Ekonomska valorizacija Vrmca by Expeditio

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja”

Ekonomska valorizacija Vrmca Studija ekonomske valorizacije Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.

Ovaj projekat je finansiran od strane Evropske unije

Ekonomska valorizacija Vrmca Studija ekonomske valorizacije Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.

Ekonomska valorizacija Vrmca Izdavači: Opština Tivat Kulturno-zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat Expeditio - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Obrađivač: REGIA PART Neda Kovačič s.p. Vođa projekta: Mr Neda Kovačič, univ. dipl. ekonom. Projektni tim: Mr Ilija Moric – ekspert za turizam i dopunske djelatnosti Nikola Petrović Njegoš – ekspert za održivi razvoj i prostorni razvoj Mr Barbara Černič Mali – ekspert za EU projekte i razvojno planiranje Andrej Drole, univ. dipl. org. - ekspert za finansije i CBA analize Fotografija na naslovnoj strani: Dmitry Soldatenkov Štampa: Biro Konto, Igalo Tiraž: 500 Godina izdanja: 2015.

Studija je realizovana u okviru projekta Baština- pokretač razvoja www.bastina.eu

Vodeći partneri / Lead Partners

Opština Tivat Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije

Partneri / Partners

Expeditio – Centar za održivi prostorni razvoj Kotor Kulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat DUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik

Saradnici / Associates

Ministarstvo kulture, Konzervatorski odjel u Dubrovniku Hrvatska sekcija ECOVAST-a – Europskog vijeća za sela i male gradove Ustanova Centar za Regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcija Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore SEE Heritage mreža - Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope

Ova publikacija je izrađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost partnera koji implementiraju projekat “Baština-Pokretač razvoja” i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije. Projekat „Baština – pokretač razvoja” sprovodi se u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA).

SADRŽAJ UVOD. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 1. PREDGOVOR. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8 1.1. Ciljevi i zadaci istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . 8

5. EKONOMSKA VALORIZACIJA PARKA PRIRODE VRMAC . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58 5.1. Smjernice revitalizacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

1.2. Metode istraživanja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9

5.2. Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

2. OPIS PILOT PODRUČJA VRMAC. . . . . . . . . . . . . . . . 10

5.3. Model upravljanja Parkom prirode Vrmac. . . 72

2.1. Geografski položaj i obuhvat pilot područja. . 10

5.4. Integrisani turistički proizvod Parka prirode Vrmac. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74

2.1.1. Opština Tivat. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 2.1.2. Opština Kotor . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 2.2. Zakonodavni okvir i strateški dokumenti . . . . 14 2.3. Pilot područje u planskim dokumentima . . . . 17 2.4. Prirodne vrijednosti područja. . . . . . . . . . . . . 20 2.5. Kulturna baština i pejzaž . . . . . . . . . . . . . . . . . 22 2.6. Privredni razvoj i turizam. . . . . . . . . . . . . . . . . 26 2.7. Poljoprivreda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 28 2.8. Ulazni podaci iz socioloških istraživanja. . . . . 29 2.9. Razvojni problemi i potencijali Parka prirode Vrmca . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46 3. EKONOMSKO-RAZVOJNI POTENCIJALI PODRUČJA VRMAC. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.1. Vizija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.2. Misija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.3. Ciljevi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.4. SWOT analiza . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48 4. STRATEGIJE ZAŠTITE PRIRODNIH VRIJEDNOSTI . . . 50 4.1. Nacionalni zakonodavni okvir i modeli sprovođenja zaštite . . . . . . . . . . . . . . 50 4.2. Primjeri dobre prakse. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 4.2.1. Park prirode Goričko . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51 4.2.2. Park prirode Logarska Dolina. . . . . . . . . . . 54

5.5. Primjer – Pilot projekat »Revitalizacija sela Gornja Lastva« . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 5.6. Primjer – Pilot projekat »Priče Vrmca«. . . . . . 83 5.7. Logički okvir pripreme projektnih predloga. . 84 5.8. Finansiranje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 6. ZAKLJUČCI. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 7. REFERENCE. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 7.1. Studije. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 7.2. Strateški dokumenti. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91 7.3. Radovi i knjige . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91

Tabele Tabela br.

Naziv

Str.

Tabela 1

Naselja u Opštini Tivat

Tabela 2

Stanje i projekcija stanovništva i stanovanja u opštini Tivat

Tabela 3

Broj stanovnika u Crnoj Gori i opštini Kotor

Tabela 4

Broj stanovnika po naseljima u opštini Kotor po popisu iz 2011. godine

Tabela 5

Pregled važećih strateških dokumenata CG i njihov odnos prema pitanjima zaštite predjela

Tabela 6

Inventarizacija razvojnih potenciala i problema uz prepoznate mjere rješavanja i glavni akteri na području Vrmca -budućeg Parka prirode

Tabela 7

SWOT analiza revitalizacije i ekonomske valorizacije Vrmca

Tabela 8

Smjernice za revitalizaciju pejzažnog predjela Vrmca

Tabela 9

Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca

Tabela 10

Projekat: »Revitalizacija EKO-sela Gornja Lastva«, prioriteti i aktivnosti

Tabela 11

Smjernice za razvoj priča u turističke proizvode

Slike Slika br.

Naziv

Slika 1

Mapa Vrmca – Kotorski zaliv -Tivat

Str. 10

Slika 2

Teritorijalna podjela Opštine Tivat

Slika 3

Grad Goričko

Slika 4

Logarska dolina

Slika 5

Turistički informativni centar Logarska dolina

Slika 6

Logarska dolina

Slika 7

Konstante prostornog razvoja – razvojni potencijali

Slika 8

Razvojna inicijativa Park prirode Vrmac

Slika 9

Integralni turstički proizvod Vrmca

Slika 10

Uticaj pilot projekta Eko-sela Gornja Lastva na revitalizaciju i potporne aktivnosti u Parku prirode Vrmac

Slika11

Proces i sadržaj planiranja projekata

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 7

UVOD Poluostrvo Vrmac je jedinstveno mjesto i jedinstven pjezaž, ne samo u Crnoj Gori, već i na čitavoj jadranskoj obali. Nekim čudom sačuvano, uprkos groznici izgradnje koja kvari obalu posljednjih dvadeset godina, ono zaslužuje da bude predmet svake brige. Takođe, Vrmac zaslužuje ne samo samo da bude zaštićen, nego i valorizovan, čime bi se istovremeno valorizovali i turistički potencijali tog dijela Crne Gore. Izbor da se od Vrmca napravi prirodni park širenjem zaštićenih zona koje predstavljaju dio UNESCO-ve liste Svjetske baštine je ne samo pametan i koristan za sve zajednice Tivta i Kotora, već se time obogaćuje i turistička ponuda Crne Gore. Ovaj projekat može postati laboratorija i model održivog turističkog razvoja koji će ojačati sliku naše zemlje kao Ekološke države. Lično sam jako vezan za ovo mjesto preko sela Gornja Lastva i male ekipe koja ga hrabro štiti i animira. Od 2002. godine, tokom brojnih ljetnjih radionica, zajedno smo izučavali mogućnosti revitalizacije sela i teritorija sa kojima je povezano. Iza anarhičnog rastinja i kamenih ruševina se krije mali mediteranski raj u kome, i zahvaljujući kome, su mogle živjeti generacije poljoprivrednika, zanatlija, pomoraca i intelektualaca koji su kroz burnu istoriju doprinijeli kvalitetu i kulturnoj raznolikosti Crne Gore. Vizija je oživjeti ovo područje, revitalizovati njegove aktivnosti, ubirati plodove njegovih resursa, otkriti stanovnicima okolnih mjesta i posjetiocima ljepotu i prirodno bogatstvo ovog mjesta, omogućiti im da se ovdje vrate svojim korijenima, da ovdje otkriju kulturu i umjetnost življenja, da svoju djecu upoznaju sa prirodom i zdravim načinom zivota, ponuditi mjesta za resocijalizaciju osoba sa posebnim potrebama ili teškoćama… I započeti tu lijepu avanturu upravo u 2015. godini, koja će, nadam se, biti godina istorijskih odluka za očuvanje planete, što daje sav svoj smisao našim ekološkim angažmanima i uključuje nas u svjetsku mobilizaciju. To bi bili divni razlozi i značaj ovog projekta koji treba da pokrene institucije, ali i građane ove zemlje. Ta lijepa kolektivna priča koju nudimo i koja obnavlja veze sa generacijama koje nam prethode, pored finansijskih interesa, može donijeti svima veći napredak i kvalitetniji život. Princ Nikola Petrović Njegoš Predsjednik Fondacije Petrović Njegoš, saradnik na projektu

8 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

1. PREDGOVOR Projekat „Baština - Pokretač razvoja” sprovodi se u okviru programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA). Projekat se implementira u okviru mjere 1.1.: zajedničke akcije za zaštitu životne sredine, kulturnog i prirodnog nasljeđa. Vodeći partneri u projektu su Opština Tivat sa crnogorske strane i Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-Neretvanske županije sa hrvatske strane. Funkcionalni vodeći partner cijelog projekta je Opština Tivat. Partneri u projektu su: nevladine organizacije EXPEDITIO Centar za održivi prostorni razvoj iz Kotora i Kulturno-zavičajno udruženje Napredak, Gornja Lastva iz Tivta sa crnogorske strane i DUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije i Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije sa hrvatske strane.

različitih zainteresovanih strana na polju zaštite, planiranja i upravljanja prirodne i kulturne baštine, kroz zajedničke aktivnosti na primjeni novih metodologija, na prekograničnom području Dubrovnika i Boke Kotorske. Projekat takođe ima za cilj da proširi profesionalno znanje i poveća svijest građana/ki o tome kako baština može da se koristi kao pokretač razvoja. Realizacija projekta „BaštinaPokretač razvoja“ počela je 11. marta 2013. godine, a projekat traje 23 mjeseca. Pilot područje projekta u Crnoj Gori je brdo Vrmac, koje pripada opštinama Tivat i Kotor, i kao jedna od aktivnosti u okviru projekta predviđena je izrada Studije ekonomske valorizacije Vrmca.

1.1. Ciljevi i zadaci istraživanja

Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, a čiju teritoriju administrativno dijele opštine Kotor i Tivat. Dio Vrmca koji pripada Opšti cilj projekta „Baština - Pokretač opštini Kotor ujedno je i dio područja Svjetske prirodne i kulturne razvoja“ je doprinos uspostavljanju saradnje između institucija nadležnih baštine UNESCO-a; a dio Vrmca koji za zaštitu prirodne i kulturne baštine pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom kao u Hrvatskoj i Crnoj Gori kroz implePark prirode. Budući da je prirodmentaciju zajedničkih programa, edukaciju, prenošenje znanja i aktiv- na i kulturna baština brda Vrmca evidentna, i istovremeno ekonomski nosti na podizanju nivoa svijesti. nedovoljno iskorišćena, ovaj prostor je odabran da bude pilot područje Specifični ciljevi projekta su unana kojem će se primjenjivati znanja pređenje saradnje i umrežavanje

stečena kroz cjelokupne aktivnosti projekta. Na prostoru brda Vrmca treba pokazati kako prirodne vrijednosti i kulturno nasljeđe mogu biti istovremeno zaštićeni i stavljeni u funkciju razvoja jednoga područja, što će definisati Studija ekonomske valorizacije Vrmca koja je krajnji cilj projekta. Studija ekonomske valorizacije područija brda Vrmac je krajnja studija projekta „Baština - Pokretač razvoja“ koja treba da predloži model ili više njih koji će odrediti kako prirodne i kulturne vrijednosti, odnosno kulturni pejzaž područja brda Vrmac staviti u funkciju razvoja opštine Tivat i opštine Kotor, ne devalvirajući njihove vrijednosti. Osnov za izradu Studije ekonomske valorizacije činile su Studija prirodnih vrijednosti Vrmca, Studija kulturne baštine Vrmca i Studija kulturnog pejzaža Vrmca. Ove tri studije trebaju utvrditi vrijednosti Vrmca koje predstavljaju potencijal ekonomskog razvoja. Područje brda Vrmac trenutno uživa različite stepene i vidove zaštite. Dio područja je upisan na listu Svjetske baštine UNESCO-a, preostali dio je bafer zona UNESCO-vog područja. Prostor koji administrativno pripada Opštini Tivat je u Prostorno-urbanističkom planu Tivta definisan kao Park prirode. Karakteristični morfološki oblici i biljni pokrivač, kao i graditeljsko nasljeđe, raznovrsno po namjeni i vremenu nastanka, ovaj prostor čine izuzetno zanimljivim i vrijednim, te zbog svega posjeduje

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 9

sve odlike kulturnog pejzaža. Naime, prostor Vrmca je u prošlosti u velikom dijelu bio obrađivan i zasađen različitim kulturama, što ukazuje i na njegov veliki ekonomski potencijal. Razvnojni potencijali Vrmca su značajni, ali danas gotovo neiskorišćeni. Mogućnosti Vrmca do sada nijesu valorizovane u praksi, niti su bile predmetom zajedničkih razvojnih planova dvije opštine. Jedini planovi koji su se bavili prostorom Vrmca su urbanistički planovi koji za sada planiraju samo priobalni dio za izgradnju. Širenje gradnje uz padine na višim djelovima, kao i Lokalna studija lokacije Vrmca kojom je planirana izgradnja oko utvrde Vrmac, prijete da devastiraju i ovaj pejzaž izuzetnih vrijednosti. Cilj izrade studije je istražiti sve potencijale područija Vrmca, prirodne i antropogene, i naći model ekonomske valorizacije zasnovane na očuvanju prirodnih i stečenih vrijednosti, odnosno stavljanje prirodnog i kulturnog nasljeđa i ukupnog pejzaža u funkciju razvoja dvije opštine - Tivta i Kotora. Specifični ciljevi izrade Studije su da se: • Definišu ekonomski potencijali područja, prirodne i stvorene vrijednosti • Sagledaju i predlože modeli ekonomske valorizacije pojedinačnih cjelina i zona • Sagledaju i predloži model ekonomske valorizacije cijelog područija • Predlože djelatnosti i aktivnosti za ekonomsko aktiviranje

područja na održiv način, uz poštovanje principa zaštite prirodnog, kulturnog nasljeđa i ukupnog pejzaža.

1.2. Metode istraživanja Ključne metode istraživanja su: deskriptivna metoda, analize predhodnih studija, „brain storming“ projektnog tima i vanjskih stručnjaka, komparativna analiza primjera dobre prakse upravljanja zaštićenim područjima i parkovima prirode, obilazak terena i sastanci radne grupe za Studije ekonomske valorizacije održani tokom decembra 2014. godine u Gornjoj Lastvi na Vrmcu, intervjuji sa lokalnim partnerima i akterima. Studija ekonomske valorizacije se temelji na zaključcima i rezultatima istraživanja izvedenim iz prethodnih studija i drugih relevantnih dokumenata, posebno zakonske regulative, planova i projekcija razvoja. Naime, zbog neophodnosti integralnog i održivog razvoja područja Vrmca, Studija ekonomske valorizacije upotrebiće relevantne podatke i informacije iz svih sledećih dokumenata: 1. Studija prirodnih vrijednosti Vrmca (2014) 2. Studija kulturnog pejzaža Vrmca (2014) 3. Studija kulturne baštine (2014) 4. Studija komparativne analize zakonodavnog okvira - finalni izvještaj (2014)

5. Participativni proces (2014) 6. Prostorno-urbanistički plan (PUP) Tivat 2020. 7. Strateški plan Opštine Tivat 20122016. 8. Strateški plan Opštine Kotor 20132017. 9. Menedžment plan Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora (2007) 10. Strategia razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine 11. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore (2007) 12. Zakon o zaštiti prirode (Sl. list Republike CG, br. 51/08, 21/09) 13. Ostala dokumenta, knjige i publikacije relevatne za predmentu studiju. Studija je prvenstveno namijenjena Lokalnim upravama Opština Tivat i Kotor, kojima će, kao osnova za planska i strateška dokumenta, poslužiti za ekonomsku valorizaciju područja Vrmca na način koji neće ugroziti njegove prirodne i kulturne vrijednosti. Šire posmatrano, studija može poslužiti kao uspješan i poželjan mo-del ekonomske valorizacije zaštićenih područja. Naime, kako se Studija ekonomske valorizacije Vrmca zasniva na rezultatima tri prethodno urađene studije (Studije prirodnih vrijednosti, Studije kulturne baštine i Studije kulturnog pejzaža), iste predstavljaju neophodnu bazu za održivu ekonomsku valorizaciju područja. Pored toga, pri iznalaženju modela ekonomske valorizacije područja Vrmca, treba takođe uzeti u obzir i rezultate sprovedenog participativnog procesa.

10 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

2. OPIS PILOT PODRUČJA VRMAC Osnovu za izradu Studije ekonomske valorizacije čine sljedeće studije: Studija prirodnih vrijednosti Vrmca, Studija kulturne baštine Vrmca i Studija kulturnog pejzaža Vrmca. Njima su definisane temeljne razvojne vrijednosti Vrmca, kao i potencijali ekonomske valorizacije. Osim toga, Studija uzima u obzir i rezultate istraživanja kroz participativni process u kome su zainteresovani pojedinci/ke i grupe istakli svoja razmišljanja, stavove i percpeciju o sadašnjem i budućem razvoju područja Vrmac kao parka prirode. Takođe, Studija se bazira na zaključcima Komparativne studije zakonodavnog okvira, kao i na odrednicama planske dokumentacije Opština Tivat i Kotor (npr, PUP Tivat 2020), posebno onima koje definišu razvojni potencijal budućeg Parka prirode Vrmac.

2.1. Geografski položaj i obuhvat pilot područja Područje koje Studija tretira odnosi se na gornju zonu Vrmca, iznad obalnih naselja. Radi se o prostoru na na višim padinama masiva Vrmca, i predstavlja jedan od najizolovanijih i najslabije razvijenijih područja opština Tivat i Kotor. Obalna naselja (npr. Muo, Prčanj, Stoliv, Lepetane, Donja Lastva, Tivat itd.) treba tretirati kao bafer zonu područja. Naime, granice obuhvata ove studije određene su uvažavajući geomorfološke i prostorne karakteristike područja. Teritorija

Vrmca definisana je samim položajem poluostrva, stoga je granica određena linijom dodira kopna i mora, dok kopnenu granicu prema padinama Lovćena čini prevoj kod Svete Trojice, čije su pogodnosti u prošlosti korištene za formiranje transverzalne cestovne komunikacije koja povezuje Kotorski i Tivatski zaliv. Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, odnosno čiju teritoriju administrativno dijele opštine Kotor i Tivat (Slika 1). Poluostrvo Vrmac sastavni je dio prostorne cjeline Boke Kotorske koja zauzima sjeverozapadni dio Crnogorskog primorja i predstavlja jednu mikro-regiju, koja se sastoji od više suženja i proširenja, te kao takva reljefno čini najsloženiji dio crnogorskog primorja. Područje Vrmca koje se nalazi u unutrašnjem dijelu Bokokotorskog zaliva, karakteristično je po tome što

ujedno predstavlja i gorski masiv i poluostrvo orijentacije istok-zapad. Saobraćajna izolovanost središnjih i vršnih dijelova Vrmca uslovljena je reljefnim ograničenjima i stepenom naseljenosti. Brdo Vrmac, njegova padina uz Kotorski zaliv je na Listi svjetske prirodne i kulturne baštine UNESCO-a i administrativno pripada opštini Kotor. Padine Vrmca koje su okrenute Tivatskom zalivu i administrativno pripadaju opštini Tivat, imaju status bafer zone UNESCO-vog područja. Prostornim planovima opština Kotor i Tivat iz 1988. godine, Vrmac je bio definisan kao regionalni park prirode. Aktuelnim usvojenim PUP-om Tivta do 2020. godine, područje Vrmca ima namjenu parka prirode kao područje od posebne prirodne vrijednosti koje treba štititi. Na brdu Vrmac su sela Gornja Lastva, Bogdašići Gornji Padine Vrmca prema Kotorskom zalivu; glavna naselja: Muo, Prčanj, Stoliv

Herceg Novi

Tivat

Slika 1: Poluostvro Vrmac

Kotor

Padine Vrmca prema Tivatskom zalivu; glavna naselja: Gornja Lastva, Bogdašići, Kavač, Gradiošnica

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 11

i Donji, Veće Brdo i Đurđevo Brdo, koja su očuvani primjeri graditeljskog nasljeđa. Za Gornju Lastvu je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture pokrenuo postupak da se stavi na listu zaštićenih objekata s obzirom na to da je u pitanju vrijedna ambijentalna cjelina. Kako je već istaknuto, u Prostorno-urbanističkom planu Opštine Tivat („Sl. list CG - opštinski propisi“ br. 24/10) uključen je prijedlog za zaštitu Parka prirode Vrmac, koji uključuje više djelove padina brda iznad Tivta. Granice planiranog parka prirode u njegovom najnižem dijelu određuje trasa planirane obilaznice, dok se ostale granice poklapaju sa granicama katastarskih opština odnosno granicom opštine Tivat. Razvoj Vrmca kao Parka prirode nalaže saradnju između Opština Tivat i Kotor, prije svega u režimima zaštite prirodnih i kulturnih kvaliteta ovog područja. Stoga, studija ekonomske valorizacije Vrmca obuhvata cjelovito područje Vrmca, kako područje koje je predvidio PUP Tivat 2020, tako i padine prema opštini Kotor koje su pod zaštitom UNESCO-a.

2.1.1. Opština Tivat Tivat se nalazi u centralnom dijelu Bokokotorskog zaliva, na jugozapadnim padinama brda Vrmac (765 m). Nasuprot se proteže Tivatski zaliv koji predstavlja najveći od četiri zaliva u Boki Kotorskoj. Tivatski zaliv s krtoljskim arhipelagom osvaja svakog posjetioca. Zahvata površinu

od 46 km2, od kojih oko 5 km2 izlazi na otvoreno more. Ima oko 14.100 stanovnika. Nalazi se na 42°26´sjeverne geografske širine i 18°42´ istočne geografske dužine. Tivat se kao grad počeo razvijati tek krajem XIX v, kada je osnovana vojno-pomorska luka Arsenal. Do izgradnje Arsenala zemljišni posjedi u Tivtu su uglavnom bili u rukama feudalne vlastele Prčanja, Perasta, Dobrote i Kotora. Tivat ima tipičnu mediteransku klimu, sa blagim, ali kišovitim zimama i vedrim i toplim ljetima. Za Tivat se može reći da ima karakterističnu klimu, što prouzrokuje reljefna nehomogenost da se na ovako malom prostoru osjećaju lokalne klimatske razlike. Srednja godišnja temperatura vazduha je 15°C. Ovo je najsunčaniji grad Boke Kotorske sa 2419,6 sunčanih sati u toku godine. Najčešći vjetrovi su: „bura” (sjeveroistočni vjetar) zimi, i „maestral” (sjeverozapadni vjetar) u ljetnim mjesecima. „Jugo” je čest vjetar i u jesen i zimi, veoma je topao i donosi dosta kiše. Padavine su u Tivtu isključivo u vidu kiše, dok su ostali oblici padavina veoma rijetka pojava. Srednja godišnja količina padavina iznosi 1.755 mm. Padavine su najkarakterističnije za hladni dio godine. Ovakvi klimatski uslovi su omogućili da Tivat bude pogodan kako za ljetnji tako i za zimski turizam. Na tivatskoj rivijeri more je čisto, a vazduh okrepljujuće blag. Zahvaljujući povoljnim klimatskim uslovima i dobrom geografskom položaju, Tivat je bogat hortikul-

turnim potencijalom. Pored raznovrsnog domaćeg mediteranskog bilja, tu je zastupljeno i dosta vrsta egzotičnog bilja koje su moreplovci donosili sa svih meridijana svijeta. Različite vrste, kao što su magnolija, mimoza, kamelija, oleander, agava, bugenvilija, eukaliptus, čileanska jela i druge, su se ovdje, baš zbog povoljne klime dobro aklimatizovale. Na teritoriji opštine Tivat moguće je naći i primjerke nekih biljnih vrsta koje su zaštićene na teritoriji Crne Gore. Na području Opštine za sada nema, u skladu sa Zakonom o zaštiti kulturnih dobara, formalno proglašenih kulturno-istorijskih lokaliteta ili područja (npr. arheološko nalazište, kulturno-istorijsko područje, kulturni pejzaž), niti proglašenih područja “Natura 2000”. Ova činjenica nije uzrokovana nepostojanjem takvih područja na teritoriji opštine, nego je posljedica skoro donešenih zakona koji regulišu ovu materiju. Danas je Tivat moderan grad orijentisan na razvoj turizma kao prioritetne djelatnosti. Duž obale Tivta nižu se male atraktivne luke, uvale i brojne plaže čija površina iznosi oko 30 000 m2. Svojim položajem u Bokokotorskom zalivu, uvalama, sa poluostrvom Prevlaka i ostrvom Sveti Marko, luksuznom marinom za mega jahte “Porto Montenegro” i sa svojom poznatom plažom Pržno, te ostalim investicionim projektima (npr. Luštica Development, Qatary Diar, Metropol), Tivat je upisan u turističke karte kao atraktivna turistička i nautička destinacija.

12 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Po Prostorno-urbanističkom planu (PUP Opštine Tivat, 2020), Opština Tivat administrativno je podijeljena u 6 mjesnih zajednica i 13 katastarskih opština, kojima gravitiraju sljedeća naselja: Lepetani, Donja Lastva, Gornja Lastva, Tivat, Bogdašići, Mrčevac, Đuraševići, Bogišići, Radovići, Milovići, Gošići, Krašići (Tabela 1 i Slika 2). Na brdu Vrmac su sela Gornja Lastva, Bogdašići Gornji i Donji, Veće Brdo i Đurđevo Brdo koji su očuvani primjeri graditeljskog nasljeđa. Za Gornju Lastvu je Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture pokrenuo postupak da se stavi na listu zaštićenih objekata s obzirom na to da je u pitanju vrijedna ambijen-

talna cjelina. Na podučju Opštine Tivat trinaest je značajnih naselja graditeljskog nasljeđa od kojih svako posebno predstavlja specifičnu ambientalnu cjelinu: Lepetani, Donja Lastva, Dančulovina - Grgurevina, Bjelila- Kakrc, u priobalnom pojasu Tivatskog zaliva; Gornja Lastva, Đurđevo Brdo i Bogdašići na padinama Vrmca, te Bogišići, Đuraševići, Milovići, Kostići, Radovići i Gornji Krašići u Krtolima. Ove ambijentalne cjeline, iako neke više ili manje porušene i zapuštene, kroz svoju ruralnu strukturu i autohtoni graditeljski izraz daju specifično obilježje prostoru opštine i imaju dobre dispozicije za razvoj ruralnog turizma odnosno turizma uopšte. Zato ih je potrebno uključiti u razvoj

Slika 2. Administrativna podjela Opštine Tivat Izvor: PUP Tivat, 2020.

Tabela 1: Naselja u Opštini Tivat

Mjesna zajednica

Katastarska opština

Naselje

MZ Lepetani

Lepetani

Mz Lastva-Seljanovo

Donja Lastva

Gornja Lastva

MZ Tivat

Tivat dio

Tivat

MZ Gradiošnica

Bogdašići

Mrčevac

Đuraševići dio MZ Krtoli

Đuraševići dio

Đuraševići

Bogišići

Milovići

Radovići

Nikovići

Gošići

Gošići MZ Krašići Izvor: PUP Tivat 2020.

Krašići

turističke ponude Opštine Tivat. To je od posebne važnosti s obzirom da je prostor Opštine Tivat kontaktno područje zaštićene svjetske baštine i da se priprema prijedlog proširenja toga područja. Planirani razvoj stanovništva, stanova i sezonskog stanovanja u opštini Tivat na širem gradskom području do 2020. ukazuje na porast stanova i stanovništva (Tabela 2). Brdo Vrmac, koje dijeli Tivatski od Kotorskog zaliva, odnosno spaja teritorije tivatske i kotorske opštine, je prostor izvanredne prirodne ljepote i istovremeno prostor na komu postoje bolje ili lošije očuvani objekti različitih epoha i namjena koje predstavljaju izvanredno graditeljsko

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 13

Tabela 2. Stanje i projekcija stanovništva i stanovanja u opštini Tivat (Izvor: PUP Tivat 2020)

Planske cjeline

Popis 2003

Projekcija 2020

Index rasti

Stanovni- Stanovi štvo

Sezonski stanovi

Stanovni- Stanovi štvo

Sezonski stanovi

13.630

7.167

1.867

16.460

12.237

4.821

1,21

1,71

2,58

Bogdašići

1,29

1,27

1,15

Gornja Lastva

2,00

1,40

Vrmac UKUPNO

1,37

1,33

1,32

Opština Tivat UKUPNO Vrmac

nasljeđe. Na Vrmcu se nalazi i niz sela, ambijentalnih cjelina, koji su u prošlosti bili centri življenja i djelovanja stanovnika Vrmca. Očuvanjem prirodnih vrijednosti Vrmca, kao i obnovom graditeljskog nasljeđa stvaraju se uslovi za povratak stalnih stanovnika koji bi bili domaćini turistima. Obnovu graditeljske baštine bi trebalo da prati proizvodnja organske hrane, čime se stvaraju uslovi za turističku ponudu drugačiju od one na obali. Brdo Vrmac bi postalo prostor kultivisanog pejzaža, a istovremeno i eksperiment koji može biti primjer drugim sličnim prostorima u zaleđu crnogorskog primorja. Zbog istorijskog, arhitekturnog i kulturnog nasljeđa i interesa, koji je najbitniji kod razvojnih inicijativa, selo Gornja Lastva moglo bi biti pilotni projekat revitalizacije sela, administrativno sjedište Parka prirode Vrmac, iz kojeg bi se širile aktivnosti i bili generirani projekti i na druga područja i sela na Vrmcu. Jedan od najtežih problema koji treba riješiti je mehanizam koji će omogućiti pokretanje, početno odvijanje, a zatim pravilno održavanje i pomaganje procesa oživljavanja.

2.1.2. Opština Kotor Na jugoistočnom kraju Kotorskog zaliva, gdje je more 29,6 km ušlo u kopno, smješten je grad Kotor (42°26′N 18°46′E) koji je sjedište opštine, kulturni, obrazovni, naučni, zdravstveni, privredni i sportski centar. Teritorija opštine obuhvata pojas otvorenog mora u dužini od 25,6 km (od uvale Bigovo na granici opštine Tivat do uvale Jaz) i obale unutrašnjeg Kotorsko-Risanskog zaliva dužine 47,6 km. Kotor je sa jugoistočne strane opasan krečnjačkim masivima planine Lovćen, sa sjeverozapadne ograncima planine Orjen, Radostakom i Dobrosticom. U blizini Kotora su i dva poluostrva, Vrmac i Devesinjsko, koja razdvaja tjesnac Verige. Opština Kotor (33.500 ha) oivičena je područjem ogranaka lovćenskog i orjenskog masiva, a obuhvata planinski prostor Krivošija sa Dragaljskim poljem, prostor oko Kotorsko-risansko-morinjskog zaliva, greben Vrmca i ogranke Lovćena, Donji i Gornji Grbalj sa plodnim površinama i područje obale otvorenog mora. Planinski vijenci pružaju se paralelno sa obalom i

dijele prostor opštine na nekoliko cjelina. Posebnu vrijednost, univerzalnu vrijednost prema Konvenciji o zaštiti svjetske prirodne i kulturne baštine, na teritoriji opštine Kotor čine prirodne karakteristike izražene na području Kotorsko-risanskog zaliva koje se kao Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora nalazi na UNESCO-voj Listi svjetske baštine. Na području kotorske opštine ima ukupno 24 hotela, različite veličine i kategorija (sa 1.158 ležajeva ), 3 hostela (sa 308 kreveta) i 4 auto kampa. U privatnom smještaju je registrovano 3.558 kreveta, a procijenjeni ukupni broj kreveta je oko 6.000. U 2011. godini zabilježeno je 286.141 nočenja turista. (Izvor: Strateški plan Opštine Kotor). U poljoprivredi preovladava proizvodnja agruma, ranog povrća, maslina, ljekovitog bilja i sadnog materijala suptropskih kultura, kao i plastenička proizvodnja, a u posljednje vrijeme se stimuliše proizvodnja i prerada mediteranskih kultura. U strukturi obradivih površina na teritoriji opštine Kotor, oranice i bašte zauzimaju oko 23%, voćnjaci i vino-

14 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Tabela 3. Broj stanovnika u Crnoj Gori i opštini Kotor

Broj stanovnika i njegov porast u periodu 1991-2003-2011 Crna Gora

591.269

620.145

625.266

Opština Kotor

22.137

22.947

22.799

Izvor: Monstat, 2015.

Tabela 4. Broj stanovnika po naseljima u opštini Kotor po popisu iz 2011. godine

Naselje Broj stanovn. Naselje Broj stanovn.

Kotor

Dobrota

Škaljari

Muo,Prčanj, Stoliv*

Risan

Radanovići

Lastva

Orahovac

981

8.291

3.841

2.104

2.048

678

537

431

Donjo Grbalj.sela

Gornjo Grbalj. sela

Morinj sa selima

Krivošije

Mirac

UKUPNO

1.245

1.017

379

138

22.799

Izvor: Monstat, 2015. Napomena* Naselja - Muo, Prčanj, Stoliv – nalaze se na brdu Vrmac, koji je predmet obrade u Studiji

gradi 25% i livade 51%. Ako se tome doda činjenica da pašnjaci čine 52% ukupnog poljoprivrednog zemljišta, sasvim je uočljiva zanemarljiva uloga poljoprivrede u sadašnjoj orijentaciji stanovnika. Opština Kotor ima po zadnjem popisu iz 2011. godine ukupno 22.799 stanovnika, većina njih živi u Kotoru, Dobroti, Škaljarima, Risnu. Stanovništvo na području Vrmca je dominantno koncentrisano u uskom obalnom području, dok su tzv. gornja sela (npr. Gornji Stoliv) uglavnom demografski prazna (Tabela 3 i 4). Kako je već istaknuto, razvoj Vrmca kao Parka prirode nalaže saradnju između Opština Tivat i Kotor, prije svega u režimima zaštite prirodnih i kulturnih kvaliteta ovog područja. Stoga, padine Vrmca prema opštini Kotor koje su pod zaštitom

UNESCO-a je neophodno integralno uključiti u Studiju ekonomske valorizacije Vrmca, sa ciljem cjelovitog obuhvata pilot područja, o čemu će biti više riječi u nastavku.

2.2. Zakonodavni okvir i strateški dokumenti Kroz reformu politike uređenja prostora Crne Gore, kao ključni ciljevi prepoznati su očuvanje identiteta prostora i prepoznatljivosti crnogorskih predjela. Imajući u vidu da je Crna Gora suočena sa velikim pritiskom razvoja vrijednih prostora, usljed potebe za ekonomskim prosperitetom, sa jedne strane, osjećajući potrebu za adekvatnim odgovorom, održivom i kontrolisanom prostornom organizacijom, sa druge strane, planira se realizacija niza aktivnosti koje teže maksimal-

nom uključivanju profesionalnih argumenata, a kroz saradnju sa lokalnim strukturama vlasti i učešćem javnosti. Za zaštitu prirodnih i kulturnih predjela od presudnog značaja su dokumentaciona osnova i permanentna istraživanja, na osnovu kojih se formira nova dokumentacija i postojeća upotpunjava informacijama o vrijednostima predjela. Stanje dokumentacije ukazuje na potrebu istraživanja svih prirodnih i pejzažnih vrijednosti. Stručna istraživanja su jedini pravi način da se navedene vrijednosti potvrde i da se materijalnim dokazima opravda njihovo stavljanje pod režim zaštite. Pri tome, neophodno je stvoriti uslove da se dokumentaciona baza podataka obradi u digitalnoj formi i u skladu sa evropskim standardima u ovoj oblasti. S obzirom da planiranje

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 15

predjela određuje kapacitet ekosistema po pitanju raznih potencijala prirode, ono na taj način daje mogućnost istraživanja međusobne povezanosti zemljišta, vode, vazduha, klime, biljnih i životinjskih vrsta. Shodno tome, efekti svih postojećih i predloženih korišćenja zemljišta se trebaju dokumenovati. Zbog toga je potrebno planiranje predjela koristiti kao “pristup sa više izvora i kroz razne sektore.” On čini da slikovit predio i prirodni eko-sistem budu osnova za sva razmatranja, odnosno planirana korišćenja zemljišta. Planiranje predjela, takođe omogućava da se svi zahtjevi zaštite prirode i upravljanja predjelom razmotre pri odlukama o planiranju. Ono

određuje kapacitet prirodnih izvora i njihovih ograničenja, kao i smjernice za procjenu posljedica po životnu sredinu i kompatibilnosti drugih projekata i mjera. Shodno tome adekvatno i blagovremeno planiranje predjela je neophodna osnova za sve odluke pri procesu planiranja. Iz predhodnih studija i dokumenata pokazuje se odnos tih dokumenata prema pitanjima zaštite prirode. Iz strateških dokumenata jasno proističe potreba za ravnomjernim i ubrzanim razvojem manje razvijenih jedinica lokalne samouprave, regionalnim razvojem i zaštitom životne sredine, očuvanjem kulturne raznolikosti i identiteta, održivim

razvojem turizma i drugih aktivnosti, za koje su jasno opredijeljene mjere i aktivnosti koje je potrebno preduzeti, da bi se dostigli postavljeni ciljevi. U narednoj tabeli ističemo neke od najbitnijih (Tabela 5). Imajuću u vidu navedeno, prije svega osvrćući se na analizu postojećeg zakonodavnog okvira na polju zaštite predjela u Crnoj Gori, a uzimajući u obzir predstavljene primjere dobre prakse u pojedinim evropskim zemljama, neophodno je ažuriranje i nastavak rada na započetim aktivnostima i iniciranju novih, koje će obezbjediti veći nivo zaštite predjela Crne Gore. Na osnovu toga se može primjetiti da

Tabela 5. Pregled važećih strateških dokumenata Crne Gore i njihov odnos prema pitanjima zaštite predjela

DOKUMENT

POJAM

- Pejzažna raznovrsnost - Prirodna i kulturna baština Strategija regionalnog razvoja Crne Gore od 2010-2014. godine

Napomena: oba pojma samo se pominju kod nabrajanja SWOT analize za životnu sredinu

CILJEVI

- Ravnomjeran razvoj jedinica lokalne samouprave - Ubrzani razvoj manje razvijenih jedinica lokalne samouprave - Regionalni razvoj i zaštita životne sredine - Održivo upravljenje i korišćenje prirodnih Izvora - Niskokarbonski razvoj - Unapređenje komunalne infrastruktre

MJERE / AKTIVNOSTI - Izgradnja infrastrukturnih objekata - Povećanje privredne aktivnosti i dalji podsticaji razvoju preduzetništva, malog i srednjeg biznisa - Privlačenja stranih investitora i identifikovanje oblasti za investiranje - Podsticajne mjere za naseljavanje nerazvijenih opština u cilju smanjenja iseljavanja - Povratka iseljenog i privlačenja novog stanovništva - Podizanje nivoa i kvaliteta obrazovanja

16 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Predio Pejzaž Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore

Strategija razvoja turizma do 2020. godine

Napomena: nijesu kao takvi definisani, strategija se bazira više na kulturnom identitetu i zaštiti životne sredine u generalnom smislu

Baština - tretirana kroz Nacionalne parkove, Svjetsku kulturnu baštinu i predstavljena kao prednost ovog podneblja

- Ubrzanje ekonomskog rasta i razvoja i smanjenje regionalne nejednakosti - Smanjenje siromaštva i ostvarivanje jednakosti u obezbjeđenju usluga - Smanjenje zagađenja i održivo upravljanje prirodnim resursima - Poboljšanje sistema upravljanja I učešća javnosti - Očuvanje kulturne raznolikosti I identiteta

- Stvaranje povoljne turističke infrastrukture - Crna Gora cjelogodišnja turistička destinacija - Unapređenje institucionalnog pravnog okvira sa održivim razvojem turizma - Uključenje lokalnog stanovništva u turističku privredu

- Značajnije učešće javnosti kod donošenja razvojnih odluka - Jačanje socijalnih i odgovornosti prema životnoj sredini - Promocija i stvaranje ekonomije “zasnovane na znanju” - Podsticanje razvoja uslužne ekonomije, turizma, pomorstva i dr. - Plan revitalizacije pomorske privrede - Privlačenje stranih direktnih investicija - Primjena principa i smjernica za održivi razvoj - Unapređenje procjene uticaja za turističke projekte - Definisanje mreže zaštićenih područja - Stavljanje pod režim zaštite novih eko-sistema - Formiranje upravljača za zaštićena prirodna dobra - Donošenje novih planova upravljanja - Usaglašavanje sa zakonodavstvom EU - Monitoring

- Unapređenje infrastrukture - Razvijanje svijesti - Sprovođenje Nacionalne strategije održivog razvoja - Jačanje inspekcijskih službi

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 17

adekvatna zaštita predjela zahtijeva odgovarajuću zakonsku i institucionalnu podršku, koja za sada nije na zadovoljavajućem nivou. Iz analize se može vidjeti da je u cilju zaštite predjela, potrebna revizija i dopuna, te usklađivanje postojeće zakonske osnove, i to prije svega u dijelu prostornog uređenja, zaštite prirode i kulturne baštine. Uzimajući u obzir obaveze preuzete potpisivanjem Evropske konvencije o predjelu neophodno je uspostaviti odgovarajuće institucionalne i pravne okvire za zaštitu i upravljanje predjelima. Da bi se omogućila zadovoljavajuća zaštita predjela u skladu s odrednicama Evropske konvencije o predjelu, te da bi se postigli željeni rezultati u upravljanju i razvoju prostora, predlažu se smjernice za poboljšanje pravnog i institucionalnog okvira, a koje bi mogle doprinijeti unapređenju očuvanja vrijednosti predjela, a ponajviše kroz procese prostornog uređenja. Osim izrade i donošenja Strategije zaštite predjela, bilo bi potrebno postaviti jasan i obavezujući model uključivanja zaštite predjela u dokumente prostornog planiranja na svim nivoima. Uspješan alat zaštite predjela u svijetu predstavlja zakonska regulativa, koja je zasnovana na obavezi uključivanja zaštite predjela u prostorno -planske dokumente. Uvođenje predjela u 1

prostorno planiranje na svim nivoima moguće je ostvariti i kroz izradu podloga (studija) zaštite predjela. Prostorno planska dokumentacija bi na svim nivoima trebala uključiti dimenziju zaštite predjela kroz: prepoznavanje svojstava - karaktera predjela, ocjenu vrijednosti, te smjernica za zaštitu i razvoj. Poređenje i analiza postojećeg normativnog sistema, koji uključuju pitanja zaštite, planiranja i upravljanja predjelima s međunarodnim, upućuje na nedostatke i potrebu revizija i dopune.

2.3. Pilot područje u planskim dokumentima U cilju jasnijeg prikaza postojećeg stanja i budućeg razovoja, neophodno je ukratko analizirati područje Vrmca u republičkim i opštinskim planskim dokumentima. Naime, u Prostornom planu posebne namjene Opštine Kotor je predviđeno sljedeće: „Izmjenom i dopunom plana ostavlja se mogućnost da se za preostali dio Vrmca kroz Izmjene PP Opštine Kotor i Tivat, definiše status Vrmca, kao regionalnog parka, odnosno posebnog prirodnog predjela. Osnovna funkcija posebnih prirodnih predjela je zaštitna i turističko-rekreativna. Po definiciji: u prirodnom predjelu mogu se vršiti turističko-rekreativne i privredne djelatnosti koje po svom karakteru neće narušiti osnovni prirodni izgled i ljepotu predjela, niti dovesti

do promjene osnovnih svojstava područja stavljenog pod zaštitu.” Prostornim planom opštine Kotor predviđa se zaštita dijela brda Vrmac unutar datih granica. U cilju definisanja zaštite i načina korišćenja i izgradnje sugeriše se izrada Prostornog plana područja posebne namjene za područje Vrmca na teritoriji opština Kotor i Tivat.1 Atraktivnost lokacije sa izvanrednim vidikovcima, netaknuta prirodna sredina u neposrednoj blizini Kotora predstavljaju osnov za uređenje tog prostora kao područja za sport i rekreaciju. Izgradnja unutar područja zaštite ograničila bi se na rekonstrukciju i prenamjenu postojećih objekata u turističke i ugostiteljske svrhe, kao i izgradnju i osposobljavanje sadržaja za sport i rekreaciju. Smještajni sadržaji bili bi manjeg kapaciteta. Prvenstvena namjena prostora bila bi rekreacija građana Kotora i turista uz strogu kontrolu i zaštitu životne sredine. Prilikom izrade plana potrebno je usaglasiti potrebe svih potencijalnih korisnika zone kako se ne bi poremetile osnovne prirodne vrijednosti. Bitan preduslov za aktiviranje zone je rješenje pitanja saobraćajnog pristupa i ostale infrastrukture, naročito vodosnabdijevanja (sa specijalnim osvrtom na rezerve vode za gašenje požara). Atraktivnosti područja naročito će doprinijeti planirana žičara, čime će se olakšati

rostorni plan područja posebne namene «Vrmac«, Izmjena i dopuna PPO Kotor - lokalitet Vrmac, januar 2008), (http://www. P cg.opstinakotor.org/images/stories/dokumenti/urbanizam/usvojeni_planovi/

18 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

pristup i obogatiti turistička ponuda Kotora. Iako je u Studiji prirodne baštine evidentiran mozaik specifičnih geomorfoloških i hidroloških oblika, obogaćen raznolikom autohtonom i alohtonom vegetacijom, koji gradi impozantnu sliku pejzaža brda Vrmac, do sada isti nijesu stavljeni pod zaštitu prema odredbama Zakona o zaštiti prirode. U tu prirodnu sliku čovjek je svojim razvojem utkao građevine, te u pojedinim djelovima preoblikovao predio terasastih polja, povezao istorijska jezgra i izgradio jedinstven kulturni obrazac. Taj spoj prirodnog i kulturnog pejzaža omogućio je da dio ovog prostora dobije svoje mjesto na Listi svjetske kulturne baštine UNESCO-a. Uzimajući u obzir prirodne karakteristike Vrmca, raznorodna staništa i bogat biodiverzitet ovog prostora, predloženo je da ovo područje dobije i nacionalnu kategoriju zaštite – Regionalni park. Odgovorno prostorno planiranje uglavom je povezano sa definisanjem detaljnih uslova za razvoj aktivnosti u prostoru. Ako je cilj osigurati kvalitetno stanje prostora, onda se društveni, privredni i razvoj životne sredine organizuju na sveobuhvatan i održiv način. Međutim, dobro stanje prostora ne može se osigurati samo u okviru zakonskih instrumenata. Drugim riječima, efikasno prostorno planiranje, a time i kvalitet prostora, ne 2

mogu se osigurati samo usvajanjem zakonskih akata. Održivo prostorno planiranje podrazumijeva prostorno planiranje koje ima za cilj i razvoj i zaštitu. Dobre ekspertske studije i smjernice koje se pripremaju na osnovu provjerenih instrumenata i metoda rada za realizaciju održivog prostornog planiranja, uključujući prostorno planiranje kopna i mora, doprinose odgovornom donošenju odluka o prostornom razvoju. Kako bi se osigurala zaštita primorskog predjela i sprovođenje primjerenog prostornog planiranja i upravljanja predjelom, potrebni su različiti instrumenti prostornog planiranja i metodologije za definisanje zaštićenih područja. Međutim, važno je da instrumenti i metodologije koji se koriste budu što je moguće više uporedivi za sva područja. Takođe je neophodno da se priobalnim područjima bavimo na jedinstven i sveobuhvatan način koji teži prekograničnoj saradnji i postizanju ujednačenih i uporedivih rezultata. Definicija metodologija i instrumenata prostornog planiranja kako je predstavljena u dokumentu „Metodologije upravljanja predjelom: sintetizovani izvještaj tematskih studija“ (Landscape Management Methodologies: A synthesis report of thematic studies) osigurava kvalitetno i održivo postorno planiranje i razvoj priobalnog područja sa naglaskom na zaštiti priobalnih predjela – prirodnih i kulturnih predjela, kao i područja od specifične vrijednosti,

Studija komparativne analize zakonodavnog okvira, str. 80

kao što su mediteranski predjeli izuzetne vrijednosti. Poseban naglasak se stavlja i na revitalizaciju područja gdje se napuštaju tradicionalne djelatnosti, a time dolazi i do zarastanja tipičnih kulturnih predjela.2 Dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom kao budući Park prirode. Planom je predviđeno da se ukupni prostor parka prirode uređuje lokalnom studijom lokacije. Smjernicama iz PUP-a se uređuje prostor Opatova, između granica DUP-a Lepetane i DUP-a Donja Lastva. Za tri ruralne cjeline na području brda Vrmac, koje je definisano kao park prirode, Opština Tivat je još 1988. godine izradila i usvojila Urbanistički projekat revitalizacije i to: • UP revitalizacije ambijentalne cjeline Gornja Lastva, • UP revitalizacije ambijentalne cjeline Đurđevo Brdo i • UP revitalizacije ambijentalne cjeline Petkovići. Lokalna studija lokacije (LSL) Vrmac (2009) je planski dokument kojim je planirana izgradnja turističkog naselja na prostoru oko tvrđave Vrmac. U planskim dokumentima novije generacije ipak se posvećuje sve veća pažnja analizi ne samo kulturne već i prirodne baštine, pa samim tim i predjelima. Možda se uvijek i ne koristi termin „predio“ ili „ poli-

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 19

tika predjela“, ali se sagledavanjem tekstualnih izvoda plana može zaključiti da se velika pažnja posvećuje vizuelnom izgledu prostora. Nekada se ide i do vrlo sitnih detalja, koji čini se mogu u pojedinim momentima djelovati opterećujuće, ali u konačnom čine da prostor objedine u smislu očuvanja vrijednih lokaliteta i njihovih osobenosti. I pored vrlo detaljnih planskih dokumenata, za koje se može reći da imaju pozitivan pristup zaštiti predjela, nedostaju jasne smjernice za buduću gradnju (izgradnja, rekonstrukcija, dogradnja i sl.). Najčešće se u planskim dokumentima navode preporuke, tako da nadležne službe za izdavanje dozvola nemaju dovoljno jako uporište za izdavanje uslova i dozvola. Na Vrmcu se nalazi i niz sela, ambijentalnih cjelina, koji su u prošlosti bili centri življenja i djelovanja stanovnika Vrmca. Očuvanjem prirodnih vrijednosti Vrmca, kao i obnovom graditeljskog nasljeđa stvaraju se uslovi za povratak stalnih stanovnika koji bi bili domaćini turistima. Obnovu graditeljske baštine bi trebalo da prati proizvodnja organski proizvedene hrane, čime se stvaraju uslovi za turističku ponudu drugačiju od one na obali. Brdo Vrmac bi postalo prostor kultivisanog pejzaža, a istovremeno i eksperiment koji može biti primjer drugim sličnim prostorima u zaleđu crnogorskog primorja. Poseban turistički i razvojni potencijal Tivta je ruralni turizam na

prostoru Vrmca. Brdo Vrmac je prostor izvanredne prirodne ljepote i istovremeno prostor na komu postoje bolje ili lošije očuvani objekti različitih epoha i namjena koji predstavljaju izvanredno graditeljsko nasljeđe. U smislu integralnog razvoja područja Vrmca, poljoprivredu je potrebno razvijati kao djelatnost komplementarnu turizmu. Razvoj poljoprivrede (npr. maslinarstvo, vinogradarstvo, staklenici, cvijeće, južno voće) obezbjeđuje autentični i zdrav proizvod kao ugostiteljsku i gastronomsku ponudu, vizuelno pejzaž čini ljepšim, čuva tlo od erozije, omogućava zapošljavanje većeg broja ljudi. Tivat ima izrazito pogodne klimatske uslove i kvalitetno tlo za bavljenje poljoprivredom i voćarstvom, oni su u prošlosti i bili vrlo razvijeni na teritoriji današnjeg Tivta, posebno na padinama Vrmca i u tivatskom polju, kao i na području Krtola. Potrebno je procijeniti današnje mogućnosti i definisati prostore na kojima će se ubuduće razvijati poljoprivreda i voćarstvo. Potencijali za povećanje kvaliteta života su isto tako prepoznati u prirodnim i stvorenim karakteristikama područja obrade. Potencijali za povećanje kvaliteta životne sredine obrađeni su uglavnom iz dva aspekta: • Ekološkog, koji se uopšteno odnosi na omogućavanje pejzažne šarolikosti i • Socijalnog koji se odnosi na zadovoljavanje potreba sta-

novništva (i posjetilaca) za relaksacijom i rekreacijom. Vrmac predstavlja zaokruženo područje prvobitne i kultivisane prirode. Ujedinjuje karakterističan mozaik kultivisanog i prirodnog krajolika, u kome su posebno karakteristična područja pod borovima, makijom sa listopadnim pokrovom hrasta, bagrema protkanog pojedinačnim ili grupama stabala kestena, različiti oblici makije i šiblja sa zajednicama alpskog bora i hrasta i pojedinačne gomile čempresa. Prepletanje poljoprivrednog zemljišta (pretežno travnjaka), različitih šumskih sastojaka, te prisustvo i zbijenost naselja kao što su Gornja Lastva, Gornji Bogdašići i druge ambijentalne cjeline, čini izrazit identitet tog područja. Na području Vrmca nalaze se i crkve od kojih je najstarija iz IX vijeka, ruralne cjeline, ostaci fortifikacija i ekonomskih objekata iz perioda Austrougarske. Ove kvalitete potrebno je sačuvati pojedinačno i kao cjeline. Potrebno ih je urediti tako da se obezbijedi njihovo trajno prepoznatljivo prisustvo u prostoru. Predlaže se uređenje Parka prirode (u budućnosti prekvalifikacija u regionalni park), koji zahtijeva zaštitu od zahvata u šumski vegetacioni pokrov, očuvanje i održavanje rubova naselja i pripadajućeg poljoprivrednog zemljišta. Naselja na obroncima Vrmca su relativno izolovana, te treba prvenstveno predvidjeti optimalnu saobraćajnu povezanost, kao i privrednu osnovu

20 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

koja bi omogućila zapošljavanje i ponovno naseljavanje ovih izrazito depopulacionih područja. Prvenstveno se radi o razvoju male privrede (tradicionalni zanati) i poljoprivrede, a i specifičnog turizma vezanog za ambijentalne cjeline Gornje Lastove i Petkovića, odnosno turističko rekreativne djelatnosti na Vrmcu (agro i ostali oblici ruralnog turizma). Tretman nove izgradnje mora biti u skladu sa proglašenjem područja Vrmca u kategoriju park prirode.

2.4. Prirodne vrijednosti područja Studija prirodnih vrijednosti Vrmca je jedna od tri studije koje istražuju vrijednosti Vrmca koje čine osnovu njegovog ekonomskog potencijala. Morfologija brda Vrmca čini ovo područje jedinstvenim i prepoznatljivim lokalitetom cijelog crnogorskog primorja. Osim jedinstvene morfologije, prirodne vrijednosti Vrmca se ogledaju i u izuzetno raznovrsnom vegetacijskom pokrivaču, kako prirodnom tako i onom koji su sadili ljudi koji su na Vrmcu živjeli. Na prostoru Vrmca, biljni i životinjski svijet je veoma raznovrstan i zanimljiv. Prirodni potencijali za bavljenje poljoprivredom, voćarstvom i uzgojem stoke su dokazani, jer su se u prošlosti stanovnici sela na Vrmcu bavili tim djelatnostima. Pojedini segmenti prirodnih odlika Vrmca su sporadično istraživani, ali nikada nije sprovedeno cjelovito istraživanje njegovih geomorfoloških i bioloških karakteristika niti utvrđena njihova

vrijednost i potencijali. Polazeći od potrebe zaštite i očuvanja prirodne i graditeljske baštine područja, kao i vrsta zaštićenih na nacionalnom i međunarodnom nivou, lokalne samouprave, tj. Opštine Tivat i Kotor treba da, prilikom planiranja i uređenja prostora, uzmu u obzir činjenice o značajnoj prirodnoj, predionoj i kulturnoj vrijednosti Vrmca. Prema tome, Studija predlaže zabranu sljedećih aktivnosti: • Radove i aktivnosti koje mogu dovesti do narušavanja primarnih vrijednosti prirodnog staništa, populacija biljnih, životinjskih i vrsta gljiva, kao i obilježja predjela • Promjenu namjene površina iz poljoprivrednog i šumskog u građevinsko zemljište • Sve radove kojima se mogu narušiti estetske i ambijentalne vrijednosti prirodnog dobra i pogoršati karakteristike njegove primarne vrijednosti; • Izvođenje hidrogeoloških radova bez saglasnosti nadležne institucije i prethodno utvrđenih mjera i uslova zaštite prirode; • Deponovanje, skladištenje i odlaganje svih vrsta otpada kao i viškova zemlje; • Sječa drveća i grmlja, izuzev neželjnog podrasta unijetih (invazivnih) vrsta uz prethodnu pripremu i saglasnost stručne institucije; • Postavljanje (ukucavanje) tabli i drugih obaveštenja na stablima; • Uništavanje korijenovog sistema prilikom radova na uređenju prostora;

• N arušavanje strukture staništa i njegova destrukcija; • Krčenje vegetacije i obavljanje drugih radnji na mjestima i na način koji mogu da izazovu proces erozije i klizišta; • Unošenje alohtonih vrsta i novih vrsta drveća, šiblja i perena koje po konceptu i estetskim kriterijumima ne odgovaraju prostoru prirodno-kulturne baštine; • Rastjerivanje, hvatanje, uznemiravanje i ubijanje svih životinjskih vrsta; • Naseljavanje alohtonih vrsta životinja; • Svaka promjena postojeće morfologije terena, itd. Sa druge strane, Studija predlaže sljedeće aktivnosti: • Postavljanje informativnih tabli na ulaznim punktovima u cilju obavještavanja i prezentacije prirodnih vrijednosti i edukacije posjetilaca. One treba da sadrže osnovne podatke o području i njegovim osnovnim vrijednostima, rasporedu staza, lokaciji odmorišta, pravila ponašanja posjetilaca i druge podatke koji su u funkciji isticanja značaja prirodnih vrijednosti, zaštite i njegovog korišćenja. Svojim sadržajem treba da pruže dovoljno edukativnih informacija o značaju Vrmca i da olakšaju boravak i orijentaciju u prostoru. Takođe, treba da usmjeravaju posjetioce na trase koje će ih odvesti do interesantnih vizura i elemenata prostora, mjesta

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 21

•

• •

•

• • • • •

•

pogodnih za pasivan odmor i različite vidove rekreacije; Kontrolisano korišćenja prirodnih resursa - korišćenje plodova kestena i nezaštićenih vrsta gljiva i biljaka; Košenje i održavanje livada i travnjaka; Uređenje pješačkih, rekreacionih staza i vidikovaca na istaknutim reljefnim pozicijama (za koje prethodi izrada idejnog rješenja); Na unaprijed utvrđenim lokacijama predvidjeti postavljanje elemenata parkovskog mobilijara (npr. postavljanje klupa, korpi za otpatke, itd.); Uklanjanje invazivnih vrsta i postupno prevođenje u prirodne sastojine ovog područja; Naučna istraživanja, kartiranje staništa i vrsta i praćenje prirodnih procesa; Posjete u turističke, obrazovne, rekreativne i opštekulturne svrhe; Sprovođenje zaštitnih i sanacionih mjera od erozije i klizišta; Interventne mjere na zaštiti eko-sistema u slučaju požara, elementarnih nepogoda i udesa, pojave biljnih i životinjskih bolesti, prenamnoženja gradogenih vrsta insekata i izvale stabala Rekreativno korišćenje (aktivni i pasivni vidovi rekreacije) u zonama predviđenim za rekreaciju i izlete; Radove na uređenju objekata tradicionalne gradnje;

• I zvođenje radova na sanaciji, rekonstrukciji i revitalizaciji degradiranog prostora, na osnovu već urađenih projekata • Rekonstrukciju i dogradnju postojećih objekata koji su isključivo u skladu sa funkcijom prostora, a arhitektonsko oblikovanje ovih objekata treba da bude prilagođeno postojećem ambijentu i pejzažu. Kod rekonstrukcije starih objekata, u toku izrade projektne dokumenacije, izvršiti potpunu inventarizaciju postojećeg biljnog fonda i kompozicionih ansambala, sačuvati i uklopiti zdravo i funkcionalno zelenilo; • Poljoprivrednu proizvodnju na postojećim poljoprivrednim površinama (npr. maslinarstvo, voćarstvo, povrtarstvo, pčelarstvo i gajenje vinove loze, primjenjujući principe organske proizvodnje), itd. Za uređene djelove područja Vrmca, Studija predviđa posebne mjere i aktivnosti: • Revitalizacija maslinjaka, drveća i grmlja koje po svojoj biologiji (autohtone i odomaćene vrste) odgovaraju staništu područja, a koje po konceptu i estetskim kriterijumima odgovaraju zaštićenom području; • Izvođenje biološko-tehničkih mjera zaštite i njege u slučajevima neophodnim za održavanje vitalnosti sastojina, • Sprovođenje odgovarajućih mjera protivpožarne i protiverozione zaštite;

• P romovisanje zaštite u edukativne svrhe, obavljanje naučnih istraživanja, turističke posjete, rekreacija i sportske aktivnosti koje ne ugrožavaju osnovnu namjenu prirodnog dobra; • Održavanje kulturnih manifestacija tradicionalnog tipa; • Osmisliti dekorativno, promotivno, funkcionalno i simbolično osvjetljavanje prostora. Posebno se ističe organska poljoprivreda, pčelarstvo, sakupljanje i uzgajanje ljekovitog bilja, koji se preporučuju kao vidovi održivog korišćenja prostora. Aktivnosti se mogu vršiti u mjeri koja omogućava unapređenje stanja i prezentaciju prirodnog dobra uz očuvanje prirodnih vrijednosti. Prema Studiji, biodiverzitet Vrmca se može valorizovati i iskoristiti u poboljšavanju kvaliteta turističke ponude na sljedeći način: • Pravljenje dvojezične (višejezične) brošure o biodiverzitetu Vrmca, uz odabrane biljne vrste (npr. dekorativne, ljekovite, endemične) čije bi populacije bile označene na već postojećim stazama na Vrmcu. Ovo bi privuklo turiste koji su zainteresovani za biljke i prirodu, a kojih je u Evropi sve više; • Pravljenje čaja sa Vrmca po starim recepturama (i ostalih proizvoda od samoniklog bilja: ulja, salate...); • Sakupljanje aromatičnog i začinskog bilja, kao što su lovor

22 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

(Laurus nobilis) i mirta (Myrtus communis); • Kestenove šume su u izvjesnoj mjeri valorizovane, kroz sakupljanje kestenja i organizovanje kestenijade u Stolivu i drugo. Raznovrstan biljni i životinjski svijet ovog područja jeste veliko bogatstvo i u potrebi za valorizacijom, mora se biti veoma oprezan. Ne smiju se prekoračiti granice održivog korišćenja. Povećanje broja turista u jednom trenutku može biti povoljno sa ekonomskog aspekta, međutim, dugoročno gledano, može biti veoma opasno za prirodu i životnu sredinu uopšte. Takođe, radovi i aktivnosti koji su ograničeni, a ugrožavaju neku od temeljnih vrijednosti prirodnog dobra, treba zabraniti u skladu sa zakonom kojim se uređuje zaštita prirode. U slučaju akcidentnih situacija i u slučajevima ugrožavanja temeljnih vrijednosti i objekata na području, treba definisati posebne uslove za sanaciju. Za preduzimanje bilo kakvih radnji na prirodnom dobru, a koje mogu neposredno ili posredno prouzrokovati promjenu oblika, izgleda ili osobenosti neophodno je pribaviti odobrenje nadležnog organa uprave. Svi gradski i drugi planovi moraju se usaglasiti sa mjerama i uslovima zaštite prirode. Treba zabraniti upotrebu i korišćenje prirodnog dobra u svrhe koje nijesu u skladu sa njegovom prirodom i značajem ili na način koji može dovesti do narušavanja svojstava prirodnog dobra.

Na prostoru Vrmca mogu biti preduzimane one aktivnosti koje će doprinijeti restauraciji, revitalizaciji i ukupnom unapređenju ambijenta, uz selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih izvora u cilju očuvanja tradicionalnih vrijednosti i djelatnosti lokalnog stanovništva.

2.5. Kulturna baština i pejzaž Najstariji tragovi naseljavanja Vrmca potiču iz doba Ilira, kada su nastanjivali zapadne obronke Vrmca i živjeli oko Pasiglava i Kuka gdje se nalaze bogati izvori vode. Pretpostavlja se da je u tom razdoblju, na uzvišenju u Bogdašićima u blizini današnje crkve Sv. Petra, postojalo naselje gradinskog tipa. Na zapadnoj strani Vrmca nalazila su se imanja Ilirske kraljice Teute te se pretpostavlja da iz toga razdoblja potiču i najstarije pješačke komunikacije, koje od obale vode prema gornjim zonama Vrmca. Kontinuitet naseljevanja ovih područja nastavljen je i u ranom srednjem vijeku od kada je poznato selo Pasiglav, kao prvo slovensko naselje na Vrmcu, a prvi put se spominje 1115. godine. Dio Pasiglava je početkom XIV vijeka dobio ime Bogdašić, a selo Donji Bogdašići nazivalo se krajem XIV vijeka Gradac. Benediktinski samostan Sv. Petra sagrađen je na dominantnom položaju, na uzvišenju iznad rijeke Gradiošnice, s kojega se pruža pogled na Prevlaku i Tivatski zaliv. Mjesto na kojem je sagrađen samostan zvalo se Gradac i vezuje se

za starije gradinsko naselje. Tokom XV vijeka teritorija sela Pasiglava postepeno se smanjivala. Bogdašići su postepeno obuhvatili Gradac i veliki dio Pasiglava. Karakteristični arhitektektonski oblik sela Bogdašići su kule (kašteli), koje su služile za odbranu. U selu je postojalo osam takvih kula. Selo Gornja Lastva zapadno od Bogdašića uspostavljeno je najvjerovatnije u XIV vijeku u formi zbijenog naselja formiranog oko crkve Sv. Marije. Osim samog sela smještenog na padini, u okolnom prostoru smješteno je nekoliko zaseoka (Rozgovčevo, Vidari, Orašje). Gornja Lastva se postepeno proširila i na dio Pasiglava. Mreža cesta i puteva potiče iz ranih istorijskih razdoblja, a današnja cesta, kojom je Gornja Lastva direktno povezana na nekadašnju austrijsku vojnu cestu, vodi od Tivta na vršni dio Vrmca do nekadašnjih vojnih položaja. Istorija naseljavanja područja oko sela Veće brdo vezana je uz ekspanziju pravoslavne crkve tokom XII i XIII vijeka, kad se dio napuštenog benediktinskog sakralnog prostora obnavlja za potrebe pravoslavne crkve. Opatiji Svetog Đorđa, koja se nalazila na otoku pred Perastom pripadao je Perast, te sela Đurići, Veće brdo, Lipci i Strp. Od svih sela koja su pripadala opatiji, samo je Veće brdo bilo u sastavu kotorskog distrikta. Sela su funkcionisala na tradiciji nepisanog zakona svojstvenog krvnim i ratničkim zajednicama s dominantno stočarskim načinom poljoprivrede. O značaju sela Veće

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 23

brdo govori podatak da je prostor ispod sela, obala između Veriga i Plavde u srednjem vijeku imala naziv primorje Veće brda. U tom je razdoblju fizička i funkcionalna povezanost prostora sela gornje zone ostvarena glavnim putem koji je prolazio kroz Bogdašiće, Pasiglav i Lastvu, a od Lastve se preko Veće brda spuštao prema Verigama. Uz morsku obalu, na udaljenosti od oko dvjesta metara vodio je put od kojega su se odvajali transverzalni putevi prema selima u gornjoj zoni. Jedan od takvih puteva vodio je od Lepetana do Veće brda. Promjenom načina života i društvenih uticaja, polovinom XVI vijeka obala ispod Veće brda, od Veriga do Plavde nosila je naziv Lepetani, po uglednoj peraškoj porodici Lepetan. Godine 1657. Veće Brdo, Bogdašići i Lastva stradali su prilikom upada Turaka iz Grblja. Mnoge crkve su bile razrušene i opustošene. Nakon toga slijedi razdoblje stagnacije i spuštanja u niže, priobalne dijelove. Početkom XX vijeka stanje poljoprivrede u gornjim selima bilo je loše - mnoge kuće i obradive površine su napuštene. Većina stanovnika odlazi na rad u industrijsku zonu Tivta, pa iako su živjeli na selu, više se nijesu bavili poljoprivredom. Napuštaju se kuće i zemlja zbog iseljavanja izvan Boke i u druga priobalna naselja (Prčanj), ili zbog silaženja iz sela u niže djelove, bliže glavnim putevima. Preseljenjem se stanovnici i dalje bave poljoprivre3

Studija participativnog procesa.

dom, ali sve manje, tako da proces degradacije kulturnog pejzaža od 50-tih godina XX vijeka postaje ubrzan. Nakon potresa, koji je pogodio Boku Kotorsku 1979, došlo je dodatno do degradacije prostora. Sela na Vrmcu danas su skoro pusta, kuće su u ruševnom stanju, naročito u Bogdašićima. Seoski putevi i staze su u lošem stanju. Od nekadašnjeg vrlo razvijenog sistema staza, koje su na pojedinim djelovim izgrađene kao kaldrme sa stepeništima i tehničkim sistemom odvodnje oborinskih voda, danas su prohodni samo neki segmenti. Uslijed kiša, odrona kamena, urušavanja ograda ili međa, mijenjale su se trase. Danas su u neposrednoj blizini crkve Sv. Petra, izgrađene kuće, koje svojim volumenom, graditeljskim oblicima i obradom nijesu u harmoniji s ambijentalnim obilježjima Bogdašića, te ujedno narušavaju dominantan položaj crkve, kao prostornog simbola. Od bogate kulturne baštine Vrmca, posebno treba izdvojiti sljedeće:3 • Ostaci starih crkava, Sv. Toma, Prčanj, IV vijek, sa najstarijim oltarom iz VI vijeka i Sv. Ilije na vrhu Vrmca • U funkciji su crkve Sv. Petra u Bogdašićima, XII vijek, podignuta na temeljima istoimenog benediktinskog manastira, Sv. Vida u Gornjoj Lastvi s početrka XIV vijeka, Rođenje Bogorodice u Gornjoj Lastvi XVIII vijek, Sv. Roka u Donjoj Lastvi podignuta

• •

• • • •

1901, Sv. Ilije u Gornjem Stolivu, Sv. Marije i Sv. Bazilija u Donjem Stolivu. Ova posljednja sa očuvanim freskama s kraja XV vijeka, jedinstven je primjer simbioze Istoka i Zapada u našem srednjevjekovnom slikarstvu, crkva Pomoćnice Kršćana iz 1864, poznata u narodu kao crkva Blaženog Gracije, jer se u njoj čuva tijelo ovog blaženika, kao i crkva Sv. Kuzme i Damjana iz XIII vijeka. Župna crkva na Prčnju, posvećena rođenju Blažene Djevice Marije, završena 1908.godine Ostaci gornjih naselja – Pasiglav; Profane zgrade: Gotski dvorac Tre sorelle – Prčanj, XV vijek, Palata Beskuća, kuća Ivana Visina Očuvana stara ruralna naselja: Gornja Lastva i Gornji Stoliv; 6 umjetničkih zbirki – Bogorodična crkva na Prčanju; Tradicionalni običaji – Gornja Lastva, Donja Lastva, Donji Stoliv, Prčanj, Muo Fortifikacioni objekti – austrougarske tvrđave na Vrmcu i dr.

Područje Vrmaca, tačnije njegov gorski masiv primjer je geografski definisanog prostora, pretežno gorsko-brdskog karaktera u kom se odražava međudjelovanje prirode i čovjeka tokom vremena. To je istorijski, organski razvijani ruralni krajolik, koji u svom brdovitom dijelu ima obilježja reliktnoga, u kojemu je povijesni razvoj zaustavl-

24 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

jen, a zbog sukcesije samonikle vegetacije sve više prelazi u stanje prirodnosti. Sela su sa vrlo malo ili bez stanovnika, obradive površine su napuštene, ali su i dalje čitljivi tragovi prostorne organizacije i načina oblikovanja terasa sa kamenim suvozidnim podzidovima i ogradama. Karakterističnu pojavnost predjela Vrmca karakteriše prožimanje bogatih i raznolikih prirodnih vrijednosti (vegetacijskih, orografskih, geoloških, hidrografskih) s različitim vrstama graditeljskog nasljeđa: povijesnih urbanih i ruralnih naselja, reprezentativnih stambenih zgarda - palata, austrijskih utvrđenja i sakralnih zgrada smještenih na istaknutim lokacijama, te povezanih mrežom pomno građenih istorijskih puteva. Posebno pejzažno obilježje stvaraju listopadne šume medunca i bjelograbića, sađene šume kestena, skupine borova i čempresa, te nasadi maslina kojima su bile kultivisane mnogobrojne padine Vrmca. Visoke šume nadovezuju se na pojas tvrdolisne vegetacije makije i gariga, pa je, pored listopadnih, značajno učešće i zimzelenih biljnih vrsta. Zimzelena i bjelogorična vegetacija, maslinjaci i kulture kestena osiguravaju kontrasne koloritne forme i daju živopisnost gorskom predjelu tokom cijele godine. Gorski masiv Vrmca pokazuje na sjevernoj strani, posebno iznad Prčanja i Mua, oštre, strme i duboko zasječene forme. Nasuprot tome, morfologiju južne strane karakterišu znatno mekši oblici, koji postepeno prelaze u obalni plato,

na kojemu se od početka XX vijeka razvija urbano područje Tivta. Tvrđi kameni slojevi u području središnjeg grebena Vrmac čine oštre ivice na kojima je vodeni sistem usjekao duboke klisure i isprao gornje slojeve tla i vegetacije, tako da su nastale današnje izuzetno strme padine kraških formacija, sastavljene od vapnenačkog pješčara. Na kotorskoj trani padine Vrmca se strmo spuštaju prema moru, stoga su u njegovom priobalnom pojasu kuće smještene neposredno uz obalni put. Linijski se protežu naselja Muo, Prčanj, Stoliv, bogatog graditeljskog nasljeđa, s palatama, crkvama, stambenim kućama, te karakterističnim pristaništima na obali, pontama i mandraćima. Na terasama iznad naselja formirani su vrtovi, a na višim padinama nalaze se nasadi maslina i agruma. Na tivatskoj strani padine Vrmca se u blažim nagibima i u većoj širini prostiru prema moru. Istorijski tipovi organizacije kuća i dvorišta usklađeni su s konfiguracijom terena. Na terasastim površinama protežu se povrtnjaci, maslinjaci i zasadi agruma. Nasuprot intenzivnoj urbanizaciji te su strukture zastupljene u pejzažnom području Đurđevog brda i Crnog plata, te na području Donjih Bogdašića i Kavča. Podzidi i terase izvedene su suvozidnom gradnjom od lokalnog kamena. Osim prirodnih, istorijskih i strukturnih posebnosti, kulturni pejzaž Vrmca bitno određuju njegova vizuelna i morfološka obilježja. Cijeli prostor Vrmca karakterišu specifične panorame sa širokim i

otvorenim vidicima na okolno područje, sve do Orjena, Lovćena, Tivatskog zaliva i na otvoreno more. Na gotovo svim važnim prirodnim lokalitetima, koji su po svojim obilježjima važni prostorni orijentiri izgrađene su već u ranim istorijskim razdobljima različite građevine, koje su koristile njihove prirodne zaštitne funkcije. Na taj su način dvostruko akcentirani; po svom prirodnom izgledu i po graditeljskim strukutama. Stvorena su mjesta koja su dobila veliki sakralni ili strateški značaj, kao što su crkve ( Sv. Vid, Sv. Petar,...) ili brojne austrijske tvrđave. Važni graditeljski akcenti povezani sa svojim topografskim uslovima stvorili su različite tipove pejzaža: arheološki, ilirski pejzaž Vrmca pejzaž Popove Glave, sakralni pejzaž brdovitih predjela, te fortifikacijski pejzaž Vrmca i Veriga. Morfološke karakteristike prirodnog pejzaža bile su polazna tačka za podizanje građevina od posebnog simboličnog ili strateškog značaja. Brojne crkvene i fortifikacijske građevine sagledive su s mora, te na taj način predstavljaju orijentire koji su služili kao pomoć pri navigaciji u pomorskom prometu. Navedeni vizuelni aspekti imaju veliki značaj za vizuelno sagledavanje Boke Kotorske, a time i za stvaranje posebnog vizuelnog integriteta prostora Vrmca. S crkvenih i fortifikacijskih građevina smještenih na vršnom području Vrmca mogu se sagledati veliki djelovi ne samo zalivskog sistema, već i znatno

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 25

šire. Osim prirodnih, istorijskih i strukturnih posebnosti, kulturni pejzaž Vrmca bitno određuju njegova vizuelna i morfološka obilježja. Iz navedenih razloga područje poluostrva Vrmca već se nalazi unutar UNESCO-vog Svjetskog nasljeđa, sjeverni dio kao zona zaštite, a južni kao bafer zona. Navedeni stepen zaštite je nedovoljan, jer ne osigurava očuvanje i razvoj Vrmca na temelju njegovih vrijednosti kao kulturnog pejzaža. Proglašenje zaštite kulturnog pejzaža zahtijeva i određivanje granica zaštite kulturnog dobra. Na taj se način određuje područje njegovog rasprostiranja, te se područje kulturnog pejzaža odvaja od ostale teritorije koja ne ispunjava utvrđene kriterijume. Granice se određuju s ciljem određivanja mjera zaštite i upravljanja kulturnim pejzažom. Za razliku od ostalih vrsta nepokretnih kulturnih dobara, upitno je gdje počinje i završava kulturni pejzaž, posebno u planiranju i metodama upravljanja u kojima je teško određivati granice. Odnos između kulture i prirode uspostavljen tokom istorije i danas je dobro očuvan i prepoznatljiv, te je stvorio specifični kulturni identitet i vizuelni integritet područja Vrmca. Cilj je očuvati i razvijati harmonično međudjelovanje između kulture i prirode i njegov vizuelni i prostorni integritet. Smjernicama UNESCO-a nalaže se da zaštita i upravljanje kulturnim

dobrima, uključujući i kulturne pejzaže treba obuhvatiti sljedeće: • Osigurati njihovu vrijednost, izvornosti i integritet, te ih održavati ili poboljšati u budućnosti • Imati odgovarajuću dugotrajnu zakonsku, zaštitu na nacionanom i lokalnom nivou • Imati upravljanje koje garantuje njihovu zaštitu od promjena koje mogu negativno uticati na prepoznate vrijednosti • Zaštita uključuje i određivanje granica na način da se u potpunosti izraze vrijednosti izvornosti i integriteta pejzaža • Prema potrebi određuje se i kontaktno područje (Buffer Zone), a uključuje okolinu, važne poglede, vizure, panorame i ostala područja Shodno navedenom, planiranje i upravljanje zaštitom kulturnog krajolika zahtijeva sistemski pristup, koji uključuju: a) Zakonsku zaštitu kulturnih pejzaža ocijenjenih na temelju jasno utvrđenih kriterijuma; b) O dređivanje granica zaštićenog kulturnog pejzaža i c) I zradu i donošenje plana zaštite i upravljanja kulturnim pejzažom U primjeni načela zaštite sve intervencije u kulturnom pejzažu treba da uvažavaju i uključuju očuvane istorijske sadržaje i činjenice, a unošenje novih elemenata i struktura mora biti primjereno

njegovim svojstvima i kulturnom značaju. Modeli upravljanja kulturnim pejzažima treba da uzmu u obzir ne samo kulturne i prirodne vrijednosti, već i njihova međudjelovanja, kao i interpretaciju, te predstavljanje tog procesa javnosti. Svi pravni okviri postavljaju, osim zaštitnih i ograničavajućih i mehanizme upravljanja i održavanja. Efikasne mjere zaštite kulturnih pejzaža moguće je sprovoditi putem zaštitnih instrumenata Zakona o zaštiti prirode (park prirode, regionalni park i zaštićeni predjeli), Zakona o zaštiti kulturnih dobara i Zakon o ratifikaciji Evropske konvencije o predjelu. U slučajevima Zakona o zaštiti prirode i Zakona o zaštiti kulturnih dobara radi se i o ograničavanju prava vlasništva, uz obrazloženje koje se mora temeljiti na čvrstim, stručnim i pravnim dokazima. Zaštita pri tome može imati oblik javnog dobra, a sprovodi se kontrolom svih aktivnosti koje mogu imati uticaj na izgled i stanje kulturnog pejzaža. Uključivanje kulturnog pejzaža u razvojne i programe prostornog i urbanističkog uređenja pokazalo se najefikasnijim oblikom, kao i integrisanje pejzaža u različite sektorske politike i programe. Shodno navedenom, Studija predviđa sljedeće nivoe djelovanja u kulturnim pejzažima: • Očuvanje - zadržavanje postojećeg oblika, materijala i integriteta mjesta • Restauracija - obnova ranijeg oblika, materijala i integriteta mjesta

26 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

• Oporavak - izmjene i prilagođavanje suaremenim funkcijama i zahtjevima, te prilagođavanje za novo korištenje • Rekonstrukcije/obnova - ponovno oblikovanje nestalih ili nepovratno uništenih struktura i oblika • Ponovni razvoj - umetanje savremenih struktura ili dodavanja prihvatljivih za okolinu. Prema Studiji kulturnog pejzaža, glavne preporuke djelovanja u kulturnim pejzažima su: • Uspostaviti procese dogovaranja između različitih interesnih grupa i pojedinaca koje žive ili posjeduju pejzaž u donošenju odluka o budućnosti kulturnih pejzaža treba uzeti u obzir potrebe lokalne zajednice; • Koncept održivog razvoja pri upravljanju kulturnim pejzažima treba da uključi ekonomske, društvene i kulturne interese; • Zaštita kulturnih pejzaža traži ravnotežu između pripadajućih biofizičkih i kulturnih dobara; • Buduće aktivnosti treba da se sprovoditi prema zakonima i planskim metodama za zaštitu vrijednosti kulturnih pejzaža; • U kulturnim pejzažima obavezno je multidisciplinarno ocjenjivanje izvornosti, uključujući sociološko, kojima se mogu artikulirati vrijednosti lokalne zajednice; • Izvornost kulturnih pejzaža treba da bude zaštićena od promjena u korištenju, posebno u slučajevima gradnje velikih projekata. U okviru Studija

uticaja na okolinu treba predvidjeti smanjenje negativnih uticaja na pejzaž i na njegove tradicionalne vrijednosti. Osnovni cilj upravljanja kulturnim pejzažima usmjeren je na prepoznavanje i zaštitu njihove kulturne (istorijske, graditeljske, estetske, arheološke, etnološke,...) i prirodne vrijednosti. Glavni cilj upravljanja kulturnim pejzažima je održavanje i zaštita njihove vrijednosti kao nasljeđa, pri čemu je važno da ciljevi zaštite budu usklađeni s ostalim oblicima razvoja prostora. Zbog osiguranja cjelokupne održivosti razvoja kulturnog pejzaža važno je uključiti i potrebe lokalne zajednice.

2.6. Privredni razvoj i turizam U cilju potpunijeg razumijevanja dosadašnjeg privrednog razvoja područja Vrmca, ukratko ćemo analizirati stanje ekonomskih aktivnosti u opštinama Tivat i Kotor. Privredni razvoj Tivta može se podijeliti u dva perioda. Prvi, do pred kraj XX vijeka, kada je kompletna ekonomija Tivta, ali i okruženja počivala na radu „Mornaričko-tehničko remontnog zavoda Sava Kovačević“ ili popularno nazvanim „Arsenal“. Ovaj vojno-industrijski gigant u kome su generacije i generacije uspješnih majstora i zanatlija pekli svoje zanate, zapošljavao je preko 1500 radnika krajem

80-tih i bio glavni pokretač ekonomskog razvoja Tivta. Drugi period započeo je početkom rata u bivšoj SFRJ i uvođenjem sankcija od kojih se MTRZ više nikada nije potpuno oporavio, pa je Vlada Crne Gore, na inicijativu Pitera Manka, 2006. godine donijela odluku da se Arsenal pretvori u veliku marinu za mega jahte i eksluzivni nautičko-turistički centar. Od tog trenutka pa do danas, Tivat od jednog tipično industrijskog grada s kraja XX vijeka, upravo zahvaljući brojnim „green field“ investicijama koje se realizuju na teritoriji Opštine, postaje poznata i prepoznata nautička i turistička destinacija. Strane direktne investicije, odnosno krupni investicioni projekti koji se počev od 2007. odvijaju na području Tivta, uslovili su za povećanje broja malih i srednjih preduzeća u posljednjih par godina na području Tivta, uglavnom za potrebe realizacije velikih infrastrukturnih projekata (luksuzna marina, nova hotelska naselja i bungalovi, i sl.). Tako je u krugu Porto Montenegra primjetno otvaranje brojnih preduzeća koja se bave održavanjem i čišćenjem jahti, prodajom nautičke opreme, pružanjem usluga pranja i peglanja robe, popravkom jahti, keteringom i sl. Broj poslovnih subjekata na kraju 2011. godine u Crnoj Gori iznosio je 21.127, što predstavlja porast od 8,9% u odnosu na 2010. godinu i porast od 4,1% u odnosu na 2009. godinu. Najveći broj poslovnih subjekata u 2011. godini je zabilježen u Podgorici i iznosi 7.042, što

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 27

predstavlja 33,3% od ukupnog broja poslovnih subjekata, dok je najmanje u Šavniku, 15 poslovnih subjekata. U Tivtu, taj broj je varirao od 605 poslovnih subjekata u 2009. do 614 u 2011. Opština Tivat svoj budući razvoj planira upravo na razvoju turizma i stvaranju kvalitetnog turističkog proizvoda koji će u sebi sjediniti vrijednosti pejzaža, kulture, blagotvornog dejstva morske vode, uz neophodno ekološko djelovanje. Turizam djeluje na svaki aspekt društva, poboljšava životni standard, otvara nova radna mjesta i daje opšti prosperitet. Prema podacima Turističke organizacije Tivat (TO) u Tivtu ima 3.918 ležaja. Na osnovu nekih anketa procjenjuje se da je broj neregistrovanih ležaja takođe veliki i da ide i do 50 % svih ležaja u privatnom smještaju. U strukturi ležaja, najviše (49%) je u hotelima sa 2 zvjezdice, 40% u hotelima sa 3 zvjezdice i samo 11% u hotelima sa 4 zvjezdice. Savremeni trendovi turizma idu u smjeru većeg kvaliteta smještaja i manjih porodično vođenih hotela i apartmana. Destinacija ostvari najviše noćenja u VI, VII I VIII mjesecu (90%), i to oko 360.000 noćenja. Osim činjenice da kapaciteti hotela nijesu dovoljni po broju ležaja, problematična je i niska kategorija hotela. Najveći dio smještajnih kapaciteta je u nižim kategorijama, dok gosti i investitori potražuju smještaj u najvišim kategorijama. Problem nedovoljnog kapaciteta prati i problem nedovol4

jne i nekvalitetne prateće vanpansionske ponude. Slični problemi prate i nautički turizam. Razvoj turizma obuhvatio je izgradnju brojnih novih kapaciteta u hotelskom smještaju (ukupno 1.200 novih ležaja i rekonstrukcija oko 500 tada postojećih). Dok je ovaj cilj bio realizovan samo u manjem dijelu, došlo je do bitne ekspanzije u izgradnji stambenih objekata za iznajmljivanje ili za odmor u privatnom sektoru. Prema raspoloživim podacima, u ukupnom BDP-u Crne Gore, privreda Kotora učestvovala je sa 10 do 12 %.4 Danas, sticajem okolnosti, privreda Kotora zasniva se na tercijalnim djelatnostima: trgovini, turizmu, uslugama, djelimično industriji i začecima pomorske privrede. Činjenica je da su očekivani efekti privatizacionih procesa, posebno u dijelu industrije i turizma, ne samo izostali, već su praktično likvidirali postojeće kapacitete. Posljedica je stagnacija razvoja opštine, koja se manifestovala rastom nezaposlenosti, pogoršanjem socio-ekonomskog položaja građana, smanjenjem budžetskih prihoda, a time i zastojem u realizaciji kapitalnih infrastrukturnih projekata. Uz poslovičnu sporost i nepripremljenost (nedostatak planske dokumentacije i projekata) najvažnijih subjekata, rezultirao je započetim i nezavršenim projektima, odnosno posljedicama koje se u ovom vremenu sveopšte

Strateški plan razvoja Opštine Kotor 2013-2017.

ekonomske krize radikalizuju do krajnjih granica. U turizmu je evidentan nesklad između izgrađenih smještajnih kapaciteta i nedovoljne vanpansionske ponude. Poseban problem je slabo razvijena tehnička infrastruktura, posebno vodovodna i putna, kao i nepostojanje uređenog sistema kanalisanja i tretmana otpadnih voda. I pored uspješnih rezultata u modernizaciji odnosno izgradnji turističke suprastrukture posljednjih godina,funkcionalno i tehničko stanje većih hotelskih kapaciteta (Teuta u Risnu i Vrmac na Prčanju) i dalje je nepovoljno. Na području kotorske opštine ima ukupno 24 hotela, različite veličine i kategorija (sa 1.158 ležajeva ), 3 hostela (sa 308 kreveta) i 4 auto kampa. U privatnom smještaju je registrovano 3.558 kreveta, a procijenjeni ukupni broj kreveta je oko 6.000. Na osnovu turističke kategorizacije, 5 zvjezdica ima samo jedan hotel - “Forza Mare” u Dobroti. Nešto je veći broj hotelskih smještajnih kapaciteta sa 4 zvjezdice: hoteli “Astorija”, “Villa Duomo”, “Hipocampus”, “Vardar” i ”Cattaro” u Starom gradu, “Palazzo Radimiri” u Dobroti, “Splendido” na Prčanju, “Amfora” u Orahovcu i “Per Astra” u Perastu. Radi se o manjim hotelima koji posjeduju relativno mali broj soba. Veći hoteli su generalno u lošem stanju: “Teuta” u Risnu (306 ležaja) po kategorizaciji ima 2 zvjezdice i jedan je od malobrojnih hotela u zalivu koji ima sopstvenu

28 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

plažu sa sitnim šljunkom. Slična situacija je i sa bivšim hotelom “Fjord” (nekada 2* - 286 ležajeva) koji je takođe bio na samoj obali, sa sopstvenom plažom, ali je sada u ruševnom stanju. Hotel nije u funkciji, a na njegovom mjestu bi trebalo da se izgradi novi. Prema iskustvu iz posljednjih nekoliko godina, Kotor i Kotorski zaliv posebno su interesantni izletničkim gostima, pa je zabilježen je porast posjeta velikih kruzing brodova, kao i izletnika sa područja Dubrovačko-neretvanske županije.

2.7. Poljoprivreda U analizi poljoprivredne djelatnosti, zasebno će se prikazati stanje i perspektive u opštinama Tivat i Kotor. Tivat se nalazi u Primorskom regionu, koji raspolaže sa oko 20.000 ha obradivih površina, relativno dobre plodnosti, kojeg čine duboka aluvijalno-deluvijalna zemljišta u poljima i uvalama i smeđa antropogena zemljišta na terasama i ravnima. Ovaj region posebno je pogodan za voćarsku (južno voće i masline) i povrtarsku proizvodnju, njegovi brdoviti tereni za gajenje sitnih preživara, a bogati su medonosnim, aromatičkim i ljekovitim biljem, kao i divljim vrstama voća (npr. šipak, smokva i dr.). Poljoprivredu treba razvijati kao djelatnost komplementarnu turizmu. Tivat tako ima izrazito pogodne klimatske uslove i kvalitetno tlo za bavljenje poljoprivredom i voćarstvom – oni su u prošlosti i bili vrlo razvijeni na teritoriji današnjeg Tivta, posebno na padinama Vrmca i u tivatskom polju, te na području Krtola. Uprkos tim pogodnostima većina zemljišta u opštini Tivat je neobrađena, dugoročni planovi, koji su predviđali obiman razvoj poljoprivrede nijesu ostvareni. Sa druge strane, iako su raspoložive površine ograničene, mogućnosti za poljoprivredu u Tivtu su raznovrsne. Zastupljenost više poljoprivrednih grana uslovljena je, prije svega , različitim prirodnim preduslovima za odvijanje proizvodnje. Tako je zastu-

pljeno maslinarstvo, gajenje citrusa i drugog suptropskog voća, gajenje zasada povrća, grožđa, pčelarstvo, kao i zastupljena grana stočarstva – gajenje goveda, ovaca i koza. Ova raznovrsna proizvodnja može da znači prednost s jedne strane, ali usljed nemogućnosti da tržištu ponudi veće količine domaćih proizvoda, to je istovremeno i nedostatak. Jedna od kočnica unapređenja poljoprivredne proizvodnje, kao i povećanja poljoprivrednog obradivog zemljišta je i nestimulativna poreska politika. Neiskorišćena šansa je i ruralni eko turizam, koji bi se kroz razvoj poljoprivrednih gazdinstva u ambijentalnim cjelinama opštine mogao razvijati. Slaba je i motivisanost za bavljanje poljoprivredom zbog nepovoljnog sistemskog položaja poljoprivrede. Ulaganje u poljoprivredu znači i ulaganje u ruralni razvoj jer je nemoguće očuvati seoska područja od napuštanja stanovništva bez poljoprivrede. Ovakvim vidom podrške odnosno mjerama ruralnog razvoja direktno se utiče na postepen razvoj poljoprivrede. Prema PUP–u poljoprivredu treba razvijati kao djelatnost komplementarnu turizmu. Razvoj poljoprivrede (maslinarstvo, vinogradarstvo, staklenici, cvijeće, južno voće...) obezbjeđuje autentični i zdrav proizvod kao ugostiteljsku i gastronomsku ponudu, vizuelno pejzaž čini ljepšim, čuva tlo od erozije, omogućava zapošljavanje većeg broja ljudi. Tivat ima izrazito pogodne klimatske uslove i kvalitetno tlo za bavljenje poljoprivredom i

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 29

voćarstvom, oni su u prošlosti i bili vrlo razvijeni na teritoriji današnjeg Tivta posebno na padinama Vrmca i u tivatskom polju, kao i na području Krtola. Imajući u vidu da je zemljište jedan od najvažnijih i najosjetljivijih prirodnih resursa i da je visokokvalitetno poljoprivredno tlo jako deficitarno na teritoriji opštine, neophodno je njegovo očuvanje za primarnu namjenu. Iako je poljoprivreda tradicionalna djelatnost ruralnog stanovništva Kotora, sadašnja struktura je znatno izmijenjena. Od ukupnog broja stanovnika, samo se 0,6% bavi poljoprivrednom proizvodnjom kao primarnom djelatnošću, dok za većinu domaćinstava seoskih područja poljoprivreda predstavlja samo dopunski izvor prihoda. Većina gazdinstava ima manje od 3 ha zemlje (prosjek za cijelo područje kotorske opštine je 0,6 ha po poljoprivrednom gazdinstvu). Znatno je manja zastupljenost većih gazdinstava (od 1,0 –20,0 ha), pa sadašnja struktura ne omogućava rentabilnu proizvodnju koja podrazumijeva veće zem -ljišne posjede, a time i primjenu savremenih agrotehničkih i drugih mjera. S obzirom da rentabilnost proizvodnje raste sa povećanjem površine gazdinstva, onda se može zaključiti da je sadašnja struktura ograničavajući faktor u korišćenju poljoprivrednog zemljišta. Čak i među onima koji imaju nešto više zemljišta, malo je vitalnih i tržišno usmjerenih gazdinstava koja bi se u sadašnjim okolnostima mogla

ravnopravno nositi sa uvoznom konkurencijom. U poljoprivredi preovladava proizvodnja agruma, ranog povrća, maslina, ljekovitog bilja i sadnog materijala suptropskih kultura, kao i plastenička proizvodnja, a u posljednje vrijeme se stimuliše proizvodnja i prerada mediteranskih kultura. U strukturi obradivih površina na teritoriji opštine Kotor, oranice i bašte zauzimaju oko 23%, voćnjaci i vinogradi 25% i livade 51%. Ako se tome doda činjenica da pašnjaci čine 52% ukupnog poljoprivrednog zemljišta, sasvim je uočljiva zanemarljiva uloga poljoprivrede u sadašnjoj orijentaciji stanovnika. Od 669 ha oraničnih površina, posljednjih godina je zasijano samo 158 ha, što čini 23,6%. Evidentno je zaostajanje i u proizvodnji grožđa i agruma, kako smanjenjem broja rodnih stabala, tako i u pogledu prinosa. Kao najefikasnije mjere podrške razvoja poljoprivrede treba navesti: • Podrška poljoprivrednim proizvođačima kroz Program mjera ruralnog razvoja, određenim mjerama u vidu podrške ili učešća u troškovima unapređenja poljoprivredne proizvodnje • Stvaranje uslova ponude na tržištu poljoprivrednicima sopstvenih proizvoda (povoljniji zakup tezgi na pijaci i sl.) • Stimulativna poreska politika posebno značajnu ulogu u podsticanju brzog oporavka poljo-

privrede ima i poreska politika. Umanjenje ili oslobađanje moglo bi imati efekat „injekcije“ na veći pristup eksploataciji poljoprivrednog zemljišta. Ovakvim vidom poreske politike zadobili bi povjerenje među poljoprivrednim proizvođačima, s obzirom da je slab odziv proizvođača za upis u registre koji se vode u lokalnoj upravi.

2.8. Ulazni podaci iz socioloških istraživanja Sociološka studija koncipirana u okviru projekta „Baština-Pokretač razvoja“ odnosi se na utvrđivanje participacije različitih aktera u procesu zaštite i upravljanja kulturnim i prirodnim vrijednostima područja Vrmca. Sa ciljem da se utvrdi stepen učešća različitih aktera u zaštiti i upravljanju područjem Vrmca sprovedeno je empirijsko istraživanje u okviru kojeg se akcenat stavio na važnost prirodne i kulturne baštine područja, informisanost o postojećem nivou zaštite i upravljanja baštinom, te o ocjeni mogućih modela participacije u procesu planiranja. Istraživačke teme bile su: • Identitet istraživanog područja - Vrmca; • Upotreba resursa kojim područje Vrmca raspolaže i problemi sa kojima se suočava; • Akteri koji na posredan ili neposredan način upravljaju Vrmcem; • Aktivnosti prihvatljive za razvoj ovog područja;

30 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

• Zadovoljstvo postojećim modelima participacije različitih aktera (lokalnih samouprava, NVO-a, građana/ki, udruženja) u procesu planiranja lokalnog razvoja i kvalitet njihove komunikacije; • Vizija Vrmca. Selo Gornja Lastva je ambijentalna cjelina u kojoj postoji potencijal za razvoj eko-turizma. Posebnu etnološku i kulturološku vrijednost imaju crkve koje se nalaze u Gornjoj Lastvi, kao i etnografska konoba - kuća Anđelka Stjepčevića, koja kao kulturološka i etnološka arhiva Gornje Lastve znatiželjnim turistima može dati odgovore na mnoga pitanja o načinu života u ovom kraju.” Dakle, Gornja Lastva treba da bude primjer kako ostala sela na području Vrmca učiniti funkcionalnim i kako ih staviti u kontekst upotrebe. Područje Vrmca ima izuzetnu važnost u pogledu položaja koji zauzima, budući da je pozicionirano između gradova Tivta i Kotora. Naime, „Vrmac je nit koja se nalazi po sredini, između dva značajna grada, Kotora, prepoznatog po kulturnim zdanjima kojima su označeni svaki pločnik i svi trgovi na kojima blistaju sakralni objekti, a sa druge strane Tivta, koji dobija fizionomiju modernog i savremenog grada. Značajna karakteristika identiteta predstavlja sinergiju: • Vizuelnog doživljaja Bokokotorskog zaliva, koji se prema mišljenju sagovornika u pers-

pektivi može staviti u funkciju turističke ponude. • Vazdušnih strujanja, koja uslovljavaju „miješanje vazduha sa mora, koji obiluje jodom, sa etarskim uljima bora, što ima djelotvorno dejstvo za ljude koji imaju zdravstvenih poteškoća (plućne bolesti)“, iz čega proizilazi mišljenje da Vrmac ima izuzetan potencijal koji se može iskoristiti u svrhe razvoja zdravstvenog turizma. Dakle, zdravstveni turizam nije novina kada je Vrmac u pitanju, iako se prema mišljenju sagovornika posljednjih decenija nije poklanjala značajna pažnja promociji i unapređenju ovog vida turizma. S tim u vezi, sagovornici podržavaju ideju unapređenja razvoja zdravstvenog turizma na Vrmcu i mjestima u priobalnom pojasu. Identitet Vrmca predstavlja jedinstvo prirodne i kulturne baštine i može se definisati kao „organski razvijen pejzaž”. Pejzaž definisan na ovaj način odražava proces evolucije oblika i komponenti kulturnih faktora, u saradnji sa prirodnim okruženjem tokom vremena. Takvi pejzaži jesu proizvod društvenih, ekonomskih, administrativnih i/ ili vjerskih potreba i razvili su oblik pejzaža današnjice usklađen sa prirodnim okruženjem. Dakle, Vrmac ima prirodne i kulturne potencijale, a njihova funkcionalna upotreba zavisiće od sposobnosti aktera koji njima upravljaju da

razumiju njihovu vrijednost i da je valorizuju na adekvatan način. Razvojnu prepreku na području Vrmca predstavljaju nedefinisani imovinsko pravni odnosi, što često kod vlasnika uslovljava stanje apatije prema svojoj imovini. Jedan od načina kojima bi se moglo uticati na vlasnike jeste unapređenje zakonske regulative kojom bi se definisalo plaćanje poreza čija bi tarifa bila veća u slučaju da se zemljište ne održava. U suprotnom, ukoliko se zadrži postojeća upravljačka politika, teško se može govoriti o revitalizaciji područja. Opštine, u dogovoru sa vlasnicima, treba da nađu kompromis i formulišu adekvatan model za razrješavanje imovinsko-pravnih odnosa i uspostave saradnju koja bi doprinijela da se prostor Vrmca može koristiti u svrhe revitalizacije područja. Prema mišljenju sagovornika iz Turističke organizacije, iako je Vrmac veoma atraktivan predio kako za lokalno stanovništvo tako i za turiste, s obzirom na stepen devastacije nije ga poželjno zvanično uvrstiti u turističku ponudu. „Nije poželjno promovisati nešto što nije sređeno. Priroda jeste lijepa, ali ako pored puta postoje divlje deponije i ako nema redovnog održavanja staza, onda je jako problematično promovisti takvu destinaciju.” Potencijalni akteri od kojih treba da potekne inicijativa revitalizacije područja Vrmca i očuvanja prirodnih resursa i kulturno-graditeljskog

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 31

nasljeđa su lokalne samouprave i vlasnici posjeda. Razgovarajući o tome koji su to akteri koji upravljaju područjem Vrmca, sagovornici su akcenat stavili na Lokalne samouprave Tivta i Kotora, vlasnike zemljišta, a kao aktere koji svojim idejama i djelovanjem utiču na unapređenje područja Vrmca prepoznaju Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak“ Gornja Lastva, NVO „Expeditio“ iz Kotora, udruženje „Kamelija“ iz Stoliva, planinarska društva „Vjeverica“ i „Pestingrad“ iz Kotora. Kad je u pitanju uređenje prostora, značajnu ulogu u perspektivi treba da imaju Direkcija za izgradnju i uređenje prostora, Javno komunalno preduzeće, Sekretarijat za zaštitu prirodne i kulturne baštine... Svaki od ovih aktera treba da pruzme obaveze koje bi se definisale strategijom razvoja područja i da djeluje u skladu sa njima. Oživljavanje ruralnih cjelina podrazumijeva obezbjeđivanje minimalnih uslova egzistencije, a to su u konkretnom slučaju, voda, struja i put do pojedinih sela na području Vrmca. Nakon obezbjeđivanja osnovnih uslova egzistencije, u napuštenim ruralnim sredinama treba razvijati sadržaje koji bi bili aktuelni sa stanovišta potražnje i isplativi vlasnicima, a dovoljno interesantni posjetiocima. Razlozi iseljavanja sa

područja Vrmca su lagodniji uslovi života u priobalnom području. Demotivacioni razlozi zbog kojih se vlasnici teško odlučuju da se vrate svojim posjedima, obrađuju ih i učine funkcionalnim za pojedine vrste privređivanja su loša materijalna situacija, kao i dodatna sredstva koja je potrebno uložiti kako bi se posjedi stavili u funkciju upotrebe. Sagovornici posebno ističu: „zapuštenost posjeda i maslinjaka, nedostatak materijalnih sredstava da se ti posjedi učine funkcionalnim i upotrebljivim, kao i nepostojanje motiva, prije svega ekonomskog“5. Sljedeći razlog zbog kojeg vlasnici ne koriste potencijale Vrmca proizilazi iz nezainteresovanosti države6 da subvencioniše proizvodnju i zaštiti plasman proizvoda na tržištu. Sa ciljem da se iskoriste prirodni potencijali koje Vrmac posjeduje potrebno je ostvariti kompromis između države, lokalnih samouprava i vlasnika na planu proizvodnje domaćih ekoloških proizvoda (npr. malsinovog ulja, čajeva od bilja koje je tipično za ovo područje) i obezbijediti otkup proizvoda, što omogućava zadovoljavanje ekonomskog motiva. Subvencije od strane države i lokalnih samouprava, kao i obezbjeđivanje plasmana proizvoda na tržištu u perspektivi bi bili značajan motiv kojim bi se podstakla zainteresovanost ljudi da ožive svoje

parcele. Na taj način bi se ostvarila korist, kako za vlasnike koji bi povećali svoj budžet, tako i za državu jer bi se smanjila stopa nezaposlenosti. Na ove konstatacije se nadovezuju aktivnosti prihvatljive za područje Vrmca, o kojima je sa sagovornicima bilo dosta riječi. Prema mišljenju sagovornika, Vrmac ima potencijal za izletnički, istorijski, kulturni, zdravstveni, rekreativni turizam. Sređen prostor Vrmaca bio bi u funkciji rekreacije, prvenstveno za ljude koji žive u okruženju Vrmca, tim prije što ni Kotor ni Tivat nemaju površine na kojima bi ljudi mogli za kratko vrijeme organizovati izlete i boravak u prirodi. Obezbjeđivanjem obnove ruiniranih kuća na Vrmcu stvorili bi se uslovi za formiranje eko-sela, koja uz ponudu domaćih proizvoda imaju perspektivu za razvoj eko- i agro-turizma. Škole u prirodi su još jedna od aktivnosti koju treba inicirati, jer se na taj način može ostvariti kontakt sa prostorom koji je fizički jako blizu, a o čijim se resursima veoma malo zna. S tog prostora se može, uz vizuelni doživljaj, govoriti o Bokokotorskom zalivu i peraškim ostrvima. Ideja koja ide u prilog oživljavanju prostora Vrmca odnosi se na restauraciju tvrđave i ostalih objekata u kojima bi se mogle organizovati kulturne manifestacije (koncerti, filmovi,

Potreba da se ostvareni učinak ekonomski valorizuje. Na problem prohodnosti zemljišta, nadovezuje se i problem dalje distribucije proizvoda, u konkretnom slučaju maslinovog ulja. Veoma je skupo flaširati i distribuirati proizvod u ličnoj režiji, uzimajući u obzir da na području Crne Gore nema fabrike koja bi se bavila procesom prerade, flaširanja i distribuiranja“. Akcenat staviti na razvoju strategije sređivanja posjeda uz podršku lokalnih samouprava (krediti ili apliciranje kod međunarodnih fondova) i osnivanje manje fabrike koja bi se bavila preradom, pakovanjem i distribucijom maslinovog ulja i drugih proizvoda autentičnih za ovo područje kao domaćeg brenda.

5 6

32 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

predstave), ali i sastanci. „Ne treba sve aktivnosti organizovati u salama lokalnih samouprava. Efekat razgovora o prostoru je najbolji u samom prostoru, jer ako se npr. o Vrmcu razgovara u sali Skupštine Opštine, onda to i nema značajan efekat.” Da bi se obezbijedila komunikacija ljudi sa prostorom, neophodno je taj prostor učiniti pristupačnim i obezbijediti uslove za boravak ljudi u njemu, jer se na taj način postiže identifikacija sa prostorom i vrednovanje samog prostora. Pored turizma i kulturnih aktivnosti, sagovornici napominju da ne treba izgubiti iz vida poljoprivredni resurs Vrmca, koji bi se mogao iskoristiti kao dopuna turizmu. Dakle, Vrmac „ne raspolaže plantažama za poljoprivredni uzgoj, već terasastim docima na kojima bi se moglo uzgajati mediteransko voće i povrće, koje bi domaćinstva koristila za sebe, svoje turiste i hotele u priobalnom pojasu. To bi uticalo na poboljšanje kvaliteta gastro ponude na Vrmcu i u njegovom okruženju.” Aktivnosti i djelatnosti prepoznate za područje Vrmca nikako ne bi smjele dovesti u pitanje sam ambijentalni izgled predjela. Sagovornici smatraju da u perspektivi Vrmac treba da se razvija kao mjesto za rekreaciju koje bi ljudi koristili kako bi se udaljili od svakodnevnih obaveza. Vrmac treba da pretenduje da postane atraktivna zona za pješake, bicikliste, izletnike, kao i lokalitet za razvoj seoskog, zdravstvenog, eko- i kulturnog

turizma. Sagovornici ističu: „Vrmac treba da bude prostor očuvane prirode, sa sadržajima koji će pirvući građane, turiste, naučnike, učenike, sportiste“. Razvoj područja, prema mišljenju preduzetnika i investitora, treba da iniciraju ljudi koji su neposredno i posredno za njega vezani. Kao predlog moguće inicijative navode intenziviranje komunikacije između lokalnih uprava, NVO-a i vlasnika sa ciljem da zajednički apliciraju kod međunarodnih fondova za obnovu infrastrukture u naseljima. Obnovljena infrastruktura bila bi motiv da se, u saradnji sa investitorima, dalje unapređuje područje Vrmca. Nakon obnove infrastrukture „Vrmac bi trebalo organizovati po uzoru na Ivanova Korita“. Investitori ističu da bi obnova osnovne infrastrukture u ruralnim naseljima bila uslov da se njihovo interesovanje za ovo područje podstakne. Aktivnosti koje sagovornici/ce navode sa posebnim osvrtom su: • Izletnički turizam • Rekreativni turizam • Sportski turizam • Organizovanje kulturnih aktivnosti • Razvoj poljoprivrede i stočarstva Korišćenje Vrmca u turističke svrhe moglo bi se, prema mišljenju sagovornika, realizovati tako što bi se turizam u priobalnom pojasu i turistička ponuda na Vrmcu posmatrali kao integralna cjelina. U cilju promovisanja Vrmca i povezivanja sa sadržajima u priobalnom pojasu,

jedan od sagovornika predlaže „projektovanje kamene građevine na Sv. Iliji, uz poštovanje svih standarda koje ambijent nalaže, sa kupolom na vrhu koja bi mogla pola sata da rotira. Gosti bi boravili na kupoli, sa koje bi mogli da vide Boku na jedan nov i drugačiji način, dok se ne posluži autentičan bokeški meni. To bi za turiste bio nov doživljaj Boke, drugačiji od onoga kako je turisti vide sa kruzera. Povezivanje doživljaja Boke sa kruzera i sa Sv. Ilije ne bi nijednog turistu ostavilo ravnodušnim“. Kao dopuna turizmu, na Vrmcu se može podstaći i razvoj stočarstva i poljoprivrede. „Turizam bi, sa razvojem stočarstva i poljoprivrede, dobio obrise autentičnosti i posebnosti. Primjer kako bi Vrmac mogao da izgleda je Istra. U Istri su obnovljene tvrđave i spomenici iz rimskog perioda; turisti obilaze spomenike, plaćaju ture i od tog novca se održava graditeljsko nasljeđe. Uz obilazak spomenika, turisti imaju priliku da u konobama, uz degustaciju vina, probaju isključivo proizvode iz tog predjela“. Praktična upotreba resursa koji već postoje i njihova promocija na autentičan način doprinijela bi kvalitetu života u priobalnom pojasu i istovremeno oživjela ruralne cjeline na području Vrmca. Investicije prihvatljive za područje Vrmca moraju biti utemeljene na ekološkim principima, sa ciljem da se sačuva prirodno bogatstvo kao potencijalni resurs na kojem počiva razvoj ovog predjela. U suprotnom, dominantan oblik investicija, pri-

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 33

sutan u priobalnom pojasu, narušio bi koncept održivog razvoja područja Vrmca. Vrmac treba da bude izletište sa konačištima, sređenim stazama, klupama, osvjetljenjem na određenim mjestima, maslinjacima, obnovljenim suvomeđama i restauriranim graditeljskim nasleđem. Način da se pokrenu obje Opštine jeste proglašavanje Vrmca za Regionalni park prirode. Opštine Tivat i Kotor treba da obezbijede domaćine za pješačke staze, koje imenuju lokalne uprave, što bi bio inicijalni korak u zaštiti područja Vrmca. U grupu aktera koji upravljaju područjem Vrmca sagovornici svrstavaju i investitore. Investitori mogu doprinijeti razvoju Vrmca ukoliko poštuju definisane standarde koji su usklađeni sa zakonodavnim okvirom i ambijentalnim izgledom Vrmca. Država, Lokalne uprave Tivta i Kotora, NVO-i treba da zajednički odlučuju u korist održivog prostora, jer prostor je resusurs koji je teško povratiti. „Proglašavanjem Vrmca Regionalnim parkom, njegovim administrativnim ustrojstvom, spriječila bi se svaka investicija koja nije u skladu sa donijetim propisima!” Prema mišljenju eksperata, strategije, odnosno master planovi treba da ponude viziju kako prostor treba da izgleda u programskom smislu (npr. koji tip turizma treba razvijati), a urbanistički planovi se bave materijalizacijom (spratnost i izgled objekata). Konkretna strategija koja bi se odnosila na područje Vrmca,

prema mišljenju stručnjaka ne postoji. „Kvalitetna strategija razvoja ovog područja bi nastala jedino ukoliko bi se uradio niz dokumenata iz kojih bi proizašla vizija o zaštiti i revitalizaciji Vrmca. Na toj strategiji bi trebalo zajednički da rade Opština Kotor i Opština Tivat Aktivnosti kojima bi se moglo unaprijediti područje Vrmca, prema mišljenju stručnjaka, objedinjene su u korpusu aktivnosti koje ne podrazumijevaju gradnju hotelskih smještajnih kapaciteta, megalomansku gradnju i novu vrstu arhitekture prisutnu u priobalnoj zoni. Djelatnosti koje treba razvijati su sportsko-rekreativni, zdravstveni, kulturni i ruralni turizam. „Istraživanja ukazuju da turisti koji dođu na crnogorsku obalu pokazuju interesovanje da dio odmora provedu u zaleđu, kad bi takav vid odmora bio organizovan. To zaleđe (Vrmac) je još 30-ih godina XX vijeka primijećeno kao atraktivan prostor na Mediteranu, zbog sudara obale i netaknute prirode.“ Uz navedeno, fortifikacije iz austrougarskog perioda mogu biti pretočene u jednu specifičnu turističku ponudu. „Objekti iz austrougarskog perioda se mogu iskoristiti za smještaj i boravak turista.“ Druga vrsta djelatnosti adekvatna za područje Vrmca je poljoprivreda. Razvoj poljoprivrede, uz aktivnu podršku lokalnih samouprava i stručnjaka, mogao bi biti osnov za autentičnu ponudu i dopunu turizmu. Takođe, promocija domaćih proizvoda na tržištu, uz državne subvencije u procesu otkupa proizvoda, bio bi jedan od uslova za

veće interesovanje ljudi koji imaju posjede u ovom regionu. Škola u prirodi je još jedna od mogućih aktivnosti, važna iz više razloga, prvenstveno za upoznavanje mladih naraštaja sa kulturnim nasljeđem i prirodnim ljepotama područja Vrmca. Upoznavanjem prostora i uspostavljanjem interakcije razvijaće se svijest o odnosu prema prostoru i vrednovanju njegovih resursa. U perspektivi, Vrmac treba da bude područje predviđeno za eksploataciju ljekovitog bilja i da pretenduje ka razvoju održivih vidova turizma (kulturnog, eko-, zdravstvenog i sportsko-rekreativnog turizma). Akteri, prepoznati da na posredan ili neposredan način utiču na upravljanje Vrmcem su Opštine Tivat i Kotor, NVO-i, mjesne zajednice, kao i UNESCO. Međutim, otežavajuća okolnost za razvoj Vrmca odnosi se upravo na činjenicu da dvije opštine koje upravljaju Vrmcem imaju veoma lošu saradnju po pitanju ovog prostora. Nivo saradnje lokalnih samouprava treba da bude kvalitetniji, jer jedino zajednički mogu doprinijeti da se Vrmcu vrati identitet koji je imao u prošlosti. U suprotnom, njegova devastacija će se progresivno nastavljati, a konzervacija materijalnih segmenata kulture ovog područja neće biti moguća. Razlog neadekvatnog upravljanja područjem Vrmca može se objasniti i krizom institucija koje su kadrovski osiromašene i bez obzira kakvu poziciju zauzimaju u državnom aparatu,

34 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

institucije veoma često formalno postoje, ali to ne znači i njihovo suštinsko djelovanje na polju unapređivanja zakonske regulative i opšteg statusa područja. „Postoji menadžment plan za upravljanje zonama koje štiti UNESCO, ali samo na papiru, dok u praksi to, nažalost, ne funkcioniše.“ „Vlasnicima treba objasniti koja je prednost toga što imaju kuću na Vrmcu i šta im ona u perspektivi može donijeti kroz neki projekat. Pa bi se, možda, ljudi počeli udruživati kao akcionari Vrmca, akcionari Gornje Lastve, Đurđevog brda, Bogdašića, u zajedničkom nastojanju da se nešto uradi.“ Na ovom planu treba zajednički da djeluju država, lokalne uprave i vlasnici posjeda. Država i lokalne uprave treba da djeluju kako bi se inicirala izrada strategije razvoja, sanirale javne površine i infrastruktura, a vlasnici, kao akcionari ruralnih cjelina, treba da djeluju u pravcu restauracije svojih kuća i pokretanja djelatnosti na svojim posjedima za koje Vrmac ima potencijal. Jedan od modela koji bi mogao donijeti pozitivne rezultate bio bi: • Formiranje Odbora za Vrmac - u sastav odbora ušli bi predstavnici lokalne uprave, stručnjaci, građani, predstavnici NVO-a i raznih udruženja, odnosno svi oni koji su zaintresovani za Vrmac i za aktivnosti koje bi se mogle realizovati na ovom lokalitetu. „Kreativni odbor za Vrmac« bi mogao da raspiše konkurs i pozove ljude da

predlože ideje, motiviše ih da rade.” Te aktivnosti bi uticale na promjenu percepcije Vrmca. Odbor bi bio generator aktivnosti. Učesnici smatraju da bi se postojanjem jednog takvog odbora bolje iskoristili resursi Vrmca. Kao Park prirode Vrmac ne treba da bude sterilno područje, jer teško da se može valorizovati ako na njemu ne postoje određeni sadržaji koji bi bili primjereno uklopljeni u kontekst - „Vrmac - oaza prirode“. Sagovornici su saglasni da tek onda kad Vrmac bude osmišljen na adekvatan način, može pretendovati da bude potpun turistički proizvod, može se pristupiti njegovoj promociji, jer „promociju Vrmca ne smijemo improvizovati“. Ukupno 30,00% ispitanika razloge zanemarivanja prirodne i kulturne baštine Vrmca nalazi u: • nedovoljnoj ažurnosti lokalnih samouprava da se Vrmac proglasi Parkom prirode 14,00%; • nedostatku vizije donosioca odluka za adekvatan razvoj Vrmca, kao i nedovoljna briga lokalnog stanovništva za ovo područje - 16,00%. Iz navedenih situacija nerijetko proizilazi divlja gradnja i česti požari kojima se devastira i ugrožava prirodna i kulturna baština Vrmca. Akteri odgovorni za trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi su, prema mišljenju 60,00% ispitanika, lokalne samouprave i lokalno stanovništvo.

Problemi sa kojima se područje Vrmca suočava su brojni i predstavljaju prepreku budućem razvoju. Prema dobijenim podacima, područje Vrmca se nalazi u veoma zabrinjavajućem stanju, počevši od neodgovornog odnosa prema životnoj sredini (40,10%), neredovnog održavanja pješačkih staza (42,10%) i nedostatka struje i vode u ruralnim cjelinama (40,70%), pa sve do izrazitih problema koji uključuju propadanje kulturne baštine (44,40%), nedostatak društvenih sadržaja (zdravstvenih i obrazovnih institucija) (39,20%), zanemarivanje autohtone arhitekture (47,50%), neadekvatnu gradnju u priobalnom području (49,10%), nezainteresovanost lokalnih uprava za održavanje kulturnih znamenitosti, kako u priobalnom području, tako i u ruralnim cjelinama (41,70%). Budući da je konstatovano da su ruralna naselja Vrmca uglavnom napuštena, razlog tome, pored nepostojanja putne infrastrukture i nedostatka vode i struje, je i nedostatak društvenih sadržaja, zdravstvenih i obrazovnih institucija, jer su to primarni uslovi za razvoj života u jednoj sredini. Dakle, ukoliko se u ruralnim naseljima nastoji obnoviti život onda su društveni sadržaji, kao i voda, struja i putna infrastruktura veoma važani preduslovi, budući da je upravo njihovo nepostojanje istovremeno i razlog udaljavanja od ideje da se ljudi bar povremeno vraćaju ovom prostoru. Ne postoji statistički značajna razlika u mišljenju ispitanika iz različitih

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 35

ciljnih grupa, što znači da oni ukazuju da Vrmac ima potencijala za stanovanje. To dodatno potvrđuje i prethodni period u kojem je Vrmac bio naseljeno područje. Da bi Vrmac ponovo postao područje u kojem je moguće organizovati život potrebno je, kao preduslove, razviti putnu infrastrukturu, obezbijediti vodu i struju. Ispitanici smatraju da Vrmac ima veoma dobre potencijale za razvoj turizma, uzimajući u obzir prirodne, graditeljske i kulturne resurse koji bi se kroz djelatnost turizma mogli valorizovati. Turizam bi doprinio da se područje Vrmca oživi i postane privlačno kako među stanovnicima, tako i među posjetiocima. Razvoj turizma na Vrmcu podstakao bi, prije svega, ljude koji imaju kuće i posjede da ih urede i koriste za iznajmljivanje turistima i posjetiocima koji žele vrijeme provoditi u prirodi. Ispitanici sa kojima su urađeni intervjui, takođe su saglasni da Vrmac ima potencijala za razvoj turizma, ali valja naglasiti da su bili izričiti u pogledu vrsta turizma prihvatljivih za Vrmac. Po njihovom mišljenju, na Vrmcu bi bili prihvatljivi: sportsko- rekreativni, zdravstveni, kuturni i seoski turizam, dok su protiv svih vidova turizma koji bi narušili postojeći ambijentalni izgled i prirodnu Vrmca. Vrmac, prema mišljenju ispitanika, ima veoma veliki potencijal za razvoj sportsko-rekreativnih aktivnosti. S tim se slaže 55,40% studenata, 82,80% stručnjaka, 86,20% predstavnika javnog sektora, 90,30% preduzetnika, 63,30% političara, 90,00%

kulturnih aktera i predstavnika NVO -a, jer Vrmac, u prvom redu, obiluje prirodnim resursima. Da bi se razvijali sportsko-rekreativni sadržaji, ispitanici predlažu osposobljavanje pješačkih staza, kao i pravljenje teretana na otvorenom i obezbjeđivanje sadržaja koji bi privukli pažnju kako porodica i omladine koji žive u okruženju Vrmca, tako i profesionalnih sportista koji bi usljed adekvatnih uslova mogli obavljati treninge. Na taj način bi se ovom području dalo na značaju, a sadržaji koji bi se realizovali predstavljali bi novinu i doprinijeli obogaćivanju ponude koja postoji na priobalnom dijelu. Ukoliko bi se razvijali prethodno navedeni vidovi turizma, ugostiteljstvo bi bilo prateća aktivnost. Po mišljenju 66,70% političara, 52,50% kulturnih aktera i predstavnika NVO-a, Vrmac ima veliki, a po mišljenu 42,70% studenata, 65,50% stručnjaka, 53,60% predstavnika javnog sektora i 67,70% preduzetnika/ca veoma veliki potencijal za razvoj ugostiteljstva, što bi upotpunilo turističku ponudu, ali i privuklo brojne posjetioce iz Kotora i Tivta da više slobodnog vremena provode na Vrmcu. Takođe, razvoj ugostiteljstva omogućio bi vlasnicima parcela da u okviru ugostiteljskog menija ponude svoje domaće proizvode i na taj način ostvare vlastite koristi. Ako proširimo analizu na opservacije koje smo dobili od ispitanika tehnikom intervjua, uviđa se da ugostiteljski objekti treba da budu mobilni ili, pak, da se ugostiteljski sadržaji organizuju u već postojećim objektima

na Vrmcu, što bi isključilo svaki vid nove gradnje na ovom području. Potencijali za razvoj stočarstva na Vrmcu postoje, i kao dobre ih ocjenjuje 36,50% studenata/kinja, 37,90% stručnjaka, 35,50% preduzetnika, 66,70% političara, 37,50% kulturnih aktera i predstavnika NVO-a, dok 51,90% predstavnica javnog sektora smatra da su veoma dobri. Potencijal za formiranje manjih porodičnih farmi postoji i može se u velikoj mjeri iskoristiti za proizvodnju domaćih proizvoda kako za domaćinstva, tako i za upotpunjavanje turističke i ugostiteljske ponude. Na ovom području se sada nekontrolisano pušta stoka, koja urušava prirodni ambijent i dovodi u pitanje bezbjednost ljudi koji se kreću po Vrmcu. Nesporno je da na Vrmcu postoji potencijal za razvoj stočarstva, pri čemu treba obavezati vlasnike stočnih grla da ih drže na svojim posjedima. U suprotnom, neorganizovano stočarstvo, kakvo sada postoji na Vrmcu, predstavlja mnogo veću štetu i opasnost nego korist za cjelokupni ambijent Vrmca i ljudi koji ga posjećuju. Razvoj zemljoradnje i voćarstva na Vrmcu u velikoj mjeri bi doprinio da se zemljište, koje dugo godina nije obrađivano, kultiviše, posjedi bi bili uređeni, a proizvodi bi se mogli ponuditi kao ekološki, domaći i autentični, što nije česta praksa na priobalnom području. Da bi postojalo interesovanje za razvoj zemljoradnje i voćarstva, neophodno je pronaći adekvatne modele kojima bi se razvoj ovih djelatnosti podsta-

36 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

kao, a ljudi zainteresovali i animirali. Ponuda proizvoda turistima u okviru vlastitih gazdinstava, kao i ponuda hotelima u priobalnom području, zasigurno bi bio jedan od motiva da ljudi ozbiljnije otpočnu sa obradom zemljišta na ovom području i uzgojem tipičnih kultura. Potrebno je da država obezbijedi stručnu podršku i materijalne preduslove, kao i zaštitu proizvoda, s ciljem da se vlasnicima/cama posjeda omogući da ostvare korist od svog rada. Vrmac ima veoma značajan potencijal za razvoj maslinarstva, koji trenutno nije upotrijebljen na adekvatan način. Razlog tome je nezainteresovanost ljudi koji rade u priobalnom području, nedostatak materijalnih sredstva i stručnih znanja koja su potrebna da bi se ova biljka održavala i unapređivao njen razvoj, a ponajviše nezaštićenost, od strane države, proizvoda dobijenih preradom maslina. Ispitanici, koji su vlasnici maslinjaka naglašavaju ekonomsku nerentabilnost uzgoja ove biljke, budući da država ne daje primat domaćim proizvodima, već otkupljuje proizvode stranih proizvođača i nudi ih po povoljnijim cijenama. Dodatan problem je nepostojanje fabrike koja bi vršila otkup plodova masline, njihovu preradu, pakovanje i distribuciju na tržištu. Uz obezbjeđivanje ovih preduslova, maslinarstvo ima perspektivu da postane dopunska djelatnost, pored redovnih poslovnih aktivnosti koje ljudi obavljaju.

Razvojem zanatstva, identitet Vrmca bi ponovo povratio izgled i autentičnost proteklih epoha. Takođe, razvoj zanatstva bi zahtijevao dodatnu obuku ljudi koji bi se njim bavili. Budući da je kultura zanatstva u Crnoj Gori izgubila na značaju, neophodno je zanatstvo promovisati i motivisati ljude da se njim bave. Pitanje izumiranja zanata je sistemske prirode, zato država treba da sagleda svoje potrebe i, u skladu s njima, koncipira strategiju različitih vidova osposobljavanja ljudi. Obrazovanje kada je u pitanju područje Vrmca iz trenutne perspektive je ostvarivo kroz organizovanje škola u prirodi, kao i kroz vannastavne aktivnosti. Za to je potrebno obezbijediti minimum uslova kao što su stolovi i klupe. Graditeljsko i kulturno nasljeđe na Vrmcu treba da bude upotrijebljeno u funkciji obrazovanja i da se koristi kao prostor u kojem će učenici provoditi neko vrijeme i učiti o kulturi kraja u kojem žive. Ispitanici/ce su mišljenja da Vrmac ima vekr potencijal za razvoj trgovine. Potencijal za razvoj zdravstva i zdravstvenog turizma okarakterisali su kao veoma veliki, jer se predio Vrmca odlikuje specifičnim vazdušnim strujanjima pogodnim za liječenje plućnih bolesti, što je jedna od važnih karakteristika za promociju ovog podučja. Za razliku od zdravstva, trgovina, kroz otvaranje manjih supermar-

keta, bila bi poželjna ukoliko bi se ljudi nastanili na Vrmcu i ukoliko bi turizam postao prioritetna djelatnost ovog područja. Trgovina se može ostvariti i kroz otkup domaćih proizvoda koje bi vlasnici proizvodili na svojim posjedima, što bi opravdalo pretpostavku da se potencijali Vrmca mogu koristiti i ekonomski valorizovati, a da se pri tom ne naruši njegov ambijentalni izgled. Za razvoj djelatnosti na području Vrmca važni preduslovi se, uglavnom, odnose na iskustvo stanovnika u tradicionalnim djelatnostima, koje su u proteklim epohama za ljude na Vrmcu bile od egzistencijalnog značaja. Inoviranje tradicionalnih djelatnosti, uz upotrebu savremene tehnologije i poštovanje statusa zaštićenog područja, uslovilo bi da Vrmac postane područje sa novom ponudom koja nije tipična za ostala mjesta u Boki Kotorskoj. Kao motiv za pokretanje djelatnosti u ruralnim cjelinama Vrmca, 37,00% stručnjaka navodi ekološku nenarušenost predjela, dok 29,00% preduzetnika, 51,60% predstavnika javnog sektora, 58,10% preduzetnika, 66,70% političara, 55,00% kulturnih aktera i predstavnika/ca NVO-a, samatraju da je za pokretanje djelatnosti važno iskustva stanovnika. Stručnjaci, imajući u vidu važnost prirodnih resursa Vrmca, navode ekološku nenarušenost kao uslov za razvoj ovog područja. Uprkos činjenici da je Vrmac dio zaštićenog područja, ostale ciljne grupe ne vide toliku važnost njegove ekološke nena-

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 37

rušenosti, što znači da kod javnosti treba promovisati prednosti Vrmca kao ekološki nenarušenog područja. Da bi se ruralne cjeline na Vrmcu oživjele, 30,60% ispitanika navodi stručnu pomoć i savjete kao izrazito potrebne, dok je za 29,70% ispitanika to kontinuirana edukacija o unapređenju postojećeg graditeljskog nasljeđa. Pomoć stručnjaka koji bi podržali realizaciju i revitalizaciju djelatnosti za koje na Vrmcu postoje potencijali povećala bi razvojnu šansu ovog područja i pri tom bi se stvorili uslovi za otvaranje nove perspektive u pogledu zapošljavanja. Budući da je većina ispitanika/ca identifikovala kao problem lošu ekonomsku situaciju sa kojom se suočavaju i koja ih u velikoj mjeri opstruira za dodatna ulaganja u posjede koji se nalaze na Vrmcu, s tim u vezi, 32,90% ispitanika smatra da su povoljni krediti potrebni, a 22,50% da su izrazito potrebni za restauraciju postojećeg nasljeđa i oživljavanje ruralnih cjelina. Inicijativa davanja subvencija od strane opština i države bi poslužila kao preduslov da se vlasnici/ce podstaknu da otpočnu obnovu svojih kuća i razvijanje djelatnosti za koje se u istraživanju ustanovilo da postoje potencijali. Da bi komunikacija vlasnika i građana sa lokalnim samoupravama bila kontinuirana i kvalitetna bilo bi opravdano formirati određene asocijacije građana, koje bi djelovale u cilju podsticanja lokalnih samouprava da percipiraju vrijednosti resursa i daju doprinos

njihovom unapređenju. Država može doprinijeti u velikoj mjeri, tako što će zaštititi autentične proizvode ovog područja. Na taj način bi se ostvario zajednički interes kako lokalnih samouprava, koje bi zaposlile vlasnike i time smanjile problem nezaposlenosti tako i vlasnika/ca koji bi mogli nuditi proizvode sa svojih posjeda. Treba napraviti razliku između javnih objekata, kao što su tvrđave i privatnih kuća. Privatni vlasnici posjeda i kuća na Vrmcu imaju potrebu da svoje posjede i kuće učine rentabilnim, a upotreba ovih objekata kao naučnih i kulturnih centara zasigurno ne bi donosila značajan prihod, za razliku od iznajmljivanja istih u turističke svrhe, pa je to jedan od potencijalnih razloga zašto se ispitanici/ce ne slažu da se privatni objekti koriste u kulturne i naučne svrhe. Ali to svakako ne znači da objekte od istorijskog i kulturnog značaja za Vrmac ne bi trebalo iskoristiti u funkciju nauke i kulture, jer bi im se na taj način dao još veći značaj. Tako bi javni objekti (npr. tvrđave i drugi objekti od istorijskog značaja), uz adekvatnu restauraciju, mogli biti upotrebljivi u svrhu nauke i kulture. S idejom da se kuće otkupe od vlasnika i da se zaštite kao kulturni spomenici ispitanici/ce se ne slažu. Ono što je ruralnim cjelinama na Vrmcu potrebno jeste oživljavanje, a po njihovom mišljenju, preinačavanjem kuća u kulturne spomenike se taj cilj ne bi u potpunosti mogao

ostvariti, niti bi vlasnici u tom slučaju imali autonomiju nad svojim vlasništvom. Stoga, po mišljenju ispitanika, takav način upotrebe kuća ne bi bio koristan, prije svega za vlasnike, ali ni za lokalnu zajednicu, jer bi ograničio djelatnosti koje se na Vrmcu mogu realizovati. Aktivnosti koje je potrebno preduzeti kako bi se područje Vrmaca zaštitilo od neadekvatnih poduhvata, prema mišljenju 67,60% ispitanika, odnose se na revidiranje postojećeg zakonskog okvira, dok 59,90% ispitanika smatra da je veoma važno edukovati građane i predstavnike lokalnih samouprava o vrijednostima koje ovo područje posjeduje i mogućim modelima zaštite, da bi mogli da djeluju u skladu sa stečenim znanjem. Važnu ulogu u kontekstu odnosa prema prostoru imaju i škole, koje u sklopu svojih programa treba da inkorporiraju sadržaje koji se odnose na kulturu i tradiciju ne samo gradskog jezgra, već i okolnih mjesta, kao integralnih cjelina gradova u kojima učenici žive. Veći nivo znanja doprinosi i kvalitetnijem odnosu prema prostoru i resursima kojima raspolaže. Na taj način se kod mlađe populacije može podstaći veći stepen interesovanja za područje. Prema mišljenju 57,70% ispitanika značajno je povezati aktere zainteresovane za lokalitet Vrmca, u smislu razmjene ideja i postizanja rješenja koja bi imala za cilj unapređenje trenutnog stanja u kojem se Vrmac nalazi.

38 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Tabela 6. I nventarizacija razvojnih potenciala i problema uz prepoznate mjere rješavanja i glavni akteri na području Vrmca-budućeg Parka prirode

Prednosti (+) Potenciali

Slabosti (-) Pretnje

Mjere

Akteri

LJUDSKI POTENCIJAL

Želja = Vizija Kako/na koji način Ko? = Ljudski potencijal Strategija Ciljevi Rezultati i evaluacija

Nezainteresovanost vlasnika zemlje i nekretina na Vrmcu, negativna promocija različitih grupa (npr. lobista velikih investitora); Nezainteresovanost politike i donosilaca odluke; Pogrešno razumijevanje procesa ruralnog razvoja; Preveliko oslanjanje na turizam ali bez razvoja ostalih djelatnosti;

Konsenzis o potrebi zaštite Vrmca kao parka prirode; Akt o zaštiti (npr. odluka, zakon); Princip održivog i odgovornog ruralnog razvoja

Država, Ministarstvo za održivi razvoj i turizam Crne Gore, Opština Tivat i Kotor, NVO-i; stručnjaci; građani/ke Tivta; vlasnici; preduzetnici; Zainteresovana javnost;

Zanemarenost poljoprivrede;

Odluka za održivi način upravljanja parkom prirode

Zainteresovanost i dosadašnje aktivnosti različitih aktera (NVO Napredak Gornja Lastva, Kamlija Stoliv, Anima, Expeditio, planinarska drustva); Privatne inicijative: mlin za masline u Kavču;

Interes aktera, da se brdo Vrmac zaštiti i da se mu vrati život; Pomoć Fondacije Petrovic Njegoš;

Troškovi upravljanja, obrazovanja stanovnika

Postaviti strukturu upravljanja parkom tako da se u budućnosti osigura finansijska održivost, posebno kroz finansiranje projekata iz različitih fondova

Konsenzus aktera i zainteresovane javnosti

Neumreženost različitih aktera; Nepostojanje zajedničkih aktivnosti;

Napraviti mrežu zainteresiranih NVO-a;

Nedostatak finansijske moći/sredstava potrebne za realiziranje važnijih projekata;

Ustanoviti zajednički plan aktivnosti;

Slaba infrastruktura, teški uslovi života (npr. daleko do trgovine, škole, doma zdravlja) ;

Razvojna strategija ; Nacrt upravljanja ; Razvojna organizacija ili drugi oblici javnog upravljanja (npr. javna ustanova), koje će pokrenuti Opština / ili država i obezbediti sredstva za delovanje

Nevladine organizacije čija aktivnost je vezana za područije Vrmca;

Država; Opštine; Uprava parka - koja će pokrenuti sve mjere za pokretanje razvoja u Parku prirode Vrmac ;

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 39

1. PRIRODA

Izuzetne prirodne vrijednosti

Ljekovito bilje

Slabo upravljanje, otpad; Nekontrolisano koriščenje resursa (npr. pješaćkih staza bez mogućnosti ubiranja prihoda)

Zakon (npr. proglašenje Parka prirode);

Neizsorišćeno za jačanje identitete područja;

Projekti oživljavanja djelatnosti za skupljanje i preradu ljekovitih bilja i meda – npr. za mlade preduzetnike, koji će živeti na Vrmcu;

Nerazvijeno plantažno gajenje (npr. žalfije, lavande, smilja i dr.); Premalo poznate vrste;

Flora i fauna

Osjetljivo područje

Povoljna klima, razvoj eko i zdravstvenog turizma

Plan upravljanja; Mjere;

Opštine Tivat i Kotor; Mreža nevladinih organizacija;

Razvojna organizacija/ privatni preduzetnici; Uprava parka prirode; Biolozi;

Čuvanje /zakon – izvršavanje zakonski obaveza

Lovačka udruženja i društva

Prijetnja divljih eksploatacija, deponija i požara, opasnost erozije

Izvođenje zakonskih obaveza i kontrola, pomoć vatrogascima i civilnoj zaštiti

Opštine Tivat i Kotor

Neiskorišćeni resursi u turizmu i poljoprivredi

Zdravstveni turizam (npr. snažni potencijal u vezi sa mediteranskom klimom, ljekovitim biljem i ruralnim turizmom)

Šumski plodovi (npr. gljive) se ne koriste;

Turističke organizacije (TO); Mali preuzetnici;

2. KULTURNA BAŠTINA I OBRAZOVANJE

Tradicionalna arhitektura

Arhitektura, nasljeđe iz austrougarskog perioda i sakralni objekti (npr. tvrđava uređena kao objekat posebne turističke i istorijske atrakcije);

Devastacija i propadanje sela; Nedostatak investicija u razvoj, prazna sela;

Neophodna revitalizacija i obnova; Neadekvatni razvojni projekti (npr. LSL Vrmac); Prisutni elementi devastacije i otuđivanja materijala (npr. kamena, željeza) sa fortifikacija;

PUP;

Opštine Tivat i Kotor;

Odluka o parku prirode;

Uprava parka;

Planski dokument za Vrmac;

Plan obnove i čuvanja spomenika izuzetne vrijednosti; Program za obnovu sela i seoske baštine;

Razvojna organizacija; Mreža NVO-a Vrmca;

Opštine Tivat i Kotor; Uprava za zaštitu kulturnih dobara; Privatni investitori;

40 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Kulturna baština i djelatnosti društva

Znanje o starim zanatima

Premalo aktivnosti, posebno među mlađima

Opasnost od nestajanja/ izumiranja

Aktivnosti za animaciju mladih, umrežavanje i uključavanje

Opštine Tivat i Kotor; Razvojna organizacija; Društva i NVO;

Promocija starih zanata, djelatnosti,oživljavanje zanatskih djelatnosti na selu uz konkretne projekte obnove sela (npr. kuće, arhitektura,...);

Razvojna organizacija; Uprava parka prirode; Razvojna agencija;

Škole u prirodi edukacijski program za djecu, omladinu i ostale uzraste; Nematerijalna baština – tradicionalne manifestacije (npr. priredbe, karneval)

Turistički i ekonomski nevalirozovano

Priče Vrmca - projekti povezivanja sa turističkom industrijom;

Nevladne organizacije; Turističke organizacije; Institucije kulture; Turističke agencije; Preduzetnici;

Izuzetni pejzaži

Zarasle staze i imanja, neuređeni voćnjaci i maslinjaci, urušene međe

Podrška inicijativama za uređivanje puteva i pejzaža

Uprava parka; Razvojna organizacija; Opštine Tivat i Kotor;

Info-centar parka prirode

Nema informacija, turističkoinformativni sistem je nerazvijen; ne registruje se promet na pješačkim stazama, nemogućnost ubiranja prihoda;

Projekat turističkoinformativnog sistema za park prirode Vrmac, karte, table, informacije, interaktivni portali, usmjerivački sistemi i dr.

Opštine Tivat i Kotor; Turističke organizacije, Lokalna zajednica; Razvojna udruga;

Sportsko-rekreativni, zdravstveni, kuturni i seoski turizam

Neuređeni putevi za rekreaciju, nedostaje infrastruktura i prateći elementi;

Uređivanje puteva, rekreativnih puteva, kroz obnovu kuća i objekata za goste, turistički projekti;

Opštine Tivat i Kotor, Turističke organizacije; NVO-i;

Ugostiteljstvo uz ponudu domaće poljoprivredne i zanatske proizvodnje;

Nerazvijena ponuda;

Ugostiteljstvo koje se temelji na lokalnim proizvodima Vrmca;

Preduzetnici;

Neizkoriščeni potencijal, nema ponude; nedostatak preduzetničke inicijative;

Pripremiti projekte za “wellness” - klimatski turizam, antistres program, vođene ture uz promociju i ponudu domaće hrane;

Turističke organizacije, preduzetnici, razvojna organizacija;

Sačuvati ih i unaprijediti;

3. TURIZAM

Klimatski-zdravstveni turizam; “wellness” turizam, fotolov, nasadi ljekovitih biljki;

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 41

Kratki boravci i ekskurzije (npr. putnici sa kruzera i jahti);

Nedovoljan broj nosilaca ponude;

Podrška postojećoj inicijativi u Gornjoj Lastvi i širenje na druge nosioce i sela;

Preduzetnici, turističke agencije, opštine Tivat I Kotor;

Gradnja -restauracija kuća za stalni boravak i turizam;

Slab investicioni potencijal, problem finansiranja, motivacija stanovnika, vlasništvo; nerazvijeno zadrugarstvo (npr.difuzni hotel);

Priprema biznis planova, obrazovanje, trening, marketinški planovi, investicioni planovi, projektni menedžment;

Poduzetnici, vlasnici nekretina, mladi, razvojne agencije, konsultanti;

Turizam i poljoprivreda;

Poljoprivredni proizvodi se ne vezuju za turističku ponudu; nerazvijen asotriman poljoprivrednih i drugih proizvoda; neprilagođena poljoprivredna proizvodnja potrebama turističke industrije;

Kreiranje bazičnih/ autentičkih proizvoda Vrmca od proizvodnje do prodaje (promocija i prodaja u turističkoj ponudi Vrmca /Park prirode je BREND/;

Turistička preduzeća, poljoprivrednici, preduzetnici, stručnjaci za marketing, NVO sektor;

Škole u prirodi;

Slabo poznavanje potenciala Vrmca, nerazvijena ponuda “Škola u prirodi” kao organizovanih edikativnih ponuda;

Program za škole i objekti koji se mogu koristiti za škole u prirodi i mlade;

Školske institucije, opštine Tivat i Kotor, država;

Eko-sela;

Prazna sela, apatični vlasnici zemlje, nepreduzimljivi pojedinci (npr. velik broj problema, malo snaga za rješenja);

Projekt oživljavanja sela (npr. Gornja Lastva, kao pilot projekat, kojim će sljediti drugi bazirajući se na preduzetničkoj iniciativi - projekat treba tehnički, administrativno i finansijski da podrži revitalizaciju sela i pokretanje preduzetničkih inicijativa);

Uprava parka prirode Vrmac, razvojna udruga, NVO-i, vlasnici, stručnjaci, arhitekte, konsultanti za ekonomiju i marketing;

Potencial za stočarstvo

Stihijsko, djelimično (ne)organizirano, tzv. ”ekstenzivno stočarstvo”, slabe investicije u novu tehnologiju, nezainteresovanost mladih za stočarstvo

4. POLJOPRIVREDA I ZANATI

Lokalni proizvodi (npr. sir, mljeko, meso) uključiti u “brend” Vrmca i u model prodaje; Tradicionalno stočarstvo, bez intenzivne prerade;

Stočari, lokalni vlasnici zemlje, opštine Tivat i Kotor

42 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Stare pasmine u novoj funkciji – magarci

Nedovoljan broj postojećih grla

Magarci su izdržljive životinje, prilagođene životu u brdskim područjima, simpatični su, djeca ih vole, mogu se koristiti za turizam (npr. vođenje izleta), za uređivanje pejzaža

Obnova maslinjaka i drugih voćnjaka

Nestimulativna politika gajenja i prodaje maslina; usitnjenost posjeda koja povečava troškove proizvodnje; visoke investicije za organizaciju modern proizvodnje (npr. mlin, oprema, znanje, vještine);

“Maslina Vrmca” – brend Vrmca, obnova nasada i terasastih polja

Potencial za zemljoradnju i vočarstvo

Nestimulativna poreska politika, hoteli ne uključuju domaće proizvode u ponudu

Projekt revitalizacije starih sorti i prerada u savremene proizvode (npr. eko-poljoprivreda), sezonska ponuda manjim hotelima – proizvodni lanac za promociju ekoproizvoda Vrmca (npr. “lokalno=dobro!”);

Vlasnici - mlade familije koje bi se vratile na Vrmac i pokrenule poljoprivredu i stočarstvo (uzgajanje magaraca i njihova nova funkcija u turizmu i uređivanju parka prirode)

Poljoprivrednici, mikro preduzeća, opštine Tivat i Kotor, država

Poduzetnici, turstička privreda, mali pansioni

Organizacija seoskih pijaca sa proizvodima isključivo iz lokalnih područja; 5. INFRASTRUKTURA

Stari putevi na Vrmcu;

U lošem stanju, ali obnova nije (pre)zahtjevna

Inventarizacija puteva i projekat obnove uz korišćenje izvornih tehnika i materijala; Projekat rekonstrukcije glavnih puteva do sela, obezbeđivanje pristupa gornjim selima;

Mreža pješačkih staza

Mreža ne postoji, staze su više manje slabo održavane

Obnoviti ih koristeći tradicionalne tehnike I materijale

Opštine Tivat i Kotor; Uprava Parka prirode; Lokalna zajednica; Moguće uključivanje NVO-a, koji se bave austrijskim nasljeđem; Austrijska ambasada; Opštine Tivat i Kotor; Uprava Parka prirode; Lokalna zajednica + NVO-i ;

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 43

U lošem stanju

Korišćenje postojećih infrastrukturnih objekata – obnova bistijerni za vodu

Moguce uključivanje NVO-a koji se bave austrijskim nasljeđem i Austrijske ambasade ;

Infrastruktura (ostala)

U lošem stanju

Projekti rekonstrukcije i izgradnje osnovne infrastrukture, sa fokusom na obnovljive izvore energije (solarna energija, energija vjetra)

Opštine Tivat i Kotor, država, javno-privatno partnerstvo

Obnavljanje društvenih servisa (npr. dom kulture, ambulanta, lokalni saobraćajni prevoz, škola, prodavnica mješovite robe, itd.);

Mali broj stalnih stanovnika otežava organizaciju održivog razvoja društvenih servisa;

Projekti rekonstrukcije;

Opštine Tivat i Kotor, država, preduzetnici i preduzeća;

Devastacija prirode i životne sredine;

Otpad, uklanjanje divljih odlagališta otpada, sređivanje odpada materijala; sređivanje vodotoka i sprečavanje erozije;

Upravljanje otpadom uključiti u projekte opštine Tivat i Kotor, restriktivne mjere za sve vrste zagađivanja okoline, projekti zaštite od katastrofa i vremenskih neprilika;

Opštine Tivat i Kotor, komunalno poduzeće, lokalna zajednica, država, uprava parka prirode;

Postojeci infrastrukturni objekti (npr. bistijerne za vodu)

6.UPRAVLJANJE PROSTOROM – GRADNJA PUP Tivat 2020. – Vrmac

Opasnost od nepoštovanja zakona i divlje gradnje

Zakon, mjere dozvoljenog, restriktivna kontrola i sistem kazni

Opština Tivat i Kotor; Država;

Planovi koji su u izradi: PUP Kotor, PPPN Obalno područje

Za sada ne tretiraju adekvatno ovo područje

Regionalni park prirode tretirati i kroz ove planove

Država, opštine Tivat i Kotor, Uprava za zaštitu kulturnih dobara

Stara arhitektura u novoj funkciji

Unošenje loših arhitekturrnih projekata u prostor, apatija stanovništva prema izgradnji i naregulisani imovinski odnosi

Stručni pristup projektnog tima stručnjaka različitih profesija – projekat revitalizacije i dozvoljenih načina gradnje i rekonstrukcije;

Opština Tivat, arhitekte, Uprava za zaštitu kulturnih dobara, vlasnici nekretina, država preko poreske politike i drugi

Privatno vlasništvo i odgovornost

Kuće-muzeji u javnom vlasništvu nijesu prihvatljivi

Privatni projekti, ulaganje u razvoj ponude

Vlasnici, privatni investitori

44 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Restriktivno mijenjanje namjene prostora

Gradnja velikih turističkih objekata, izražen trend kupoprodaje nekretina u cilju izgradnje vila i apartmana

Zabrana kroz zakon

Opštine Tivat i Kotor; Država;

Započeti participativni procesi

Premalo komunikacije sa donosiocima odluka; nerazumjevanje i/ili pogrešno shvaćanje procesa ruralnog razvoja;

Plan komuniciranja, radionice, konferencije, motivisanje aktera za saradnju

Uprava Parka prirode Vrmac, NVO “Razvojna zadruga Vrmac”

Pomoć stručnjaka

Nezainteresovanost za saradnju; Otpor prema inovacijama i težnja održavanja “statusa quoa”;

Radionice, pilot projekti, dobre prakse, promocija; programi podizanja svijesti;

Mali preduzetnici, konsultanti, NVO-i, opštine, konsultantistručnjaci, banke-finanseri

Izgradnja sistema za sprovođenje projekata

Premalo informacija o mogućnostima finansiranja

Projekat upravljanja Parka prirode Vrmac sa inventarizacijom konkretnih aktivnosti i projekta i definisanje budžeta za sprovođenje projekta

Uprava Parka prirode Vrmac, razvojna organizacija, lokalne zajednice

Školski programi;

Slab interes službenika i administracije za oživljavanje Vrmca; Djeca ne znaju mnogo o Vrmcu;

Promocija Parka prirode, pozitivni efekat (rezultati) na cjelokupnu uspješnost destinacije; Uključiti školsku djecu;

Opština Tivat, regionalna razvojna agencija, škole;

Administrativna podjela područja na dvije opštine

Zakon o zaštiti prirode; Strategija razvoja; Marketinška strategija i promocija;

7. INFORMISANJE

8. UPRAVLJANJE

Park prirode Vrmac

Uprava parka, razvojna organizacija, uz participaciju predstavnika svih zainteresovanih strana u parku;

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 45

9. FINANSIRANJE

Nedostatak sredstava za finansiranje privatnih projekata (npr. vlasnici nijesu kreditno sposobni); Zaštićeno područje Parka prirode Vrmac

Nema dovoljno budžeta za infrastrukturne investicije kooperativni zadružni pristup razvoju nije formalizovan i sporo se razvija;

Cjeloviti projekat upravljanja i oživljanja Parka prirode Vrmac, podijeljen na faze i projekte, sa jasnim nosiocima i budžetom; Masterplan projekta, vremenski plan i finansijski plan; Plan dobijanja sredstava za investicije iz različitih fondova EU (IPA), prekogranični, kultura, poljoprevreda, SME, mladi, ugrožene vrste, infrastruktura, dostupnost, jednake mogućnosti, itd…;

Opštine Tivat i Kotor, Uprava Parka prirode Vrmac uz pomoć konsultanata, stručnjaka za pripremu projekta za kofinansiranje iz fondova EU

10. INTELEKTUALNA SVOJINA

Potencial Brenda “Vrmac”

Nepostojanje geografskih oznaka za poljoprivredne proizvode, nepostojanje i nerazvijenost lokalnih/ individualnih brendova i drugih oznaka kvaliteta (npr. EU Eco Label)

Projekti zaštite intelektualne svojine

Preduzetnici, opštine Tivat i Kotor

Demografski prazan prostor

Projekti promocije i brendiranja Vrmca

Opštine Tivat i Kotor, država, preduzetnici

11. IMIDŽ VRMCA Pozitivan imidž očuvanog prostora sa autentičnim ruralnim stambenim strukturama; Zainteresovanost turističkih agencija za ekskurzije i razvoj ponuda turizma (pješačenje);

46 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

2.9. Razvojni problemi i potenciali Parka prirode Vrmca

Finalni izveštaj participativnog procesa, koji se odvijao kroz niz sastanaka fokus grupa, anketa i “brain storminga”, i bio dokumentovan i obrađen u finalnom dokumentu, od velike je važnosti za drugi dio dokumenta Studie ekonomske valorizacije Vrmca. Taj dio, kojeg su ostvarili građani, stručnjaci, mla-

di, privredniki, zastupnici NVO-a i javnog sektora, je najbolji pokazatelj koje su prednosti, slabosti, prijetnje i potenciali Vrmca i koji će nam u daljim djelovima tog dokumenta služiti kao osnov za SWOT analizu. Sažetak glavnih činjenica prethodnog izvještaja prikazujemo u tabelarnom prikazu (Tabela 6).

Vizija i identitet razvoja Vrmca Identitet Vrmca - predstavlja jedinstvo prirodne i kulturne baštine i može se definisati kao „organski razvijen pejzaž” Vizija - „Vrmac treba da bude prostor očuvane prirode, sa sadržajima koji će pirvući građane, turiste, naučnike, učenike, sportiste“. Kao Park prirode Vrmac ne treba da bude sterilno područje, jer teško da se može valorizovati ako na njemu ne postoje određeni sadržaji koji bi bili primjereno uklopljeni u kontekst. „Vrmac - oaza prirode“ - Vrmac treba da bude izletište sa konačištima, sređenim stazama, klupama, osvjetljenjem na određenim mjestima, maslinjacima, obnovljenim suhomeđama i restauriranim graditeljskim nasljeđem. Način da se pokrenu obje Opštine jeste proglašavanje Vrmca za Regionalni park prirode. Opštine Tivat i Kotor treba da obezbijede domaćine za pješačke staze, koje imenuju lokalne uprave, što bi bio inicijalni korak u zaštiti područja Vrmca. Vizija Vrmca uključuje oživljavanje ruralnih cjelina, uz sređene staze, pri čemu jedini razlog za izlazak na Vrmac neće biti samo pogled, već brojni i raznovrsni sportski, rekreativni i kulturni sadržaji, od kojih će vlasnici i ostali građani imati koristi, a koji neće narušiti ambijentalni izgled ovog područja. Nakon obnove infrastrukture „Vrmac bi trebalo organizovati po uzoru na Ivanova Korita, Nacionalni park Lovćen, koji je zasnovan na održivoj gradnji objekata, prirodnim materijalima, dostupnim informacijama i dobrom infrastrukturom, koja povezuje sve pejzaže, kulturnu i prirodnu baštinu.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 47

3. EKONOMSKO RAZVOJNI POTENCIJALI PODRUČJA VRMAC Iz prethodnih izlaganja i analize izrađenih studija i planskih dokumenata jasno se ističe nekoliko smjernica za ekonomsku valorizaciju: 1. V rmac treba da bude zaštićen kao Park prirode i u budućnosti Regionalni park prirode 2. V rmac se smatra kao razvojni potencijal, kojeg čine: prirodna i kulturna baština, izuzetni pejzaži, vidikovci i priče 3. V rmac ima i ekonomski potencijal da se na prirodnim resursima stvaraju uslovi za normalan život porodica, koje će brinuti za svoja imanja na Vrmcu i imati interes za dopunske djelatnosti, kao što su: maslinarstvo, pčelarstvo, prerada ljekovitog bilja, poljoprivreda, stočarstvo, turizam i ugostiteljstvo i druge dopunske djelatnosti i to na održivi način uz poštovanje prirode, krajolika i pravila gradnje i rekonstrukcije sela i objekata, koja važe za područje Parka prirode.

3.1. Vizija Vrmac će biti „Oaza očuvane prirode“, atraktivni prostor, koji povezuje Boku Kotorsku i Kotor sa Tivatskim zalivom, Tivtom i Herceg Novim. Biće lokalitet za razvoj održivog seoskog, zdravstvenog eko, kulturnog i rekreativnog turizma, koji će biti zasnovan na kulturnoj i prirodnoj baštini, zaštiti životne sredine i obnovljenih i oživljenih sela unutar Parka prirode Vrmac, gde će vlasnici zemlje i

objekata biti, zajedno sa stručnjacima, upravljači tog prostora, kojeg svojom djelatnostima čine važnim, uređenim i više vrijednim. Proizvodi i djelatnosti, koji će se proizvoditii i izvoditi u Parku prirode Vrmac, biće ekološki neosporivi, zdravi i u najvećoj mogućoj mjeri zaštićenog porijekla. Park prirode Vrmac treba da bude „bafer zona“ od posebnog značaja za područje Svjetske baštine UNESCO-a (Prirodno i kulturno-istorijsko područje Kotora) i, na drugoj strani, da sprječava neželjene i štetne uticaje na prirodu, graditeljsko nasljeđe, kulturnu baštinu i pejzaž.

me, implementacije i finansiranja dogovorenih prioritetnih projekata. Specifični ciljevi izrade Studije su: • Da se definišu ekonomski potencijali područija, prirodne i stvorene vrijednosti • Da se sagledaju i predlože modeli ekonomske valorizacije pojedinačnih cjelina i zona • Da se sagleda i predloži model ekonomske valorizacije cijelog područija, predlože djelatnosti i aktivnosti za ekonomsko aktiviranje područja na održiv način i uz poštovanje principa zaštite prirodnog i kulturnog nasljeđa i ukupnog pejzaža.

3.2. Misija

U ovom dijelu Studije ekonomske valorizacije prikazaćemo različite razvojne scenarije, koji su zasnovani na pretpostavci, da će brdo Vrmac biti zaštićeno kao Park prirode i da će u budućnosti to biti Regionalni park prirode između Tivta i Kotora. U prvom dijelu studije istakli smo najvažnije činjenice prethodnih studija i participativnog procesa. Iz njih proizilazi, da je brdo Vrmac bilo od velike važnosti i u istoriji i da uprkos velikim promjenama u životu ljudi i prodoizvodnji, ima razvojni potencial, koji bi mogao značiti novu razvojnu paradigmu tog područja. To ćemo prikazati u sljedećim izlaganjima.

Za ostvarenje vizije, područje Vrmca zaštitiće se kao Park prirode na osnovi zakona, osnovaće se razvojne, pravno-formalne zajednice, koje će imati ovlaštenja da budu partneri u svim postupcima i razvojnim pitanjima vezanim za Park prirode Vrmac. Pokretač razvoja biće razvojna asocijacija, koja će se sastojati od zaiteresovanih strana: vlasnika zemlje i nekretina na Vrmcu, NVO-i, preduzetnika i poljoprivrednika, ... uz pomoć stručnjaka (arhitekte, biolozi, restauratori, ekonomisti, organizatori, uprava parka, itd...) i predstavnika lokalne samouprave i turizma. Da bi se ostvarili ciljevi vizije, s osnivanjem Parka prirode Vrmac, sagovornik razvojnoj asocijaciji je uprava parka, koja u okviru plana upravljanja parka izvodi sve aktivnosti pripre-

3.3. Ciljevi Specifični ciljevi/rezultati projekta osnivanja Parka prirode Vrmac su sljedeći:

48 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

• Zaštićeno područje Vrmca sa statusom Parka prirode, kao »bafer zona« UNESCO-voj baštini Kotora; • Obnovljena sela sa infrastrukturom u koja se vraća život; pilotni projekat »EKO-selo Gornja Lastva«; • Kreiranje proizvoda, koji će stvoriti »brend« Parka prirode Vrmac (»Priče Vrmca, Vrmačka korpa, Vrmački putevi, itd.); • Model upravljanja Parka prirode, koji će biti efikasan, održiv i ekonomski prihvatljiv;

3.4. SWOT analiza Revitalizaciju i ekonomsku valorizaciju područja Vrmca smatramo kao projekat, koji će se odvijati u svim fazama projektnog menadžmenta. Te faze su sljedeće: 1. Usvajanje projekta zaštite Vrmca kao Parka prirode /analize i studije 2. Planiranje projekta / donošenje odluka, planiranje postupka, primjena zakonskih osnova; 3. Implementacija / organizacija i upravljanje Parka prirode Vrmac;

4. Plan upravljanja, definisanje razvojnih prioriteta, operativni planovi i izvođenje prioritetnih projekata Kroz postupak SWOT analize prikazuju se snage (Strenghts), slabosti (Weeknesses), mogućnosti (Opportunities) i prijetnje (Threats) za revitalizaciju i ekonomsku valorizaciju područja Vrmca. Rezultati prikazane SWOT analize biće strateški cilj, operativni ciljevi, razvojni prioriteti i projekti, koji će biti locirani i za koje će se znati nosioci aktivnosti i potencialni sponzori/ finansijeri.

Tabela 7. SWOT analiza revitalizacije i ekonomske valorizacije Vrmca

SNAGE

SLABOSTI

1. 2. 3. 4. 5. 6.

1. Napuštena i prazna sela u gornjem dijelu Vrmca; devastirane kuće i kulturni objekti; 2. Nezinteresovanost vlasnika za obnovu napuštenih kuća i imanja; 3. Divlje deponije otpada - nema komunalne infrastrukture (npr. voda, struja, putevi); 4. Loša materijalna situacija, nema dovoljno sredstava za obnovu kuća, zapuštenost posjeda i maslinjaka, nedostatak ekonomskog motiva za obnovu (npr. problem distribucije proizvoda, prodaje i adekvatnih prihoda od djelatnosti); 5. Nepovoljni krediti za veće investicije u obnovu kuća i imanja, kreditna nesposobnost investitora, nema sistemskog izvora finansiranja; 6. Izumiranje tradicionalnih zanata; 7. Nezaštićeni domaći proizvodi, izražena konkurencija uvozne hrane; 7. Divlja gradnja i česti požari; 8. Neodgovorno ponašanje prema životnoj sredini, neodržavanje pješačkih staza i puteva, nedostatak struje i vode, propadanje kulturne baštine i zanemarivanje autohtone arhitekture; 9. Nedostatak socio-kulturnih sadržaja (npr. zdravstvo i obrazovanje);

Izuzetne prirodne vrijednosti; Istorijska i kulturna baština; Arhitektonska baština; Izuzetni pejzaži; Povoljni klimatski uslovi; Autentični lokalni proizvodi i aktivnosti (npr. maslinovo ulje s porijeklom, masline i proizvodi od maslina, ljekovite biljke /čajevi, proizvodi za upotrebu u kuvanju, kozmetici i “wellnessu”, med i pčelarstvo, mediteransko voće i povrće, stoka i proizvodi od mesa i mljeka; magarci, koze, ovce,... male porodične farme interesantne i kao cilj posjete za porodice i djecu); 7. Akteri i razvijena međusobna saradnja (lokalne samuprave Tivta i Kotora, Kulturno-zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Fondacija Petrovič Njegoš, Expeditio, Udruženje Kamelija iz Stoliva, Planinarska društva Vjeverica i Pestingrad iz Kotora, NVO Anima, vlasnici posjeda,...);

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 49

MOGUĆNOSTI

PRIJETNJE

1. Turizam: eko-turizam, zdravstveni, izletnički, kulturni turizam, sport i rekreacija, ; dopunske djelatnosti na imanjima (gojenje i prerada ljekovitih biljaka, arboretum i obrazovanje kroz vođene posjete; ugostiteljstvo, kao dopuna turizmu, s osvrtom na ponudu domaćih proizvoda; kreiranje integralnih turističkih proizvoda kao dopuna priobalnom turizmu; 2. Poljoprivreda: obnova maslinjaka, prerada, zaštita autohtonih maslina; kestenove šume i prerada kestena, obnova starih voćnjaka na terasama, gajenje mediteranskog voća i povrća na terasama i ponuda proizvoda na pijacama i na imanjima; 3. Stočarstvo: uzgoj grla na imanjima, autohtone pasmine životinja, magarci, koji bi mogli igrati znatnu ulogu i u dopunskim djelatnostima u turizmu; turističke farme, kao životinjsko carstvo u malom, sa infrastrukturom za djecu i porodice (zasadi, vođenje i briga o životinjama, rad na farmi kroz igru i prvobitan odnos sa životinjama,.... 4. Zaštita brenda »VRMAC« kao lokani proizvod sa porijeklom; promocija domaćih proizvoda masline, meda, čajeva, voća, povrća, mesa i mljeka..... »domaće=bolje« 5. Zaštita brda Vrmac kao PARKA PRIRODE VRMAC na osnovi zakona 6. Održivo upravljanje parkom, saradnja svih aktera kod donošenja odluka i po pitanjima razvojnih prioriteta; saradnja razvojne asociacije i uprave parka kod pripreme i sprovođenju projekata, implementacije i korišćenj; partnerstvo za razvoj Vrmca – obrazovanje, radionice, informiSanje, motivisanje, promocija Parka prirode Vrmac 7. Obrazovanje, informisanje, promocija održivog razvoja u Parku prirode i u cijeloj regiji, u kojoj su biseri Kotor na jednoj strani i Tivat na drugoj strani. 8. Lakše finansiranje projekta, koji se nalaze u parku, kroz međunarodne i EU fondove

1. Nedovoljna zainteresovanost države i lokalne zajednice za sistematsku podršku manje razvijenim lokacijama kroz subvencije i zaštitu proizvoda na tržištu 2. Nedovoljna saradnja lokalnih samouprava Tivta i Kotora pri donošenju odluka o zaštiti Vrmca 3. Nedovoljna zainteresovanost države za održiv i ravnomjeran razvoj svih regija i lokalnih zajednica i za zaštitu ugroženih područja, koja su od velike istorijske i prirodne vrijednosti (Kotor –UNESCO). 4. Nedostatak finansijskih mehanizama, koji bi finansirali (subvencijama i povoljnim kreditima) obnovu sela, maslinjaka, tradicionalnih zanata, kuća za turizam i posjeda u turističke i obrazovne namjene; 5. Komplikovani postupci za pripremu i prijavljivanje projekata na pozive za finansiranje, velika administracija kod izvođenja projekata i kontrole; manjak iskustva i znanja kod izvođenja većih projekata; 6. Finansiranje privatnih investicija subvencionira se samo djelimično, zato investitori moraju obezbijediti zatvorenu finansijsku konstrukciju projekta, što je veliko finansijsko opterećenje 7. Priprema dokumentacije, prijave na konkurse, projektni management, su aktivnosti za koje treba angažovati stručnjake, jer od dobre pripreme projekata zavisi uspješnost na konkursu i implementacija; problematični su projekti, koji su u suštini dobri, ali su slabo pripremljeni i još slabije vođeni; 8. Obnova sela ili restauracija arhitekture, obnova imanja i na kraju zaštita jednog područja kao Parka prirode, je dugotrajan proces, u koji se ulaže ogromna energija, vrijeme i novac, to su kompleksni projekti, koji dugo traju i može se dogoditi, da se od njih zbog različitih (administrativnih, finansijskih, političkih) razloga i odustane.

50 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

4. STRATEGIJE ZAŠTITE PRIRODNIH VRIJEDNOSTI Zaštićena područja su dio centralne, nacionalne i globalne biodiverzitetne strategije za očuvanje i održivu eksploataciju područja od velike biodiverzitetne vrijednosti. Po definiciji „Union for the conservation of Nature (IUCN)“ zaštićena područja su: jasno geografski definisana, prepoznata kao vrijedna i upravljana s ciljem da se dostignu dugoročni efekti zaštite prirode, eko-sistema i kulturne baštine. Ali uloga zaštićenih područja nije samo u očuvanju prirodnih vrijednosti, oni su u istoj mjeri i vitalni pogon održivog razvoja, koji pomažu ljudima koji žive na tim područjima da prežive. Zaštićena područja mogu da budu različitih oblika od potpuno zaštićenih prirodnih rezervata do zaštićenih krajolika. Stopa zaštite ne odražava samo konzervatorske ciljeve nego i fizičke uslove i stanje pojedinih regiona. U Evropskoj uniji, politika zaštite životne sredine i odgovornost prema očuvanju biodiverziteta je veoma bitna. Zato je bio pripremljen program NATURA 2000, koji predstavlja osnovu Evropske biodiverzitetne strategije. (Potočnik, ICPE, 2014, str. 14). Zaštićena područja u Republici Crnoj Gori još nijesu ušla u sistem Natura 2000, jer je država u fazi prilagođavanja zakonodavnog okvira sa EU direktivama, ali je usvojen jedan od bitnih zakona za zaštitutu životne okoline i to je Zakon o zaštiti prirode. U Zakonu se pored zaštitnih mjera govori i o upravljanju zaštićenih sredina. Za planiranje

razvoja parkova prirode i regionalnih parkova to je veoma bitno. Natura 2000, kao najbitniji program planiranja održivog razvoja zaštićenih područja, kao prioritet postavlja razvojno partnerstvo, gdje svi učesnici na zaštićenom području rade zajedno na projektima, koji donose na jednoj strani održivi razvoj, a na drugoj strani uslove za život lokalnih zajednica i nove ekonomske izazove. Mreža Natura 2000 je već uključena u Zakon o zaštiti prirode, ali odluku o mjerama i granicama, treba da donese država.

4.1. Nacionalni zakonodavni okvir i modeli sprovođenja zaštite Zakonska osnova za osnivanje Parka prirode Vrmac, navedena je u članu 40 Zakona, koji glasi: »Regionalni park i park prirode je prostrani prirodni i dijelom kultivisani lokalitet kopna ili mora, odnosno kopna i mora sa ekološkim obilježjima međunarodne i nacionalne važnosti i vrijednostima predjela. U regionalnom parku i parku prirode zabranjeno je vršiti radnje, aktivnosti i obavljati djelatnosti kojima se ugrožavaju obilježja, vrijednosti i uloga parka. Način vršenja radnji i obavljanja aktivnosti i korišćenje prirodnih dobara u regionalnem parku i parku prirode utvrđuje se aktom o proglašenju, u skladu sa ovim zakonom.» (Zakon o zaštiti prirode, Sl. list RCG, br. 51/08, 21/09)

Kad bude sproveden postupak zaštite Parka prirode Vrmac (odluku donesu lokalne zajednice, na čijoj se teritoriji nalazi zaštićeno područje), potrebno je definisati upravljača, koji ima stručne, kadrovske, organizacione resurse za obavljanje poslova zaštite, unapređenja, promovisanja i održivog razvoja zaštićenog prirodnog dobra. Plan upravljanja zaštićenim područjem za 5 godina donose ustanove lokalne zajednice, a upravljač je dužan da pripremi godišnji program upravljanja i obezbijedi sprovođenje mjera zaštite u skladu sa režimom zaštite. Parkovi prirode obično nijesu gusto naseljeni. Stanovnici koji žive unutar parka bave se uglavnom tradicionalnim djelatnostima i poljoprivredom. Zato uprava parka ima još veću odgovornost, da pored svojih redovnih zadataka vodi dijalog sa stanovnicima, planira partnerske projekte, obezbjeđuje finansije (zajedno sa lokalnim zajednicama, državom), promoviše prednosti zaštićenog područja i zajedno sa investitorima upravlja projektima. Samo na taj način je moguća sinergija između zaštite i razvoja parka. Ako mjere zaštite životne sredine (parka) nijesu orijentisane prema lokalnom stanovništvu, ne podstiču njihov život i ako ne sarađuju kao partneri u zaštićenim područjima sa lokalnim zajednicama, onda je nemoguće doneti bilo kakve planove i odluke. Lokalno stanovništvo mora vjerovati u dobrobiti koje im donosi park, ukljućujući obećanja o pomoći

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 51

(stručnoj i finansijskoj) za stanovništvo na zaštitćenom području (koje je više manje ruralno sa dosta slabijim ekonomskim uslovima od urbanih sredina). Ako to nije tako, onda su stanovnici razočarani, jer im park ne donosi dobrobit, koja im je bila obećana i koju su očekivali. Praksa je pokazala, da bi bilo dovoljno nekoliko stotina hiljada eura da se pripreme kvalitetni programi za zaštitćena područja. Oni se uglavnom finansiraju iz tradicionalnih izvora (državni budžet, budžet lokalnih zajednica, sponzori,..) Projekti za zaštitu i razvoj životne sredine u parku prirode se mogu finansirati i iz raznih EU fondova, gde je moguće naći sredstva za dobre, konkurentne projekte – individualne ili partnerske. Pojedini projekti se mogu finansirati kao prekogranični projekti (cross-border), drugi iz posebnih fondova (Fond Norveške i Islanda, Švajcarski fond, drugi fondovi, iz mjera koje obuhvata program EU LIFE, IPA (za države pretpristupnice EU), programa (za države članice EU) za razvoj ruralnih sredina, itd. Svim ovakvim poduhvatima zajedničko je da su u prednosti projekti koji se sprovode na zaštićenim područjima, parkovima prirode i regionalnim parkovima. Od 2000. do 2010. godine samo je za zaštićena područja u Sloveniji bilo namijenjeno oko 10 miliona eura, koji su bili od velike vrijednosti za preživljavanje veoma neugodnih finansijskih i ekonomskih okolnosti, pogotovo kad nema dovoljno sredstava iz budžeta države ili lokalnih

zajednica. Ta sredstva su praktično omogućila bitne razvojne aktivnosti na zaštićenim područjima, bez kojih bi bilo nemoguće implementirati planirane projekte. To je veliki finansijski potencial za održivo upravljanje zaštićenih područja. (Berginc, str. 88) Istovremeno, postoji opasnost na koju smo upozorili u prethodnim izlaganjima. Problem zbog kojeg projekti na zaštićenim područjima nijesu toliko uspješni (u fazi podnošenja, ili kasnije kod implementacije), predstavlja slabo upravljanje projektima (tako u fazi podnošenja tako i u fazi implementacije i kontrole). Ppostoje i neke opasnosti, na koje oni koji prijavljuju projekat nemaju uticaja (sprovođenje zakona o javnim nabavkama, postupci, odluke nadležnih organa, različito tumačenje prioriteta, itd.). To znači da u upravi lokalne zajednice i naročito parka prirode moraju biti stručnjaci, koji imaju stručna i upravljačka znanja i koji će uz pomoć vanjskih saradnika (razvojne agencije, konsultanata) znati da pripreme i sprovode dobre projekte. To stanovnici i drugi akteri (društva, udruženja, potencialni investitori...) očekuju! Zato je vrlo važno da su u donošenje odluka o razvojnim pitanjima uključe svi akteri u parku. Potencial budućeg Parka prirode Vrmac je veliki. Studije, koje su bile pripremljene u tu svrhu, neosporno to i dokazuju. Razvojne iniciative, koje su se odvijale u prošlosti (radionice, studije, istraživanja, itd.),

uz saradnju stručnjaka, zainteresovanih aktera, udruženja i pojedinaca su garant da park nije »prazna geografska kategorija«, već da ima veliki potencijal u podršci zajednice i zainteresovanosti za pokretanje razvoja parka.

4.2. Primjeri dobre prakse U narednim izlaganjima prikazujemo dva primjera dobre prakse upravljanja »parkom prirode«, koja veoma dobro funkcionišu, mada se praktično svi upravljači parkova svakodnevno bave finansijama, sprovođenjem projekata, uključivanjem javnosti i aktera u rad parkova, menedžmentom, uticajnim grupama, itd.

4.2.1. Park prirode Goričko Park prirode Goričko je deo Trilateralnog parka prirode Raab-Goričko-Orseg. Njegovo poslanstvo podstiče tri glavne djelatnosti: zaštita prirode i očuvanje biodiverzitete u regiji, promocija održivog razvoja i iskorištavanja zemlje za poljoprivredu i druge djelatnosti, dugoročan razvoj, dobrobit lokalnih stanovnika i naročito unapređenje prekogranične saradnje između susjednih regija u Austriji, Sloveniji i Mađarskoj. Park prirode Goričko obuhvata 462 km2, 11 opština, 91 naselje. Ukupno ima 23.418 stanovnika i 6.699 porodica. Opštine: Cankova, Dobrovnik, Gornji Petrovci, Grad,

52 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Hodoš, Kobilje, Kuzma, Moravske Toplice, Puconci, Rogaševci, Šalovci. Patrkom upravlja Javni zavod Krajinski park Goričko, dok je procenat područja Natura 2000 – 100% područje Parka.

Goričko je dugo bio zaboravljena regija, jer je sva pažnja bila usmerena na regije oko rjeke Mure i plodna područja. Goričko je bio više manje izolovana regija (izgubljena) na granici između Slovenije, Austrije i Mađarske, i razvojno potpuno zaostala, jer nije bilo infrastrukture ni djelatnosti. Zahvaljujući tome Goričko se očuvalo kao dragocjena kulturna krajina u najboljem značenju te rječi. To što je nekad bilo slabost pokazalo se kao prednost. Sve prirodne osobine stvorile su prekrasan i harmoničan krajolik tradicionalne prirodne baštine. Ljudi su tamo živeli u simbiozi sa

prirodom i stotinama godina stvarali kulturnu baštinu. Jedan od najlepših objekata istorijske vrijednosti je dvorac Grad (1214). Od 1333. do 1684. godine je bio vlasništvo austrijskog grofa Szechy. Kasnije su se vlasnici mijenjali i dvorac je prešao u vlasništvo slovenaca. Posle 2. Svejtskog rata je bio nacionalizovan, a danas je u njemu Javni zavod – Uprava Parka prirode Goričko. Glavni razlog za osnivanje Parka prirode Goričko bio je zaštita prirode i biodiverzitete, ali i unapređenje razvoja svih onih

Slika 3: Grad Goričko (Izvor:www.park-goricko.org)

aktivnosti koje mogu da doprinesu razvoju tog područja, kao na primjer aktivno provođenje slobodnog vremena, održivi turizam, rekreacija, istraživanje i obrazovanje,... Park prirode Goričko je administrativno javna ustanova i vodi ga Uprava parka. Uprava posebnu pažnju posvećuje sljedećim zadacima i aktivnostima: • Priprema nacrta menadžment plana; • Izvođenje godišnjih programa rada i projekata; • Stalni monitoring i analiza stanja biodiverzitete, priprema izvještaja i donošenje mjera;

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 53

• Nadzor nad izvođenjem mjera zaštite;. • Priprema i izvođenje projekata, posebno onih koji imaju za cilj održivi razvoj i zaštitu prirode; • Saradnja sa lokalnim zajednicama u svrhu traženja najboljih rješenja za lokalne stanovnike i održivi razvoj; • Organizovanje službe za vodiče za kretanje posjetilaca po parku; • Održavanje puteva i infrastrukture koja je potrebna za kretanje po parku; • Priprema i izgradnja infrastrukture koja je potrebna na

posebnim vidikovcima i važnim tačkama posete,... Sa organizovanjem Parka prirode Goričko, restaurairan je Grad, koji je dobio novog upravnika, a to je Javna ustanova Park prirode Goričko. Ustanova je odgovorna za izvođenje različitih mjera zaštite prirode u Parku prirode, što spada i u ulogu upravnika parka. Kako su mjere zaštite i održivi razvoj nerazdvojivi, jasno je da je to i glavni zadatak upravnika parka, uključujući i sve što se odnosi i na sami dvorac Grad. Zaštita prirode je samo jedna od ve-

likih zadataka uprave parka; uprava parka (menadžment) treba da brine i o razvoju turizma, poljoprivrede, obrazovanja, preduzetništva, zaštite kulturne baštine, itd. Dvorac Grad je središnji objekat u Parku prirode Goričko i ima na godišnjem nivou oko 20.000 posjetilaca. Na primjeru pripreme i implementacije konkretnog projekta u Parku prirode Goričko, prikazaćemo celu širinu problematike, koju mora da svlada menadžment parka.

Projekat »Priroda u harmoniji / Krajina u harmoniji« Projekat je počeo 2009. i završio 2012. godine. Glavni cilj projekta je bio zaštita i upravljanje travnatih močvara. Taj projekat je imao i značajnu ulogu u ostvarivanju ekonomskih dobrobiti za lokalno stanovništvo. Da bi stimulisali ljude da uadrže močvare i da ih ne isušuju, dali su im u zajam svu potrebnu opremu za proizvodnju sireva, i to bez naknade. Ideja je bila da se vlasnice ovaca i koza motivišu da ih i u buduće uzgajaju i napasaju na močvarama, da proizvode mljeko i tipične sireve, koje će prodavati na pijaci. Implementacija projekta nije bila jednostavna. Prvi problem je bio kako pripremiti projektnu dokumentaciju, da bi projekt bio odobren. Drugi problem - gdje da se nađe oprema za proizvodnju sireva, i treće, ko će se tim baviti? Samo jedna osoba je bila spremna da iznajmi opremu, ali niko se nije bavio uzgajanjem ovaca i koza. Skoro godinu dana kasnije dobili su prve rezultate, ali to nije bio kraj problema. Fabrika sira je radila sa 20% kapaciteta i pre nego što su je zatvorili, priključili su se novi partneri. Sir je odličnog kvaliteta i potražnja za takvim proizvodima je velika. Iako je sir bio izvanrednog kvaliteta i postignuo dobru cijenu, prihodi su jedva pokrili troškove. Međutim, projekat ima dobru budućnost, jer se radi o odličnim proizvodima. Kontrola na prvom nivou potvrdila je da je sve bilo urađeno prema projektnoj dokumentaciji i generalnim uputstvima, ali evaluacija na drugom nivou je pokazala da se u prvom koraku ne bi smjela iznajmljivati oprema za fabrike sira bez naknade! Još uvujek su troškovi veći od prihoda, jer javni zavod (uprava) parka nema ljudskih resursa da sama izvodi ovakve preduzetničke projekte. Svakako, fabrike sira služe i javnom interesu, jer su otvorene za javnost, za obrazovanje, što je bio glavni cilj projekta. Otovrene su za svakoga, ko želi da nauči više o proizvodnji sira.

54 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Izazovi implementacije projekta »Priroda u harmoniji / Krajina u harmoniji« Na osnovu projekta »Priroda u harmoniji / Krajina u harmoniji«, napravljena je i jaka promocija regije i Parka u vezi sa proizvodnjom sira. Zahvaljujući regionalnom brendu Parka prirode Goričko, znanje i svijest o važnosti travnatih močvara i prirodnim potencijalima regije su snažniji nego što bi bili bez tog projekta. Nadležni kontrolori projekta su ustanovili da neki djelovi projekta nijesu u skladu sa mjerama. Naime, projektna pravila zabranjuju svako davanje u zajam ili prodavanje opreme. (Opremu za fabriku sira je prijavio u troškove glavni partner – javna ustanova Park Goričko). To je kod ovakvih projekta, koji se sofinansiraju iz EU i drugih fondova veliki problem, jer ih je nemoguće sprovesti bez spoljne pomoći preduzetnika, a mjere su veoma restriktivne! Pitanje je kako se može sprovesti takav projekat (koji donosi dobrobiti lokalnom stanovništvu i proizvodnji), a opremom mogu upravljati samo radnici subjekta koji je podnio projekat u ovom slučaju Uprava parka)? Te mjere i pravila u velikoj većini otežavaju izvođenje projekata. To je možda sistemski problem, jer bi na ovakav način neki proizvođači mogli da steknu prednost na tržištu i da

budu nefer konkurencija, ali to se može regulisati sa neprofitnom prodizvodnjom i cjenama, koje će pokrivati troškove. Što je najbitnije kod ovakvih projekata je da oni čine platformu za aktivnosti u javnom interesu i u interesu edukacije, motivacije i prezentacije ekonomskih aktivnosti sa pozitivnim uticajem na prirodu. Jednostavno treba napraviti dobar primjer održivog razvoja u praksi! Postupci i mjere za sprovođenje projekata u praksi. Na ovom mjestu se na primjeru Parka prirode Goričko prikazuju postupci, koje treba sprovesti kod sprovođenja projekata koji se finansiraju iz državnog budžeta ili iz EU i drugih finansijskih fondova. Postupci su više manje jednaki: • Idejni projekat – zamisao ideje; • Traženje pouzdanih partnera; • Postavljanje mreže saradnje između partnera; • Definisanje specifičnih zadataka i finansijskog učešća; • Traženje izvora sufinansiranja (ti izvori su veoma ograničeni; Park prirode Goričko u budućnosti može planirati samo one projekte, koji će biti u 85% finansirani iz EU programa, 10% iz nacionalnog budžeta i 5% iz vlastitih izvora.) • Sprovođenje projekta i čekanje na odobrenje • Traženje dobrog koordinatora projekta

Goršak, Goričko Nature Park,ICPE,2014, str.94-108.

• Sprovođenje postupka kroz veoma komplikovan i naporan proces javnih nabavki (sa velikom mogućnošću da projekat, zbog optužbi snabdjevača, koji nijesu bili izabrani neće proći!) • Dobijanje odobrenja za međuvremeno kreditiranje projekta od nadležnog Ministarstva (to je još teže na početku kalendarske godine!) • Dobijanje kredita za pred-finansiranje; • Implementacija projektnih aktivnosti; • Izvještaji o napretku projekta u skladu sa vremenskim planom, krajnji izvještaji i dokumenti u dogovorenim rokovima; • Dugo čekanje na pregled i odobrenje nadležnih kontrolnih organa; i još duže čekanje na dobijanje odobrenih finansija i plaćanje priznatih troškova; • Suočavanje sa vanrednom regulativom šta se sme i šta se ne smije uraditi itd.

4.2.2. Park prirode Logarska dolina Geografski Park prirode Logarska dolina obuhvata teritoriju između opština Solčava, Jezersko, Kamnik, Luče i u Austriji opštinu Železna Kapla. Park zauzima kompletnu glacialnu dolinu Logarska Dolina, koja je jedna od sedam dolina prema Kamniško-Savinjskim Alpama (2.200-2.400 m). Na površini od 2

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 55

km2 živi 95 stanovnika, od kojih je aktivnih 42, sa minimalnim srednjoškolskim obrazovanjem – 55. Park prirode Logarska Dolina je osnovan 1987 godine. Park prirode se smatra zaštićenim područjem gdje je saradnja ljudskih bića i prirode ostvarila prepoznatljive ekološke, biološke i kulturne vrijednosti.

Slika 4: Logarska dolina (Izvor:www.logarska –dolina.si)

Većina zemlje u parku je u privatnom vlasništvu relativno velikih poljoprivrednih imanja. Nešto zemlje imaju u vlasništvu crkve, Planinarskog društva Celje, Planinarskog saveza Slovenije i opštine Solčava. Prostorno planiranje je u nadležnosti opštine Solčava, upravljač parka je preduzeće Logarska dolina d.o.o., koje ima koncesiju (pravo) na upravljanje i razvoj Parka prirode – 23 partnera – vlasnika zemlje i turističkih ponuđača. Dugoročna razvojna vizija Parka prirode Logarska dolina u periodu 2020 -2030. se bazira na očuvanoj i atraktivnoj prirodi Logarske Doline. Uspjeh parka je vezan na održivi razvoj i kvalitet turističke ponude.

Imanja koja su očuvala prirodu stotinama godina nude visoku vrijednost života i rada dinamičnoj lokalnoj populaciji. Tipični prirodni habitati, mnoštvo vrsta i očuvana kulturna baština su dobro zaštićeni, ekosistemi i stanovnici su dobro pripremljeni na klimatske promjene. Imajući u vidu dugoročnu viziju, glavni zadaci Parka prirode su: • Čuvanje prirodne i kulturne baštine / mjere čuvanja naročito eko-sistema, šuma i vode od neograničene eksploatacije i štetnih uticaja, upravljanje otpadom • Promocija turizma i menadžement destinacije / obezbijediti kvalitetno iskustvo u Alpskom, i svim posjetiocima približiti jedinstvenost, kulturu i prirodu tog prostora; uklanjati negativne uticaje turizma na prirodu, infrastrukturu i lokalne zajednice; obezbjediti informacije i prezentaciju prirodnih i kulturnih vrijednosti Logarske Doline;

Lenarčič, Logar Valley Nature Park, ICPE, 2014, str. 155-162.

zabrana motornog prometa i podsticanje električnog transporta jedan je od bitnih uslova za dostizanje tog cilja. • Održivi razvoj / obezbjediti održivi ekonomski razvoj i demografsku stabilnost, postojanje i razvoj imanja; radna mjesta za mlade i obezbediti kvalitetan život za stanovnike; ujediniti šumarstvo, poljoprivredu, turizam i druge aktivnosti u prostoru u svrhu dostizanja ciljeva vizije i voditi računa o visokokvalitetnim turističnim prooivodima Logarske Doline i Solčavske regije. Mjere upravljanja Spomenuti ciljevi će se dostići sljedećim aktivnostima i mjerama:8 1. Uključivanje vlasnika zemlje u menadžersku strukturu upravljanja u parku. Vlasnici preduzeća Logarska Dolina d.o.o.

56 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

su vlasnici zemlje i onih koji nude turističke proizvode. Na taj način je osigurana saradnja u upravljanju i održivom razvoju u parku prirode. Integracija javnih službi. U skladu sa koncesijskim ugovorom, menadžment parka sprovodi javna ovlaštenja za zaštitu prirode i kulturne baštine, uključujući javnu infrastrukturu u Parku i mjere za podsticanje razvoja turizma na cijeloj teritoriji opštine Solčava. Menadžment izdaje koncesije za korišćenje vode i svih drugih javnih usluga koje su predmet koncesije. Održivi razvoj pejzaža. Da bi održali status vrsta i habitate, vlasnici zemlje brinu za svoju zemlju na održivi način. Veliki deo Logarske Doline je pod zaštitom 1.reda, gdje se održavaju prirodni procesi. Šumarstvo se vrši na osnovu planova, a organska (eko) poljopripreda je primijenjena gdje god je to moguće. Ispraviti gdje je potrebno. Večina područja je dobro zaštićena, ali ipak ponegde ostoji potreba da se popravi ono što je bilo štetno za prirodu u prošlosti. Saobraćajni režim i naplata ulaznica u Park. Na području parka prirode saobraćaj je regulisan, kako bi se uklonili negativni uticaji na prirodu i kako bi se poboljšao kvalitet doživljaja posetilaca. Naplata za parking je u suštini ulaznica u park prirode i predstavlja glavni finansijski izvor za upravljanje parkom.

6. Promocija i održivi razvoj turizma u cijeloj Gornje Savinskoj regiji. Logarska dolina je najveća turistička atrakcija u gornjoj Savinjskoj dolini; ali održivi turistički razvoj, regulisanje posjeta i visokokvalitetni turistički proizvodi i usluge moraju da budu i dio destinacije koju čine opštine Solčava i Luče. Zbog toga je glavni zadatak menadžmenta parka da organizuje tehničku podršku za sprovođenje mjera održivog razvoja turizma i partnerstva na cijelom području Gornje Savinjske Doline. 7. Očuvanje kulturne baštine za buduče generacije. Krajolik Logarske Doline je nastajao stotinama godina kroz partnerstvo ljudi i prirode. Park je odgovoran da štiti kulturnu baštinu i izvodi modele održivog razvoja, koji će obezbijediti visoki kvalitet života budućim generacijama. 8. Integracija i koordinacija budućeg regionalnog parka. Park prirode Logarska dolina je stekao bogata profesionalna iskustva upravljanja parkom u zemlji i šire, kroz niz projekata održivog razvoja, koje je uspješno realizirao. Zato je Logarska dolina d.o.o. prihvatila zadatak, da koordinira postupke osnivanje budućeg regionalnog parka Kamniško-Savinjskih Alpi. Primjer upravljanja Parka prirode Logarska dolina je jedan od modela koji se konkretno izvodi i sada, i koji nakon 20 godina daje rezultate. Ali nije bilo lako, bili je i uspona i pado-

Slika 5: Turistički informativni centar Logarska dolina (Izvor: www.logarskadolina.si)

va. Nakon 20 godina rada i brige za održivo upravljanje parkom, i država je u upravljaću parka prepoznala dostojnog i vjernog partnera. Tako, da saradnja sa državnim institucijama u svrhe održivog razvoja i zaštitnih mjera u parku prirode, nije više problematična. Logarska dolina d.o.o., je neprofitna organizacija, koju čime partneri: vlasnici zemljišta i turistički snabdijevači na teritoriji parka prirode. Organizacija je 1992. godine dobila koncesiju od opštine Mozirje (sada Luče) za upravljanje parkom. Partneri u firmi su sklopili ugovor, oni ne ulažu novčana sredstva u samo poslovanje preduzeća, ali su uključeni u upravljanje. Jedini finansijski izvor za poslovanje je naknada za ulaz u park motornim vozilima. Sredstva dobijena od naplate ulaza su javna i namijenjena su za: • Zaštitu i uređivanje područja parka prirode, prirodnih vrijednosti i kulturne baštine na području parka; • Za pripremu i izvođenje programa održivog razvoja

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 57

• Za implementaciju ekološko perspektivnih projekata • Za donošenje mjera zaštite i nadgradnju statusa parka • Za kompenzacije vlasnicima nekretnina na kojima se nalazi prirodna vrijednost (otkup, zajam, naknada), u slučaju kada je prirodna vrijednost ugrožena, a vlasnik nema interesa; • Za održavanje, izgradnju i sređivanje turističke infrastrukture unutar parka prirode • Za rad i organizaciju nadzorno-informativne djelatnosti

Upravljač parka prirode (koncesionar) ima i specifična javna ovlaštenja za donošenje mjera i odluka, za sve poduhvate u parku prirode. On prati sprovođenje zakona i drugih dokumenata, daje primjedbe i predloge; organizuje i vodi informativnu djelatnost na području parka, organizuje službu vođenja i promocije parka prirode. U skladu sa zakonom, priprema plan upravljanja Parka prirode Logarska dolina. Firmu vodi programski nadzorni odbor, koji brine o izvođenju programa

Slika 6: Logarska dolina (Creative Commons@Vidar Karlsen)

i postizanju ciljeva, firma ima stručni savet (u koji će biti uključeni predstavnici Ministarstva i opštine), ima direktora, koji nije zaposlen u firmi i dvoje radnika / jedan za pripremu projekata i administraciju i drugi za nadzor, vođenje i turističke informacije (u jednom periodu bilo je 8 radnika). Upravljač parka je smještena u drvenoj kućici (tipična arhitektura) na samom ulazu u park prirode.

58 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

5. EKONOMSKA VALORIZACIJA PARKA PRIRODE VRMAC U prethodnim studijama i na kratko u ovom dokumentu, je napravljena analiza prirodne i kulturne baštine Vrmca i kulturnog pejzaža, analiza participativnih i komparativnih (zakonskih) uslova za zaštitu Parka prirode Vrmac. U prikazanim primjerima upravljanja parkovima prirode u Sloveniji zadacima i opasnostima, želeli smo prikazati širinu zadataka i refleksije, koji će u budućnosti kreirati ekonomski održivi razvoj tog područja, koji je od velike vrijednosti. Ovaj prostor s jedne strane ima vrijednost samu po sebi, i kao dio UNESCO-vog područja i njegove »bafer zone«, a s druge, kao dio urbanih cjelina Tivta i Kotora koje se ubrzano razvijaju. Osnova za pokretanje postupaka za zaštitu Parka prirode Vrmac su sve izrađene studije i Zakon o zaštiti prirode. Ekonomska valorizacija razvojnih potenciala se zasniva na svim spomenutim izvorima, intervjuima, radionicama i drugim razvojnim dokumentima.

5.1. Smjernice revitalizacije Samo kompleksnom urbanom revitalizacijom na osnovu jedinstvenog nacrta, koji pored prostorne uključuje i socijalno-ekonomsku komponentu, moguće je obezbijediti ovim područjima razvoj osnovnih funkcija: stanovanje, turizam, zanatstvo i poljoprivredu u funkciji turizma.

VIZIJA Vrmac će biti „Oaza očuvane prirode“, atraktivan prostor, koji povezuje Boku Kotorsku u cjelini, a Kotor i Tivat sa Herceg Novim. Biće lokalitet za razvoj održivog seoskog, zdravstvenog eko-, kulturnog i rekreativnog turizma, koji će se temeljiti na kulturnoj i prirodnoj baštini, zaštiti životne sredine i obnovljenim, oživljenim selima unutar Parka prirode Vrmac, gdje će vlasnici zemlje i objekata, zajedno sa stručnjacima, biti upravljači tog prostora, koji postaje važan, uređen i još više vrijedan zahvaljujući njihovom radu. Proizvodi i djelatnosti, koji će se proizvoditi i izvoditi u Parku prirode Vrmac, biće ekološki, zdravi i u najvećoj mogućoj mjeri zaštićenog porijekla. Park prirode Vrmac treba da bude „bafer zona“ od posebnog značaja za Svjetsku baštinu UNESCO-a i na drugoj strani treba da spreči neželjene i štetne uticaje na prirodu, graditeljsko nasljeđe, kulturnu baštinu i pejzaž.

Urbana revitalizacija sadrži mjere zaštite, sanacije i rekonstrukcije (rušenje uz nadomjesnu gradnju sa istom ili novom funkcijom). U urbanističkom smislu zaštita se odnosi na: mjere za očuvanje urbanističko-oblikovnog identiteta, prezentaciju kulturnih spomenika u prostoru,očuvanje postojeće namjene prostora i isključivanje funkcija, koje bi mogle imati negativan uticaj; zaštita urbanog kapaciteta, sprečavanje suviše intenzivnog korišćenja prostojećih površina. Sanacija je glavna mjera urbane revitalizacije i obuhvata otklanjanje nedostataka u građevini, saobraćajnom sistemu, servisima, uslugama, komunalnom sistemu i objektima. Usmjerena je na opšte funkcionalno, organizaciono i ambijentalno poboljšanje područja. Uključuje upotrebu neizgrađenih površina (dogradnju), obnovu, modernizaciju i rekonstruk-

ciju pojedinih objekata. Rekonstrukcija je kao najradikalnija mjera u oblicima obnavljanja urbanog tkiva, vezana samo za manje intervencije, prije svega, rušenje pojedinih sasvim dotrajalih objekata, ili onih koji su za rušenje zbog prioritetnih funkcija zaštite i prezentacije kulturnog nasljeđa ili neophodnog uređenja (bezbjednost) saobraćaja. U socijalnom smislu revitalizacija se odnosi na oživljavanje primarne stambene funkcije područja ambijentalnih cjelina, računajući na potrebe, prije svega novog stanovništva i različitih socijalnih grupa (starije osobe, osobe sa niskim dohocima...). Sanacija u socijalnom smislu obuhvata prije svega mjere za poboljšanje socijalne strukture ovih područja. Socijalni plan kao komponenta plana revitalizacije mora sadržati i mjere za finansiranje

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 59

stambene obnove (npr.sistem kreditiranja privatnih vlasnika kulturno značajnih objekata). Ekonomska revitalizacija znači organizovani, akcioni pristup, povezan sa koncentracijom sredstava za obnovu s jedne strane i uvođenje ekonomski uspješnih djelatnosti, koje će povećati društveno-ekonomski značaj područja, sa druge strane. Ove djelatnosti treba da budu u skladu sa mogućnostima prostora i stambenim značajem područja (ne smiju generisati veći saobraćaj, veću upotrebu energije,.....).

Uređenje ovih područja grada definišu važeći urbanistički projekti: UP Lepetani, UP Petkovići, UP Donja Lastva, UP Gornja Lastva, UP Đurđevo Brdo, UP Gornji Krašići i DUP Tivat Centar. Urbanistički projekti, koje treba revidirati i usvojiti su: UP Meštrovići, UP Kostići, UP Milovići i UP Bogišići. (PUP Tivat, 2020). Može se reći da su sva naselja na Vrmcu danas napuštena. Bogdašići i pogotovo Gornja Lastva imaju mnoštvo vikendica, ali ne i stalne stanovnike. U Gornjem Stolivu živi

još jedna porodica. Imajući u vidu razvojne potenciale Vrmca, Gornja Lastva je u najboljoj situaciji, a Bogdašiće bi trebalo povezati sa Gornjom Lastvom, jer postoji mogućnost lakšeg uređenja postojećeg put za lakši pristup. Studija kulturnog pejzaža ustanovila je smjernice za izvođenje građevinskih poduhvata, obnovu infrastrukture, poljoprivrede, itd. Izlazeći iz tih smjernica, mogući scenarij ekonomske revitalizacije područja Parka prirode Vrmac prikazan je u nastavku.

Tabela 8: Smjernice za revitalizaciju pejzažnog predjela Vrmca

OPŠTE PODRUČJE KARAKTERA PREDJELA OPŠTE PEJZAŽNO PODRUČJE

PODRUČJE KARAKTERA PREDJELA PEJZAŽNO PODRUČJE

1. Gorski, submediteranski predjel Vrmca

1.1.Gorski, šumski predjel Vrmca

2. Brdoviti, submediteranski predjel Vrmca

2.1.a. Brdoviti, istorijski, ruralni predjel Pasiglava, Gornjih Bogdašića, Gornje Lastve i Veće brda 2.1.b Brdoviti, istorijski, ruralni predjel Gornjeg Stoliva 2.2. Brdoviti, semi-ruralni predjel Donji Bogdašići-Kavač 2.3. Brdoviti, istorijski agrikulturni predjel Đurđevog brda 2.4. Brdoviti, šumski, fortifikacijski predjel Vrmca 2.5. Brdoviti, izbrazdani, krečnjački predjel Vrmca 2.6. Brdoviti, šumski predjel Veriga i Stoliva 2.7. Brdoviti, šumski, doprirodni predjel Lastve 2.8. Brdoviti, ogoljeni predjel Popove glave

3.. Obalni, nizinski predjel JZ dijela poluostrva Vrmac 3. Obalni predjel SI dijela poluostrva Vrmac 3. Obalni predjel tjesnaca Verige

3.1.. Obalni, semi-ruralni, turistički predjel Lepetane - Opatovo 3.1. Obalni, semi-ruralni, turistički predjel D. Stoliva 3.2. Obalni, nizinski, urbano-turisticki predjel Tivta 3.3.. Priobalni, nizinski, semi-urbani predjel Donja Lastva - Tivat Gradiošnica 3.4. Nizinski, agrikulturno-šumski predjel Tivatskog polja 3.5. Obalni, istorijskii, ladanjsko-turistički predjel Prčnja 3.6. Obalni, semi-urbani predjel Muo-Škaljari

Izvor: Studija kulturnog pejzaža

60 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Posebno ističemo neke od njih, koje su veoma bitne za ekonomsku revitalizaciju područja budućeg Parka prirode Vrmac. 1.1. Smjernice / Gorski, šumski predjel Vrmca • Pristup motornim vozilima omogućiti samo do ulaza u područije budućeg parka prirode; prostore za parking urediti prije tvrđave i u Gornjoj Lastvi; • Kroz područje Vrmca/parka, kretanje pješacima, na magarcima i/ili konjima, planinskim biciklima • Parking prostor urediti uz minimalne intervencije na terenu, površina za pješake zemljana, podzidi u suvomeđi; • Postojeće seoske puteve i staze čuvati u svim njihovim elementima: trasa, poprečni presjek, materijal i tehnike zidanja; • Glavni put koji vezuje tvrđavu Vrmac i Gornju Lastvu i serpentine od naselja Muo do tvrđave, koji je dio graditeljskog nasljeđa iz perioda austrougarske vladavine, čuvati u svim njegovim elementima i tretirati kao kulturno dobro • Ukoliko je potrebno probiti nove puteve ili staze, u svemu primijeniti postojeća rješenja, odnosno koristiti iskustva naslijeđenoga (trasu birati prema prirodnim odlikama terena, primijeniti lokalni materijal, po mogućnosti sa lokacije i primijeniti tradicionalnu tehniku zidanja; • Gazdovati šumama u skladu sa odgovarajućim planovima upravljanja šumama zasnovanim na načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sistema, strukture i funkcije šumskih eko-sistema; • Korišćenje očuvanih prostora uz minimum intervencija i maksimalno očuvanje prirodnog pejzaža; • Obezbjediti održavanje i unapređivanje postojećeg šumskog fonda; • Dozvoljeni su zahvati i radnje koji ne mjenjaju svojstva i namjenu šume, a u funkciji su sporta i rekreacije i koji neće trajno uticati na izgled pejzaža ili njegovu trajnu promjenu (postavljanje stolova, klupa, mjesta za roštilj, trim staze,...); • Prilikom postavljanja opreme za dječiju igru (tobogani, ljuljaške i sl.), urbane opreme (klupe, stolovi, sjenici, roštilji, kante za otpatke) i uređenje terena uz maksimalnu zaštitu drveća i grmlja, mogući su manji zahvati na terenu izgradnjom podzida, ogradnih zidova i zidanje postolja za roštilje, isključivo od kamena, iz lokalnog majdana u okruženju, i drveta. Oprema mora biti sačinjena od autohtonog ili biomaterijala, uklopljena u postojeći ambijent; • Održavanje i izgradnja pješačkih i planinskih biciklističkih staza; 2.1.a Smjernice / Brdoviti, povijesni, ruralni predjel Pasiglava, Gornjih Bogdašića, Gornje Lastve i Veće brda • Sačuvati prostornu matricu postojećih ruralnih cjelina; • Sačuvati unutrašnju organizaciju prostora naslijeđenih stambenih objekata; obnavljanje objekata vršiti po principu cjelovite obnove – unutrašnje organizacije prostora i rekonstrukcije konstruktivnih elemenata; koristiti autohtone materijale i primijeniti tradicionalne zanate; • Zadržavanje tradicionalnih arhitektonskih rješenja kao djelova autohtonog kulturnog pejzaža; • Povezivanje zatečenih okolnih zelenih i drugih prirodnih površina sa ruralnom cjelinom; • Očuvanje karakterističnog tradicionalnog sklopa ruralne cjeline; • Podsticanje obnove obradivih površina okućnica čime se obnavlja autentičnost ruralnog ambijenta; • Podsticanje razvoja ruralnog turizma na način da se smještajni kapaciteti obezbjeđuju u okviru domaćinstva u obnovljenim autentičnim kućama; • Prioritetno, uz prateće stimulativne mjere, omogućiti rekonstrukciju i revitalizaciju tradicionalnih stambenih grupacija; • Eventualnu novu gradnju planirati u svemu interpretirajući tradicionalnu – odabirom mjesta, organizacijom prostora, odabirom materijala i primjenom tradicionalnih zanata. Posebno je važno poštovati naslijeđeno mjerilo (volumen objekata);

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 61

2.1.b Smjernice / Brdoviti, povijesni, ruralni predjel Gornjeg Stoliva • Zadržavanje tradicionalnih arhitektonskih rješenja kao djelova autohtonog kulturnog pejzaža; • Povezivanje zatečenih okolnih zelenih i drugih prirodnih površina sa ruralnom cjelinom; • Očuvanje karakterističnog tradicionalnog sklopa ruralne cjeline; • Podsticanje razvoja ruralnog turizma na način da se smještajni kapaciteti obezbjeđuju u okviru domaćinstva u obnovljenim autentičnim kućama; • Prioritetno, uz prateće stimulativne mjere, omogućiti rekonstrukciju i revitalizaciju tradicionalnih stambenih grupacija; • Nove podzide i međe uraditi u suvozidu, koristeći lokalni kamen i tradicionalne tehnike obrade i ugradnje. Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvomeđe ne treba da se zamjenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima; • Preporučuje se da se poljoprivreda razvija i kao djelatnost komplementarna turizmu, jer razvoj poljoprivrede (maslinarstvo, vinogradarsto, staklenici, cvijeće, južno voće...) obezbjeđuje autentični i zdrav proizvod kao ugostiteljsku i gastronomsku ponudu, vizuelno pejzaž čini ljepšim, čuva tlo od erozije; • Sačuvati i obnoviti maslinjake koji imaju izuzetnu poljoprivrednu vrijednost. Osim značaja za ishranu i ekonomsku valorizaciju, maslinjaci doprinose vizuelnom i estetskom doživljaju prostora i važan su elemenat kulturnog pejzaža; • Na osnovu Zakona o maslinarstvu (“Sl. list RCG”, br. 55/2003), maslinjaci, kao dobro od opšteg interesa, uživaju posebnu zaštitu i koriste se pod uslovima i na način propisanim ovim zakonom i propisima donesenim na osnovu njega; • Sprovesti posebne režime zaštite za šume kestena; • Postojeći put koji povezuje Donji i Gornji Stoliv čuvati kao cjelinu, trasu, poprečni presjek, arhitektonsko građevinske elemente. Zahvate u cilju održavanja i popravke vršiti prema konzervatorskim principima primjenom kamena istovjetnih odlika, jednakog načina obrade i ugradnje; • U cilju lakšeg transporta materijala potrebnog za obnovu sela, može se izgraditi transportna žičara skromnih kapaciteta čiju trasu treba odabrati tako da ne narušava vizure iz sela i na selo; 2.2. Smjernice / Brdoviti, semi-ruralni predjel Donji Bogdašići-Kavač • Očuvati prirodnu konfiguraciju terena; • Podsticanje obnove obradivih površina okućnica čime se obnavlja autentičnost ruralnog ambijenta; • Očuvati tradicionalni način korišćenja zemljišta (povrtnjaci, maslinjaci, voćnjaci – agrumi, nar, smokva i sl.); • Predbašte urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom, prostor oko stambenih kuća urediti u skladu sa tradicionalnim načinom – odrine, pižuli, terase, podzidi; • Kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom; • Očuvati prirodne vizure; • Nove podzide i međe raditi u suvozidu i pri tome koristiti kamen lokalnog porijekla i primijeniti tradicionalnu tehniku obrade i ugradnje. (Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvomeđe ne treba da se zamjenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima; • Eventualnu novu izgradnju prilagoditi terenskim uslovima, tradicionalnom sklopu sela i tradicionalnoj narodnoj arhitekturi poštujući mjerilo i tehnike građenja naslijeđene arhitekture; • Revidiratu aktuelni DUP Kavač u dijelu koji planira stambenu izgradnju na padinama Vrmca iznad puta Gradiošnica – Trojica i umjesto izgradnje uspostaviti urbanističke mjere očuvanja prirodnih karakteristika padina;

62 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

2.4. Smjernice / Brdoviti, šumski, fortifikacijski predjel Vrmca • Staviti van snage LSL Vrmac; • Predlog tvrđave za upis u registar kulturnih dobara; • Objekat tvrđave urediti za prezentiranje njezinih arhitektonskih i istorijskih vrijednosti posjetiocima, novu namjenu definisati u skladu sa njezinom postojećom unutrašnjom i spoljašnjom organizacijom prostora • Buduća namjena tvrđave da bude usklađena sa postojećim kapacitetima; • Gazdovati šumama u skladu sa odgovarajućim planovima upravljanja šumama zasnovanim na načelima održivog razvoja i očuvanja biološke raznovrsnosti, očuvanja prirodnog sistema, strukture i funkcije šumskih ekosistema; • Korišćenje očuvanih prostora uz minimum intervencija i maksimalno očuvanje prirodnog pejzaža; • Obezbijediti održavanje i unapređivanje postojećeg šumskog fonda; • Mjere sanacije i biološke rekultivacije degradiranih i postojećih šumskih površina i klizišta, odnosno • Pošumljavanje svih terena na nagibima iznad 20%, klizišta, plitkih erodiranih I degradiranih zemljišta; • Dozvoljeni su zahvati i radnje koji ne mijenjaju svojstva i namjenu šume, a u funkciji su sporta i rekreacije i koji neće trajno uticati na izgled pejzaža ili njegovu trajnu promjenu (postavljenje stolova, klupa, mjesta za roštilj, trim staze); • Prilikom postavljanja opreme za dječiju igru (tobogani, ljuljaške i sl.), urbane opreme (klupe, stolovi, sjenici, roštilji, kante za otpatke) i uređenje terena uz maksimalnu zaštitu drveća i grmlja, mogući su manji zahvati u terenu izgradnjom podzida, ogradnih zidova i zidanje postolja za roštilje, isključivo od kamena, iz lokalnog majdana u okruženju, i drveta. Oprema mora biti sačinjena od autohtonog ili biomaterijala, uklopljena u postojeći ambijent; • Održavanje i izgradnja pješačkih i planinskih biciklističkih staza; 3.1. Smjernice / Obalni, semi-ruralni, turisticki predjel D. Stoliva • Zadržati tradicionalna arhitektonska rešenja kao djelove autohtonog kulturnog pejzaža; • Očuvati strukturu naselja; • Sačuvati i obnoviti maslinjake koji imaju izuzetnu poljoprivrednu vrijednost. Osim značaja za ishranu i ekonomsku valorizaciju, maslinjaci doprinose vizuelnom i estetskom doživljaju prostora i važan su element kulturnog pejzaža; • Na osnovu Zakona o maslinarstvu (“Sl. list RCG”, br. 55/2003), maslinjaci, kao dobro od opšteg interesa, uživaju posebnu zaštitu i koriste se pod uslovima i na način propisanim ovim zakonom i propisima donesenim na osnovu njega; • U zadnjoj bašti, na parcelama je moguće formirati voćnjake i povrtnjake. Voćnjake formirati za gajenje maslina, agruma, smokvi, loze, duda-murve,trešnji itd, a bašte formirati na terasastim vrtovima; • Podsticati gajenje kamelije zbog tradicije i običaja koji je vezan za ovu biljku; • Nove podzide I međe uraditi u suvozidu, od grubo priklesanog ili pločastog kamena. Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvomeđe ne treba da se zamenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima; • Podržati i obnoviti postojeće pješačke staze, naročito one koje vode prema Gornjem Stolivu i kestenovoj šumi; • Ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski dio istorijskog stabmenog niza, treba čuvati u njihovom izvornom izgledu a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi istovjetnim kamenom i primenom istih tehnika; • U područiju istorijskog linijskog priobalnog niza objekata, očuvati zelenu padinu koja predstavlja prirodni funkcionalni nastavak stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz;

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 63

3.5. Smjernice / Obalni, povijesni, ladanjsko-turistički predjel Prčnja • Očuvati prirodnu konfiguraciju terena, prostor na padinama Vrmca; • Očuvati strukturu naselja sa priobalnim nizom kuća; • Okućnice urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom – odrine, terase, podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom; • Nove podzide I međe uraditi u suvozidu, od grubo priklesanog ili pločastog kamena. Ekološki efekat ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvomeđe ne treba da se zamenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima; • Očuvati zelenu pozadinu gornjeg dijela naselja; • Sačuvati i obnoviti stare puteve; • Sačuvati karakteristično uređenje obale sa pontama i mandraćima. Ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski deo istorijskog stabmenog niza, treba čuvati u njihovom izvornom izgledu a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi istovjetnim kamenom i primenom istih tehnika; • U područiju istorijskog linijskog priobalnog niza objekata, očuvati zelenu padinu koja predstavlja prirodni funkcionalni nastavak stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz; 3.6. Smjernice / Obalni, semi-urbani predjel Muo-Škaljari • Ponte i mandraće koji su funkcionalni i estetski deo istorijskog stabmenog niza, treba čuvati u njihovom izvornom izgledu, a sve zahvate u cilju popravke i održavanja treba izvoditi istovjetnim kamenom i primenom istih tehnika; • U područiju istorijskog linijskog priobalnog niza objekata, očuvati zelenu padinu koja predstavlja prirodni funkcionalni nastavak stambenog niza – vrtove objekata i zelenu pozadinu koja naglašava linijski niz • Očuvati prirodnu konfiguraciju terena, prostor na padinama Vrmca; • Očuvati strukturu naselja sa priobalnim nizom kuća; • Okućnice urediti u skladu sa tradicionalnom vrtnom arhitekturom – odrine, terase, podzidi, kamene ograde u kombinaciji sa zelenilom; • Nove podzide i međe uraditi u suvozidu, od grubo priklesanog ili pločastog kamena. Ekološki efekat • ovih konstrukcija je dosta srodan efektu živice (protok hranljivih materija, protok vode i prolaz životinja). Suvomeđe ne treba da se zamenjuju zidanim ili betonskim potpornim zidovima; • Očuvati zelenu pozadinu gornjeg dijela naselja; • Sačuvati i obnoviti stare puteve koji vode ka Vrmcu; • Sačuvati karakteristično uređenje obale sa pontama i mandraćima; Izvor: Studija kulturnog pejzaža i dopune

Napomenute tehnike obrade, revitalizacije, građevinski poduhvati, mjere za čuvanje prirodne i kulturne baštine, važe i za druga pejzažna područje poluostrva Vrmac – budućeg Parka prirode, koje na tom mjestu nijesmo posebno napomenuli, jer su mjere obrađene u drugim studijama.

64 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

5.2. Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca

Osnivanje Parka prirode Vrmac i njegova ekonomska valorizacija u saglasnosti je sa prioritetima i ciljevima Strateškog plana Tivat 20122016, posebno sa:

Prioritet 1: URAVNOTEŽEN I ODRŽIV RAZVOJ Mjere: 1.3: Očuvanje biodiverzitete zaštitćenih područja i zaštita životne sredine Projekat 1.3.2.: Donošenje studije zaštite i plana upravljanja za Vrmac Projekat 1.3.4.: Ekonomska valorizacija i zaštita područja prirodne i kulturne baštine PADINE VRMCA PREMA KOTORU/ OPŠTINA KOTOR: Brdoviti, istorijski, ruralni predio Gornjeg Stoliva; Brdoviti, šumski, fortifikacijski predio Vrmca; Obalni, polu-ruralni, turistički predeo D. Stoliva; Obalni, istorijski, ladanjsko-turistički predio Prčnja; Obalni, polu-urbani predio Muo-Škaljari Naselja: Stoliv, Gornji Stoliv, Prčanj, Muo

VRMAC-GORNJI DIO/OPŠTINA TIVAT: Gorski, šumski predei Vrmca: Gornja Lastva, Bogdašići, serpentine od naselja Muo do tvrđave; Brdoviti, šumski, fortifikacijski predjel Vrmca; Naselja: Gornja Lastva - Bogdašići Kavač-Gradiošnica PILOT PROJEKAT REVITALIZACIJE NASELJA GORNJA LASTVA 1. faza revitalizacije i eko-nomske valorizacije područja Parka prirode Vrmac

Slika 7: Konstante prostornog razvoja- razvojni potencijali (Izvor: PUP Tivat 2020; Konstante prostornog razvoja, str. 61)

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 65

Prioritet 4: KONKURENTNA PRIVREDA, PRIVLAČENJE INVESTICIJA I STVARANJE STIMULATIVNOG AMBIJENTA ZA DALJI RAZVOJ TURIZMA I KOMPLEMENTARNIH DJELATNOSTI Mjere: 4.2: Razvoj održive poljoprivrede i komplementarnih djelatnosti na tradicionalnim osnovama i razvoj ribarstva i marikulture Projekat: 4.2.3: Promovisanje Tivta kao grada maslinovog ulja Projekat: 4.2.4.: Osnivanje udruženja poljoprivrednika Projekat: 4.2.6.: Razvoj ruralnih sredina kroz eko-turizam i ekopoljoprivredu Područje Vrmca posjeduje vrijednosti kulturnog pejsaža sa izuzetno značajnim istorijskim, graditeljskim i pejzažnim kvalitetima i karakteristikama, te sačuvanog prirodnog pejzaža, i potrebno ga je zaštititi kao park prirode. Dio Vrmca je u području međunarodne zaštite (UNESCO). Prioriteti proizilaze iz strateških ciljeva, koje je definisala vizija i koji su prepoznati kao prioritetni za razvoj cjelokupnog zaštićenog područja budućeg Parka prirode Vrmac. Za postizanje strateških ciljeva potrebne su mjere, a na kraju su konkretni projekti (konkretne aktivnosti) s kojima ćemo postići postavljene strateške ciljeve. Uz pregled potencialnih projekata i razvojnih potenciala Parka prirode

Vrmac potrebno je naglasiti sljedeće: U parkovima prirode promet je najveći problem, jer turisti žele da što brže sve obiđu i vide, a to je moguće samo kolima. Imajući to u vidu, u Alpima su, na primjer, u zonama izuzetnih pejzaža, pogotovo u parkovima prirode, preduzete mjere zaštite ograničenja prometa. Najprihvatljivije su varijante potpunog ograničenja prometa, uređena parkirališta na početnoj tački i organiziran prevoz putnika u Park prirode. Za stanovnike, upravljače parka i druge lokalne korisnike (vlasnike kuća i imanja), izdaju se posebne dozvole za prilaz kolima i transport materijala, ali na ograničeno vrijeme. Kontrolu vrši uprava parka sa svojim kontrolorima. Drugo, što je veoma bitno, su socialne usluge, koje koristi stalno stanovnišvo i neophodne su za savremeni život. U mislima imamo oživljeno eko-selo Gornja Lastva, kad se u selo vrati život sa stalnim stanovnicima, porodicama sa djecom. Potrebno je imati u vidu da se u ta sela (i druga, ako se revitalizuju), vrati u početku mobilna trgovina, pošta, i druge usluge, koje se mogu temeljiti na preduzetničkom interesu. Potrebno je organizovati dežurnu ambulantu i školsku nastavu za 1-3 školske godine za najmlađu djecu, da se ne voze svaki dan u grad. A za starije uzraste, potrebno je organizovati školski prevoz;

Treće, što je potrebno naglasiti,i tiče se politike podsticanja poljoprivrede i preduzetništva na ruralnom području, je politika subvencionisanja poljoprivrede; to su sistemske mjere, koje treba da važe za podsticanje razvoja poljoprivrede na ugroženim ili zaštićenim područjima. Tu su uslovi za poljoprivredu teški, poljoprivrednici su u ulozi čuvara prirode i ponegdje moraju da primjenjuju tradicionalne tehnike obrađivanja, jer druge nijesu dozvoljene (košenja, čišćenje zaraslih površina, itd.). To su sve sistemske mjere i zadaci, koje treba da prime i izvode organi odlučivanja od opština Tivat i Kotor, do države Crne Gore, ako uistinu žele postići cilj, a to je zaštita i razvoj brda Vrmac kao parka prirode u koji se vrača život. Na taj način, Park prirode Vrmac, imaće posebno mjesto u regiji, kao očuvano mjesto prirode izuzetne vrijednosti, kojim se upravlja na savremen način i u kome su dovedeni u ravnotežu razvoj i savremen kvalitetan život stanovnika sa žaštitom životne sredine.

66 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Tabela 9: Prioriteti, mjere i projekti ekonomske valorizacije Vrmca

PRIORITET 1: Zaštita područja poluostrva Vrmac kao Parka prirode i budućeg Regionalnog Parka prirode »VRMAC OAZA OČUVANE PRIRODE« Mjera 1.1.

Zaštita prirodne i kulturne baštine Vrmca

Zap.br.

Projekat

Naziv projekta

Nosioci/akteri

Projekat 1.1.1.

Izrada studija o zaštiti i valorizaciji područja

Projekat »Baština-Pokretač razvoja«, projektni timovi, stručnjaci

Projekat 1.1.2.

Donošenje odluke o zaštiti Parka prirode Vrmac

Opštine Tivat i Kotor

Mjera 1.2.

Upravljanje zaštitćenom podrućjem Parkom prirode Vrmac

Projekat 1.2.1.

Osnivanje razvojne iniciative »Park Vrmac9« d.o.o. kao neprofitne organizacije za razvoj Parka prirode Vrmac

Mreža NVO-a (Napredak Gornja Lastva, Kamelija Stoliv, Anima, Expeditio, Fondacija Petrović Njegoš, planinarska društva, vlasnici nekretina, Maslinarska zadruga, poljoprivrednici, turistički ponuđači; ustanove za zaštitu kulturne i prirodne baštine, zainteresovani pojedinci i organizacije

Projekat 1.2.2.

Koncesija neprofitnoj organizaciji »Park Vrmac d.o.o.« za upravljanje Parkom prirode Vrmac (koncesionar10)

Opštine Tivat i Kotor, Napredak d.o.o.

Projekat 1.2.3.

Priprema programa rada za 5 godina, menadžement plana i ljetnih planova aktivnosti

Koncesionar, opštine Tivat i Kotor

Projekat 1.2.4.

Priprema projektnih prijedloga i vremenski plan implementacije

Koncesionar

Projekat 1.2.5.

Prijem i potvrda programa rada i ljetnjeg plana aktivnosti u parku

Opštine Tivat i Kotor

» Park Vrmac« d.o.o. je izmišljeno ime za neprofitnu organizaciju, koja bi mogla biti upravljač Parka prirode Vrmac. U kontekstu Studije ekonomske valorizacije primjenjuje se kao primjer i jedna od varijanti upravljanja 10 Prema studiji primjera i konkretne situacije, mislimo da je najprihvatljiviji oblik upravljanja Parkom prirode Vrmac, kada bi glavni akteri razvoja osnovali neprofitnu zajednicu d.o.o., koja bi bila upravljač i pokretač razvoja u Parku prirode i od opština Tivat i Kotor dobila ovlaštenje (koncesiju) za upravljanje 9

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 67

PRIORITET 2: Zaštita i održivo korišćenje prirodnih i kulturnih potenciala Mjera 2.1.

Zaštita prirode i održivo korišćenje prirodnih resursa u Parku prirode Vrmac

Zap.br.

Projekat

Naziv projekta

Nosioci/akteri

Projekat 2.1.1.

Projekat12 uređivanja najvažnijih/izuzetnih pejzaža i vidikovaca u skladu sa smjernicama zaštite i revitalizacije

Koncesionar12, zajedno sa NVO-ima

Projekat 2.1.2.

Projekat uređivanja staza i prilaza do naselja na održivi način

Koncesionar, zajedno sa »sponzorima« održavanja staza i pješačkih puteva

10.

Projekat 2.1.3.

Projekat inventarizacije i moguće eksploatacije ljekovitog bilja i kestena

Koncesionar, zajedno sa stručnjacima i potencialnim preduzetnicima (poljoprivrednicima)

11.

Projekat 2.1.4.

Projekat istraživanja uticaja izvanrednih klimatskih uslova na Vrmcu u svrhe ponude klimatskog, zdravstvenog i „wellness“ turizma

Koncesionar, zajedno sa stručnjacima iz delatnosti zdravstva, turizma i klimatologije

12.

Projekat 2.1.5.

Projekat »FOTO-LOV« uključivanja lovačih društava u svrhu zaštite životinja, nadzora u parku i dodatnih aktivnosti

Lovačka, planinarska i druga društva i NVO mogu da budu značajni partneri u parku u svrhu nadzora i dodatne ponude

Mjera 2.2.

Infrastruktura

13.

Projekat 2.2.1.

Projekat obnove starih puteva na vrhu Vrmca, puteva do naselja, potpornih zidova i staza uz korišćenje izvornih tehnika i materiajla

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, projektantske organizacije

14.

Projekat 2.2.2.

Projekat obnove i revitalizacije bistjerni za vodu i snabdijevanje električnom energijom sa fokusom na obnovljive izvore energije

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, stručnjaci

ao »projekat« misli se na krovni projekat, koji se može djeliti u faze i podprojekte u zavisnosti od interesa zajednice i finansijskih K mogućnosti 12 Smatra se da je koncesionar u ulozi nosioca projekta, aktivnosti pripreme i vođenje projektnih aktivnosti, on je partner opštinama i koordinator aktivnosti. Realizacija projekata se vrši prema zakonu o javnim nabavkama i drugim zakonima. 11

68 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

15.

Projekat 2.2.3.

Projekat »Mreža pješačkih staza« uz korišćenje tradicionalne tehnike i materijala

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor

16.

Projekat 2.2.4.

Otklanjanje i sređivanje divljih deponija i mjere za sprečavanje zagađivanja prirode u parku / »Zero waste« pristup

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, komunalna preduzeća, NVO

17.

Projekat 2.2.5.

Projekat sređivanja vodotoka i sprečavanje erozije

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, država

Mjera 2.3.

Revitalizacija arhitekturne i kulturne baštine

18.

Projekat 2.3.1.

Projekti revitalizacije napuštenih kuća, sela, arhitektonske baštine / sva sela u Parku prirode Vrmac, prema vremenskom planu izvođenja i mogućnosti finansiranja

Koncesionar, Fondacija Petrović Njegoš, arhitekti, projektanti, stručnaci različitih profila; vlasnici kuća i nekretina, finansijeri...

19.

Projekat 2.3.2.

Tvrđava13 i Put austrougarske baštine, sakralni objekti,...

Koncesionar, Opštine Tivat i Kotor, Fondacija Petrović Njegoš, NVO-i

20.

Projekat 2.3.3.

Revitalizacija kuća i naselja u duhu tradicionalne arhitekture14 i obnove starih zanata

Koncesionar, vlasnici, arhitekti, projektanti, Fondacija,....

21.

Projekat 2.3.4.

Projekat obnove nematerijalne kulturne baštine i tradicionalnih manifestacija u Gornjoj Lastvi i Stolivu

NVO-i, kulturna, turistička i druga društva, koncesionar

22.

Projekat 2.3.5

Revitalizacija i novi život EKO-sela Gornja Lastva5 kao pilot projekat u Parku prirode Vrmac

Koncesionar, Fondacija, stručnjaci, vlasnici kuća, potencijalni turistički ponuđači, opština Tivat (javni dio), itd.

13 Neki od osmišljenih projekata su toliko značajni za budući razvoj i zaštitu prirodne i kulturne baštine, da ćemo ih posebno istaknuti u daljnjem izlaganju. Jedan o tih je »Tvrđava« i Put austrougarske baštine, kroz projekat »Vrmače priče« 14 Nemoguće je u Studiji ekonomske valorizacije za svako naselje u parku prirode tačno predvidjeti šta bi trebalo uraditi i za aktivnosti navesti troškove….jer je previše činjenica na koje u fazi studije nemamo odgovor (vlasništvo, interesi, mogućnost finansiranja, programi,...) Zato su navedeni krovni projekti, koji se mogu razrađivati i dijeliti u podprojekte prema konkretnoj situaciji. 15 Na primjeru pilotn projekta »Revitalizacija Gornje Lastve« pokazaćemo mogućnosti i smjer obnove sela sa ciljem da se u selo vrati život i ljudi, koji će tamo stalno stanovati i baviti se poljoprivredom i turizmom. Taj projekat može biti krovni za niz podprojekta, koji bi proizašli iz projekta »Revitalizacija Gornje Lastve«. Podjela na podprojekte zavisi od mnogih činjenica, kao na primjer: vlasništvo, interes vlasnika, finansijske mogućnosti, programi sufinansiranja iz fondova EU, itd.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 69

PRIORITET 3 Održivi razvoj turizma, poljoprivrede i malog preduzetništva u Parku prirode Vrmac Mjera 3.1.

Turizam kao pokretač razvojnih i preduzetničkih inicijativa

23.

Projekat 3.1.1.

Info centar Parka prirode Vrmac u Gornjoj Lastvi

Koncesionar, Turistička zajednica

24.

Projekat 3.1.2.

Revitalizacija kuća za ponudu stambenih jedinica za goste i ugostiteljstvo

Koncesionar, vlasnici kuća, preduzetnici

25.

Projekat 3.1.3.

Sportsko-rekerativni putevi i uređaji za rekeraciju i provođenje slobodnog vremena za porodice u Parku prirode

Koncesionar, sportska društva

26.

Projekat 3.1.4.

Turistički informacioni sistem u Parku prirode Vrmac

Koncesionar, Turistička zajednica

27.

Projekat 3.1.5.

Osnivanje ugostiteljske ponude na temelju domaćih proizvoda Vrmca

Koncesionar, vlasnici, preduzetnici

28.

Projekat 3.1.6.

Projekat »Priče Vrmca16« kao marketinški plan uključivanja pejzaža, prirodne i kulturne baštine u turističku ponudu

Koncesionar, turistička zajednica, stručnjaci

29.

Projekat 3.1.7.

Projekat »Wellness destinacija Park prirode Vrmac (klimatski, zdravstveni turizam, foto-lov, zasadi i istraživanje ljekovitog bilja, antistres programi, vođene ture uz promociju i ponudu lokalne hrane

Koncesionar, preduzetnici, turistička zajednica

Jedan od atraktivnih novih turističkih zahvata mogao bi biti »Put austrougarske baštine«, čiji bi srednji dio bila tvrđava; oko nje bi izgradili istorijsku priču koja bi vodila posjetioce od jednog do drugog objekta iz tog razdoblja; svaki objekat bio bi predstavljen informacijama i dijelom priče! Posjeta bi bila vođena i plaćala bi se participacija. 16

70 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Mjera 3.2.

Poljoprivreda i ekoturizam

30.

Projekat 3.2.1.

Projekat revitalizacije i obnove maslinjaka uz naselja, gdje su nekad bili

Koncesionar, maslinarska zadruga, kooperative, vlasnici,... u blizini naselja: Gornja i Donja Lastva, Kavač, Gornji i Dolnji Stoliv. U Kavču se nalazi mlin za masline i lokacija je pogodnija za veće maslinjake. Uslov za uspjeh maslinjaka je stalno naselje stanovnika. Maslina uspijeva na svim terenima, zato se obnova može vršiti svugdje ali pogotovo tamo, gde su maslinjaci već bili ili još postoje. Brand« Vrmška maslina«

31.

Projekat 3.2.2.

Brandiranje tipičnih kvalitetnih proizvoda iz Parka prirode Vrmac/ Park prirode kao BREND/, marketinški plan uključivanja proizvoda Vrmca u turističku ponudu Tivta i Kotora i šire regije.

Koncesionar, proizvođači, poduzetnici, turistička zajednica

32.

Projekat 3.2.3.

Projekat obnove voćnjaka i vrtova (okućnica) na terasama i uz sela i prerada u savremene proizvode (eko-poljoprivreda)

Koncesionar, vlasnici, poljoprivrednici

33.

Projekat 3.2.4.

Projekt »EKO-SELA« / projekat oživljavanja sela (Gornja Lastva)

Koncesionar, Opština Tivat, stručnjaci

34.

Projekat 3.2.5.

Projekat oživljavanja tradicionalnog stočarstva na novi način ( magarci, koze, ovce,...)

Vlasnici, poljoprivrednici, koji bi organizovali male otvorene farme na svojim imanjima, gde bi u staranje o životinjama mogle biti uključene porodice, školska djeca; magarci i konji bili bi atraktivna dopuna turističkoj ponudi (šetanje, vođenje, itd. po Putu austrougarske baštine,...)

35.

Projekat 3.2.6.

Projekat stimulisanja proizvodnje, prerade i prodaje tipičnih proizvoda, kao su: mljeko, sir, meso, med, ljekovito bilje, kesten, povrće, voće, masline.... zaštićenog porekla Park prirode Vrmac » VRMAČKA KORPA«. Eko proizvodi iz Parka prirode Vrmac »lokalno = najbolje«

Koncesionar, poljoprivrednici, preduzetnici, turizam u priobalnom području

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 71

PRIORITET 4 Informisanje i obrazovanje Mjera 4.1

Park prirode Vrmac kao dio područja Svjetske baštine UNESCO-a

36.

Projekat 4.1.1.

Informativni material, izložbe, radionice, itd. ukljućujući širu regiju i Svjetsku baštinu Kotora

Koncesionar, muzeji, turistička zajednica

Projekat 4.1.2.

Promocija Parka prirode Vrmac kako »Oaze prirode«, cjelovite ponude dopunskih djelatnosti i novih turističkih aktivnosti /materiali, manifestacije, kukturni događaji, itd.

Koncesionar, društva,

38.

Projekat 4.1.3.

Organizacija radionica na teme zaštite prirodne i kulturne baštine, starih zanata, ljudske djelatnosti, itd. da se animira što više učesnika i podstakne participaciju što više različitih grupa (školska djeca, mladi, stručnjaci, javne i poznate osobe,...

Koncesionar, NVO-i

39.

Projekat 4.1.4.

Uključivanje informacija o značaju Parka prirode Vrmac i UNESCO-ve baštine u školske programe, organizacija škola u prirodi i sličnih aktivnosti,...

Koncesionar, školske ustanove, Opštine Tivat i Kotor

Mjera 4.2.

Informisanje i upravljanje

40.

Projekat 4.2.1.

Redovno informisanje o aktivnostima u Parku prirode Vrmac

Koncesionar (stalni zadatak)

41.

Projekat 4.2.2.

Priprema strategije razvoja Parka prirode Vrmac

Koncesionar, stručnjaci,konsultanti, javnost (participativni proces)

42.

Projekat 4.2.3.

Priprema projekta upravljanja/menadžment plan Parka prirode Vrmac, po načelima projektnog menadžmenta i sprovođenja projekata

Koncesionar, konsultanti

Izvor: Autori

72 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

5.3. Model upravljanja Parkom prirode Vrmac Kad bude sproveden postupak zaštite Parka prirode Vrmac (odluku donose lokalne zajednice, na čijoj se teritoriji nalazi zaštićeno područje), potrebno je definisati upravljača, koji ima stručne, kadrovske, organizacione resurse za obavljanje poslova zaštite, unapređenja, promocije i održivog razvoja zaštićenog prirodnog dobra. Plan upravljanja zaštićenim područjem za 5 godina donose lokalne zajednice, dok je upravljač dužan da priprema program upravljanja i da obezbijedi sprovođenje mjera zaštite u skladu sa režimom zaštite. U praksi najčešće se pojavljuju dva modela upravljanja: 1. Javna ustanova, koju osniva i čiji je vlasnik lokalna zajednica /više lokalnih zajednica na čijoj teritoriji se nalazi park prirode 2. Organizacija / neprofitni d.o.o. (društvo ograničene odgovornosti) Javna ustanova. Kod upravljanja većim parkovima prirode ili nacionalnim parkovima, partneri opštine/lokalne zajednice ili država (Nacionalni park) osnivaju upravljačku strukturu kao javnu ustanovu. Tako je ta ustanova 100% u javnom vlasništvu, a u organima upravljanja su predstavnici opština, države i uprave parka (javne

ustanove). Formiranje takvog oblika upravljanja je definisano zakonom. Ključne prednosti su: velika površina parka (nacionalni, regionalni, park prirode); komplikovani odnosi (veliki broj opština), brojni zadaci i mjere zaštite, javna ovlašćenja za izdavanje raznih javnih dokumenata (za gradnju, rekonstrukciju, itd.). Javna ustanova se finansira iz državnog budžeta, na osnovu godišnjih programa rada (plate zaposlenih, osnovne djelatnosti), dok se projekti se finansiraju iz raznih mjera i programa iz državnog budžeta i EU fondova. Ključne slabosti su: neadekvatna podjela odgovornosti, nema dovoljno interesa za razvojne iniciative (zapsleni rade svoje zadatke kao administracija), slaba komunikacija između nadzornih organa (ministarstvo - javna ustanova). Organizacija / neprofitni d.o.o. Ovaj model organizacije postoji u Sloveniji. Uspješan primjer iz prakse je „Logarska dolina d.o.o.“, koji se tokom 22 godine rada pokazao kao opcija uspješnog upravljanja parkom prirode, ukoliko postoje snažni interesi za zaštitu i razvoj područja. Neprofitni d.o.o. formiraju partneri: vlasnici zemlje, pružaoci turističkih usluga. Potrebno je posebno naglasiti, da je to neprofitno preduzeće s ograničenom odgovornošću. To je veoma bitno, jer su partneri dali na razpolaganje zemlju (zaštita parka), bili su svjesni da se pojedini pred-

jela ne mogu više iskorištavati zbog zaštite 1.reda i dogovorili su se da oni ne ulažu novčana sredstva za rad preduzeća (upravljača parka). Preduzeće treba da nađe sopstveni izvor finansiranja, a tip organizacije (broj zaposljenih) zavisi od mogućnosti finansiranja. Na početku, firma nije imala zaposlene, kasnije je imala čak i 8 zaposlenih, a trenutno ih ima dva (administrator i koordinator projekta i saradnik za turističke informacije i kontrolu). Jedini izvor finansiranja aktivnosti u parku je naknada za parkiranje, koja je praktično ulaznica u Park prirode Logarska dolina. Logarska dolina d.o.o je ranije bila rijetkost kada se radi o upravljanju parkovima, ali tokom više godina rada i uspješnih projekata stekla je povjerenje vlasnika (partnera u firmi) i nadležnih organa, tako da je sada to pravi menadžment parka, koji brine o razvoju, oblikuje, priprema i vodi projekte, traži i koordiniše partnere u projektima i izvodi projekte na području parka. Iz pojedinačnih projekata finansira i rad svojih stručnjaka. Argument koji ukazuje na smjernice upravljačkog modela za Park prirode Vrmac kreće se prema neprofitnoj d.o.o. Vrlo je važna činjenica da neke razvojne inicijative za Vrmac već postoje, da postoji nekoliko dosta aktivnih društava, koja kroz festivale prikazuju i čuvaju kulturnu baštinu i svoje osnivanje temelji na zajedničkom druženju i očuvanju kulture, istorije i prirodnih vrijednosti Vrmca.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 73

Međutim, neko se može pitatiti zašto u vreme kada je profit najviša mjera uspjeha osnovati neprofitnu organizaciju? Odgovor je veoma jednostavan i proizlazi iz pravila finansiranja preduzeća i projekata, koji se finansiraju iz fondova EU – pa i iz budžeta država, koje su ćlanice EU. Naime, razlog je u tome, da upravljač parka, kao neprofitna organizacija, može da se prijavi na konkurse, da prijavljuje projekte i da ih realizuje, za njega važe pravila kao i za sve druge javne i neprofitne organizacije (stroga pravila ometanja slobodne konkurencije ne važe!). Kada bi to bila profitna organizacija, preduzeće d.o.o., onda na većinu konkursa ne može da se prijavi, jer za njega važe druga pravila (državna pomoć, ograničeno finansiranje pro2

1.Faza do odluke o Parku

jekata, itd.). U neprofitnoj firmi su javni interes i socijalno-ekonomske mjere, iznad finansijskih i drugih mjera. Akteri, uključeni u razvojne inicijative na Vrmcu i za Park prirode Vrmac su: 1. Lokalne samuprave Tivta i Kotora (partneri u projektu »Baština-pokretać razvoja«); 2. Kulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, 3. Fondacija Petović Njegoš 4. Expeditio, nevladina organizacija iz Kotora 5. Udruženje Kamelija iz Stoliva, 6. Planinarska, lovačka i druga drušva (Vjeverica i Pestingrad iz Kotora), 7. Maslinarsko društvo (zadruga) 3

8. Vlasnici zemlje/posjeda 9. Pojedinci/ stručnajci, koji su učestvovali u participativnom procesu i pokazuju interes, da se Vrmac zaštiti kao Park prirode i pokrene razvojni ciklus. U prvoj fazi projekta zaštite Parka prirode Vrmac, ti akteri osnivau RAZVOJNU INICIATIVU PARK PRIRODE VRMAC, koja pravno-formalno može biti registrovana kao interesno društvo. Društvo ima svoje organe, koji su reprezentativni sagovornici državnim i lokalnim organima i pokretač aktivnosti za zaštitu Parka prirode Vrmac. Logički okvir osnivanja razvojne iniciative bio bi sljedeći: 7

Razvojna iniciativa Park prirode Vrmac

2.Faza – po odluci o parku Programsko nadzorno vjeće Družbenici – osnivači

“Park prirode Vrmac, d.o.o.”

UPRAVA PARKA

Stručno vjeće

Stručnjaci, predstavnici opštine Tivat i Kotor

Odgovorna osoba direktor Administracija i projekti TIC, nadzor i ture

Slika 8: Razvojna inicijativa Park prirode Vrmac (Izvor: Autori)

74 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Razvojna iniciativa aktivno je uključena u procese osnivanja Parka prirode i partner je u svim postupcima, koji se izvode prilikom donošenja odluke o zaštiti Vrmca kao Parka prirode. Društva i udruženja koja će osovati Razvojnu iniciativu po svojoj suštini su neprofitna, pa kao takva, mogu da sklope ugovor o stupanju u zajedničku, neprofitnu, interesnu organizaciju »PARK VRMAC, d.o.o.«, što bi se moglo dogoditi brzo nakon formalne odluke o Parku prirode Vrmac. U 2. fazi, nakon donošenja odluke o Parku prirode, Razvojna iniciativa se može brzo preoblikovati u neprofitan d.o.o., koji će se prijaviti/ biti izabran za upravljača parka prirode. Od tog trenutka dalje, počinje »borba« za finansije. Za radne uslove i početak rada potrebna su neka finansijska sredstva, zato bi bilo realno da se početni troškovi rada i organizovanja radnih uslova (prostorija) pokriju iz budžeta obje opštine koje osnivaju park (Tivat i Kotor). Nakon prvog početnog razdoblja (1 godina), bilobi potrebno pokrenuti projekte, koji bi donosili prihode za rad upravljača parka. Takvi prihodi bi mogli biti: • Ulaznica u Park prirode; • Ture po Putu austrougarske baštine i tvrđavi (kao turistički prodizvod); • Uređivanje puteva na području lokalne zajednice, zaštita od požara, česta kontrola parka, inventarizacija divljih deponija,

itd. i za to bi opštine izdvojile dio sredstava upravljaču parka; • Javna ovlašćenja /izdavanje saglasnosti, potvrda, itd. • Organizovanje sportskih, turističkih i drugih aktivnosti u interesu opština i lokalnih zajednica (upravljač parka javi se s ponudom na poziv opština za sufinansiranje); • Naknada od 1€ po svakom turisti koji dolazi u Porto Montenegro za stimulaciju održivog razvoja Parka prirode Vrmac (kao ekološka taksa). Gledano iz programskog ugla i ostvarivanja ciljeva ekonomskog razvoja Parka prirode Vrmac, uslov za početak razvojnih projekata v Parku prirode Vrmac je osnovna infrastruktura, što znači, projekti iz Prioriteta 2/ Zaštita i održivo korišćenje prirodnih i kulturnih potenciala Mjere 2/ Infrastruktura i Prioriteta 3/Mjere 3.1/ projektat 3.1.1. Info centar Parka prirode Vrmac u Gornjoj Lastvi.

5.4 Integrisani turistički proizvod Parka prirode Vrmac Park prirode Vrmac je turistična destinacija od posebne vrijednosti. Zato je pored menedžmenta (upravljanja parkom prirode) potrebno sprovoditi i menedžment turističke destinacije Park prirode Vrmac. Činjenice koje znače za turističku destinaciju:

• Karakter proizvoda ne usmjeravaju turistički preduzetnici i preduzeća, već turisti svojim potrebama i potražnjom; • Turisti traže integralni turistički proizvod, kojeg čini niz proizvoda i usluga, prirodnih, kulturnih, socialnih osobina turističke destinacije, koje »proizvodi« više međusobno nezavisnih turističkih ponuđača; • Turisti pretražuju turističke destinacije kao cjelinu, između kojih biraju one u kojima integralni turistički proizvod najbolje zadovoljava njihove potrebe za odmorom i doživljajima; • Zbog toga je potrebno povezivanje i saradnja svih pojedinih turističkih ponuđača koji djeluju na određenom prostoru, s ciljem uticaja na ukupan razvoj područja i formiranja integralnih turističkih proizvoda i njihovog plasiranja na globalnom turističkom tržištu; • Park prirode Vrmac je »nova« turistička destinacija i integralni turistički proizvod, kojeg čine pojedini ponuđači turističkih proizvoda i usluga koje koriste turisti. Integralni turistični proizvod čini niz ponudbenika usluga (sobe za turiste, kulinarstvo, lokalni proizvođaći, poljoprivrednici, maslinari, itd. i vrsta javnih usluga koje su bitne za razvoj i funkcioniranje destinacije: informacioni servis, putevi, pješačke staze, biciklistićke staze, snabdijevanje pitkom vodom, uklanjanje tpada,itd.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 75

Pored svega onoga što rezultira ljudskim djelatnostima, integralni turistički proizvod je i sve ono što turista može da doživi u destinaciji: prirodne, kulturne, socijalne osobine i vrijednosti. Zato je od velike važnosti, da se u budućnosti (2. faza projekta Park prirode Vrmac), razmisli i o konceptu menadžmenta turističke destinacije Park prirode Vrmac. Na taj način postigli bi u početku postavljeni cilj šire društvene koristi održivog razvoja i zaštite prirode. Prepoznati različiti tipovi kulturnog pejzaža Vrmca pružaju mogućnosti i veliki su potencijal za korišćenje, odnosno ponovno korišćenje i rehabilitaciju nekadašnjeg fortifikacijskog, sakralnog, ljetnikovačkog i agrikulturnog pejzaža. Kulturni pejzaž na taj način ujedno postaje sredstvo identifikacije i privlačenja za stanovništvo, ali i za posjetioce. Ekonomska valorizacija pejzažnih resursa kroz turističku privredu danas je opravdana i poželjna. Kulturno raznolik i ekološki očuvan prostor Vrmca strateški je resurs turizma, na temelju kojeg se danas mogu razvijati ne samo Opštine Kotor i Tivat, već i širi prostor mikroregije. Stoga, na današnjem ekološki i kulturno izrazito osviješćenom turističkom tržištu kulturni pejzaž Vrmca ima niz komparativnih prednosti. Moguće je stvoriti niz ekonomski atraktivnih programa zasnovanih na neiskorišćenim resursima Vrmca, koji će povezati poljoprivrednu

eko-proizvodnju, napuštene kuće u gornjim selima, znanja, tradicije i vještine stanovnika. Na primjer, moguće je uspostaviti stratigrafsku, istorijsku i prirodnu šetnicu Vrmca koja će povezati i pokazati različite istorijske slojeve kulturnog pejzaža i prirodnih atrakcija. To mogu biti, na primjer: • Pejzaž tumula i gradina - pejzažno područje Popove glave • Istorijski ruralni pjezaži - predio Pasiglava, Gornjih Bogdašida, Gornje Lastve, Vedebrda i Gornjeg Stoliva • Fortifikacioni pejzaž austrijskih utvrđenja i ostalih vojnih objekata- gorski šumski predio Vrmca • Ljetnikovački i urbani pejzaži Prčanja i Donjeg Stoliva • Agrikulturni maslinarski pejzaž Đurđevog brda, Lastve, Bogdašića... • Sakralni pejzaž Sv. Vida, Sv. Ilije, Sv. Petra i ostalih... • Prirodni, krečnjački pejzaž Vrmca, atraktivnih geoloških formi i bioraznolikosti, i niz ostalih. Osim navedenih primjera, aktivnim uključivanjem stanovnika i ostalih zainteresovanih strana moguće je otvoriti i niz drugih tema. / iz Studije kulturnog pejzaža, str. 128-129) U turizmu, kultura je od velike važnosti! Potrebno je naglasiti da turisti putuju u druge destinacije jer žele više da saznaju o kultu-

ri i istoriji neke destinacije. Za većinu putnika, cilj je istraživanje različitih životnih sredina i stilova života. Kultura je tako naglašena kao značajan produkat društva koje djeli svoje vrijednosti, znanje, norme i materijalno dobro. Svaki pojedinac, koji je aktivni učesnik društva, dijeli svoju kulturu. Tako je kulutra veoma značajan resurs, koji je ukomponovan u turizam. (Robert E.Pfister, u Tourism and development in Mountain region, Mountain Culture as a tourism Resource: Aboriginal Views on the Privileges of Storytelling, str.115). Kultura može biti materializirana kroz spomenike, obilježja, baštinu, ali i ispoljena nematerijalno, kroz niz tradicionalnih manifestacija, nošnje, pjesma i obićaja. Značaj govorne riječi podupire fenomen »pričanja priča /storytelling«! Uključivanje priča u proizvodekulturnog turizma je najefektivniji način da se poboljša znanje i razumijevanje posjetilaca turističke destinacije i njene nematerijalne kulture. Ako uzmemo u obzir slogan »Park prirode Vrmac – Oaza očuvane prirode« i kao vodeći »brend« Park prirode Vrmac, šematički bi integralni turistički proizvod Vrmca izgledao ovako (slika 9.) Na slici simboli prikazuju glavne atribute integralnog turističkog produkta Vrmca, pod kojima se krije niz sastavnih djelova, koji čine cjelinu ponude Parka prirode Vrmac.

76 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

5.5. Primjer – Pilot projekat Revitalizacija sela Gornja Lastva

Slika 9: Integralni turstički proizvod Vrmca (Izvor: Autori)

U središtu je »brend« Park prirode Vrmac, kojeg simboliše slogan:“Vrmac-Oaza očuvane prirode“. Polazeći od ljudskih resursa, simbol »Vrmačko ljeto« simbolizuje bogatu nematerijalnu kulturnu baštinu Vrmca, manifestacije, kulturne događaje, radionice, tradiciju pod ukupnim imenom Vrmačko ljeto. Znak »Vrmačke kuće« simbolizuje svu arhitektonsku i kulturnu graditeljsku baštinu, sela, kuće na Vrmcu, zidove, građevine, sakralne i druge objekte i uključuje ih u turističku ponudu (kao objekti eksponati i kao objekti u funkciji turizma/ ugostiteljski i turistički objekti).

Znak »Vrmačke priče« simbolizuje turističku ponudu Vrmca i sve što se pod tim podrazumijeva/ „wellness“ destinacija sa ljekovitim biljem, foto-lov, Put AU baštine, pješačke, biciklističke staze, vidikovci, itd. Znak »Vrmačka korpa« simbolizuje tradicionalne proizvode Vrmca: voće, povrće, lokalni proizvodi, pod krovnim brendom »Vrmac-Oaza očuvane prirode», koji se prodaju turistima i građanima. Znak »Vrmački kesten i maslina« simboliše dva glavna proizvoda, koja imaju najviše potencijala u proizvođačkom i marketinškom smislu (ali i drugi potencialno zanimljivi proizvodi Vrmca).

Gornja Lastva je dio opštine Tivat i nalazi se na 300 m nadmorske visine na poluostrvu Vrmac, u srcu Bokokotorskog zaliva i na tri kilometra od obale. Selo je na početku XX vjeka imalo oko stotinu kuća sa preko hiljadu stanovnika, sedam mlinova za ulje, jedan mlin za brašno, dvadeset četiri bunara, pet rezervoara, dvanaest gumana gdje se stanovništvo skupljalo i razgovaralo o žetvi ili drugim mjesnim pitanjima, gdje su se sastajala kulturna udruženja i predstavnici drugih zanimanja. Socijalistički period poslije 2. Svjetskog rata je dao prednost industrijalizaciji, gradu i novim kulturnim izražajima. Pojam sela više nije imao istu vrijednost. Zbog masovnog turizma i brzog rasta turističkih kompleksa, ljudi su napuštali selo. Na propast Gornje Lastve je snažno uticao razvoj Arsenala u Tivtu, u to vreme vojne ustanove, koja je bila značajan izvor radnih mjesta. Ljudi su naseljivali primorje, grad se razvijao na štetu sela, koja su napuštena propadala. I Gornja Lastva je doživela sudbinu napuštenih sela, koja su potisnule privreda i ideologija. Svjesno opasnosti od brzog pogoršanja situacije, stanovništvo Gornje Lastve se povezuje i organizuje u okviru udruženja NAPREDAK kako bi odnose među ljudima učinili dugotrajnim, održavali građevine i mjesne objekte, brinuli o imanjima

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 77

i, ukoliko je to moguće, nastavili sa aktivnostima koje su vezane za obrađivanje zemlje. Ali to nije lako, jer su kuće i sela živa samo ako u njima neko stanuje. Posjete vikendom ne daju dobre rezultate i selo je još uvijek napušteno. Udruženje Napredak je 1988. godine, uz aktivno učešće stanovnika, pokušalo da nađe rješenje za revitalizaciju sela, koje ne utiče negativno na vrijednosti sela, a pri tome je izvodljivo. Gorna Lastva je u periodu 20042007. ugostila značajnu razvojnu međunarodnu radionicu uz pomoč Centinjskog bijenala i Škole za arhitekturu Paris-Val de Siene. Studenti su stanovali u Gornjoj Lastvi i na terenu razvijali projekat koji je postao dio društvene, ekonomske i kulturne stvarnosti. Neprestana saradnja sa stanovnicima tokom tri godine i stalno prilagođivanje predloga konkretnim uslovima svjedoče o ispravnosti nastave »na terenu«. Udruženje Napredak je u vezi sa tim ističe sljedeće kao bitno: »Okrenuli smo se ka principu obnove sela kao pojmu koji u sebi objedinjuje kulturu, ekonomsku osnovu i fizičku rekonstrukciju. Tražili smo osnove za povratak ne na staro, jer je staro u međuvremenu postalo manje vrijedno što se tiče životnog standarda. Bili smo u potrazi povratku selu kao načinu života jednake vrijednosti, ako ne i sa više prednosti. Zaključili smo i predložili da bi se razlog i prilika mogli naći u eko-tu17

rizmu i kulturnom turizmu. Selo se može obnoviti na principu održivog razvoja čiji se model gotovo savršeno nazire u proučavanju prošlosti.« (Gornja Lastva između sjećanja i sadašnjosti, radionice 2003-2007, str. 10) Brz razvoj masovnog turizma u priobalnim mjestima jasno je pokazao štetni i destruktivni uticaj takve vrste turizma na životnu sredinu. Zato se treba ograničiti na lokalne aktivnosti koje lokalno stanovništvo može da podrži, a urbanizacija mora da bude bliska čovjeku i mora uključiti lokalno stanovništvo, uz aktivnosti vezane za projekat revitalizacije sela. Vezano na prošla izlaganja, projekt »EKO-SELA – Gornja Lastva« mogao bi biti pilot projekat od kojeg bi počeo održivi razvoj Parka prirode Vrmac. Projektu doprinosi činjenica da su u prošlosti već postojale brojne razvojne iniciajtive stanovnika i stručnjaka za revitalizaciju, da su bile organizovane međunarodne radionice na tu temu, da je bio organizovan širok participativni proces, koji je ukazao na brojne mogućnosti, ali i prijetnje razvoja. Park prirode Vrmac, kao izuzetna vrijednost, biće očuvan i u funkciji, ako bude imao stanovnike i svoje »čuvare« baštine i pokretača razvoja. U obnovljene kuće i okućnice bi se vratio život, možda bi neke od mladih porodica, koje prepoznaju

Guide to Cost Benefit Analysis of Investment Projects, EU Regional Polycy, 2008

prednost seosokog života za zdravlje i razvoj svoje djece, postale svjesne da, sa druge strane, moraju poštovati pravila koja važe za djelatnosti u parku. Pitanje je, kako to postići? I što je uvijek najbitnije pitanje, pored nosilaca i izvođaća, gdje da se nađe novac za sve te poduhvate? 1. Pilot projekat „Eko-selo Gornja Lastva“ je krovni projekat za niz podprojekata, koji se mogu nadovezati. Takva struktura bitna je zbog logike projektnog finansiranja, jer se krovni projekat može podijeliti u pojedinačne, ali međusobno povezane djelove, koji zajedno ili sami za sebe (ali još uvek u okviru ciljeva krovnog projekta) imaju više mogućnosti za dobijanje bespovratnih i drugih sredstava. 2. Zbog pravila koja važe za pozive Evropskih strukturnih fondova, kohezionog fonda (za države pristupnice i one koje su u fazi približavanja EU), IPA,mediteranske zajednice, prekogranične saradnje, itd. u prvoj fazi, kad je upitanju osnovna infrastruktura, vodeći partner i prijavljivač projekta je upravljač Parka priorode Vrmac, »koncesionar«, Park prirode Vrmac, d.o.o., za kojeg smo u predhodnim izlaganjima pokazali organizacionu strukturu i mogućnosti djelovanja. To je bitno, jer infrastruktura (putevi, vodotokovi, vodotokovi, cistijerne za vodu, otpadne vode,

78 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

upravljanje otpadom, požarna sigurnost, informativni sistem, itd.) nijesu projekti koji bi imali pozitivan finansijski doprinos, (stopa finansijske prijemčivosti i neto sadašnja vrijednost projekta je negativna), ali imaju pozitivan ekonomski doprinos17. Finansijska konstrukcija projekta ukazuje na finansijski nedostatak, koji treba da finansira EU fond (ili drugi finansijer). Na primjer, u Sloveniji, za infrastrukturu, 85% je bespovratnog finansiranja, 10% daje država iz budžeta, a 5% daje onaj koji prijavljuje projekat. U slučaju kad je aplikant neprofitna organizacija, čiji su vlasnici lokalne zajednice (opštine), one daju 5% iz svog budžeta18. U prvoj fazi približavanja EU i izgradnji upravnog sistema i zakonodavnog okvira, finansiraju se javni projekti – to znači da se gradi temeljna infrastruktura na kojoj će se kasnije izvoditi djelatnosti i investicije koje će donositi prihode (bilo javnim bilo privatnim investitorama). Ovakva struktura i logika finasiranja ima cilj da se prvo finansira najosnovnija infrastruktura (u nekim mjerama finansira se i priprema dokumentacije, rad projektnih timova, prekogranična saradnja, sticanje vještina upravljanja projekima, itd.), da bi se u drugoj fazi mogli izvoditi projekti i finansirati investicije koje će imati i finansijski uticaj (prihode). 18

Park prirode Vrmac Prčanj

Bokokotorski zaliv Muo

Stoliv / Gornji Stoliv

Turisti

EKO-SELO GORNJA LASTVA Park prirode Vrmac d.o.o. Produkti

Tvrđava

Kotor

Bogdašići/ Kavač

Tivat

Slika 10: Uticaj pilot projekta Eko-sela Gornja Lastva na revitalizaciju i potporne aktivnosti u Parku prirode Vrmac (Izvor: autor)

Na primjeru EKO-sela Gornja Lastva prikazujemo šemu projektnih aktivnosti. Iz tabele se jasno vidi da je pokretač razvoja EKO-sela Gornja Lastva Park prirode d.o.o. – upravljač parka, koji brine za projekte na cijeloj teritoriji parka. Imajući u vidu sve što je već bilo realizovano u Gornji Lastvi (radionice, valorizacija baštine, pejzaži), Gornja Lastva ima najveći potencial, da se u nju, uz pomoć projekata, vrati život. Najbitniji pri tome je ljudski potencijal: motivacija i energija, koja se sakupila oko društva Napredak Gornja Lastva i koja bi imala dovoljno snage da pokrene trend razvoja i u drugim napuštenim selima na Vrmcu. Najteži zadatak će biti

da se podstakne interes ljudi (vlasnika kuća) da se pridruže obnovi sela, da skupe hrabrost i da se vrate u selo (mlađa generacija) i započnu djelatnosti u harmoniji sa prirodom i baštinom, ali na moderniji način. Zato je odluka da se Park prirode Vrmac počne uređivati i upravljati iz Gornje Lastve uz revitalizaciju EKO-SELA, logična i dosta realna. Zbog tih činjenica projekat Eko-sela Gornja Lastva je pilot projekat, koji će pokazati šta sve treba uraditi, kako pristupiti i gdje su opasnosti revitalizacije područja Parka prirode Vrmac. Na iskustvima implementacije projekta u Gornjoj Lastvi mogli bi se raditi i svi projekti u drugim selima i cjelom području Vrmca.

od praktičnog primjera Parka prirode Goričko vidjeli smo da je samo takva struktura finansiranja održiva, da se mogu sprovoditi K projekti u parku, jer drugih finansijskih izvora nema.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 79

Tabela 10: Projekt »Revitalizacija EKO-sela Gornja Lastva«, prioriteti i aktivnosti

Projekat 3.2.4./ EKO-SELO GORNJA LASTVA Podprojekti

I/ Obnova sela

1. INFRASTRUKTURA

Naziv

Opis

Vodeći19 partner/ partneri

IDP

Idejni projekat rekonstrukcije sela, studija izvodljivosti; kroz studiju varijanti i strategija obnove izabrati najpovoljniju i najrealniju varijantu za obradu u investicionoj dokumentaciji /na nivou cjelovitog projekta EKO-selo Gornja Lastva; izdvojiti JAVNI dio i PRIVATNI dio investicija (privatni dio se detaljnije obradi uz pripremu konkretne projektne dokumentacije/ vlasnici)

P1, P2.1

1.1. Putevi

1. Putevi kojima se češće prilazi i imaju javni status; • pješačka staza • staza za obilazak voćnjaka • staza za obilazak stambenih objekata 2. Putevi između sela na vrhu Vrmca / »Vrmac pješački raj«

Park prirode Vrmac d.o.o. (dalje P1) Partneri (P2) Opštine Tivat (P2.1) Kotor (P2.2) Turistička zajednica (T2)

1.2. Komunalna oprema i otpad

Sistem za čiščenje otpadnih voda (biljni prečišćivač) i nova upotreba u poljoprivredi; uklanjanje i reciklaža svih otpada (»Zero Waste management«); upotreba kišnice u domaćinstvima, za gajenje cvjeća, biljki i povrća

P1, P 2.1 Komunalno preduzeće

Prioritet

Komentar

Program za zaštitu životne sredine u Parkovima prirode/ naći vezu sa strateškim ciljevima programa; budžet države, budžet opštine Tivat, Fondacija Petrović Njegoš,...

120

Uređivanje, čiščenje i rekonstrukcija puteva se radi istovremeno/ ili nakon izgradnje komunalne infrastrukture / projekti od 1.1. – do 1.4.

Finasciranje izgradnje osnovne komunalne infrastrukture u Parku prirode moglo bi se vršiti kroz IPA mjere, prekograničnu saradnje, mjere koje važe posebno za zaštitu životne sredine

» Vodeći partner« znači onaj koji pripremi projektnu ideju, uz pomoć stručnjaka koordinira pripremu projektne dokumentacije, prijavljuje projekat (na konkurs ili direktno), vodi postupke za izbor izvođača aktivnosti, koordinira i vodi projekat, sklapa ugovor o finansiranju, priprema izvještaje i dokumentaciju u vezi projekta 20 Prioriteti: 1 - najviši, radi se o osnovni infrastrukturi, 2 - nakon izgradnje puteva i prilaza, 3- zajedno sa rekonstrukcijom kuća, 4turistička infrastruktura, 5 - uticaj na organizaciju djelatnosti i kvalitet života u selu 19

80 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

1.3. Voda

Izgradnja rezervoara za vodu od 100 m3 / sistem snabdijevanja i sistem prečišćavanja

P1, P2.1. Upravljač vodovoda

1.4. Struja

Na bazi održivih izvora (sunčani kolektori, fotovoltaika, mreža snabdijevanja – uključiti u svaki projekat rekonstrukcije javnih puteva

P1, P2.1. energetika

1.5. Informacije

2.TURIZAM

3 STANOVI

Informacioni sistem usmjerivačkih tabli, tabli sa informacijama (vidikovci, kulturna baština, istorija)

1.6.KUĆA UDRUŽENJA NAPREDAK Gornja Lastva / centralni objekat u Parku prirode Prostori TIC/uprave parka

Centralni objekat za javnu upotrebu / prostori Uprave/ Turističko informativni centar (TIC) i prostori za radionice, seminare, druženje – u centru sela. Urede se dva prostora za kancelariju i informativnu tačku, na spratu je moguće srediti sobe za spavanje sa sanitarijama. Ugostiteljska ponuda je lokalni doručak i lokalni proizvodi.

2.1.INFO CENTAR

TIC, »Kuća parka prirode Vrmac«, ugostiteljstvo

3.1. OBNOVA KUČA I IMANJA

Obnova kuća i imanja za stanovanje i poljoprivredu (stočarstvo)

P1, (T2)

Uz saradnju upravljača komunalnih sistema i stručnjaka

Projekat se djeli na više faza: 1.Informacije o Parku 2.Informacije o istoriji, kulturn, baštini 3.Informacije o vidikovcima i usmjerivačke table 4. Usmjerivački sistem u selu

P1, P2.1., T2

3 4 5

Centralni objekat je već u javnoj funkciji i koristi se za izložbe, manifestacije, seminare, koncerte, itd. Potrebno mu je dati novu ulogu i vrijednost kao centralne uprave parka i sve pomoćne djelatnosti za park. To je INFO tačka, ulazna tačka u park i početak tura po parku

P1, P 2.1. T2

345

Centralni objekat u praku

U skladu sa interesom vlasnika, mogućnostima finansiranja - bespovratna sredstva, povoljni krediti

P1, V2

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 81

4.POLJOPRIVREDA

4.1. Obnova maslinjaka

4.2. Obnova vočjaka i vrtova

4.3. Zadruga

Maslinarska zadruga sa vlasnicima maslinjaka i maslina, mlin, postrojenje za preradu maslina i proizvoda od maslina (ulje, kozmetika,..)

Zaduga, vlasnici, prerada voća i povrća za turizam i prodaju

Osnivanje zadruge, koja bi udružila poljoprivrednike i proizvođaće da sarađuju u proizvodnji i preradi poljoprivrednih proizvoda

P1, Malsinarska zadruga (Z),vlasnici (V2)

P1, Z, V2

P1, V2

Maslinarsko društvo planira da se transformiše u zadrugu. Trenutno se maslinari okupljaju u Maslinarskom društvu Boka (MDB). Jedan mlin s nalazi u Kavču. Uslovi za razvoj maslinarstva su tamo gdje su stalni stanovnici – u blizini naselja, a najviše se očekuje od Gornje Lastve.

Masline treba kombinovati sa ljekovitim biljem, voćem i stočarstvom. Zadruga, dvije kuće domaće zanatske proizvodnje, kuća domaće hrane, kuća masline, održavanje prostora za obrađivanje (maslinajci, voćnjaci,..)

Ciljevi: valorizacija baštine kroz prikaz nekadašnjih tehnika; predstavljanje domaćeg načina cijeđenja maslina i šipka posjetiocima i turistima (tradicija); privući turiste, koji prolaze kroz Tivat i upoznati ih sa tradicionalnim proizvodima Gornje Lastve.

82 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

4.4. Stočarstvo i stare vrste/ magarci

5.PROMOCIJA

Zaduga ili pojedinci, koji bi uzgajali stoku tradicionalnih vrsta (magarci) koji bi bili korisni za prirodu (pašnja) i za turizam (magarci, koze, ovce)

P1, V2

Magarci su tradicionalne životinje, tipične za brdovite predjele Crne Gore. Nezahtjevni su, djeca ih vole i mogli bi ih uključiti u male »porodnične farme«, gdje bi porodice mogle kvalitetno provoditi vreme sa djecom i životinjama

Gornjalastovska korpa – kao »brand« trgovanja eko-proizvoda iz parka – kao veza između sela i grada Tivta; u korpi se nalazi voće i povrće uzgajano tehnikom »povrćarstva u kvadratima » Kvadrati zauzimaju parcele tradicionalno namjenjene uzgajanju povrća. Korpe se svake subote nose na Tivatsku pijacu i svake nedelje se prodaju po standardnoj cijeni.

4.5.BRAND »Park prirode Vrmac«

Marketing plan i u tom sklopu brand PARK PRIRODE VRMAC za sve produkte koji su proizvedeni u Parku prirode i koji imaju porjeklo i određeni kvalitet. Zaštita brenda i trgovanje

5.1. Informativni material

Web stranice, izložbe, radionice, informativni material EKO SELO GORNJA LASTVA i u sklopu informacija parka prirode

Informacioni sistem i putevi informiranja- zajedno sa Promocijskim aktivnostima Parka prirode Vrmac

5.2. Promocija

Promocija EKO-SELA GORNJA LASTVA

P1, T2

Promocija, pijaca, štandovi, sajmovi...

P1, Z, V2 stručnjaci za marketing

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 83

LEGENDA: P1 = Park prirode Vrmac d.o.o. /vodeći partner i upravljač P2 / 2.1., 2.2. – drugi partner u projektu (opštine Tivat i Kotor) - javni projekti T2 = drugi partner je Turistička zajednica V2 = drugi partner su vlasnici imanja, nekretnina/ privatna lica Z = zadruga poljoprivrednika (voće, povrće, masline) PRIORITETI: 1- najviši, radi se o osnovnoj infrastrukturi 2- nakon izgradnje puteva i prilaza 3- zajedno sa rekonstrukcijom kuća 4- turistička infrastruktura 5- uticaj na organizaciju djelatnosti i kvalitet života u selu

5.6. Primjer – Pilot projekat »Priče Vrmca« Poslije propasti Mletačke republike 1797. godine, Austrijanci su okupirali Boku. Prva austrijska okupacija je trajala do 1806. godine. Zatim se, u kratkom periodu, početkom XIX vijeka, smjenjuju vladavina Rusije (1806 – 1807), Francuske (1807 – 1813), kao i privremena nezavisnost Boke - privremena vladavina dviju ujedinjenih pokrajina Crne Gore i Boke Kotorske “Centralna komisija” (1813 – 1814). Austrijska vojska je zaposjela Boku u junu 1814. godine, a Boka je konačno pripala Austriji Bečkim kongresom 1815. godine i ostala u sastavu Austrije duže od jednog vijeka, do završetka Prvog svjetskog rata. Tada Boka učestvuje u ujedinjenju južnoslovenskih naroda u novu državu – Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca. Dolaskom pod vlast Austrije, Boka postaje dio velike carevine, a pored toga i njena pogranična oblast. Početkom XIX vijeka prestaje zlatno doba kotorskog pomorstva i trgovine koje je trajalo od polovine XVII

do kraja XVIII vijeka. S pojavom parobroda i njihovom dominacijom propada flota na jedra, slabi ekonomska moć i društvena uloga plemića i građana Boke. Istovremeno, XIX vijek je vrijeme velikih kontrasta u Boki: u zaliv ulaze prvi parobrodi, počinje ponovno otkrivanje antičkog Risna i Kotora, i dolaze istraživači, arheolozi, putnici. Sela u gornjim zonama Vrmca u ovom periodu dobijaju svoj definitivni izgled, a današnje granice atara utvrđene su katastarskim premjerom iz 1838. godine. Izgradnjom novih kuća, dolazi do formiranja kompaktnijih cjelina, kao što su Gornja Lastva i Gornji Stoliv. Reprezentativna pročelja i visoki zvonici naglašavaju položaj naselja. Tokom dugogodišnje vladavine, za Austriju je najvažniji zadatak bio da obezbijedi Bokokotorski zaliv kao strateški položaj, a cjelokupna teritorija Boke Kotorske predstavljala je jedinstvenu tvrđavu - tvrđavu Boka Kotorska. Osamdesetih godina XIX vijeka ratna luka je premještena iz Kotorskog u Tivatski zaliv. Tivat tako postaje austrougarsko vojno-pomor-

sko uporište i dobija arsenal, što će snažno uticati na transformaciju i budući razvoj ovog naselja, ali i područja Vrmca u cjelini. Austrijanci su izgradili fortifikacioni prsten od šest zaprečnih utvrđenja polukružno raspoređenih oko Arsenala, sa zadatkom da štite Tivatski zaliv i Arsenal. Podignuta je i jaka grupa utvrđenja na liniji Vrmac – Trojica – Goražda. U okviru radova na utvrđivanju, na Vrmcu su izgrađeni i putevi – serpentine. Godine 1860. sagrađen je serpentinski put koji je spajao tvrđavu Vrmac sa Kotorom. Makadamski putevi od Trojice do Vrmca, i od Vrmca do Gornje Lastve sagrađeni su poslije 1882. godine, u vrijeme najintenzivnije gradnje puteva. Putevi su građeni za vojne potrebe. Period austrijske vladavine Bokom završava se Prvim svjetskim ratom. Prvi svjetski rat, osim opštih teškoća, bio je posebno težak period za stanovnike gornjih sela na Vrmcu, Bogdašića, Mrčevca i Kavča, pošto su se ova sela našla u pojasu između austrijskih utvrđenja i odbrambenih punktova. Od 1914. do 1916. godine svi stanovnici Bogdašića, Mrčevca i Kavča, bili su iznenada deportovani u Zadar. Manji

84 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

broj je bio preseljen u Lepetane, odnosno Velebrdo. Po povratku, u ovim sada opustjelim selima je nastupila velika bijeda i glad. /Iz Studije kulturnog pejzaža/ Vrmac će biti zaštićeno područje Park prirode zbog izuzetno vrijedne kulturne baštine, pejzaža i istorije, koje treba sačuvati za buduće generacije. Jedna od atraktivnih novih turističkih aktivnosti, mogla bi biti »Put austrougarske baštine« čiji bi središnji dio bila tvrđava. Oko nje bi se mogla napraviti istorijska priča, koja bi vodila posjetioce od jednog do drugog objekta iz tog razdoblja, pored sakralnih objekata i drugih vrijednih vidikovaca i pejzaža. Svaki od tih objekata bio bi obilježen informacijom i činio bi svoj dio priče. Posjeta bi bila sa vodičem i plaćala bi se participacija. Početak puta je na tvrđavi, do nje se stiže organizovanim prevozom, ne autima. Kraj puta je u Gornjoj Lastvi sa ugostiteljskom ponudom i prevozom natrag prema Tivtu. Smjernice za razvoj priča u turističke proizvode. Za svaku priču u turizmu je potrebno napraviti razvojni plan – kakva je to priča, koji je nivo proizvoda i kako od priče napraviti turistički proizvod? Kada smo našli pravu priču, lokaciju, aktere i ciljnu grupu, projekat »Priče Vrmca« može da se podjeli na podprojekte, koji će sastaviti cjelovitu priču Parka prirode Vrmac, u kojem imamo »Put AU baštine«, »Iz Vrmca=najbolje!«,

priča o bogastvu voća, povrća, ljekovitog bilja, domaćim proizvodima, kulinarstvu, itd. U kontekstu ovog projekta moguće je razvijati niz manjih, ali značajnih projekata, koji se finansiraju iz različitih Izvora, a generalni cilj projekta je isti: približiti Park prirode Vrmac turistima i ciljnim grupama, promocija i plasiranje proizvoda Vrmca u regiji. Jasno je da je za implementaciju ovakvog (ili drugih) projekata potrebno da budu ispunjeni uslovi kao što su: jasno vlasništvo zemlje, infrastruktura, itd.; temeljni uslov za priču »Put austrougarske baštine« je pogotovo javno vlasništvo Tvrđave i mogućnost da se Tvrđava da na korišćenje organizaciji/ koncesionaru Park prirode Vrmac d.o.o. ili da upravljač Tvrđave uđe u projekat kao partner. Prvi korak do cilja, da se sprovede projekat »Priče« i uz njega »Put AU baštine« je da već postoji društvo koje se bavi očuvanjem austrougarske baštine na Vrmcu (sređivanje puteva), koje je djelimično već uključeno u turističku ponudu. Nosilac projekta: Upravljač parka: Park prirode Vrmac d.o.o, (priprema dokumenatacije i koordinacija projekta) Partneri: Turističke zajednice Tivta i Kotora, Opštine Tivat i Kotor Izvođači: Stručnjaci za marketing u turizmu, za istoriju i kulturnu baštinu Implementacija: Firma za izgradnju (uređivanje puteva, čišćenje, posebni građevinski zahvati); firma

za grafički dizajn za interpretacijske table, brošure, veb stranice, usmjerivački sistem, maskota, suveniri, vodič po putevima, itd. Finansiranje: Iz više djelova i projekata (više logičkih i zaokruženih dijelova), koji mogu da se kandiduju za razne fondove: priprema i realizacija projekta »priče Vrmca« u kojem se finansira dokumentacija, izvođenje i implementacija, itd.

5.7. Logički okvir pripreme projektnih predloga U paksi možemo naći mnoštvo projekata koji su imali u osnovi dobre ideje, ali su bili slabo vođeni, ili je bilo previše projekata, koji su bili nesistematično izvođeni i nikad privedeni kraju, ili nijesu dali planirane rezultate. Jedan od najvažnijih zadataka inicijatora projekta je da ozbiljno razmisli o adekvatnosti projektnog prijedloga. Svaki projektni prijedlog treba razmotriti u vidu koristi i uloženih sredstava, uočiti socijalno-ekonomske koristi projekta za društvo (javni) i finansijske koristi u vidu profitabilnosti projekta (privatne investicije). U fazi projektne ideje prave se analize i obrađuju se različite varijante, koje se prikazuju i analiziraju u tzv. Feasibility Study (Studiji izvodljivosti). To nije glavni zadatak projektnog menadžmenta, ali je u praksi uglavnom projektni menadžer uključen i u fazu planiranja projekta.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 85

Tabela 11: Smjernice za razvoj priča u turističke proizvode

Fizičko prisustvo Nije neophodno da priča ima sve elemente koji su prikazani u tabeli, ali bi bilo poželjno da sjedinjuje bar dva kriterijuma (nešto vidjeti i probati, okušati i kupiti, itd.) Stalno prisustvo priče

Šta se vidi?

Priča je turistički proizvod, kada postoji. Znači da se ne događa jedanput godišnje tokom nekog događaja; uvjek je prisutna kada turista obilazi destinaciju. Više slijedi u budućim izlaganjima. Mada su bitne i priče koje imaju veliku vrijednost u nekim tematskim danima (više dana), jer tada možemo komunicirati i prodavati proizvod. Priča mora da bude materijalizirana; na osnovi priče moraju da postoje neki fizički artefakti (prirodni, kulturni ili umjetnički), koje turista može vidjeti (kip, izložbe, muzeji, interpretacijske table, centar sa interaktivnim izložbama i prezentacijama, itd.). Preporučjivo je da ima središnja, osnovna ponuda/ elemenat/atrakcija na koju možemo nadovezati ostale ponude. To je još bitnije kada imamo jedinstvenu priču: razmislimo o proizvodima (nove atrakcije na kojima se ti proizvodi temelje), u kojima smo jedini i prvi! / u državi, Europi, svijetu / Komentar: brdo Vrmac, Park prirode Vrmac21 između Tivta i Kotora (zaštićene svjetske baštine UNESCO-a) je takva priča – bogata istorija, kulturni i istorijski spomenici (sakralni objekti) i objekti iz vremena Austrougarske; to je jedinstvena priča koja ne postoji nigde u Europi

Što se može doživjeti?

Priča mora da bude pretvorena u turistički proizvod – doživljaj. Nešto se može doživljeti, posjetiti, raditi.... /radionice, ture po putevima priče (koje daju priči život!) razni prikazi djelatnosti (maslinarstvo, prerada ljekovitih biljki, prerada voća, sira, stari zanati – tradicionalna gradnja, itd.). Na primer: kesten, kestenjada, kesten kao zaštitni znak Gornjeg Stoliva/Vrmca, iz čega mogu nastati proizvodi kao suveniri, kulinarstvo, radionice proizvoda i jela od estena, zdravlje...simpatična maskota! Kada: u jesen, van glavne sezone!

Šta se može probati i mirisati?

Priča ima podršku u kulinarstvu – to je jedan od bitnih djelova proizvoda – kulinarska ponuda, koje podržava priču (na jednoj lokaciji ili u destinaciji).

Šta se može čuti?

Priča uključuje zvučne elemente (umjetničke ili prirodne): u muzejima, u prirodi...

Šta se može naučiti?

Priča ima didaktički značaj – da obrazuje, uči, motiviše; Razvoj kvalitenih obrazovno-iskustvenih radionica (seminari kuvanja, permakulture, središnji centar koji razvija neki poseban tip ponude; razvoj i distribucija stručnih članaka (blogerstvo, newsletter-i, itd.)

Virtuelno prisustvo priče i proizvoda

Veoma je bitno (još više u početnim fazama), da je priča materijalizovana u vitruelnom svijetu (opisi, vizuelna podrška, multimedija, aplikacije,..) U početnoj fazi virtuelna materijalizacija može da bude substitut pravog, realnog fizičkog prisustva... ali ne dugoročno.

kontekstu Studije ekonomske valorizacije Vrmca, priča može biti Park Prirode Vrmac, Eko-selo Gornja Lastva ili turistički proizvod U »Put austrougarske baštine«, itd.

86 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Priča se pretvori u turistički proizvod, koji možemo kupiti u obliku paketa/ doživljaja

Da li je priča već turistički proizvod koji ima svoju suštinu i cijenu? Zapakujemo priču u proizvod tako da imamo turistički paket. Iz priče proizađu proizvodi/suveniri koji se mogu kupiti. Za pričom moraju sljediti suveniri (artikli, proizvodi) koji se mogu kupiti. Koncept izradnje suvenira koji se može kupiti samo u Parku prirode Vrmac može da bude i poslovna šansa za nekoga ko bi se s time bavio.

Povezivanje sa drugim temama

Priču možemo povezati sa drugim temama – tu je mnogo prostora za kreativnost i inovativnost (kultura, sport, moda,...). Identifikovati potencijalne partnere, koji nijesu iz oblasti turizma, ali se njihova djelatnost, proizvod, povezuje sa našom pričom,... industrijska baština, zanati, itd.

Razvoj proizvoda

Na jednoj strani vrednujemo priče iz ugla postojećih proizvoda - kad priča već postoji; na drugoj strani, vrednujemo proizvode iz ugla priče: kakav uvod u priču daje proizvod turisti (kakv lik, kakvo mjesto?)

Cjelina doživljaja priče u vezi s proizvodom

Dizajniranje produkta, imenovanje, komuniciranje, itd.

Ciljna grupa Koga nagovara priča-proizvod

Potreban je jasan odgovor, ko je primalac priče i proizvoda? Od toga zavisi čitav put razvoja ponude! Priča treba da bude suštinska – ponovljiva, cjelovita – konstantna! Može da ima nadgradnju, produžetke – i u produktnom smislu/ sama priča može biti prilagođena različitim ciljnim grupama (djeca, porodice, stručnjaci, mladi, itd.)

Verbalna i vizuelna podrška priče i proizvoda Vizuelna građa kao podrška priči

Potrebno je razviti kvalitetnu foto-banku (bazu fotografija, koja u pravoj mjeri komunicira i podržava priču). Priprema video spota, infografika, itd. i kada se priča povezuje sa logotipom, treba definisati i sveobuhvatni grafički dizajn.

Oznaka lokacije priče

Kada se radi o proizvodu koji je izuzetno povezan sa prostorom – pitamo se kako je priča povezana sa prostorom, usmjerivački sistem, tačke, imena puteva, interpretacijske table, itd.

Maskota

Priča se brže materijalizuje u proizvod pomoću maskote, ali treba biti veoma pažljiv, da se ne prevaziđe dobra mjera ukusa! Priča (o maskoti) treba da je zapisana i definisana u brošurama.

Internet stranice i brošure

Priča mora biti zapisana – na veb stranicama i u brošurama.

Vodiči Ko interpretira priču?

Lakše će priča da bude produkt, ako imamo uspostavljen sistem vođenja odnosno tura – sa usposobljenim vodičima i pričalicama. Ako su vodiči kostumirani, treba da vodimo brigu o pravoj mjeri.

Izvor: Zgodbe v slovenskem turizmu/ Agencija Spirit.Alohas,2013, str. 291-293

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 87

PROJEKTNA IDEJA Problem/mogućnosti Predlog rješenja

Odluka o zasnivanju

Poslovna studija Koristi/poslovni rizici

Nacrt projekta

Isplati se? Idemo dalje?

ALTERNATIVNA RJEŠENJA OBIM PROJEKTA STUDIJA IZVODLJIVOSTI

Odluka o pripremi

Korisni poslovi

OKVIRNI TROŠKOVI PROJEKTA MOGUĆNOST REALIZACIJE

INVESTICIONI PROGRAM Priprema tendera

Tehnički zahvati TENDER I POSTUPCI IZBORA

Slika 11. Grafički prikaz logičkog okvira projekta Proces i sadržaj planiranja projekta; Izvor: A.Stare: Projektni management, teorija in praksa, 2011, str. 90

88 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

Za naš primjer planiranja i implementacije projekta u Parku prirode Vrmac znači da je glavni inicijator svih projekata koncesionar Park prirode Vrmac d.o.o., sa svojim stručnjacima. U pripremu projektnih predloga i pripremu dokumentacije se uključuju spoljni saradnici, zavisno od vrste projekta (projektanti, urbanisti, konsultanti za finansije i prijavu EU projekta, eksperti za maslinarstvo, poljoprivredu, zanate, itd.). Treba naglasiti da se firme koje pripremaju dokumentaciju ne smiju prijaviti za izvođenje istog projekta!

5.8 Finansiranje U prethodnim izlaganjima smo naglasili da je od izuzetne važnosti da je upravljač i nosilac projekta u Parku prirode Vrmac, neprofitna organizacija. U prvoj fazi će biti finansirani i sprovedeni projekti iz 1. prioriteta – oni koji nemaju finansijskih dobiti, ali imaju bitne socijalno-ekonomske uticaje na društvo kao cjelinu i životnu sredinu. Takvi (infrastrukturni projekti) finansiraju se najviše iz budžeta opština i fondova, koji podističu razvojne projekte za zaštitu životne sredine, parkova prirode i regionalnih parkova, zaštitu kulturne baštine, itd. Preduzetnički projekti obnove kuća (u svrhu turizma, poljoprivrede i dopuskih djelatnosti), iz strukturnih fondova EU finansiraju se u drugoj

fazi, kada je država već članica EU. Za pripremu i izvođenje projekata, bilo javnih ili privatnih, važe pravila i mjere koji se moraju striktno poštovati, u suprotnom se sredstva vraćaju uz kamate! Za projekte javnog značaja treba imati u vidu: • Da je od velike važnosti veza između projektnih ciljeva i ciljeva Operativnih programa, strategije razvoja države i regije, strategije razvoja turizma, nacionalnih strateških dokumenata; • Da je potrebno veoma dobro obraditi varijante i pojasniti izabranu varijantu • Da je neophono tačno izračunati troškove i koristi (CBA troškova i koristi22) projekta; finansijske mjere (prihodi/troškovi/ pozitivna-negativna neto sadašnja vrijednost investicije) i ekonomske mjere /socijalno-ekonomska neto sadašnja vrijednost investicije, koja mora biti pozitivna • Da se utvrdi nedostatak finansijskih sredstava i stopa finansiranja (koja je za javne-neprofitne projekte 85%, u nekim slučajevima čak i više) • Da je potrebno precizirati vremenski plan izvođenja projekta, tačno odrediti rokove, troškove i resurse projekta;

• Da je potrebno dobro analizirati rizike projekta i predvidjeti mjere za otklanjanje rizika • Da projekat mora biti vođen u skladu sa odobrenjem i da nema velikih razlika • Da se finansijska sredstva potroše u skladu sa ugovorom i strogo za ono za šta su namijenjena • Da se objekti i infrastruktura ne smiju davati u zajam ili prodavati drugom do 5 godina po završetku investicije. Za privatne projekte (poslovna djelatnost - turizam, izdavanje soba, itd.) važno je znati: • Da je potrebno pripremiti projektnu dokumentaciju (nesporni dokaz o vlasništvu zemlje ili nekretnine i građevinsku dozvolu) • Da je potrebno pripremiti poslovni nacrt i marketinšku analizu • Da je stopa sufinansiranja niža (od 35-45%) i da projekat treba da ima zatvorenu finansijsku konstrukciju • Da treba uložiti vlastita sredstva (ili kredit) za predfinansiranje, jer se odobrena sredstva vrate nakon izdavanja svih originalnih računa i dokumenata.

Praktični primjer CBA analize troškova i koristi za javni projekat je u PRILOGU 1 tog dokumenta

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 89

6. ZAKLJUČCI Iz predhodnih izlaganja i analize izrađenih studija i planskih dokumenata jasno proizilazi nekoliko smjernica za ekonomsku valorizaciju Parka prirode Vrmac: 1. Vrmac treba da bude zaštićeni Park prirode i u budućnosti Regionalni park prirode; 2. Vrmac se smatra razvojnim potencijalom, kojeg čine: prirodna i kulturna baština, izuzetni pejzaži, vidikovci i priče; 3. Vrmac ima i ekonomski potencijal da se na prirodnim resursima stvore uslovi za normalan život porodica, koje će brinuti za svoja imanja na Vrmcu i imati interes za dopunske djelatnosti, kao što su: maslinarstvo, pčelarstvo, prerada ljekovitih biljki, poljoprivreda, stočarstvo, turizam i ugostiteljstvo i druge, i to na održiv način, uz poštovanje prirode, pejzaža i propisa gradnje i rekonstrukcije sela i objekata koja važe za područje Parka prirode. Vrmac predstavlja zaokruženo područje prvobitne i kultivisane prirode. Ujedinjuje karakterističan mozaik kultivisanog i prirodnog pejzaža, u kome su posebno karakteristična područja pod borovima, makijom sa listopadnim pokrovom hrasta, bagrema protkanog pojedinačnim ili grupama stabala kestena, različitim oblicima makije i šiblja sa zajednicama alpskog bora i hrasta i pojedinačne gomile čempresa. Prepletanje poljoprivrednog zemljišta (pretežno travnjaka), različitih šumskih sastojaka, te prisustvo i zbijenost

naselja, kao što su Gornja Lastva, Gornji Bogdašići i druge ambijentalne cjeline, čini izrazit identitet ovog područja. Na području Vrmca nalaze se i crkve od kojih je najstarija iz IX vijeka, ruralne cjeline, ostaci fortifikacija i ekonomskih objekata iz perioda Austrougarske. Ove kvalitete potrebno je sačuvati pojedinačno i kao cjeline. Potrebno ih je urediti tako da se obezbijedi njihovo trajno prepoznatljivo prisustvo u prostoru. Predlaže se uređenje Parka prirode (u budućnosti prekvalifikacija u regionalni park), koji zahtijeva zaštitu od intervencija u šumski vegetacioni pokrov, očuvanje i održavanje rubova naselja i pripadajućeg poljoprivrednog zemljišta.

(radionice, studije, istraživanja, itd.) uz saradnju stručnjaka, zainteresovanih strana, udruženja i pojedinaca su garant da park nije »prazna geografska kategorija«, već da ima veliki potencijal u podršci zajednice i zainteresovanosti za pokretanje razvoja parka. U prvoj fazi projekta zaštite Parka prirode Vrmac, zainteresovani akteri (društva, fondacija, pojedinci) osnivaju RAZVOJNU INICIATIVU PARK PRIRODE VRMAC, koja pravno-formalno može biti registrovana kao interesno društvo. Društvo ima svoje organe, koji su reprezentativni sagovornici državnim i lokalnim organima i pokretač aktivnosti za zaštitu Parka prirode Vrmac.

Naselja na obroncima Vrmca su relativno izolovana, te treba prvenstveno predvidjeti optimalnu saobraćajnu povezanost, kao i privrednu osnovu koja bi omogućila zapošljavanje i ponovno naseljavanje ovih izrazito depopulacionih područja. Prvenstveno se radi o razvoju male privrede (tradicionalni zanati) i poljoprivrede, a i specifičnog turizma vezanog za ambijentalne cjeline Gornje Lastove i Petkovića, odnosno turističko-rekreativne djelatnosti na Vrmcu (seoski turizam). Tretman nove izgradnje mora biti u skladu sa proglašenjem područja Vrmca u kategoriju park prirode.

Kad bude sproveden postupak zaštite Parka prirode Vrmac (odluku donose lokalne zajednice na čijoj teritoriji se nalazi zaštićeno područje), potrebno je definisati upravljača, koji ima stručne, kadrovske, organizacione resurse za obavljanje poslova zaštite, unapređenja, promovisanja i održivog razvoja zaštićenog prirodnog dobra. Plan upravljanja zaštićenim područjem za 5 godina donose ustanove lokalne zajednice, a upravljač je dužan da pripremi godišnji program upravljanja i obezbijedi sprovođenje mjera zaštite u skladu sa režimom zaštite.

Potencial budućeg Parka prirode Vrmac je veliki. Studije, koje su bile pripremljene u tu svrhu, neosporno to i dokazuju. Razvojne iniciative, koje su se odvijale u prošlosti

Parkovi prirode obično nijesu gusto naseljeni. Stanovnici koji žive unutar parka bave se uglavnom tradicionalnim djelatnostima i poljoprivredom. Zato uprava parka ima još veću od-

90 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

govornost da pored svojih redovnih zadataka vodi dijalog sa stanovnicima, planira partnerske projekte, obezbjeđuje finansije (zajedno sa lokalnim zajednicama, državom), promoviše prednosti zaštićenog područja i, zajedno sa investitorima, vrši upravljanje projektima Samo na taj način moguća je sinergija između zaštite i razvoja parka. Razvojni potenciali prikazani su na nivou Parka prirode Vrmac i kao primjer Eko-sela Gornja Lastva. Prikazan je logički okvir osmišljavanja i pripreme projekata, mogućnosti sufinansiranja i, na primjeru implementacije turističkog projekta »Priče Vrmca«, prikazan je postupak kreairanja turističkog proizvoda (priče) i integralnog turističkog proizvoda pod generalnim krovnim brendom »Vrmac-Oaza očuvane prirode«. U prilogu je prikazan konkretan primjer analize troškova i koristi (CBA) za javni projekat snabdijevanja pitkom vodom. Studija ekonomske valorizacije Vrmca pokazala je da je potencialni pokretač razvoja EKO-sela Gornja Lastva, Park prirode d.o.o. – upravljač parka, koji treba da se bavi realizacijom projekata na cejeloj teritoriji parka. Imajući u vidu sve što je već realizovano u Gornji Lastvi (radionice, valorizacija baštine, pejzaži), Gornja Lastva ima najveći potencial, da se u nju, uz pomoć projekata, vrati život. Najbitniji pri tome je ljudski potencijal: motivacija i energija koja se skupila oko društva Napredak Gornja Lastva i koja bi

imala dovoljno snage da pokrene trend razvoja i u drugim napuštenim selima na Vrmcu. Najteži zadatak će biti da se podstakne interes ljudi (vlasnika kuća) da se pridruže obnovi sela, da skupe hrabrost i da se vrate u selo (mlađa generacija) i započnu djelatnosti u harmoniji sa prirodom i baštinom, ali na moderniji način. Zato je odluka da se Park prirode Vrmac počne uređivati i upravljati iz Gornje Lastve, uz revitalizaciju EKO-SELA, logična i dosta realna. Zbog navedenih činjenica projekat Eko-sela Gornja Lastva je pilot projekat, koji će pokazati šta sve treba uraditi, kako pristupiti i gdje su opasnosti revitalizacije područja Parka prirode Vrmac. Na iskustvima implementacije projekta u Gornjoj Lastvi, mogli bi se realizovati svi drugi projekti u drugim selima i cijelom području Vrmca. Lokalno stanovništvo će prihvatiti zaštiteno područje Parka prirode tada kada bude uključeno u upravljanje i kada bude usklađen i definisan zakonski okvir i implementacija zakona na lokalnom nivou. Cjelovit održivi pristup vodi do bolje saradnje između aktera, koji u parku prirode ne prepoznaju samo ograničenja, nego i dodatnu vrijednost zaštićenih područja. Doživljaji, programi interpretacije prirode, obrazovanje i radionice, kampovi, dani otvorenih vrata, forumi i slične inovativne aktivnosti mogu da animiraju radoznale porodice, školske grupe i druge ljubitelje prirode i rekreacije.

S ponudom interaktivnih aktivnosti, uređenih tematskih puteva, moguće je usmjerivati i zadovoljiti pojedince, koji vole da sami otkrivaju priodu. Cjelovita i usklađena mreža ponuđača može da obezbijedi kvalitetnu, u pogledu vremenena i vrijednosti, usuglašenost članova lanca dobavaljaća proizvoda, što vodi ka zadovoljstvu posjetilaca, stanovnika, ponuđača, uprava parkova i regija. Zaštićena područja prirode imaju dugoročnu perspektivu održivog razvoja, ako tu istu strategiju primjenjuju i država, opštine, uprave parkova, lokalno stanovništvo, ponuđači, i dr. i sa marketinški efikasnim aktivnostima animiraju ciljne grupe posjetilaca koje žele da privuku. Park prirode Vrmac kao izuzetna vrijednost, biće očuvan i u funkciji ako bude imao stanovnike i svoje »čuvare« baštine i pokretače razvoja. U obnovljene kuće i okućnice bi se vratio život, možda bi neke od mladih porodica, koje prepoznaju prednost seosokog života za zdravlje i razvoj svoje djece, postale svjesne, da, na drugoj strani, moraju poštovati pravila koja važe za djelatnosti u parku. Na taj način, Park prirode Vrmac, imaće posebno mjesto u regiji, kao očuvano mjesto prirode izuzetne vrijednosti, kojim se upravlja na savremen način i u kome su dovedeni u ravnotežu razvoj i savremen kvalitetan život stanovnika sa žaštitom životne sredine.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 91

7. REFERENCE 7.1. Studije 1. Studija prirodnih vrijednosti Vrmca (2014) - Itea d.o.o. Podgorica, ITEA d.o.o. Herceg Novi; ur. dr Dragan Roganović. 2. Studija kulturnog pejzaža Vrmca (2014) - OIKON, d.o.o., Institut za primijenjenu ekonomiju, Zagreb. dr. sc. Biserka Dumbović Bilušić, dipl. ing. arh. 3. Studija kulturne baštine Vrmca (2015) - ReArch d.o.o. Studio za projektovanje, istraživanje i restauraciju, Beograd, Srbija; Katarina Lisavac, dipl. ing. arh, arhitekta konzervator 4. Studija komparativne analize zakonskog okvira na polju zaštite i upravljanja prirodnim kulturnim predjelom Crne Gore s preporukama, (2014) - Tamara Brajović, dil. biolog 5. Prirodna i kulturna baština Vrmca iz perspektive građana/ ki, (2014) - mr. Miomirka Lučić, sociološkinja 6. Gornja Lastva između sjećanja i sadašnjosti. Radionice Crna Gora, Viša Nacionalna škola arhitekture Paris-Val de Siene, Viša nacionalna škola arhitekture Lion. 2003, 2004, 2005, 2006, 2007.

7.2. Strateški dokumenti 7. PUP Opštine Tivat 2020. Urbanistički institut Republike Slovenije, Urbi, d.o.o., Kaliopa Dimitrovska Andrews, 2010. 8. Izveštaj o strateškoj procjeni uticaja na životnu sredinu PUP opštine Tivat. MonteCEP, Kotor, 2010 9. Strateški plan Opštine Tivat 2012-2016, Petar Vujović, koordinator, 2012. 10. Strateški plan razvoja Opštine Kotor 2013-2017, decembar, 2012. 11. Prostorni plan područja posebne namjene «Vrmac«, Izmjena i dopuna PPO Kotor lokalitet Vrmac, Opština Kotor, januar 2008. 12. Menedžment plan Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora - Regionalni zavod za zaštitu spomenika kulture Kotor, januar, 2007. 13. Strategija razvoja turizma u Crnoj Gori do 2020. godine, Podgorica, 2008. 14. Nacionalna strategija održivog razvoja Crne Gore, Vlada Republike Crne Gore, Ministarstvo turizma i zaštite životne sredine, januar 2007. 15. Zakon o zaštiti prirode. (Sl. list RCG, br. 51/08, 22. 8. 2008, 21/09, 20 .3. 2009)

7.3. Radovi i knjige 16. Potočnik, Janez (2014): SUSTAINABLE DEVELOPMENT THROUGH INTEGRATED MANAGEMENT OF PROTECTED AREAS – THE EU EXPERIENCE OF THE NATURA 2000 NETWORK, Integrated management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 14 17. Berginc, Mladen (2014): NATURE CONSERVATION AND PROTECTED AREAS IN 18. SLOVENIA - PRESENT AND FUTURE SIGNIFICANCE. Integrated management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 80 19. Goršak, Bernard (2014): GORIČKO NATURE PARK. Integrated management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 94 20. Lenarčič, Marko (2014): LOGAR VALLEY NATURE PARK. Integrated management of protected areas.ICPE, Ljubljana, Quarterly Journal, vol. 20, Nos. 1 - 2, 2014, str. 155 21. Godde,Price,Zimmermann (ur.), 2000: Torism and development in mountain regions. CABI Publishing, New York. 22. Pfister, Robert (2000): Mountain Culture as a tourism resource: Aboriginal Views on the privileges of storry telling. In: Godde,Price, Zimmermann (ur.), 2000: Torism and devel-

92 Studija ekonomske valorizacije Vrmca

opment in mountain regions. CABI Publishing, New York, str. 115-119 23. ZGODBE V SLOVENSKEM TURIZMU (2013). Priročnik. Miša Novak (ur), Agencija SPIRIT, 2013. 24. MANAGEMENT TURISTIČNE DESTINACIJE (2005). Priročnik. Darja Radić (ur.), Center RS za poklicno izobraževanje,2005. 25. Stare, Aljaž (2011): PROJEKTNI MANAGEMENT, teorija in praksa. Agencija POTI d.o.o., Ljubljana, 2011. 26. European Comission, Regional Policy (2008): Guide to Cost benefit Analysis of Investment Projects. Structural Funds, Cohesion Fund and Instrument for Pre-Accession, 2008

Ideja projekta Baština-pokretač razvoja je bila da se pokaže kako se prirodne vrijednosti i kulturno nasljeđe mogu štititi kao dio kulturnog pejzaža i, u isto vrijeme, biti pokretači razvoja jednog područja. Projekat je realizovan u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA). U Crnoj Gori, okosnica aktivnosti projekta bilo je područje Vrmca. Brdo Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, a čijom teritorijom administrativno upravljaju Opštine Tivat i Kotor. Padine Vrmca prema kotorskom dijelu zaliva su dio zaštićenog Prirodnog i kulturno-istorijskog područija Kotora upisanog na UNESCO-vu listu Svjetske baštine. Prostornim planom opštine Kotor iz 1987. godine područje Vrmca predviđeno je kao regionalni park prirode, a dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom Tivta iz 2010. godine kao park prirode. Imajući u vidu izuzetne prirodne vrijednosti i bogatstvo materijalne i nematerijalne kulturne baštine Vrmca, ovaj prostor je odabran kao pilot područje za primjenu znanja stečenih kroz aktivnosti projekta Baština-pokretač razvoja. Krajnji cilj je bio da se ispitaju modeli valorizacije koja neće biti u konfliktu sa zaštitom kulturnog pejzaža područja. Kao osnov za valorizaciju Vrmca sprovedena su različita istraživanja, obrađena u vidu sljedećih studija: • Vrmac kako ga vide građani-ke (sociološka studija) • Studija prirodnih vrijednosti Vrmca • Studija kulturne baštine Vrmca • Studija kulturnog pejzaža Vrmca • Studija ekonomske valorizacije Vrmca Osim toga, urađena je i komparativna analiza crnogorskog i evropskog zakonodavstva u oblastima zaštite prirodne i kulturne baštine. Sve studije, kao i ostale aktivnosti projekta Baština-pokretač razvoja, tretirale su prostor Vrmca u njegovoj ukupnosti, integralno, bez obzira na međuopštinsku administrativnu podjelu. Vjerujemo da će ovaj materijal doprinijeti adekvatnoj zaštiti, planiranju i upravljanju područjem Vrmca, a takođe poslužiti i kao model za valorizaciju drugih vrijednih kulturnih pejzaža.