina – grad kojim je kontrolisana bliža i dalja okolina.

Obod-riječki grad Obod ili Riječki grad nalazi se na Skadarskom jezeru, iznad Rijeke Crnojevića. Ivan Crnojević je 1485. godine napisao povelju u Rijeci u kojoj kaže između ostalog da je darovao i jednu vodenicu u Obodu . Ivan Crnojević je u Riječkom gradu na Obodu sazidao manastir sa crkvom Sv. Nikole, koji je u XVII vijeku zapustio. Po J. Erdeljanoviću se uzvišenje nad Rijekom Crnojevića naziva u narodu isključivo Riječki grad ili «Grad». Na samom početku XX vijeka P. Rovinski je još vidio jedan dio od Ivanbegovog grada na Obodu.

XV vijeka. Neki drugi ostaci u okolini koji bi bili od dvora Ivana Crnojevića nijesu pronađeni.

Danas, osim za djelove crkve i ostatke objekta jugoistočno od nje, vjerovatno cistijerne, teško je za bilo šta drugo utvrditi sigurno da potiče iz

pogled sa Skadarskog jezera na ostatke Riječkog grada

Srušeni gradovi ili gradovi sa nesigurnim lokacijama Plav U Plavu iznad jezera na jednoj uzvišici nalazi se mjesto «Grad». Istorijski izvori Plav pominju tek u srednjem vijeku, iako se po A. Evansu tu u blizini nalazilo jedno rimsko naselje. Plav se pominje 1282-1298. godine kao oblast-župa. Danas je na pomenutom mjestu u varošici Plavu teško izvući bilo što što bi moglo biti iz srednjeg vijeka, osim možda jednog zida, u čijem nastavku se mogla nalaziti sudeći po konfiguraciji terena, kula. Takođe samo po konfiguraciji mogu se nazreti i ostali zidovi nekadašnjeg manjeg grada. Današnja varošica Plav nastala je svakako kao podgrađe utvrđenja. Gradac (porfirogenitov) U De administrando imperio car Konstantin Porfirogenit pominje između tri naseljena slovenska grada u Duklji i Γράδεται (gradac – grades). Jireček misli da je Gradac i Starigrad jedno isto, te da se Gradac odnosi na Budvu. Nije isključeno da je ovaj Gradac identičan sa ostacima koji se pod istim imenom nalaze na brdu u blizini Berana. Lastva Lastva je današnji Petrovac između Budve i Bara. Pominje se u «Ljetopisu popa Dukljanina» kao mjesto «Lastua». Navodno je kasnije ovdje bilo podignuto jedno utvrđenje od koga danas nema traga. I. Božić navodi «dvadesetpet domova u Lastovi (Kastel Lastvi, utvrđenju pored mora – današnjem Petrovcu) služilo je samom Balši III...». Lug Car Konstantin Porfirogenit pominje u «De administrando imperio» τόλούγ (лоньгь- Lug kao naseljeno mjesto u Duklji. Tačna lokacija Luga nije utvrđena. Možda bi Žabljak Crnojevića mogao biti nekadašnji Lug, jer njegov položaj u župi Podlužje i blizina lokaliteta Podlug, daju podlogu ovakvoj pretpostavci. Novigrad Jedan od tri naselja grada u Duklji koje pominje car Konstantin Porfirogenit u «De administrando imperio» je τό Νоυγράδε- Novigrad. Nije utvrđena lokacija ovog grada. P. Skok ga izjednačuje sa Svetim Stefanom, a Jireček sa Prevlakom u Boki kotorskoj. Ni u Sv. Stefanu, a ni na Prevlaci, nijesu do sada pronađeni nikakvi ostaci koji bi potvrđivali ove hipoteze. Novi u pivi Kod Pišča u župi Pivi nalazio se grad Novi koji spominje prvi put aragonski kralj Alfons V 1444. godine. Ostataka ovog grada nema, ni kod Pišča, a ni na ušću Sinjca i Komarnice, gdje se

na jednoj stijeni po predanju nalazio. Međutim, župa Piva nije potpuno izražena, naročito oko gornjeg toka rijeke. U prilog ovakvog ubiciranja Novog idu i jako dugačka rastojanja na putevima bez sigurnog konačišta između Onogošta i Stabna kao i Onogošta i Pirlitora. Novi bi mogao da leži negdje u sredini teritorije između navedenih gradova što se poklapa sa gornjom Pivom i Komarnicom. Ostrog Nalazi se u Gornjoj Zeti (Zeta Superior). Kao posjed vojvode Stjepana grad Ostrog se pominje 1441. godine, a nalazimo ga i u drugim poveljama iz XV vijeka. U povelji kralja Alfonsa V iz 1444. godine se kaže «Ostroch, castello con lo contato ali confini de Albania». Iako se vrlo određeno pominje u izvorima i treba da svakako leži u blizini kasnijeg manastira Ostroga, nije na terenu sa sigurnošću identifikovan. Nije isključeno ni to da je kasniji manastir nastao na ostacima grada. Rose Nalaze se na Luštici pri ulazu u Boku Kotorsku. Pominju se kod cara Konstantina Porfirogenita kao grad zajedno sa Budvom i Donjim Kotorom kada su ih 841. godine opustošili i opljačkali Saraceni. Međutim, prihvati li se pretpostavka da je rimski put kroz Boku išao preko Rosa i Luštice za Budvu, Rose se nalaze u Pojtingerovoj tabli još u IV vijeku kao Resinum i u Ptolomejovoj karti kao Рίσιυου. Isto tako može se onda uzeti kao tačno da je od 1271. godine u Rosama bila episkopija. Na samom terenu, osim ostataka jedne crkvene građevine, u današnjim Rosama nema neke druge arhitekture koja bi mogla pripadati srednjem vijeku. Samograd Nalazi se u dolini rečice Brzave, lijeve pritoke Lima, jugoistočno od Bijelog Polja. U izvorima se ne pominje. Na terenu postoji prirodno «utvrđen» manji masiv vjerovatno korišćen u srednjem vijeku. Ima vrlo malo tragova gradnje, te se ne može potpunom sigurnošću uvrstiti u srednjovjekovne gradove. Traiectus (traietto) Nalazio se u Boki Kotorskoj, ali njegova tačna lokacija nije utvrđenja. Kaštel Traiectus ili Traietto se pominje u ljetopisu popa Dukljanina kao i 1167. godine u ugovoru između Kotorana i Omišana. Različita su mišljenja o tačnoj lokaciji Traiectusa: pominje se Trašte, Prevlaka kod Tivta i neko mjesto kod ulaza u Boku na sjevernoj obali zaliva. Nije isključeno da je na mjestu nekadašnjeg Traiectus-a kasnije nastao Herceg Novi.