Vrmac kako ga vide građani/ke by Expeditio

Vrmac kako ga vide građani/ke Sociološka studija Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.

Ovaj projekat je finansiran od strane Evropske unije

Vrmac kako ga vide građani/ke Sociološka studija Vrmca realizovana u sklopu projekta “Baština - pokretač razvoja”, 2015.

Vrmac kako ga vide građani/ke Izdavači: Opština Tivat Kulturno-zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat Expeditio -Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor Voditeljica projekta: Mr Miomirka Lučić, sociološkinja Projektni tim: Mr Miomirka Lučić, sociološkinja Mr Mirijana Popović, sociološkinja Mr Predrag Živković, sociolog Dr Jelena Mašnić, psihološkinja Fotografija na naslovnoj strani: Dmitry Soldatenkov Štampa: Biro Konto, Igalo Tiraž: 500 Godina izdanja: 2015.

Studija je realizovana u okviru projekta Baština- pokretač razvoja www.bastina.eu

Vodeći partneri / Lead Partners

Opština Tivat Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije

Partneri / Partners

Expeditio – Centar za održivi prostorni razvoj Kotor Kulturno zavičajno udruženje Napredak Gornja Lastva, Tivat DUNEA - Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije, Dubrovnik

Saradnici / Associates

Ministarstvo kulture, Konzervatorski odjel u Dubrovniku Hrvatska sekcija ECOVAST-a – Europskog vijeća za sela i male gradove Ustanova Centar za Regionalne aktivnosti programa prioritetnih akcija Uprava za zaštitu kulturnih dobara Crne Gore Ministarstvo održivog razvoja i turizma Crne Gore SEE Heritage mreža - Mreža za nasljeđe Jugoistočne Evrope

Ova publikacija je izrađena uz pomoć Evropske unije. Sadržaj publikacije je isključiva odgovornost partnera koji implementiraju projekat “Baština-Pokretač razvoja” i ni na koji način ne odražava stavove Evropske unije. Projekat „Baština – pokretač razvoja” sprovodi se u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA).

SADRŽAJ 1. O PROJEKTU „BAŠTINA-POKRETAČ RAZVOJA............................................................................................. 8 1.1. CILJ PROJEKTA........................................................................................................................................ 8 1.2. ISTRAŽIVAČKE TEME.............................................................................................................................. 8 1.3. METODOLOGIJA..................................................................................................................................... 8 1.4. UZORAK I CILJNE GRUPE........................................................................................................................ 9 2. OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA............................................................................................................. 10 3. KVALITATIVNA ANALIZA INTERVJUA........................................................................................................ 12 3.1. PREDSTAVNICI/CE LOKALNIH SAMOUPRAVA I DONOSIOCA ODLUKA.................................................... 12 3.1.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 12 3.1.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA................................................................................................... 14 3.1.3. AKTERI....................................................................................................................................................... 16 3.1.4. KOMUNIKACIJA MEĐU AKTERIMA............................................................................................................ 16 3.1.5. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI U DONOŠENJU ODLUKA.............................................................................. 17 3.1.6. OŽIVLJAVNJE RURALNIH CJELINA.............................................................................................................. 17 3.1.7. AKTIVNOSTI............................................................................................................................................... 18 3.1.8. AUTENTIČNOST VRMCA ILI UPLIV INVESTICIJA......................................................................................... 18 3.1.9. VIZIJA......................................................................................................................................................... 19 3.2. PREDUZETNICI(CE) / INVESTITORI (KE)................................................................................................. 19 3.2.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 19 3.2.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA................................................................................. 20 3.2.3. AKTERI....................................................................................................................................................... 20 3.2.4. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI U DONOŠENJU ODLUKA.............................................................................. 21 3.2.5. OŽIVLJAVANJE RURALNIH CJELINA............................................................................................................ 21 3.2.6. AKTIVNOSTI............................................................................................................................................... 21 3.2.7. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA.................................................................................... 22 3.2.8. VIZIJA VRMCA............................................................................................................................................ 23 3.3. CIVILNI SEKTOR I KULTURNI AKTERI..................................................................................................... 23 3.3.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 23 3.3.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA................................................................................. 23 3.3.3. STRATEGIJA UPRAVLJANJA........................................................................................................................ 24 3.3.4. AKTERI....................................................................................................................................................... 24 3.3.5. KOMUNIKACIJA MEĐU AKTERIMA............................................................................................................ 25 3.3.6. AKTIVNOSTI............................................................................................................................................... 25 3.3.7. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA VRMCA....................................................................... 26 3.3.8. VIZIJA......................................................................................................................................................... 27 3.4. STRUČNJACI......................................................................................................................................... 27 3.4.1. IDENTITET.................................................................................................................................................. 27

6 Vrmac kako ga vide građani/ke

3.4.2. UPOTREBA RESURSA KOJIM RASPOLAŽE PODRUČJE VRMCA I PROBLEMI SA KOJIMA SE PODRUČJE SUOČAVA........................................................................................ 28 3.4.3. STRATEGIJA................................................................................................................................................ 28 3.4.4. AKTERI I KOMUNIKACIJA MEĐU NJIMA..................................................................................................... 29 3.4.5. OŽIVLJAVANJE RURALNIH CJELINA NA VRMCU......................................................................................... 29 3.4.6. AKTIVNOSTI............................................................................................................................................... 29 3.4.7. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA VRMCA....................................................................... 30 3.4.8. VIZIJA......................................................................................................................................................... 30 3.5. KULTURNI AKTERI................................................................................................................................ 31 3.5.1. IDENTITET VRMCA.................................................................................................................................... 31 3.5.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA................................................................................. 31 3.5.3. AKTERI....................................................................................................................................................... 31 3.5.4. KOMUNIKACIJA MEĐU AKTERIMA............................................................................................................ 31 3.5.5. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI U DONOŠENJU ODLUKA.............................................................................. 32 3.5.6. OŽIVLJAVNJE RURALNIH CJELINA.............................................................................................................. 32 3.5.7. AKTIVNOSTI............................................................................................................................................... 33 3.5.8. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA VRMCA....................................................................... 33 3.5.9. VIZIJA......................................................................................................................................................... 33 4. KVALITATIVNA ANALIZA ESEJA................................................................................................................ 34 4.1. PODACI O UZORKU.............................................................................................................................. 34 4.2. KVALITATIVNA ANALIZA....................................................................................................................... 34 5. FOKUS GRUPE......................................................................................................................................... 36 5.1. PRVA FOKUS GRUPA - IDENTITET VRMCA............................................................................................. 36 5.2. DRUGA FOKUS GRUPA – EKONOMSKI RAZVOJ VRMCA......................................................................... 37 5.3. TREĆA FOKUS GRUPA – ZAŠTITA PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA NA PODRUČJU VRMCA................ 38 5.4. ČETVRTA FOKUS GRUPA – UPRAVLJANJE PODRUČJEM VRMCA............................................................. 40 5.5. PETA FOKUS GRUPA – RAZVOJNI CILJEVI.............................................................................................. 41 5.6. ŠESTA FOKUS GRUPA – RAZVOJNA PERSPEKTIVA VRMCA IZ UGLA VLASNIKA/CA POSJEDA................... 42 6. KVANTITATIVNA ANALIZA – ANKETNO ISTRAŽIVANJE.............................................................................. 48 6.1. IDENTITET VRMCA............................................................................................................................... 48 6.2. UGROŽENOST PODRUČJA VRMCA........................................................................................................ 53 6.3. RAZVOJNE PREPREKE SA KOJIMA SE PODRUČJE VRMCA SUOČAVA....................................................... 54 6.4. PERSPEKTIVA RAZVOJA PODRUČJA VRMCA.......................................................................................... 56 6.5. SARADNJA GRAĐANA/KI SA LOKALNIM SAMOUPRAVAMA TIVTA I KOTORA........................................ 71 6.6. STEPEN UVAŽAVANJA STRUKE I DRUGIH RELEVANTNIH STRUKTURA PRILIKOM UPRAVLJANJA PODRUČJEM VRMCA................................................................................... 73 6.7. MJERE ZAŠTITE................................................................................................................................... 78 6.8. INFORMISANOST................................................................................................................................ 79 LITERATURA............................................................................................................................................... 89

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 7

Herceg Novi Bokokotorski zaliv

Tivat

Kotor

8 Vrmac kako ga vide građani/ke

1. O PROJEKTU „BAŠTINA-POKRETAČ RAZVOJA” 1.1. CILJ PROJEKTA Projekat „Baština-Pokretač razvoja” se sprovodi u okviru programa prekogranične saradnje između Crne Gore i Hrvatske, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA). Opšti cilj projekta „Baština - Pokretač razvoja” je doprinos uspostavljanju saradnje između institucija nadležnih za zaštitu prirodne i kulturne baštine u Hrvatskoj i Crnoj Gori kroz implementaciju zajedničkih programa, edukaciju, prenošenje znanja i realizovanje aktivnosti koje imaju za cilj podizanje nivoa svijesti o važnosti kulturne i prirodne baštine. Sa crnogorske strane, područje istraživanja je brdo Vrmac, a glavni nosilac projekta je Opština Tivat, dok su partneri na projektu NVO „Expeditio” iz Kotora i Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak” Gornja Lastva. Sa hrvatske strane, vodeći partner je Zavod za prostorno uređenje Dubrovačko-neretvanske županije, a partneri su DUNEA – Regionalna razvojna agencija Dubrovačko-neretvanske županije i Javna ustanova za upravljanje zaštićenim prirodnim vrijednostima na području Dubrovačko-neretvanske županije iz Dubrovnika. Sociološka studija koncipirana u okviru projekta „Baština-Pokretač razvoja“ odnosi se na utvrđivanje participacije različitih aktera u procesu zaštite i upravljanja kulturnim i prirodnim vrijednostima područja Vrmca. Sa ciljem da se utvrdi stepen

učešća različitih aktera u zaštiti i upravljanju područjem Vrmca sprovedeno je empirijsko istraživanja u okviru kojeg se akcenat stavio na važnost prirodne i kulturne baštine područja, informisanost o postojećem nivou zaštite i upravljanja baštinom, te o ocjeni mogućih modela participacije u procesu planiranja.

(on-line ankete), dok je kvalitativni dio empirijskog istraživanja obuhvatio prikupljanje podataka metodom polustrukturiranih intervjua, pisanje eseja i metodu fokus grupe. Kvalitativne tehnike omogućavaju dublje ulaženje u problematiku, što otvara prostor da se uzmu u obzir aspekti koje nije moguće adekvatno obuhvatiti kvantitativnim metodama.

1.2. ISTRAŽIVAČKE TEME

Specifičnost problema usmjerila je empirijsko istraživanje prvenstveno na one lokalne aktere koji su formalno ili neformalno uključeni u procese planiranja razvitka, kao i na aktere koji su zaintersovani za zaštitu i upravljanje kulturnim i prirodnim vrijednostima, te i na ostalu zainteresovanu javnost. Akteri obuhvaćeni istraživanjem su: 1. stručnjaci: arhitekti, urbanisti, inženjeri, biolozi, turizmolozi, itd.; 2. ekonomski akteri: preduzetnici, investitori; 3. vlasnici zemljišta; 3. politički akteri koji su uključeni u donošenje odluka u političkim tijelima; 4. kulturni akteri: konzervatori, istoričari umjetnosti, umjetnici, fotografi i dr. 5. civilni sektor i udruženja: nevladine organizacije koje zastupaju interese različitih grupa lokalnog stanovništva; 6. javni sektor: zaposleni u javnim ustanovama; 7. studenti i srednjoškolci.

• Identitet istraživanog područja - Vrmca; • Upotreba resursa kojim područje Vrmca raspolaže i problemi sa kojima se suočava; • Akteri koji na posredan ili neposredan način upravljaju Vrmcem; • Aktivnosti prihvatljive za razvoj ovog područja; • Zadovoljstvo postojećim modelima participacije različitih aktera (lokalnih samouprava, NVO-a, građana/ki, udruženja) u procesu planiranja lokalnog razvitka i kvalitet njihove komunikacije; • Vizija Vrmca.

1.3. METODOLOGIJA Empirijskim istraživanjem su kombinovane kvalitativne i kvanitativne istraživačke metode (on-line ankete, intervjui i fokus-grupe). Od kvantitativnih metoda je korišćena metoda anketnog istraživanja

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 9

1.4. UZORAK I CILJNE GRUPE Anketnim istraživanjem je obuhvaćeno 222 ispitanika/ca različite polne, starosne, obrazovne strukture. Predviđenim grupama aktera obuhvaćeno je: • 79 studenata/kinja; • 31 predstavnik/ca javnog sektora; • 31 preduzetnika/ca; • 12 političara/ki; • 40 predstavnika/ca kulturnih aktera i NVO-a. Esej, strukturiran po pitanjima, radilo je 99 srednjoškolaca/ki iz opština Tivat i Kotor.

Polustrukturiranim intervjuom je obuhvaćen 31 ispitanik/ca. Uzorak, shodno ciljnim grupama je sljedeći: • 6 predstavnika/ca lokalnih samouprava, donosioca odluka i turističkih organizacija; • 9 stručnjaka/kinja; • 12 predstavnika/ca NVO-a i kulturnih aktera/ki; • 3 predstavnika investitora i preduzetnika; • Predstavnik Fondacije Petrović-Njegoš, princ Nikola Petrović-Njegoš

Fokus grupama je obuhvaćen 51 sagovornik/ca, koji/e su angažovani u Lokalnim upravama Tivta i Kotora, NVO sektoru, stručnjaci/kinje iz različitih oblasti (arhitekture, zaštite životne sredine, kulture) i šira javnost, kao i vlasnici/ce posjeda. Ovom studijom: • se dobio uvid u stav različitih aktera prema prirodnoj i kulturnoj baštini Vrmca kao važnom faktoru razvoja lokalne zajednice; • utvrđene su aktivnosti, koje su po mišljenju aktera prihvatljive za područje Vrmca; • utvrđene su prepreke razvoju ovog područja; • definisani su predlozi kojima bi se unaprijedio tretman ovog područja u okviru razvoja lokalnih sredina.

10 Vrmac kako ga vide građani/ke

2. OPIS ISTRAŽIVANOG PODRUČJA Brdo Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, a čijom teritorijom administratuvno upravljaju Opštine Tivat i Kotor. Dio Vrmca koji pripada Opštini Kotor je i dio zaštićenog Prirodnog i kulturno-istorijskog područja Kotora upisanog na UNESCO-vu listu Svjetske baštine. Dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom Tivta kao park prirode. Vrmac, svojim reljefnim karakteristikama, pripada niskim planinama. Morfogenetski je sastavljen od dva vijenca, višeg, čija je najviša tačka Sveti Ilija (765m) i nižeg sa najvišom tačkom Popova glava (584m), razdvojenih udolinom istog smjera pružanja. Blagih je strana, posebno na jugozapadu i obrastao vegetacijom.

Područje Vrmca u kontekstu šireg okruženja

Takođe, na prostoru Vrmca se nalaze naselja izgrađena na različitim nadmorskim visinama, Gornji Bogdašići - 420m, Gornja Lastva - 304m i Gornji Stoliv 249m. Pješačkom stazom Vrmac je povezan u smjeru prostiranja jugoistok- sjeverozapad, od Trojice do Lastve. Poluostrvo Vrmac proteže se u dužini od oko 10km i širini oko 5km. Vrmac je pokriven prirodnom i zasađanom vegetacijom. Prirodni resursi Vrmca mogli bi se objediniti u sljedeće tri kategorije: 1. Morfološku, koju čine zasvođeni vrhovi, udoline koje se protežu gotovo čitavom dužinom Vrmca.

2. Mikroklimatske karakteristike, posebno temperatura vazduha koja je za 2–30 C niža u odnosu na obalu, mješavina uticaja planske i primorske klime. 3. Bogatstvo i različitost biljnog pokrivača. Bogatu i raznovrsnu kulturnu baštinu Vrmca čine: - Arheološki lokaliteti: tumuli i gradine i ilirske naseobine; - Očuvana stara ruralna naselja; - Sakralna arhitektura; - Stambena arhitektura, škole, mlinovi, bistijene, gumna...; - Putevi i staze; - Odbrambena arhitektura iz austrijskog perioda; - Nematerijalna baština (običaji, procesije...);

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 11

^ Ý

! ! !!

^ Ý

! ! !!! !! !!!

! !!

! !

!! !

^ Ý

^ Ý^

^ Ý^ "

! ! !

^ " ^ Ý^ ^ "

! !

^ Ý

! ! !

^ Ý ^ "

^ Ý

^ "^ "^ Ý^ ^ ^ " " "

^ "

! ! ! !!!!

^ Ý ^ Ý ^ Ý ^ Ý

^ Ý

^ "

^ Ý

^ Ý ^ Ý

^ Ý^ "

!!!

! ! !! ! !

" " " "

^ ^ Ý"

^ "

! ! !!

! ! !! ! !! ! !

! !!

! ! ^ Ý

^ ^ "

^ "^

^ Ý

!! ! ! ! !

^ Ý

^ Ý ^ Ý

! ! ! !

! !

! ! !

!!!

! !

^ Ý

! !

!! ! ! ! ! ! ! !!! ! ! !!! ! ! !

! ! !!!! ! !!

! !!

^ Ý

Ý ^^

! ! !

^ Ý

! ! ! !! !

Područje Svjetske baštine UNESCO-a i granica Parka prirode Vrmac

!! ! ! 0

Režimi zaštite kulturne i prirodne baštine

^ Ý

sakralna građevina - proglašena

izohipse na 10m

^ Ý

sakralna građevina - u postupku proglašenja

vodne površine

^ "

civilna građevina - proglašena

šume

^ "

civilna građevina - u postupku proglašenja

izohipse na 50m

ambientalne cjeline područje spomenika kulture

arheološko područje

! ! ! ! ! !

Režimi zaštite

granica Morskog dobra

spomenik prirode

međunarodna zaštita

posebni rezervat prirode

solila

park prirode

Faza: Broj odluke: 0304-94

predlog parka prirode Vrmac zaštićene lokacije prirode

1.000 Meters

Odluka o donošenju Prostornog urbanističkog plana Tivat do 2020 godine

Datum donošenja plana:

01.07.2010 godine

Naručilac:

Opština Tivat

Obrađivač:

__________________ Urbanistični inštitut Republike Slovenije

Predsjednik skupštine Krsto Petrović

granica parka rezervati prirode mora

500

Prostorno-urbanistički plan Opštine Tivat 2020

zaštićene obale

M 1:25.000

Prirodna baština

objekti

arheološki lokalitet

Kulturna baština

Legenda: ! ! ! granica Opštine Tivat

250

Konzorcij:

URBI d.o.o., Oblikovanje prostora

Odgovorni planer: van.prof.dr. Kaliopa Dimitrovska Andrews, univ.dipl.inž.arh.

Poslovna jedinica:

URBI Montenegro d.o.o.

List 16

12 Vrmac kako ga vide građani/ke

3. KVALITATIVNA ANALIZA INTERVJUA Cilj kvalitativne analize1 materijala dobijenog metodom polustrukturiranih intervjua je utvrđivanje individualne percepcije o temama koje se prevashodno odnose na unapređenje zaštite prirodnih i kulturnih vrijednosti područja Vrmca, kao i da se načelno utvrdi šta sagovornici/ce uviđaju kao prednosti, a šta kao prepreke razvoju i valorizaciji ovog područja i kako definišu viziju budućeg razvoja Vrmca. Teme obuhvaćene polustrukturiranim intervjuom su: • Identitet istraživanog područja - Vrmca; • Upotreba resursa kojima područje Vrmca raspolaže i problemi sa kojima se suočava; • Akteri koji na posredan ili neposredan način upravljaju Vrmcem; • Aktivnosti prihvatljive za razvoj ovog područja; • Zadovoljstvo postojećim modelima participacije različitih aktera (lokalnih samouprava, NVO-a, građana/ki, udruženja) u procesu planiranja lokalnog razvitka i kvalitet njihove komunikacije; • Vizija Vrmca.

Specifičnost problema usmjerila je empirijsko istraživanje prvenstveno na različite lokalne aktere2. Uzorkom je obuhvaćen 31 sagovornik/ca koji pripadaju različitim ciljnim grupama. Analiza dobijenog sadržaja biće strukturirana u skladu sa dva kriterijuma: 1. Ciljne grupe 2. Teme koje su obuhvaćene polustrukturiranim intervjuom

3.1. PREDSTAVNICI/E LOKALNIH SAMOUPRAVA I DONOSIOCA ODLUKA

Intervjuisanjem ove ciljne grupe obuhvaćena su četiri predstavnika/ ce Lokalnih samouprava Tivta i Kotora i dva predstavnika/ce Turističkih organizacija Tivta i Kotora. Intervju je obuhvatio sljedeće teme:

3.1.1. IDENTITET VRMCA Za analizu područja i određenje njegovog identiteta važno je utvrditi kako sagovornici/ce percipiraju područje Vrmca. Sagovornici/ce koji pripadaju ciljnoj grupi donosioca

odluka i predstavnika/ca lokalnih samouprava poseban akcenat stavljaju na : • prirodne karakteristike područja (bogatu hrastovu šumu, kao i šumu kestena na padinama Vrmca u naselju Stoliv koja je proglašena specijalnim rezervatom jedinstvene asocijacije kestena); • istorijske objekte, od kojih sagovornici/ce posebno ističu vojne objekte iz austrougarskog perioda, odnosno tvrđavu iz 1894. godine i dodatne pomoćne objekte, kao što su osmatračnice, magacini i sl. U Prostornom planu posebne namjene Opštine Kotor piše: „Izmjenom i dopunom plana ostavlja se mogućnost da se za preostali dio Vrmca kroz Izmjene PP Opštine Kotor i Tivat, definiše status Vrmca, kao regionalnog parka, odnosno posebnog prirodnog predjela. Osnovna funkcija posebnih prirodnih predjela je zaštitna i turistiško-rekreativna. Po definiciji: u prirodnom predjelu mogu se vršiti turističko-rekreativne i privredne djelatnosti koje po svom karakteru neće narušiti osnovni pirodni izgled i ljepotu predjela, niti dovesti do promjene osnovnih

Kvalitativni pristup nema za cilj redukciju podataka na numeričku formu, već za cilj ima analizu kojom se generišu ideje i koncepti sagovornika/ca o definisanim temama. 2 Predstavnici/ce lokalnih samouprava i donosioca odluka i predstavnici/ce Turističkih organizacija Tivta i Kotora kojih je intervjuisanjem obuhvaćeno šest; Stručnjaci/kinje kojih je istraživanjem obuhvaćeno devet; Predstavnici/ce NVO-a i kulturni akteri kojih je intervjuisanjem obuhvaćeno devet; Biznis sektor (investitori i preduzetnici), obuhvaćena tri sagovornika Kulturni akteri, obuhvaćena tri sagovornika/ce Predstavnik fondacije Petrović-Njegoš, princ Nikola Petrović 1

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 13

svojstava područja stavljenog pod zaštitom.” (http://www.cg.opstinakotor.org/images/stories/dokumenti/urbanizam/usvojeni_planovi/, preuzeto 09. 01. 2014. godine u 13:07 h). Ovako definisan hipotetički okvir treba da bude osnova za dalji razvoj područja Vrmca. Da bi se realizovala definisana ideja potrebno je prvo uspostaviti poseban tretman zaštite područja Vrmca kao regionalnog parka. U konkretnom slučaju, po ovom pitanju za sada je izostala saradnja Opština Kotor i Tivat. Stoga se, nerijetko, na Vrmac posmatra kao na granicu između dvije opštine, što u velikoj mjeri otežava realizaciju zajedničkih aktivnosti kada je u pitanju unapređenje područja Vrmca. Sagovornici/ce su saglasni sa stavom da Vrmac treba da predstavlja za obje opštine nit koja će ih spajati i prostor u kojem će pronalaziti zajedničke interese za valorizaciju. „Budući da Kotor i Tivat dijele prostor Vrmca trebalo bi zajednički da djeluju i da dijele odgovornost za ovaj prostor.” Karakteristika Vrmca koju sagovornici/ce poentiraju jeste sinergija prirodnog bogatsta i kulturno-graditeljskog nasljeđa. Kulturno-graditeljsko nasljeđe je pragmatički, pa i analitički slojevito, jer ima svoju arhitektonsku, istorijsku, kulturnu i etnografsku vrijednost, pri čemu svaka od ovih kategorija zaslužuje poseban analitički tretman, a zajedno predstavljaju raritet koji Vrmac čini posebnim u odnosu na ostale predjele Boke Kotorske, odnosno čine njegov

specifikum - identitet. Edvard Relf, u knjizi Place and Placelessness, ukazuje na povezanost između dva korespodentna segmenta identiteta: identiteta nečega (identity of) i identiteta s nečim (identity with). Da bi se ustanovile važne odrednice identiteta treba napraviti poređenje s okruženjem i konstatovati specifičnosti koje ga čine jedinstvenim u odnosu na drugost sa kojom se poredi. U ovom kontekstu tumačen je identitet Vrmca, kao sinergija prirodnog, kulturnog i graditeljskog nasljeđa u relaciji sa posrednim i neposrednim okruženjem Vrmca. Značajno mjesto u percepciji sagovornika/ca ima Gornja Lastva. Ova ambijentalna cjelina uspijeva, zahvaljujući entuzijastima koji rade na održavanju njene tradicije, da sačuva karakteristike identiteta koji perdstavlja duh mjesta. Međutim, ne može se zanemariti činjenica da i ostale ambijentalne cjeline u svojoj osnovi sadrže duh mjesta, ali ga ne unapređuju dovoljno. Gornju Lastvu sagovornici/ce percipiraju kao ambijentalnu cjelinu u kojoj se radi na stvaranju trajne kulturne infrastrukture (kulturni centar, kulturne manifestacije i aktivnosti kroz koje se čine napori da se “povrati život” ovoj ambijentalnoj cjelini). Prema mišljenju sagovornika/ca: „Selo Gornja Lastva je ambijentalna cjelina u kojoj postoji potencijal za razvoj eko-turizma. Posebnu etnološku i kulturološku vrijednost imaju crkve koje se nalaze u Gornjoj Lastvi, kao i etnografska konoba - kuća Anđelka Stjepčevića, koja kao kulturološka i etnološka arhiva Gornje Lastve

znatiželjnim turistima može dati odgovore na mnoga pitanja o načinu života u ovom kraju.” Dakle, Gornja Lastva treba da bude primjer kako ostala sela na području Vrmca učiniti funkcionalnim i kako ih staviti u kontekst upotrebe. Područje Vrmca ima izuzetnu važnost u pogledu položaja koji zauzima, budući da je pozicionirano između gradova Tivta i Kotora. Naime, „Vrmac je nit koja se nalazi po sredini, između dva značajna grada: Kotora, prepoznatog po kulturnim zdanjima, a sa druge strane Tivta, koji dobija fizionomiju modernog i savremenog grada“. Značajna karakteristika identiteta predstavlja sinergiju: • vizuelnog doživljaja Bokokotorskog zaliva, koji se prema mišljenju sagovornika/ca u perspektivi može staviti u funkciju turističke ponude. • vazdušnih strujanja, koja uslovljavaju „miješanje vazduha sa mora, koji obiluje jodom, sa eterskim uljima bora, što ima djelotvorno dejstvo za ljude koji imaju zdravstvenih poteškoća (plućne bolesti)“, iz čega proizilazi mišljenje da Vrmac ima izuzetan potencijal koji se može iskoristiti u svrhe razvoja zdravstvenog turizma. Dakle, zdravstveni turizam nije novina kada je Vrmac u pitanju, iako se prema mišljenju sagovornika/ca posljednjih decenija nije poklanjala značajna pažnja promociji i unapređenju ovog vida turizma. S tim u vezi, sagovornici/ce

14 Vrmac kako ga vide građani/ke

podržavaju ideju unapređenja razvoja zdravstvenog turizma na Vrmcu i mjestima u priobalnom pojasu. Identitet Vrmca, iz perspektive ove ciljne grupe, predstavlja jednistvo prirodne i kulturne baštine i može se definisati kao „organski razvijen pejzaž“. „Pejzaž definisan na ovaj način održava proces evolucije3 oblika i komponenti kulturnih faktora, u saradnji sa prirodnim okruženjem tokom vremena. Takvi pejzaži jesu proizvod društvenih, ekonomskih, administrativnih i/ ili vjerskih potreba i razvili su oblik pejzaža današnjice usklađen sa prirodnim okruženjem“, (Mitchell & Buggey, 2000, 36-37). Dakle, Vrmac ima prirodne i kulturne potencijale, a njihova funkcionalna upotreba zavisiće od sposobnosti aktera koji njima upravljaju da razumiju njihovu vrijednost i da je valorizuju na adekvatan način.

3.1.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA Većina sagovornika/ca smatra da resursi kojima područje Vrmca raspolaže nijesu upotrijebljeni na adekvatan način, budući da je, iz trenutne perspektive, Vrmac „devastirano podneblje sa malim brojem

stanovnika, čija je infrastruktura iz perioda austrougarske vladavine (pješačke staze, putevi koji spajaju naselja) degradirana, kao i graditeljsko nasljeđe“. Priroda je devastirana čestim požarima, odlaganjem komunalnog otpada, nekontrolisanim kretanjem stoke. Uprkos postojanja idealnih uslova za razvoj održivih vidova turizma, shodno navedenom, može se konstatovati da Vrmac nije dovoljno valorizovano područje. Činjenice koje ukazuju na lošu putnu infrastrukturu, nedostatak osnovnih egzistencijalnih uslova (vode i struje u pojedinim naseljima), neodgovoran odnos prema životnoj sredini (odlaganje otpada pored puta), nedostatak oznaka koje bi usmjeravale posjetioce do mjesta od posebnog prirodnog, kulturnog i istorijskog značaja, upućuju na to da lokalne samouprave i privatni vlasnici/ce, kao potencijalni akteri, treba više da se angažuju i učine preliminarne korake kako bi Vrmac mogao da oživi i pretenduje ka razvoju konkretnih djelatnosti za koje ima potencijal. Prema mišljenju sagovornika iz Turističke organizacije, iako je Vrmac veoma atraktivan predio kako za lokalno stanovništvo tako i za turiste, s obzirom na stepen devastacije nije ga poželjno zvanično uvrstiti u turističku ponudu. „Nije poželjno promovisati nešto što nije sređeno. Priroda jeste lijepa, ali ako pored puta postoje divlje deponije i ako

nema redovnog održavanja staza, onda je jako problematično promovisti takvu destinaciju.” Nedovoljna edukovanost stanovništva o zanačaju vrijednosti koje Vrmac posjeduje i načinu njihovog očuvanja, kao i loša kaznena politika usljed neodgovornog odnosa prema prostoru, podstiču degradaciju prirodnih, graditeljskih i kulturnih vrijednosti prostora. To su ključni segmenti koje treba unapređivati kako bi uslijedila promocija prostora Vrmca. Paralelno sa edukacijom, u nastojanju da se unaprijedi odgovoran odnos prema prostoru, treba uvesti i rigorozne kaznene mjere za počinioce prekršaja. Jedna od prepreka trenutnom razvoju područja Vrmca jeste nedovoljno razvijena ekološka svijest, kako kod donosioca odluka, tako i kod građana/ki koji na posredan ili neposredan način utiču na stanje u kojem se područje nalazi. Izgled prostora je suštinski odraz odnosa koji ljudi (stanovnici) zauzimaju prema njemu. Upravo, relacija između čovjeka i njegovog okruženja reflektuje stepen razvoja ekološke svijesti. „Ekološka svest je duhovna dimenzija ekološke kulture i obuhvata stečena znanja i navike, usvojene vrednosti, stavove i uverenja, prihvatanje normi o tome šta je u prirodnoj i društvenoj sredini zdravo i kvalitetno, a šta nije, na koji način se u postojećim uslovima može poboljšati svest i kvalitet života ljudi“, (Đ. Šušnjić, 1998:312). Razvojnu prepreku na području

Razlika između progresa i evolucije je u tome što je za proces evolucije bitna vremenska dimenzija, dok za progres nije bitna perspektiva vremena, jer sve što je novije ne mora biti i progresivnije.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 15

Vrmca predstavljaju nedefinisani imovinsko pravni odnosi, što često kod vlasnika/ca uslovljava stanje apatije prema svojoj imovini. Jedan od načina kojima bi se moglo uticati na vlasnike/ce jeste unapređenje zakonske regulative kojom bi se definisalo plaćanje poreza čija bi tarifa bila veća u slučaju da se zemljište ne održava. U suprotnom, ukoliko se zadrži postojeća upravljačka politika, teško se može govoriti o revitalizaciji područja. Opštine, u dogovoru sa vlasnicima/ cama, treba da nađu kompromis i formulišu adekvatan model za razrješavanje imovinsko-pravnih odnosa i uspostave saradnju koja bi doprinijela da se prostor Vrmca može koristiti u svrhe revitalizacije područja. Sa ciljem da se prostor Vrmca učini prohodnim i pristupačnim za pješačenje Opština Tivat je, u saradnji sa Komunalnim preduzećem, Zavodom za zapošljavanje i planinarskim društvom „Vjeverica” preduzimala jednokratne akcije krčenja i čišćenja staza, ali to ne obezbjeđuje kontinuiranu uređenost i pristupačnost prostora. Društveno odgovorno ponašanje članova planinarskih društava prema okruženju jeste važan model održvanja prostora, ali budući da ovakav model sređivanja prostora počiva na trenutnom raspoloženju ljudi, postavlja se pitanje koliko će takav model biti održiv. U cilju postizanja kontinuiteta održavanja javnih površina, loka-

lne samouprave treba da iznađu modele za kontinuirano održavanje pješačkih trasa po Vrmcu, tako što će odrediti domaćine koji će stazama upravljati uz novčanu nadoknadu i održavati ih ili, nezavisno od toga, angažovati ljude koji će redovno održavati javne površine na Vrmcu. Veoma važno za održivi razvoj Vrmca, prema mišljenju sagovornika/ca, jeste uspostavljanje, odnosno definisanje standarda kada je u pitanju tip, namjena, spratnost i materijali od kojih će objekti biti napravljeni. Budući da lokalne samouprave izdaju dozvole za gradnju, sagovornik iz Lokalne samouprave Kotor je na pitanje da li postoji definisan tip gradnje kada je u pitanju područje Vrmca, odgovorio da još uvijek nije utvrđen određen tip gradnje „zato što se u Opštini Kotor, kao i u svim Opštinama u Crnoj Gori, urbanističko-tehnički uslovi, odnosno građevinske dozvole za određene projekte izdaju DUP-om. Obzirom da Vrmac nije pokriven ni DUPom, ni Generalnim urbanističkim planom, u ovom trenutku gradnja nije moguća, izuzev onog dijela koji se predviđa Lokalnom studijom lokacije. Strategija, odnosno poseban plan upravljanja ovim područjem ne postoji, ali Prostornim planom Opštine Kotor i Lokalnom studijom lokacije Vrmca detaljno je navedena buduća namjena datog prostora, kroz razvoj održivog turizma uz čuvanje prirodnih karakteristika”. S tim u vezi, u dokumentu „Izmjena i dopuna Prostornog plana Opštine

Kotor – lokalitet Vrmca” navedeni su osnovni elementi Lokalne studije lokacije: • analizirati i definisati konačnu granicu Zone gradnje turističkog naselja (KOMPLEKSA); • da se definiše konačna trasa saobraćajnice - zaobilaznog puta oko kompleksa; • formirati osnovne urbanističke parametre koji određuju kapacitete tako da se zemljište racionalno koristi, a istovremeno poštuju prirodna ograničenja i karakteristike terena, kao i ograničenja koja su u funkciji zaštite prirodnih i graditeljskih vrijednosti zaštićenog područja; • da se dispozicija, raspored i veličina novih objekata prilagodi zahtjevu za očuvanjem pejzažnih karakteristika prostora, a spratnost novih objekata, principi grupisanja, oblikovanje, obrada slobodnih površina i materijali za gradnju predvide korišćenjem principa tradicionalne arhitekture, pri čemu se moraju sačuvati postojeća stabla borova i drugog drveća; • da se stari put Muo-Vrmac osposobi i aktivira za pješački saobraćaj; • definisati konkretne lokacije za žičaru koja vodi od mora sa kotorske strane do brda Vrmac; • da se za tehničku infrastrukturu predvide savremena tehnološka rešenja, ne samo sa tehničkim, već i standardima za očuvanje životne sredine; • da se posebno propišu uslovi oblikovanja objekata i pejzažnog

16 Vrmac kako ga vide građani/ke

urđenja, zbog atraktivnosti lokacije i slobodnih vizura; • da se definišu sadržaji i aktivnosti u prostoru izvan Zone gradnje; • da objekti imaju slobodne arhitektonske forme, luksuzniju obradu i adekvatno pejzažno uređenje uklopljeno u okruženje. (http://www.cg.opstinakotor. org/images/stories/dokumenti/ urbanizam/usvojeni_planovi/), preuzeto 09. 01. 2014. godine u 13:10 h.

nepotističkih veza i ličnih interesa, uz veoma rigoroznu kaznenu politiku. Dakle, uzrok ugroženosti Vrmaca u većini situacija je, uglavnom, antropogeni faktor4, a posljedice je najčešće teško sanirati. U skladu s tim, edukacija ljudi koji koriste prostor i upravljaju njime, uz konsultovanje stručnjaka, kao i djelovanje u skladu sa zakonom i planskim i strateškim dokumentima doprinijeli bi usavršavanju politike upravljanja ovim područjem.

Iako su Lokalnom studijom lokacije za Vrmac predviđene određene etape valorizacije ovog prostora, metodom intervjua konstatovan je podatak da se urabanizacija dijela Vrmca (Kavač) vrši po principu partikularnih (ličnih) interesa. Kako bi se prostor Vrmca zaštitio od djelovanja ličnih interesa i sporadične „urbanizacije po ličnoj potrebi“, neophodno je definisati granice zona u kojima je gradnja moguća, kao i tipove objekata koji su adekvatni za ovo područje, njihovu spratnost i materijale od kojih će biti građeni. Dakle, definisati gornju prostornu granicu do koje je moguće graditi objekte, a zatim urbanizovati područje shodno određenoj granici, uz jasno definisane preporuke u planskim i strateškim dokumentima. Ovakav model upravljanja obavezao bi lokalne samouprave i resorna ministarstva da sankcionišu urbanizaciju koja se realizuje po principu

3.1.3. AKTERI

Potencijalni akteri od kojih treba da potekne inicijativa revitalizacije područja Vrmca i očuvanja prirodnih resursa i kulturno-graditeljskog nasljeđa jesu lokalne samouprave i vlasnici/ce posjeda. Razgovarajući o tome koji su to akteri koji upravljaju područjem Vrmca, sagovornici/ ce su akcenat stavili na Lokalne samouprave Tivta i Kotora, vlasnike zemljišta, a kao aktere koji svojim idejama i djelovanjem utiču na unapređenje područja Vrmca prepoznaju Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak“ Gornja Lastva, NVO „Expeditio“ iz Kotora, udruženje „Kamelija“ iz Stoliva, planinarska društva „Vjeverica“ i „Pestingrad“ iz Kotora. Kad je u pitanju uređenje prostora, značajnu ulogu u perspektivi treba da imaju Direkcija za izgradnju i uređenje prostora, Javno komunalno preduzeće, Sekretarijat

za zaštitu prirodne i kulturne baštine... Svaki od ovih aktera treba da pruzme obaveze koje bi se definisale strategijom razvoja područja i da djeluje u skladu sa njima.

3.1.4. KOMUNIKACIJA MEĐU AKTERIMA Komunikacija među akterima uključenim u proces upravljanja područjem Vrmca nije na zavidnom nivou, a kvalitet komunikacije, kako tvrde sagovornici/ce „zavisi od toga koliko su njihovi međusobni interesi bliski ili slični. Ukoliko bi se komunikacija unaprijedila, to bi bilo od zajedničkog interesa za sve zainteresovane strane”. Sagovornici/ ce smatraju da se jedino uspješnom komunikacijom može postići prevashodni cilj zaštite, održavanja i unapređenja prostora Vrmca i njegovog stavljanja u funkciju opšteg dobra. Kao pozitivan primjer komunikacije treba istaći saradnju između Opštine Tivat i Komunalnog preduzeća vezano za aktivnost čišćenja puteva do sela. Ovoj akciji se pridružio i Zavod za zapošljavanje koji je dvije godine angažovao osobe koje su se bavile čišćenjem i održavanjem staza po Vrmcu. Ako analiziramo komunikaciju između Opština Tivat i Kotor koje upravljaju javnim površinama Vrmca, može se konstatovati da ona u sadašnjem trenutku izostaje. Sagovornik iz Opštine Kotor okarakterisao je komunikaciju i saradnju lokalnih samouprava na

ntropogeni faktor (ljudski faktor) negativno utiče na prostor bilo da ga svojim djelovanjem direktno ugrožava, ili pak nečinjenjem A zanemaruje.a

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 17

sljedeći način: „Konkretnih projekata po pitanju Vrmca nijesmo imali. U budućem periodu imamo nekih naznaka saradnje za suštinsku poziciju Vrmca, jer Vrmac pripada objema opštinama, tako da ćemo za sve što budemo radili morati biti upućeni jedni na druge. U kom dijelu ćemo sarađivati, zavisiće od prostorno-planske dokumentacije“. Analizom intervjua nije se stekao uvid da postoji saradnja po pitanju revitalizacije Vrmca, što znači da komunikaciju i saradnju među lokalnim samoupravama treba inicirati i izntenzivno raditi na njenom unapređivanju. „Integralno upravljanje prostorom ne može nikako biti izdvojeno od svog političkog i ukupnog društvenog i ekonomskog okruženja. Okvir djelovanja mora se prilagoditi uvjetima u kojima se može pregovarati o ciljevima različitih interesnih grupa, njihovim razinama težnje, mogućim tehničkim opcijama i naravno, centrima odlučivanja, koji opet u sebi sadrže ili u cijelosti uzimaju u obzir postojeće društvene sile. Ono mora biti naglašeno interaktivno, uz neprekidan monitoring različitih interesnih grupa”, (Vučijak, B, 2007: 112). Za revitalizaciju postojećeg stanja područja Vrmca sagovornici/ce predlažu upotrebu IPA fondova ili pak apliciranje u okviru nekih drugih projekata, što bi doprinijelo saniranju posljedica nastalih kao proizvod višegodišnjeg zanemarivanja ovog područja. „Ukoliko se aplicira za IPA projekte potrebno je preciz-

no definisati prostor, a paralelno i preispitati šta je u prostorno-planskoj dokumentaciji predviđeno na Vrmac.” Uspostavljanje komunikacije i saradnje na bazi privatno-javnog partnerstva, poslužilo bi kao model koji bi podstakao i unaprijedio saradnju među zainteresovanim stranama. Privatno-javno partnerstvo podrazumijeva „dugoročni ugovorni sporazum između subjekata javnog sektora i privatnog sektora radi finansiranja, izgradnje, rekonstrukcije infrastrukture, upravljanja infrastrukturom ili njenog održavanja …”, (Vladkov, S. & Markov, A., 2010:25). Da bi se ostvarilo privatno-javno partnerstvo neophodno je edukovati ljude i objasniti im prednosti i nedostatke ovakve vrste saradnje.

3.1.5. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI U DONOŠENJU ODLUKA Prema mišljenju sagovornika/ ca, participacija građana/ki u donošenju odluka je od opšteg interesa, ali se na konkretnom primjeru Vrmca može reći da nije u dovoljnoj mjeri prisutna. Uzrok letargije i neodazivanja na javne rasprave i slične modele okupljanja jeste nepovjerenje u ishode skupova i neprocesuiranje predloga građana/ki ka višim (lokalnim ili državnim) instancama koje odlučuju. Međutim, komunikacija se najčešće ne tretira kao konsenzus između aktera koji su na neposredan ili posredan način

povezani sa Vrmcem, već kao proces dominacije (odnos moći) koji jedna grupa uspostavlja nad drugim grupama. Komunikacija koja počiva na dominaciji opstruira promjene, što kao posljedicu ima stagnaciju ili pak regresiju zatečenog stanja. Komunikaciju treba usmjeravati na dva nivoa: na unutrašnju komunikaciju među akterima i spoljašnju komunikaciju aktera sa institucijama sistema, pri čemu obostrana komunikacija u finalnim ishodima treba da počiva na kompromisu svih zainteresovanih strana koji učestvuju u njoj.

3.1.6. OŽIVLJAVANJE RURALNIH CJELINA Oživljavanje ruralnih cjelina podrazumijeva obezbjeđivanje minimalnih uslova egzistencije, a to su u konkretnom slučaju, voda, struja i put do pojedinih sela na području Vrmca. Nakon obezbjeđivanja bazičnih uslova egzistencije, u napuštenim ruralnim cjelinama treba razvijati sadržaje koji bi bili aktuelni sa stanovišta potražnje i isplativi vlasnicima/cama, a dovoljno interesantni posjetiocima. Razlozi iseljavanja sa područja Vrmca su lagodniji uslovi života u priobalnom području. Demotivacioni razlozi zbog kojih se vlasnici/ ce teško odlučuju da se vrate svojim posjedima, obrađuju ih i učine funkcionalnim za pojedine vrste privređivanja su loša materijalna situacija, kao i dodatna sredstva koja je potrebno uložiti kako bi se posjedi stavili u funkciju upotrebe.

18 Vrmac kako ga vide građani/ke

Sagovornici/ce posebno ističu: „zapuštenost posjeda i maslinjaka, nedostatak materijalnih sredstava da se ti posjedi učine funkcionalnim i upotrebljivim, kao i nepostojanje motiva, prije svega ekonomskog“5. Sljedeći razlog zbog kojeg vlasnici/ce ne koriste potencijale Vrmca proizilazi iz nezainteresovanosti države6 da subvencioniše proizvodnju i zaštiti plasman proizvoda na tržištu. Sa ciljem da se iskoriste prirodni potencijali koje Vrmac posjeduje potrebno je ostvariti kompromis između države, lokalnih samouprava i vlasnika/ca na planu proizvodnje domaćih ekoloških proizvoda (npr. malsinovog ulja, čajeva od bilja koje je tipično za ovo područje) i obezbijediti otkup proizvoda, što omogućava zadovoljavanje ekonomskog motiva. Subvencije od strane države i lokalnih samouprava, kao i obezbjeđivanje plasmana proizvoda na tržištu u perspektivi bi bili značajan motiv kojim bi se podstakla zainteresovanost ljudi da ožive svoje parcele. Na taj način bi se ostvarila korist, kako za vlasnike/ ce koji bi povećali svoj budžet, tako i za državu jer bi se smanjila stopa nezaposlenosti. Na ove konstatacije se nadovezuju AKTIVNOSTI prihvatljive za područje Vrmca, o kojima je sa sagovornicima/cama bilo dosta riječi. 5 6

3.1.7. AKTIVNOSTI Prema mišljenju sagovornika/ca Vrmac ima potencijal za izletnički, istorijski, kulturni, zdravstveni, rekreativni turizam. Sređen prostor Vrmaca bio bi u funkciji rekreacije, prvenstveno za ljude koji žive u okruženju Vrmca, tim prije što ni Kotor ni Tivat nemaju površine na kojima bi ljudi mogli za kratko vrijeme organizovati izlete i boravak u prirodi. Obezbjeđivanjem obnove ruiniranih kuća na Vrmcu stvorili bi se uslovi za formiranje eko-sela, koja uz ponudu domaćih proizvoda imaju perspektivu za razvoj eko- i agro-turizma. Škole u prirodi su još jedna od aktivnosti koju treba inicirati, jer se na taj način može ostvariti kontakt sa prostorom koji je fizički jako blizu, a o čijim se resursima veoma malo zna. S tog prostora se može, uz vizuelni doživljaj, govoriti o Bokokotorskom zalivu i peraškim ostrvima. Ideja koja ide u prilog oživljavanju prostora Vrmca odnosi se na restauraciju tvrđave i ostalih objekata u kojima bi se mogle organizovati kulturne manifestacije (koncerti, filmovi, predstave), ali i sastanci. „Ne treba sve aktivnosti organizovati u salama lokalnih samouprava. Efekat razgovora o prostoru je najbolji u samom prostoru, jer ako se npr. o Vrmcu razgovara u sali Skupštine Opštine,

onda to i nema značajan efekat.” Da bi se obezbijedila komunikacija ljudi sa prostorom, neophodno je taj prostor učiniti pristupačnim i obezbijediti uslove za boravak ljudi u njemu, jer se na taj način postiže identifikacija sa prostorom i vrednovanje samog prostora. Pored turizma i kulturnih aktivnosti, sagovornici/ce napominju da ne treba izgubiti iz vida poljoprivredni resurs Vrmca, koji bi se mogao iskoristiti kao dopuna turizmu. Dakle, Vrmac „ne raspolaže plantažama za poljoprivredni uzgoj, već terasastim docima na kojima bi se moglo uzgajati mediteransko voće i povrće, koje bi domaćinstva koristila za sebe, svoje turiste i hotele u priobalnom pojasu. To bi uticalo na poboljšanje kvaliteta gastro ponude na Vrmcu i u njegovom okruženju.” Aktivnosti i djelatnosti prepoznate za područje Vrmca nikako ne bi smjele dovesti u pitanje sam ambijentalni izgled predjela.

3.1.8. AUTENTIČNOST VRMCA ILI UPLIV INVESTICIJA Sagovornici/ce su uglavnom iskazali stav da prvo treba definisati strategiju kojom će se odrediti kako treba da izgleda i u kakve namjene

Potreba da se ostvareni učinak ekonomski valorizuje Na problem zapuštenosti zemljišta, nadovezuje se i problem dalje distribucije proizvoda, u konkretnom slučaju maslinovog ulja. Veoma je skupo flaširati i distribuirati proizvod u ličnoj režiji, uzimajući u obzir da na području Crne Gore nema fabrike koja bi se bavila procesom prerade, flaširanja i distribuiranja“. Akcenat staviti na razvoju strategije uređenja i održavanja posjeda uz podršku lokalnih samouprava (krediti ili apliciranje kod međunarodnih fondova) i osnivanje manje fabrike koja bi se bavila preradom, pakovanjem i distribucijom maslinovog ulja i drugih autentičnih proizvoda kao lokalnog brenda.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 19

se prostor Vrmca može koristiti. U skladu s tim, treba iznaći kompromis između trenutnog stanja i budućeg izgleda Vrmca. Sagovornici/ce ne odbijaju a priori mogućnost dolaska investitora, ali podvlače da ideja o definisanju namjene prostora treba da potekne od stanovnika i lokalnih samouprava. To potvrđuju sljedeći stavovi sagovornika/ca: „Ne treba osporavati investicije, ali pod uslovom da one ne naruše izgled predjela i da budu usklađene sa zakonskim regulativama. To bi podrazumijevalo primjenu principa održivog razvoja i turizma.“ „Prilikom pokretanja gradnje treba se pridržavati definisane spratnosti, kao i materijala, koji treba da budu prirodni, a izgled integrisan u ambijentalnu cjelinu Vrmca. Budući da u toku godine Vrmac ima veliki broj sunčanih dana, upotreba solarne energija za hotele niže spratnosti bila bi u skladu s principima održivog razvoja.” „Vrmac je atraktivan prostor koji može da se valorizuje isključivo autentičnom izgradnjom kamenih kuća, restauriranjem objekata iz austrougarskog perioda i sakralnih objekata.“ Obzirom da je primarni motiv investitora ostvarivanje što većeg profita, prostor Vrmca treba zaštiti od takvih afiniteta investitora. Da bi se prostor zaštitio neophodno je uskladiti zaštitu prirode i prostorni razvoj područja. „Treba odrediti ekonomsku cijenu ekoloških resursa” (Evropska perspektiva održivog razvoja, str. 38, tačka 139) i konstatova-

ti kakve posljedice po širi društveni kontekst ima njihovo narušavanje. Stav sagovornika/ca iz ciljne grupe donosioca odluka i predstavnika/ ca lokalnih samouprava je blago podijeljen, budući da jedan dio njih podržava investicije koje imaju za cilj isključivo ulaganje u infrastrukturu i obnovu postojećeg graditeljskog nasljeđa. Drugi, pak, smatraju da uz obnovu infrastrukture i graditeljskog nasljeđa treba dozvoliti i izgradnju manjih apartmana i hostela, koji ne bi narušavali izgled ambijentalnih cjelina. Sagovornici/ce su podvukli da treba izričito zabraniti gradnju višespratnih objekata, prekomjernu gradnju i upotrebu materijala kao što je beton, kao i sankcionisati svaki pokušaj koji bi bio usmjeren ka navedenom vidu gradnje.

3.1.9. VIZIJA Sagovornici/ce smatraju da u perspektivi Vrmac treba da se razvija kao mjesto za rekreaciju koje bi ljudi koristili kako bi se udaljili od svakodnevnih obaveza. Vrmac treba da pretenduje da postane atraktivna zona za pješake, bicikliste, izletnike, kao i lokalitet za razvoj seoskog, zdravstvenog, eko- i kulturnog turizma. Sagovornici/ce ističu: „Vrmac treba da bude prostor očuvane prirode, sa sadržajima koji će pirvući građane/ke, turiste, naučnike/ce, učenike/ce, sportiste/kinje“.

3.2. PREDUZETNICI(CE) / INVESTITORI (KE) 3.2.1. IDENTITET VRMCA Preduzetnici/ce i investitori/ke na Vrmac gledaju prije svega kao na rezervat koji u perspektivi treba ekonomski valorizovati na način da prirodni i kulturni resursi budu stavljeni u funkciju strvaranja profita, ali da ne budu devastirani. Oni Vrmac percipiraju kao „vazdušnu banju na nadmorskoj visini od 760 m“, a kao njegovu posebnu vrijednost navode blizinu mora. Prirodni resursi koji ga čine specifičnim su: • Mikro-klima Vrmca, koja je određena položajem lokaliteta • „Geomorfološki djelovi Vrmca se razlikuju; padine na kotorskoj strani su oštrije i ima manje sunčanih sati, dok su sa tivatske strane blaže i ima mnogo više sunčanih sati“. • Pored specifičnosti mikro-klime, na Vrmcu postoje brojni izvori i jedan sagovornik/ca s tim u vezi dodaje: „U dijelu Kavča, Bogdašića, Mrčevca, Tivta, u pojasu od 150 do 450 m nadmorske visine, na svakih nekoliko stotina metara do jednog kilometra postoji po jedan izvor.“ • Bogatstvo ljekovitim biljem, maslinama i agrumima. Osim prirodnog bogatstva, preduzetnici/ce uviđaju i značaj kulturno-istorijske dimenzije ovog područja, posebno ističući austrougarska utvrđenja i ambijentalne

20 Vrmac kako ga vide građani/ke

cjeline Bogdašići, Gornja Lastva, Gornji Stoliv. Ambijentalne cjeline obiluju (specifičnom i nesvakidašnjom arhitekturom, suhomeđama, religijskim objektima, guvnima ...). Navedene činjenice i zapažanja imaju značaj za preduzetnike/ce, jer upućuju na područje Vrmca kao na lokalitet na kojem se može razvijati nova, ali i unaprijediti postojeća turistička ponuda karakteristična za priobalni predio. Ne postoji razlika u doživljaju identiteta Vrmca kod ciljne grupe investitora/ki i preduzetnika/ca, u odnosu na ciljnu grupu donosilaca odluka. Dakle, obje ciljne grupe identitet Vrmca percipiraju iz perspektive sinergije prirodnog i kulturnog bogatstva, koji, ukoliko se stavi u funkciju održivog razvoja, može doprinijeti unapređenju cjelokupnog područja Boke Kotorske.

3.2.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA Trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi upućuje na činjenicu da resursi kojima ovo područje raspolaže nijesu upotrijebljeni na adekvatan način. Posljednje decenije su uslovile manjak interesovanja za područje, a uzrok tome su migracije iz ruralnih u urbane sredine, koje su garantovala lagodniji način života. „Kako su se ljudi više okretali moru i turizmu na obali, Vrmac je sve više

bivao zapostavljen, gubeći iz vida činjenicu da resursi kojima Vrmac raspolaže mogu poslužiti kao veoma dobra dopuna turizmu.“ Migracije sa područja Vrmca uslovljene su društvenim razvojem urbanih cjelina, što je u velikoj mjeri doprinijelo zapostavljanju područja. Pored fizičkog zapostavljanja, koje se ogleda u ruiniranim putevima, devastiranim religijskim i drugim objektima, obrušenih suhomeđama, može se konstatovati prisustvo negativnog uticaja antropogenog faktora prema životnoj sredini, koji često ubrzava proces degradiranja pejzaža. Negativan uticaj antropogenog faktora manifestuje se kroz odlaganje otpada, puštanje stoke koja se nekontrolisano kreće po Vrmcu, neprimjereno uzurpiranje prostora što uslovljava brojne probleme na privatnim posjedima i javnim površinama. Uzrok ovakvom odnosu prema prostoru leži u nedovoljno razvijenoj ekološkoj svijesti svih aktera u društvenom sistemu koji su na posredan ili neposredan način uključeni u upravljanju područjem Vrmca. Razvoj područja, prema mišljenju preduzetnika/ca i investitora/ki, traba da iniciraju ljudi koji su neposredno i posredno za njega vezani. Kao predlog moguće inicijative navode intenziviranje komunikacije između lokalnih uprava, NVO-a i vlasnika/ca sa ciljem da zajednički apliciraju kod međunarodnih fondova za obnovu infrastrukture u naseljima. Obnovljena infrastruktura bila bi motiv da se, u saradnji sa investitorima, dalje

unapređuje područje Vrmca. Nakon obnove infrastrukture „Vrmac bi trebalo organizovati po uzoru na Ivanova Korita“. Investitori/ke ističu da bi obnova osnovne infrastruktura u ruralnim naseljima bila uslov da se njihovo interesovanje za ovo područje podstakne.

3.2.3. AKTERI Da bi Vrmac bio valorizovan na adekvatan način, neophodno je da akteri koji upravljaju njime budu ažurni u smislu definisanja strategije i poštovanja strateški predviđenih ciljeva. Dakle, ciljna grupa preduzetnika/ca i investitora/ki se slaže sa mogućnošću da Vrmcom upravljaju Lokalne uprave Tivta i Kotora i vlasnici/ce privatnih posjeda na Vrmcu. Osim aktera koji formalno upravljaju područjem Vrmca, važnu ulogu ima Uprava za zaštitu kulturnih dobara, koja bi trebalo da „bude maksimalno uključena i čije bi polje djelovanja trebalo proširiti sa ciljem da riječ struke ima primat u procesu valorizacije kulturnog nasljeđa“. Pored stručnjaka/kinja iz Uprave za zaštitu kulturnih dobara, sagovornici/ce ističu važnost participacije botaničara, ekologa, arhitekata, arheologa, etnologa, antropogeografa, koji bi trebalo da uzmu učešće u istraživanju Vrmca, a zatim i u kreiranju strategije razvoja ovog područja. Strategija koncipirana na temelju istraživačkih rezultata doprinijela bi kvalitetnijem procesu planiranja prostora. Komunikacija i saradnja među svim akterima/kama treba da bude stalno

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 21

prisutna kako bi se jedan prostor u cjelosti sagledao i razvijao na adekvatan način.

okupiti većinu potrebnu za kvorum i raspravu.“ Sagovornici/ce ističu dva modela participacije vlasnika/ca:

Predstavnik kompanije Porto Montenegro objašnjava ulogu investitora/ki na sljedeći način: „Ukoliko se grupi investitora predloži da izdvoje novac i da ga ulože u određeni prostor, takav pristup nije prihvatljiv sa stanovišta logike investitora, jer je njihova logika da država treba prvo da uloži u infrastrukturu. Dakle, i investitori i država treba da daju svoj doprinos kako bi bio zadovoljen obostrani interes. Interes nas koji smo u Porto Montenegru je da na par kilometara od Tivta imamo prelijepu zelenu oazu“. Saradnja i zajednički interesi i ulaganja su pokretački motiv za investitore. U preliminarnoj fazi, prije uspostavljanja komunikacije sa investitorima/ kama treba istražiti i sagledati potrebe i interese zajednice i na osnovu tih načela komunicirati s potencijalnim investitorima/kama.

• JAVNE RASPRAVE: „Javne rasprave koje treba da se realizuju na zdravim osnovama i zajedničkim interesima“. Zdrave osnove javnih rasprava znače razumijevanje opšteg dobra kao ličnog postignuća (ličnog dobra), jer lični interes ne mora uvijek značiti opšte dobro – dobro zajednice, a opšte dobro se uvijek pozitivno reflektuje na lično dobro. Svijest građana/ki treba razvijati u ovom smjeru. • REFERENDUM - za sva važna pitanja koja se tiču Vrmca.

3.2.4. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI U DONOŠENJU ODLUKA Prema mišljenju investitora/ki i preduzetnika/ca participacija građana/ ki prilikom donošenja odluka je veoma malo prisutna. Kao i prethodna, i ova ciljna grupa kod građana/ki uočava visok stepen nezainteresovanosti, a razlozi za to su uglavnom veoma loša ekonomska situacija, kao i osvrtanje na isključivo lične interese. „Na javnim raspravama se pojave ljudi koji imaju lični interes i teško je

Preduzetnici/ce i investitori/ke posebno ističu važnost postavljanja stručnih ljudi na mjestima gdje se donose odluke, jer je nedostatak stručnosti nerijetko uslov loše koncipiranih odluka, koje se dalje reflektuju na praktično polje djelovanja. Razlog visokog stepena nepovjerenja građana/ki u javne rasprave i slabljenja interesovanja za participaciju u upravljanju, prema mišljenju predstavnika/ca ove ciljne grupe, jeste donošenje odluka koje imaju političke implikacije.

3.2.5. OŽIVLJAVANJE RURALNIH CJELINA Sagovornici/ce smatraju da je nedostatak puta do pojedinih sela na Vrmcu jedna od ključnih razvojnih prepreka Vrmca. Treba napraviti put kojim bi se ostvarila povezanost

između sela, kao i povezanost sa magistralom, pri čemu treba odrediti do kojih dionica se kola mogu kretati, sa ciljem da se obezbijedi zaštita prirodnog ambijenta. „Pristup treba omogućiti samo vatrogasnim kolima u vanrednim situacijama kao što su požari, kao i vozilima specijalne namjene, koja mogu biti i na struju, a koja bi služila za dostavljanje hrane u slučaju postojanja konačišta.“ Bez postojanja putne komunikacije među selima i sa magistralom, teško je planirati razvoj i ponovno naseljavanje ljudi, jer savremeni trendovi definišu putnu infrastrukturu kao uslov koji opredjeljuje ljude da nasele određeni lokalitet. Za kućišta koja su veoma udaljena od glavnog puta, kao alternativni način, umjesto puta, ispitanici/e navode žičaru. Obezbjeđivanje navedenih sadržaja predstavljalo bi preduslov za razvoj aktivnosti koje su adekvatne za ovo područje.

3.2.6. AKTIVNOSTI Aktivnosti koje sagovornici/ce posebno ističu su: • Izletnički turizam • Rekreativni turizam • Sportski turizam • Organizovanje kulturnih aktivnosti • Razvoj poljoprivrede i stočarstva Korišćenje Vrmca u turističke svrhe moglo bi se, prema mišljenju sagovornika/ca, realizovati tako što bi se turizam u priobalnom pojasu i turistička ponuda na Vrmcu posmatrali kao integralna cjelina. U cilju

22 Vrmac kako ga vide građani/ke

promovisanja Vrmca i povezivanja sa sadržajima u priobalnom pojasu, jedan od sagovornika predlaže „projektovanje kamene građevine na Sv. Iliji, uz poštovanje svih standarda koje ambijent nalaže, sa kupolom na vrhu koja bi mogla pola sata da rotira. Gosti bi boravili na kupoli, sa koje bi mogli da vide Boku na jedan nov i drugačiji način, dok se ne posluži autentičan bokeški meni. To bi za turiste bio nov doživljaj Boke, drugačiji od onoga kako je turisti vide sa kruzera. Povezivanje doživljaja Boke sa kruzera i sa Sv. Ilije ne bi nijednog turistu ostavilo ravnodušnim“. Kao dopuna turizmu, na Vrmcu se može podstaći i razvoj stočarstva i poljoprivrede. „Turizam bi, sa razvojem stočarstva i poljoprivrede, dobio obrise autentičnosti i posebnosti. Primjer kako bi Vrmac mogao da izgleda je Istra. U Istri su obnovljene tvrđave i spomenici iz rimskog perioda; turisti obilaze spomenike, plaćaju ture i od tog novca se održava graditeljsko nasljeđe. Uz obilazak spomenika, turisti imaju priliku da u konobama, uz degustaciju vina, probaju isključivo proizvode iz tog predjela“. Praktična upotreba resursa koji već postoje i njihova promocija na autentičan način doprinijela bi kvalitetu života u priobalnom pojasu i istovremeno oživjela ruralne cjeline na području Vrmca.

3.2.7. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA Veoma je indikativno da ljudi iz ciljne grupe investitora i preduzetnika na investicije ne posmatraju kao isključivu mogućnost za izgradnju novog i ostvarivanje što većeg profita, već na investicije gledaju iz perspektive njihove održivosti koja bi bila usaglašena sa konfiguracijom samog područja. To potvrđuju i njihovi izneseni stavovi: • „Kada govorimo o investicijama, treba napraviti prvi korak, a to znači obezbijediti obim investicija koji omogućava da se sa najmanjim mogućim iznosom obezbijedi neki nov sadržaj koji odgovara ambijentu, jer se samo novim sadržajima ljudi mogu zainteresovati i privući. Podržao bih isključivo mogućnost da se stara naselja revitalizuju i očuva njihov autentični izgled. Pored obezbjeđivanja kontinuirane prohodnosti izletničkih i biciklističkih staza, treba obezbijediti konačišta u postojećim kućama i na taj način udahnuti selima ponovo život.“ • „Nijesam protiv investicija, ali ih treba ograničiti i kontrolisati. Nikako ne dozvoliti da investitor kreira prostor Vrmca. Pri tom, treba investirati u jedno lijepo izletište, sa restoranom, gdje bi izletnici i pješaci mogli popiti kafu i pojesti kolač.“

Investicije, prema mišljenju sagovornika/ca iz ciljne grupe investitora i preduzetnika/ca, treba da budu usmjerene ka održavanju, obnavljanju i unapređenju postojećeg graditeljstva, maslinarstva, staza, suhomeđa, guvna, bez pretenzija za novom gradnjom. To su investicije koje bi bile višestruko korisne, jer je, prije svega, „prostor jedan od najvećih resursa kojim raspolažemo i potrebno ga je brižljivo planirati i čuvati, ako ne zbog sebe, ono zbog generacija koje dolaze“. Međutim, prema navodu autorke Jovane Čikić, sociolog Huber (1998, 2001), analizirajući odnos između investicija i ekološkog očuvanja prostora uvodi ideju ekološke modernizacije, podrazumijevajući pod njom „nov odnos između ekonomske i ekološke ravnoteže, odnosno ekologizaciju ekonomije i ekonomizaciju ekologije (navedeno prema: Leroy, Tatenhove, 2000, 195). U prvom slučaju, misli se na promene u dominantnim obrascima investiranja, proizvodnje i potrošnje, dok ekonomizacija ekologije podrazumeva procenu ekonomske vrednosti životne sredine (prirodnih resursa) kao ključnog činioca proizvodnje (pored rada i kapitala)”, (Čikić, J., 2012, str. 549). Investicije prihvatljive za područje Vrmca moraju biti utemeljene na ekološkim principima, sa ciljem da se sačuva prirodno bogatstvo kao potencijalni resurs na kojem počiva razvoj ovog predjela. U suprotnom, dominantan oblik investicija, prisutan u priobalnom

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 23

pojasu, narušio bi koncept održivog razvoja područja Vrmca.

3.2.8. VIZIJA VRMCA Vrmac treba da bude izletište sa smještajnim kapacitetima, sređenim stazama, klupama, osvjetljenjem na određenim mjestima, maslinjacima, obnovljenim suhomeđama i restauriranim graditeljskim nasljeđem.

3.3. CIVILNI SEKTOR I KULTURNI AKTERI 3.3.1. IDENTITET VRMCA Vrmac, prema mišljenju sagovornika/ca, čine tri prepoznatljive dimenzije: prirodna i kuturna baština, a sa posebnom pažnjom sagovornici/ ce ističu važnost sačuvanog graditeljskog nasljeđa na ovom području. Kao prvobitne asocijacije na prirodne resurse Vrmca sagovornici/ ce naglašavaju: raznolikost vegetacije, geomorfološku poziciju Vrmca, koja je različita s kotorske i tivatske strane, specifičnost vazdušnih strujanja i predispozicije za razvoj zdravstvenog turizma. Pored prirodnih, Vrmac raspolaže dragocjenim, iako ne dovoljno istraženim, kulturnim resursima i graditeljskim nasljeđem. Sa posebnom pažnjom više sagovornika/ ca osvrnulo se na Pasiglav, naglašavajući da je ovaj lokalitet prvo Slovensko naselje i da je to jedina informacija koja za sada postoji o ovom lokalitetu. Pored Pasiglava na

Vrmcu postoje i tulum na Popovoj Glavi, pećine koje su izuzetno važne za identitet Vrmca. Njihovo istraživanje bi doprinijelo prepoznatljivosti identiteta Vrmca i adekvatnoj promociji kulturnog, arheološkog i graditeljskog nasljeđa, što bi uslovilo i bolji tretman zaštite. Pored, prethodno navedenih arheoloških ostataka, Vrmac obiluje i sakralnim objektima „crkva Sv. Vida, koja je jedna od prvih hrišćanskih bogomolja u Boki Kotorskoj, crkva Sv. Petra (IX) u Bogdašićima, crkva Svih Svetih (XV), crkva Sv. Đorđa, crkva Sv. Ilije u Gornjem Stolivu“. Sakralni objekti, kao i ruralne cjeline koje su riznice spomeničnog fonda upućuju na dugu prisutnost civilizacije na ovim prostorima, jer svaka tigla, kamen, suhomeđa, predstavljaju elemente starog graditeljstva o čijim vrijednostima ne postoji dovoljno razvijena svijest, o čemu govori u prilog stanje u kojima se nalaze ove građevine. Očuvanje vrijednosti kulturnog i graditeljskog nasljeđa Vrmca, trebalo bi da predstavlja dodatnu odgovornost za sve aktere koji formalno i neformalno upravljaju područjem Vrmca.

3.3.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA Vrmac je područje koje obiluje prirodnim i kulturnim resursima, a sudeći prema mišjenju sagovornika/ ca, postojeći resursi nijesu funkcio-

nalno upotrijebljeni. Da bi resurs bio upotrijebljen na adekvatan način, prije svega mora biti prepoznat, a zatim i planski osmišljena njegova upotreba. Upravo na značaj pejzaža Vrmca upućuju i aktivnosti na čišćenju maslinjaka koje realizuju lokalne nevladine organizacije uz podršku Fondacije Petrović Njegoš: „Iako naša akcija nije velika i jaka, bitno je da ljudi vide da se ipak neko zalaže da se pejzaž očuva. To je poruka koju upućujemo svim ljudima kojima je stalo do Vrmca“. (Princ Nikola Petrović Njegoš) Postoje rijetki primjeri adekvatne upotrebe resursa. Afirmativani primjeri upotrebe resursa ovog predjela su aktivnosti sređivanja i markiranja staza, čemu su u velikoj mjeri doprinijele akcije planinarskog kluba „Vjeverica“ iz Kotora. „Potrebno je redovno čistiti terasaste doce, pri čemu treba koristiti i otpad. Taj otpad može da bude nešto veoma upotrebljivo kao energetski resurs. Čišćenje mora da bude rentabilno i redovno (svake godine). Na taj način bi se šume zaštitile od požara.“ (Princ Nikola Petrović Njegoš). Akcije ovog tipa predstavljaju jedan od načina revitalizacije prirodnih resursa Vrmca. Da bi one postale praksa treba obezbijediti kontinuitet i napraviti plan aktivnosti, jer njihova povremena realizacija koja počiva na nivou volonterizma ne nudi perspektivu održivosti. Sljedeći afirmativan primjer je organizacija manifestacija i događaja na Vrmcu. Moglo bi se konstatovati da postoji manji broj entuzijasta koji nastoje da ožive

24 Vrmac kako ga vide građani/ke

napuštene predjele Vrmca. Razvoj solidarnosti i kolektivnog identiteta ogledaju se kroz primjere organizovanja manifestacije „Lastovski dani kulture”, svečanosti povodom dana sveca zaštitnika mjesta, koje podstiču očuvanje i promociju materijalnog i nematerijalnog nasljeđa koje se vjekovima stvaralo. Razlog zbog kojeg se resursi Vrmca ne koriste na adekvatan način, prema mišljenju sagovornika/ca je sljedeći: „Svi razvojni planovi bili su skoncentrisani na priobalnom području, znači, malo ko se bavio potencijalom Vrmca i prostorom Vrmaca”.

3.3.3. STRATEGIJA UPRAVLJANJA Strategija upravljanja ovim područjem ne postoji, niti, prema mišljenju sagovornika/ca, razmišljanje o strategiji. Samo kvalitetnom strategijom se jedan prostor može planski osmisliti. Upravo nepostojanje strategije uslovljava zanemarivanje ovog područja.

3.3.4. AKTERI Kao aktere koji upravljaju područjem Vrmca sagovornici/ce percipiraju Opštine Tivat i Kotor, državu7, vlasnike zemlje, civilni sektor. Stanovnici/ce, prema mišljenju sagovornika/ ca, na indirektan način upravljaju

područjem Vrmca i, shodno odnosu koji imaju prema prostoru, mogu se svrstati u tri kategorije: • oni koji nastoje da sačuvaju i zaštite prirodu, kulturno i graditeljsko nasljeđe; • oni koji nemaju interes da sačuvaju pejzaž, već ga zbog svojih interesa devastiraju; • oni čija je namjera da prodaju zemljište, bez obzira na kulturnu i simboličku vrijednost koju ono posjeduje. Kako bi se uticalo na razvoj svijesti o vrijednostima prostora potrebno je kontinuirano organizovati edukativne radionice o važnosti prostora, razvijati svijest o načinu njegove upotrebe i vrednovanja. Edukaciju treba organizovati na području Vrmca, jer direktan kontakt sa prostorom omogućava pravi uvid u njegove vrijednosti. Kao aktere koji su veoma agilni na planu oživljavanja prostora i pokretanja projekata sagovornici/ ce navode NVO sektor, sa posebnim osvrtom na Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak” Gornja Lastva, Udruženje „Kamelija” Stoliv, NVO Expeditio i Planinarsko društvo „Vjeverica”. Važan akter, veoma zainteresovan za područje Vrmca je i Fondacija Petrović Njegoš, koja u saradnji sa KZU „Napredak” djeluje u Gornjoj Lastvi. Direktor Fondacije,

princ Nikola Petrović Njegoš, pokazuje izuzetan senzibilitet za očuvanje prostora i graditeljskog nasljeđa, a kada su u pitanju vlasnici/ce posjeda konstatuje da je „za vlasnike/ce sada teška situacija, jer nemaju dovoljno novca da bi svoje posjede mogli da srede i zato moramo povezati što više ljudi, ne samo onih koji žive tu, već i onih koji su se iselili. Treba organizovati susrete i animirati ljude, ako ni zbog čeg drugog ono zbog grobova predaka koji su ovdje. Ljudi koji su daleko moraju znati šta se radi na prostoru gdje su živjeli njihovi preci i treba da učestvuju. Uređivanje prostora nije samo pitanje arhitekture i urbanizma, nego i saradnje i solidarnosti, jer nema civilizacije koja se razvijala bez toga“. Uspostavljanje solidarnosti i komunikacije među ljudima jeste preduslov participacije, što prema mišljenju sagovornika/ca može doprinijeti ostvarivanju zajedničkog cilja. Pitanje je koliki je stepen interesovanja ljudi za prostore na kojima su živjeli njihovi preci. U tradicionalnim društvima takva vrsta odgovornosti prema prošlosti i precima bila je sastavni dio moralne obaveze, dok u savremenim društvima to nije slučaj. Međutim, ovaj predlog može imati pozitivne efekte na razvoj kraja, pa ga u tom slučaju treba uvažiti kao segmenat koji ima značaj za akciju zajedničkog djelovanja u cilju oživljavanja prostora.

anjak interesovanja države za sanaciju kulturnih objekata i infrastrukture nakon zemljotresa, jeste prepreka daljem razvoju Vrmca. M Jedan sagovornik u vezi sa tim ističe: „Veoma mali broj objekata poslije zemljotresa je saniran. Sanirana je crkva Sv. Basiliusa, koja se nalazi 200-300 metara od mora, u Gornjoj Lastvi su urađene dejlimične sanacije, u Gornjem Stolivu ništa nije sanirano. Putna infrastruktura duž Vrmca je u veoma lošem stanju “.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 25

Arhitektonske radionice koje su se organizovale u Gornjoj Lastvi u saradnji sa Fakultetom za arhitekturu iz Pariza takođe su pomogle da se pokrene ideja o valorizaciji ruralnog graditeljstva. Zainteresovanost Opštine Tivat za područje Vrmca, prema mišljenju sagovornika/ca, je značajno unaprijeđena. „U posljednje dvije godine Opština Tivat je uradila zaista sjajne stvari, kroz akcije raščišćavanja staza u kojima su učestvovale komunalne službe, sklanjanje debala sa tivatske strane i protivpožarne akcije. Afinitet prema ideji revitalizacije Vrmca veoma je prisutan u strategiji Opštine Tivat, dok Opština Kotor ne pokazuje značajan stepen zainteresovanosti za područje Vrmca.“ Način da se pokrenu obje Opštine jeste proglašavanje Vrmca za Regionalni park prirode. Opštine Tivat i Kotor treba da obezbijede domaćine za pješačke staze, koje imenuju lokalne uprave, što bi bio inicijalni korak u zaštiti područja Vrmca. U grupu aktera koji upravljaju područjem Vrmca sagovornici/ce svrstavaju i investitore/ke. Investitori mogu doprinijeti razvoju Vrmca ukoliko poštuju definisane standarde koji su usklađeni sa zakonodavnim okvirom i ambijentalnim izgledom Vrmca. Država, Lokalne uprave Tivta i Kotora, NVO-i treba da zajednički odlučuju u korist održivog prostora, jer prostor je resusur koji je teško 8

povratiti. „Proglašavanjem Vrmca Regionalnim parkom, njegovim administrativnim ustrojstvom, spriječila bi se svaka investicija koja nije u skladu sa donijetim propisima!”

3.3.5. KOMUNIKACIJA MEĐU AKTERIMA Komunikaciju među akterima (lokalne uprave – donosioci odluka, NVO-i, građani/ke) sagovornici/ ce tumače kao veoma lošu. Ovu konstataciju argumentuje stav: „Država se ne trudi mnogo da pita i uključi građane/ke u proces upravljanja prostorom. Građani/ ke, s druge strane ne pokazuju interesovanje za građanske inicijative i inicijative civilnog sektora. Planovi za Vrmac se uglavnom kancelarijski sprovode“. Nedovoljna transparentnost se negativno reflektuje na participaciju građana/ ki u procesu donošenja odluka i iskazivanja vlastitog stava. Netransparentnost se može navesti kao jedan od razloga zbog kojeg su javne rasprave, kao model okupljanja zainteresovanih ljudi, uglavnom loše posjećene. Razlog loše posjećenosti je i nepovjerenje ljudi da će njihovo mišljenje biti uvaženo i sagledano kroz prizmu prednosti i nedostataka. Neuključenost u javne rasprave proizilazi i iz neispunjenih očekivanja i razočaranosti u ishode koje su prethodne javne rasprave davale.

U ovom kontekstu, preporuka bi se odnosila na podizanje nivoa svijesti kod građana/ki o važnosti učešća u javnim raspravama, jer kroz sudjelovanje u njima akteri snose kolektivnu odgovornost za učinjeno i neučinjeno u životnoj sredini čiji su integralni dio. Prilikom organizovanja javnih rasprava treba dokazati građanima/kama da su njihove ideje korisne, ukoliko su pravno i planski utemeljene, i predstavljaju važan doprinos unapređenju postojećeg stanja.

3.3.6. AKTIVNOSTI Aktivnosti koje sagovornici/ce smatraju adekvatnim za područje Vrmca uglavnom su usmjerene na razvoj ekološkog, seoskog, zdravstvenog i kulturnog turizma. Preduslovi potrebni za razvoj navedenih vrsta turizma su obezbjeđivanje putne infrastrukture, kontinuiranog održavanja i markiranja staza duž Vrmca. Kada je riječ o čišćenju staza, važno je pomenuti rad i entuzijazam Planinarskog kluba „Vjeverica”8 i učešće javnih komunalnih preduzeća u akciji sređivanja staza. Da bi prostor bio posjećen, u njemu mora postojati bar minimum materijalnih uslova koji će zadovoljiti potrebe posjetilaca: prohodne i tematski organizovane staze, klupe, stolovi od prirodnog materijala. Za razumijevanje i promociju prostora, po-

redstavnik Planinarskog kluba „Vjeverica“ kaže: „Osposobili smo sve staze Kotor, Vrmac, Verige, Tivat, kojima je bilo nemoguće P hodati, spustili se bicikom od vrha Vrmca (Sv. Ilija) do Peluzice. Međutim, svako naredno pitanje koje postavljamo nadležnima, a to je u našem slučaju Planinarski savez Crne Gore, jeste od kojih sredstava ćemo izvoditi te akcije, jer smo najveći dio stvari do sada radili volonterski“.

26 Vrmac kako ga vide građani/ke

red materijalnih uslova, neophodno je obezbijediti info materijale koji će biti istaknuti na mjestima koja su “vidljiva” i dostupna zainteresovanim posjetiocima. „Trenutno postoji mapa pjašačkih staza, urađena kroz projekat „Vrmac pješački raj“, koja je od izuzetnog značaja kako za lokalne stanovnike, tako i za turiste koji pješače stazama po Vrmcu.” Postojanja info materijala je veoma značajno za budući razvoj turizma na ovom području. Dakle, „najosnovnije što treba ponuditi turistima jeste prohodan i bezbjedan put, koji će biti ucrtan na karti. U cilju kvalitetnog organizovanja turističke ponude potrebno je angažovati vodiče koji će na adekvatan način predstaviti turistima značajna mjesta na Vrmcu.“ Pored potencijala koji bi se mogli iskoristiti u turističke svrhe, Vrmac, prema mišljenju sagovornika/ca, ima izuzetan potencijal za razvoj poljoprivrede. „Za Vrmac poljoprivreda može biti veoma važna i poljoprivredni proizvodi mogu biti ponuđeni na tržištu. Bez poljoprivrede nema očuvanja pejzaža. Ako se pokrenu poljoprivredne i druge aktivnosti, npr. turističke, rekreativne, joga kampovi, onda područje Vrmca ne bi služilo samo preživljavanju, već bi to mogao da bude jedan životni projekat za mlađe generacije.“ Sve aktivnosti koje bi se razvijale na Vrmcu, od rekreacije do poljoprivrede, mogu biti dopuna turizmu na obali, što bi dalo jednu potpuno novu dimenziju sagledavanju turističke ponude ovog predjela. Kako

sagovornici/ce primjećuju: „Masovni turizam više nije u fokusu interesovanja, savremeni turista traži mir i odmor od svakodnevne vreve.“ Da bi se aktivnosti i sadržaji na Vrmcu planski razvijali, važno je angažovati čitav tim aktera/ki (stručnjaka, ljudi koji žive u okruženju, ljudi koji imaju posjede na Vrmcu, lokalnih samouprava, nadležnih ministarstava, NVO-a), jer razvoj mora biti strateški planiran uz postignut konsenzus mišljenja različitih aktera, što do sada nije bio slučaj sa područjem Vrmca. Jedan od ispitanika/ ca iz ove ciljne grupe daje sljedeće predloge za realizovanje lokalne samoodrživosti: „Budući da crkva ima dosta zemljišta, na tom zemljištu se može razvijati humanitarna farma, na kojoj bi se zaposlili ljudi koji su imali problema sa drogom i alkoholom, sa ciljem da se resocijalizuju. Proizvode sa farme bilo bi poželjno proslijeđivati bolnicama i socijalnim ustanovama. Na privatnim posjedima treba obnoviti kuće i koristiti ih u funkciji turizma, gdje bi se nudili domaći proizvodi sa privatnih farmi. Budući da ima veliki broj sunčanih dana, Vrmac je pogodan teren za proizvodnju solarne energije. Poenta je razmišljati o održivosti. Važna je sinergija urbanog i ruralnog. U budućnosti sve će biti jako skupo, tako da će ljudi biti prinuđeni da koriste resurse lokalne sredine. Zato se mora razvijati ideja LOKALNE SAMOODRŽIVOSTI.“ Edukacija i češće posjete Vrmcu su od velikog značaja za razumijevanje

vrijednosti koje čine identitet Vrmca. Vrmac je integralni dio Kotora i Tivta, i razvoj ovih gradova može biti potpun, jedino ukoliko se sagleda u sinergiji sa Vrmcem.

3.3.7. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA VRMCA Sagovornici/ce nijesu protiv investicija, ukoliko se pod njima podrazumijeva obnova infrastrukture, obnova kućišta, suhomeđa, osposobljavanje prostora za rekreativne svrhe i ulaganje u poljoprivredu. Smatraju da stagniranje, odnosno nečinjenje, može samo doprinijeti degradaciji postojećeg. Dakle, suština je u sprovođenju i poštovanju zakona iza kojih stoji država, jer je svijest pojedinca najčešće usmjerena ka prilagođavanju okruženja vlastitim potrebama, bez obzira na dalekosežne posljedice koje neadekvatno činjenje prouzrokuje. Sagovornici/ce izražavaju protivljenje gradnji na Vrmcu koja bi bila slična ili ista kao gradnja u priobalnom pojasu, što se može zaključiti iz sljedećih stavova: • „Na ovom prostoru ne bi se smjela dozvoliti gradnja hotela sa pet zvjezdica. Žrtvovana je obala, zato nema potrebe da se žrtvuje i ovaj prostor. Čak i kada se budu restaurirale postojeće tvrđave, spoljašnji izgled treba da zadrži svoju orginalnost, a u unutrašnjosti se mogu vršiti minorne izmjene, ako je to neophodno“;

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 27

•

„Prekomjerna gradnja bi uništila prostor Vrmca. Svakako treba nešto raditi, ali vrlo pažljivo i promišljeno”; • „Kako izgleda zgrada od betona na padinama Vrmca pokazuje primjer sa kotorske strane. Takve zgrade nijesu adekvatne investicije za padine Vrmca, jer ukoliko se pokrene takva vrsta investicija, Vrmac će izgubiti šansu da bude na pravi način valorizovan”; • „Prisutna je velika doza nerazumijevanja za sam prostor, budući da se prostor upotrebljava sa ciljem da se uzme novac, pa su česti slučajevi da se prostor organizuje prema željama investitora, nasuprot ambijentalnom izgledu samog prostora“. Prevashodan cilj je sačuvati i restaurirati postojeće graditeljsko nasljeđe i ukazati posjetiocima na tradiciju kraja i način života stanovnika, vodeći računa da se ne uruši postojeći ambijentalni izgled i ne formiraju nova arhitektonska zdanja čiji bi jedini cilj bio profit. Problem je što se sve manje konsultuje struka, a urbanisti veoma često potpadaju pod uticaj investitora, što za posljedicu ima neadekvatnu urbanizaciju koja devalorizuje estetsku i vrijednosnu dimenziju prostora.

3.3.8. VIZIJA Sagovornici/ce Vrmac u budućnosti vide kao prirodnu oazu dostupnu pješacima: „Vrmac treba posmatrati kao cjelinu i vratiti mu stari sjaj, uz

revitalizaciju već postojećih objekata u svom autohtonom zdanju“. Na području Vrmca treba razvijati ruralni turizam, a kao važnu razvojnu djelatnost sagovornici/ce vide i poljoprivredu (maslinarstvo, povrtlarstvo, voćarstvo), jer je to prilika za proizvodnju organske hrane i otvaranje novih radnih mjesta.

3.4. STRUČNJACI 3.4.1. IDENTITET Identitet Vrmca čini spoj prirodnog bogatstva (biodiverziteta) i kulturnog i graditeljskog nasljeđa. Iz razgovora sa botaničarkom koja se bavila istraživanjem Vrmca dolazimo do preciznih podataka o biodiverzitetu: „Na području Vrmca je evidentirano 560 taksona (biljnih vrsta i podvrsta), od čega je 17 vrsta zakonom zaštićeno u Crnoj Gori, a 15 je vrsta čije rasprostranjenje ne prelazi granice Balkanskog poluostrva, što znači da su to balkanski endemične vrste i 3 koje se navode samo za područje Vrmca. Ako se uporedi veličina Vrmca sa njegovom florom, može se zaključiti da je flora Vrmca veoma bogata. Na Vrmcu postoji npr. cijeli dijapazon kestenovih šuma, borova šuma (one nijesu prirodne, nego su sađene), zajednice bijelog rebića, zajednica kamenjara, kao i pelina, koji se u Crnoj Gori slabo sakuplja, pa se samim tim i slabo koristi.“ Pored prirodnog, Vrmac raspolaže i kulturno-graditeljskim nasljeđem,

koje se može svrstati u više kategorija: 1. Sakralni objekti: crkve, Sv. Petra u Bogdašićima, iz XII vijeka, podignuta na temeljima istoimenog benediktinskog manastira; Sv. Vida u Gornjoj Lastvi, s početka XIV vijeka; Rođenja Bogorodice u Gornjoj Lastvi, iz XVIII vijeka; Sv. Roka u Donjoj Lastvi, podignuta 1901; Sv. Ilije u Gornjem Stolivu; Sv. Marije i Sv. Bazilija u Donjem Stolivu (ova posljednja, s očuvanim freskama s kraja XV vijeka, jedinstven je primjer simbioze Istoka i Zapada u našem srednjovjekovnom slikarstvu); Pomoćnice Kršćana, na Mulu, iz 1864, poznata u narodu kao crkva Blaženog Gracije, jer se u njoj čuvaju mošti ovog blaženika; Sv. Kuzme i Damjana, iz XIII vijeka, takođe na Mulu; Župna crkva na Prčanju, posvećena rođenju Blažene Djevice Marije, završena 1908. godine. 2. Ostaci gornjih naselja – Pasiglav 4. Profane zgrade: gotička palata „Tre sorelle“, Prčanj, XV vijek, Palata Beskuća, kuća Iva Visina 5. Očuvana stara ruralna naselja: Gornja Lastva i Gornji Stoliv 6 Umjetničke zbirke – Bogorodična crkva na Prčanju 7. Tradicionalni običaji – Gornja Lastva, Donja Lastva, Donji Stoliv, Prčanj, Muo 8. Fortifikacioni objekti – stare austrougarske tvrđave na Vrmacu.

28 Vrmac kako ga vide građani/ke

3.4.2. UPOTREBA RESURSA KOJIM RASPOLAŽE PODRUČJE VRMCA I PROBLEMI SA KOJIMA SE PODRUČJE SUOČAVA Prirodni i kulturni resursi kojima Vrmac raspolaže, prema mišljenju stručnjaka/kinja, nijesu valorizovani na adekvatan način. Jedini pozitivan primjer adekvatne upotrebe resursa je Gornja Lastva, koja treba da bude primjer kako treba valorizovati ostala naselja na Vrmcu. Za razliku od drugih ruralnih cjelina na Vrmcu, Gornja Lastva ima razvijenu putnu komunikaciju sa priobalnim dijelom. Da bi se uspostavio nivo razvoja u drugim ruralnim cjelinama kao u Gornjoj Lastvi, neophodno je unaprijediti putnu infrastrukturu i obezbijediti vodu i struju. U narednom dijelu teksta biće izvedena zapažanja stručnjaka/kinja o upotrebi prirodnih i kulturnih resursa Vrmca. Budući da je Vrmac prirodni prostor koji obiluje biljnim vrstama, treba izdvojiti dva načina valorizacije ovih resursa, koje stručnjaci ističu kao važna: • jedan je direktna eksploatacija; • drugi je korišćenje prirodnih resursa u smislu propagiranja aktivnog, rekreativnog, sportskog i zdravstvenog turizma. Prvi način se tiče adekvatnog sakupljanja, ekspoloatacije i upotrebe jestivog i ljekovitog bilja. Adekvatno sabiranje biljaka podrazumijeva posjedovanje znanja o njima i njihovoj upotrebi, pa bi, s tim u vezi,

trebalo angažovati stručnjake/kinje koji bi mogli dati smjernice za dalju upotrebu i plasiranje sakupljenog bilja. Međutim, te biljke predstavljaju neiskorišćen resurs Crne Gore. Na području Vrmca to su pelin, satureja (vrijes), origano. Drugi način upotrebe prirode je u turističke svrhe (u konkretnom slučaju sportsko-rekreativnog i zdravstvenog turizma). Države koje su se smjenjivale na ovom prostoru, koristile su ga na prikladan način, stvarale i ostavljale svoje djelo u nasljeđe budućim generacijama. Iz perspektive sadašnjeg trenutka, prostor Vrmca je neiskorišćen i nevalorizovan na adekvatan način. Zajednička ocjena je da se Vrmac, kao jedina primorska, niska planina, sa svim prirodnim i stvorenim resursima, uprkos blizini i relativno lakoj komunikaciji sa obalom, ni približno ne koristi u skladu sa postojećim potencijalima. Neskorišćenost područja Vrmca proizilazi iz nedovoljne informisanosti o važnosti resursa kojima taj predio raspolaže. Stručnjaci/kinje su saglasni da vrijednosti Vrmca treba sagledati, prije svega, u prostornom kontekstu, jer je „prostor najznačajniji resurs, koji ne treba na jeftin način iskoristiti“. Prostor Vrmca treba zaštititi od invazivne gradnje i usredsrediti se na restauriranje postojećih infrastrukturnih kapaciteta, obnovu postojećeg graditeljskog i kulturnog nasljeđa. Budući da savremeni društveni trendovi streme ka izgrad-

nji objekata atipične arhitekture, u tom slučaju je bolje prostor zadržati kao neizgrađen, nego ga iskoristiti za gradnju savremenih objekata neprimjerenih ambijentalnoj vizuri i konfiguraciji terena. „Potencijali Vrmca nijesu na adekvatan način upotrijebljeni i prepoznati kroz prostorno-fizičku cjelinu čitavog njegovog prostora. U tom kontekstu, Vrmac daje mnogo više mogućnosti od onoga što je sada.“ Netretiranje prostora na adekvatan način proizvodi dvije negativne pojave: napuštanje i propadanje, pri čemu su obje tipične za Vrmac. Budući da opštine koje gravitiraju Vrmcu nemaju dovoljno zelenih površina koje mogu poslužiti kao sportsko-rekreativni tereni, stručnjaci/kinje smatraju da je Vrmac prostor za organizovanje takvih terena, kako za lokalno stanovništvo tako i za turiste, koji sve više izražavaju potrebu za aktivnim odmorom u prirodi. Obezbjeđivanjem veze između priobalnog turizma i turističke ponude na Vrmcu u velikoj mjeri bi se kvalitativno unaprijedila dosadašnja turistička ponuda.

3.4.3. STRATEGIJA Strategije, odnosno master planovi treba da ponude viziju kako prostor treba da izgleda u programskom smislu (npr. koji tip turizma treba razvijati), a urbanistički planovi se bave materijalizacijom (spratnost i izgled objekata). Konkretna strategija koja bi se odnosila na područje Vrmca, prema mišljenju stručnjaka/kinja ne postoji. „Kvalitetna strategija razvoja

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 29

ovog područja bi nastala jedino ukoliko bi se uradio niz dokumenata iz kojih bi proizašla vizija o zaštiti i revitalizaciji Vrmca. Na toj strategiji bi trebalo zajednički da rade Opština Kotor i Opština Tivat.“ Da ni ranije donesene odluke koje su se odnosile na zaštitu prirodnih i kulturnih resursa nijesu bile poštovane može se zaključiti iz sljedećih izjava sagovornika/ca: „Skupština Opštine Kotor je, na predlog opštinskog Zavoda za zaštitu spomenika kulture, na sjednici od 10. februara 1981. godine, usvojila Odluku o opštim uslovima za izvođenje radova na objektima u zaštićenom prirodnom i kulturno- istorijskom području Kotora. Odluka je poštovana prvih nekoliko godina od njenog donošenja, a nakon toga više se nije primjenjivala, što je rezultiralo gradnjom koja nije u skladu sa pejzažom.“ „Mjesna zajednica Stoliv je 2007. godine podnijela predlog za proglašenje Vrmca za Park prirode, ali taj zahtjev nije realizovan.“ „Stručna procjena stanja u kojem se sada nalaze prirodni i kulturni resursi treba da posluži kao baza na kojoj će se temeljiti i planirati dalji razvoj ovog područja. Sve što je do sada rađeno baziralo se na pojedinačnim potrebama i političkim interesima, što nije omogućilo da se Vrmac tretira kao prostor koji treba revitalizovati.“ Izuzetan značaj za Vrmac imala bi strategija razvoja, koju bi zajednički kreirale Opštine Tivat i Kotor i koja bi služila kao osnova za razvojne i prostorne planove.

3.4.4. AKTERI I KOMUNIKACIJA MEĐU NJIMA Stručnjaci/kinje prepoznaju dvije grupe aktera koji upravljaju područjem Vrmca: • vlasnici/ce posjeda, Opštine Tivat i Kotor, mjesne zajednice, Uprava za šume, Uprava za zaštitu kulturnih dobara, ali i UNESCO, s obzirom da je ovo područje na Listi svjetske baštine; • Kulturno-zavičajno udruženje „Napredak“ Gornja Lastva i Udruženje „Kamelija“ Stoliv, kao i planinarska društva „Vjeverica“ i „Pestingrand“. „NVO-i su svojim djelovanjem, kroz razne projekte, pokazali kako se praktično može zaštititi prostor. Praktičan primjer je KZU „Napredak“ čiji se članovi staraju o zaštiti prirodnih i kulturnih vrijednosti. Njihovom djelatnošću ostvareni su značajni rezultati na polju edukacije, unapređenja komunikacije i integrisanja stanovnika u procese koji dovode do poboljšanja stanja u kojem su se našla zapuštena mjesta.“ Što se tiče agilnosti, posebno treba istaći komunikaciju između subjekata iz NVO sektora i planinarskih društava, sa fokusom na unapređenju područja Vrmca. Komunikacija i međusobna saradnja između aktera, u cilju unapređenja, nije značajno prisutna, te stoga svi akteri djeluju u skladu sa vlastitim

idejama i potrebama, bez postojanja zvanične strategije, što u velikoj mjeri usporava razvojni proces koji se odnosi na područje Vrmca.

3.4.5. OŽIVLJAVANJE RURALNIH CJELINA NA VRMCU Preliminarni uslov za obnovu života u selima na Vrmcu podrazumijevao bi investiranje u infrastrukturu kojom bi se obezbijedili egzistencijalni uslovi (put, voda i struja), kao i materijalnu i edukativnu podršku ljudima koji su zainteresovani da restauriraju svoje kuće i otpočnu neku djelatnost na svom posjedu. Od razvoja djelatnosti (turizma, poljoprivrede, maslinarstva) imali bi koristi vlasnici/ce i lokalne samouprave (ponuda domaćih proizvoda, kao i upošljavanje ljudi bili bi motiv za obnovu života u selima).

3.4.6. AKTIVNOSTI Aktivnosti kojima bi se moglo unaprijediti područje Vrmca, prema mišljenju stručnjaka/kinja, objedinjene su u korpusu aktivnosti koje ne podrazumijevaju gradnju hotelskih smještajnih kapaciteta, megalomansku gradnju i novu vrstu arhitekture prisutnu u priobalnoj zoni. Djelatnosti koje treba razvijati su sportsko-rekreativni, zdravstveni, kulturni i ruralni turizam. „Istraživanja ukazuju da turisti koji dođu na crnogorsku obalu pokazuju interesovanje da dio odmora provedu u zaleđu, kad bi takav vid odmora bio organizovan. To zaleđe (Vrmac) je još 30-ih godina

30 Vrmac kako ga vide građani/ke

XX vijeka primijećeno kao atraktivan prostor na Mediteranu, zbog sudara obale i netaknute prirode.“ Uz navedeno, fortifikacije iz austrougarskog perioda mogu biti pretočene u jednu specifičnu turističku ponudu. „Objekti iz austrougarskog perioda se mogu iskoristiti za smještaj i boravak turista.“ Druga vrsta djelatnosti adekvatna za područje Vrmca je poljoprivreda. Razvoj poljoprivrede, uz aktivnu podršku lokalnih samouprava i stručnjaka/kinja, mogao bi biti osnov za autentičnu ponudu i dopunu turizmu. Takođe, promocija domaćih proizvoda na tržištu, uz državne subvencije u procesu otkupa proizvoda, bio bi jedan od uslova za veće interesovanje ljudi koji imaju posjede u ovom regionu. Škola u prirodi je još jedna od mogućih aktivnosti, važna iz više razloga, prvenstveno za upoznavanje mladih naraštaja sa kulturnim nasljeđem i prirodnim ljepotama područja Vrmca. Upoznavanjem prostora i uspostavljanjem interakcije razvijaće se svijest o odnosu prema prostoru i vrednovanju njegovih resursa .

3.4.7. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA VRMCA Razmatrajući ovo pitanje/temu stručnjaci/kinje su uglavnom pokazali visok stepen saglasnosti da na Vrmcu ne treba dozvoliti investicije većih gabarita, već da pažnju treba usmjeriti na restauraciju postojećeg graditeljskog nasljeđa i infrastrukture. Stručnjaci/kinje poentiraju izričitu zabranu nove gradnje: • „Na Vrmcu ne treba dozvoliti ništa novo, osim onoga što već postoji. Prvo treba raditi na tome da se postojeći kapaciteti iskoriste, a onda dozvoliti nekoj budućoj generaciji da utvrdi na čemu još treba raditi. Postojeći kapaciteti bi sasvim zadovoljili dnevno-izletnički turizam, prvenstveno za stanovnike, pa tek onda za turiste.“; • „Donja naselja sa kotorske strane rastu uz padine Vrmca, što poprima razmjere prekomjerne gradnje. Činjenica je da je novo vrijeme i da se pojavljuju novi materijali, novi oblici objekata, zgrada koje na momente počinju da ugrožavaju kulturno-istorijsko nasljeđe koje je ostalo. Bogorodičin hram na Prčanju gubi svoju dominantnost, jer mu zgrade i kuće, uz i iza hrama, ne dozvoljavaju da

ostane dragulj kakav je oduvijek bio. Ovakva situacija bi se mogla mijenjati kroz izmjenu PUP-a (prostorno-urbanističkog plana). Sada je prilika da se PUP ponovo sagleda i da se donese adekvatna odluka kakvu vrstu objekata treba graditi i gdje.“ Važan segment identiteta Vrmca su sakralni objekti. Ovaj segment identiteta u priobalnom području je ugrožen novim objektima koji umanjuju dominantnost građevina koje su simboli ovog područja. Sa ciljem da identitet Vrmca ostane sačuvan akteri koji upravljaju ovim područjem treba da stave akcenat na obnovu postojećeg graditeljskog nasljeđa.

3.4.8. VIZIJA Vrmac treba da bude područje za eksploataciju ljekovitog bilja i da pretenduje ka razvoju održivih vidova turizma - kulturnog, ekološkog, zdravstvenog i sportsko-rekreativnog.

L jetnjikovci su obično uključivali odbrambenu kulu, ekonomsku zgradu, zgradu za smještaj, vinograde. U Tivtu ima nekoliko bivših ljetnjikovaca koji su ostali u upotrebi. Najpoznatiji je ljetnjikovac porodice Buća Luković, kojii je sada dio Kulurnog centra Tivat. Iz perioda XVII vijeka imamo zapise Timota Icizila, pod nazivom „Zlatni vo“, u kojima opisuje predivne vrtove i način ljetnjeg života plemićkih porodica s tivatske strane Vrmca. 10 Na području Vrmca uzgajala se vinova loza sorte Marzamin, kao i agrumi i masline. 9

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 31

3.5. KULTURNI AKTERI 3.5.1. IDENTITET VRMCA Ukoliko se pođe od činjenice da je identitet trajno osjećanje cjelovitosti, onda tu cjelovitost, kad se radi o prostora Vrmca, prema mišljenju kulturnih aktera, čine prije svega kultura i tradicija, sa posebnim akcentom da je ovaj prostor bio na kvalitativniji način tretiran u prošlosti. „Početkom XVII vijeka Vrmac je bio mnogo bolje „brendiran“ i prepoznat kao ljetovalište9 plemića iz Kotora, Perasta, Prčanja, koji su ga redovno posjećivali i tretirali kao elitno naselje. Graditeljsko nasljeđe (međe, zidovi, kuće, guvna, tvrđave iz austrougarskog perioda) je važna odrednica identiteta.“ Pored graditeljskog nasljeđa, kulturni akteri naglašavaju i važnost prirodnih potencijala, prije svega poljoprivrednih10, koji bi i sad mogli imati značajnog udjela u razvoju ovog predjela, i doprinijeti poboljšanju ekonomskog statusa stanovništva gradova koji gravitiraju Vrmcu. Razloge zašto su se samo neki segmenti identiteta Vrmca očuvali, dok je veliki dio njih zanemaren, kulturni akteri vide u velikim migracijama iz ruralnih područja u gradove, kao i veoma lošoj finansijskoj situaciji posljednjih decenija. Starije generacije rođene na ovom području više se identifikuju sa Vrmcem, jer pamte sadržaje koje je Vrmac imao u prošlosti. Kako je dio graditeljske i kulturne baštine urušen i zapušten,

postoje zapisi i sjećanje kako je u prošlosti ovaj prstor izgledao.

3.5.2. UPOTREBA RESURSA KOJIMA PODRUČJE VRMCA RASPOLAŽE I PROBLEMI SA KOJIMA SE OVAJ PROSTOR SUOČAVA Potencijali kojima Vrmac raspolaže su u najvećoj mjeri zanemareni. Razlozi njihovog zanemarivanja, prema mišljenju kulturnih aktera, su loše ekonomsko stanje ljudi koji imaju interesovanja da nešto promijene i nedostatak interesovanja i akcije onih koji odlučuju. Takođe, pretjerana upućenost na uže gradsko jezgro, veoma često uslovljava zanemarivanje perifernog prstena, koji sa gradom čini integralnu cjelinu. Takav je slučaj i sa Vrmcem, budući da se donosioci odluka uglavnom usredsređuju na uža gradska jezgra Kotora i Tivta (priobalni pojas), dok strategija razvoja okruženja ne postoji, okruženje se zanemaruje i ne razvija.

3.5.3. AKTERI Akteri, prepoznati da na posredan ili neposredan način utiču na upravljanje Vrmcem su Opštine Tivat i Kotor, NVO-i, mjesne zajednice, kao i UNESCO. Međutim, otežavajuća okolnost za razvoj Vrmca odnosi se upravo na činjenicu da dvije opštine koje upravljaju Vrmcem imaju veoma lošu saradnju po pitanju ovog prostora. Nivo saradnje lokalnih samouprava treba da bude

kvalitetniji, jer jedino zajednički mogu doprinijeti da se Vrmcu vrati identitet koji je imao u prošlosti. U suprotnom, njegova devastacija će se progresivno nastavljati, a konzervacija materijalnih segmenata kulture ovog područja neće biti moguća. Razlog neadekvatnog upravljanja područjem Vrmca može se objasniti i krizom institucija koje su kadrovski osiromašene. „Postoji menadžment plan za upravljanje područjem koje se nalazi na UNESCO-voj listi, ali samo na papiru, dok u praksi to, nažalost, ne funkcioniše.“ Alternativni centri razmišljanja (NVO-i) doprinose iniciranju razgovora o preprekama razvoju ovog područja, kao i mogućnostima i načinima njihovog prevazilaženja. Međutim, u konačnom, centri moći (lokalne samouprave i država) donose finalne odluke. Svijest o vrednovanju prostora i konstruktivnoj upotrebi resursa područja Vrmca treba prvo izgraditi u centrima odlučivanja, a zatim prenositi i na ostale nivoe. Važni akteri mogu biti i investitori, ali prije uspostavljanja kontakta sa njima, neophodno je koncipirati strategiju u kojoj će biti definisan odnos prema pejzažu Vrmca.

3.5.4. KOMUNIKACIJA MEĐU AKTERIMA Komunikacija među potencijalnim akterima je okarakterisana kao veoma loša, budući da je vlast cen-

32 Vrmac kako ga vide građani/ke

tralizovana na nivou države, pa je samim tim mogućnost djelovanja lokalnih uprava i parlamenata veoma ograničena. Javne rasprave, prema mišljenju kulturnih aktera, imaju sljedeću formu: „Organizuju se javne rasprave, na kojima građani/ ke dostavljaju primjedbe u pismenoj formi, koje se zatim procesuiraju ka Podgorici. Skupština Crne Gore izglasa da li nešto treba da se radi ili ne, i šta treba da se radi, a primjedbe i ideje građana/ki se zanemaruju. Ovakav odnos stvara apatiju među stanovništvom, a javne rasprave postoje isključivo da se zadovolji forma“. Prema mišljenju kulturnih aktera/ ki, u pregovorima sa investitorima akcenat se stavlja na profit, dok se kompatibilnost ideje sa prostornim ambijentom zanemaruje. „Trend koji mi prihvatamo jeste da investitor dođe i kaže šta on hoće da uradi, uz to naravno ponudi novac, obezbijedi plansku dokumentaciju i radi ono šta on misli da treba, a ne ono što je ovom području potrebno. Znači, umjesto da mi imamo ideju i na osnovu nje tražimo investitora, mi idemo obrnutim redosljedom, investitor dolazi sa svojom idejom.“ Komunikacija sa investitorima zahtijeva preispitivanje ideja, uz konsultaciju sa stručnjacima iz različitih oblasti koji su kompetentni da procijene usklađenost predloga investitora sa karakteristikama pejzaža. Takođe, u obzir treba uzeti mišljenje i uvažiti potrebe ljudi koji su na neposredan ili posredan način

povezani sa područjem. Nakon razmatranja ponuđenih predloga uz uvažavanje mišljenja stručnjaka i vlasnika/ca, treba tražiti kompromis s investitorima. Pregovori sa investitorima i odluke koje se donose vezano za područja Vrmca bili bi znatno jednostavniji kad bi postojala strategija razvoja Vrmca koja bi ponudila adekvatna rješenja za ovo područje.

3.5.5. PARTICIPACIJA GRAĐANA/KI U DONOŠENJU ODLUKA Paricipaciju građana/ki u donošenju odluka treba graditi na zdravim osnovama. Prilikom organizovanja javnih rasprava, neophodno je iskoristiti sredstva masovnog komuniciranja da bi informacije bile dostupne svima. Pored dostupnosti informacija o organizovanju javne rasprave, potrebno je upoznati građane/ke o temi i dnevnom redu, kako bi procijenili stepen zainteresovanosti za temu koja će biti predmet rasprave. Uvažavanje mišljenja građana/ ki u segmentima koji su u skladu sa planskom dokumentacijom u velikoj mjeri bi povećalo njihovu zainteresovanost za učešće u javnim raspravama i smanjilo stepen nezainteresovanosti koji je trenutno prisutan. Da bi se participacija razvijala na zdravim osnovama potrebno je primijeniti komunikacijsko-kolaborativni pristup planiranju. Ovaj pristup ustanovio je filozof Jirgen

Habermas, podrazumijevajući pod njim sljedeće pretpostavke: „1) postojanje neotuđivog prava (autonomije) pojedinca da kaže “da”, odnosno “ne”, određenim zahtevima i vrednosnim pretpostavkama društvene komunikacije/interakcije; 2) mogućnost da on/ona prevaziđe svoje egocentrično stanovište, što pretpostavlja uvažavanje istovrsnih prava drugih u okolnostima kada postoji međusobno razumevanje između pojedinaca i solidarnost u zajednici, u kojoj se, na osnovu poštovanja individualnih interesa, teži porastu blagostanja, povišavanju kvaliteta života i ostvarivanju opšteg interesa u tome; 3) javnost diskursa; 4) ne-prinudnost diskursa (komunikacija mora biti slobodna i jednaka) – jedina dozvoljena prinuda jeste “snaga boljeg argumenta”; 5) saradnja među akterima: akteri moraju sarađivati u traženju istine; 6) postojanje tzv. “prosvećene političke volje” (“enlightenment of political will”).” (Petrovar, K. & Vujošević, M., 2008, str. 31-32).

3.5.6. OŽIVLJAVNJE RURALNIH CJELINA „Vlasnicima/cama treba objasniti koja je prednost toga što imaju kuću na Vrmcu i šta im ona u perspektivi može donijeti kroz neki projekat. Pa bi se, možda, ljudi počeli udruživati

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 33

kao akcionari Vrmca, akcionari Gornje Lastve, Đurđevog brda, Bogdašića, u zajedničkom nastojanju da se nešto uradi.“ Na ovom planu treba zajednički da djeluju država, lokalne uprave i vlasnici/ce posjeda. Država i lokalne uprave treba da djeluju kako bi se inicirala izrada strategije razvoja, sanirale javne površine i infrastruktura, a vlasnici/ce, kao akcionari ruralnih cjelina, treba da djeluju u pravcu restauracije svojih kuća i pokretanja djelatnosti na svojim posjedima za koje Vrmac ima potencijal.

3.5.7. AKTIVNOSTI Kulturni akteri/ke ističu važnost razvoja dvije vrste aktivnosti, koje su međusobno povezane, odnosno uslovljene. Prva aktivnost podrazumijeva istraživačke djelatnosti u cilju otkrivanja značaja identiteta Vrmca, a druga aktivnosti je turizam kojom bi se napravio spoj prošlog i sadašnjeg način života i potreba. Osnova predstavljanja identiteta, prema mišljenju kulturnih aktera, je kultura, kao „posredujući činilac između tradicije i progresa i ukoliko se njeno posredovanje potpunije ostvaruje, utoliko tradicija zadobija više na svojoj djelotvornsoti, progres ne ostaje samo ili pretežno na pukom rastu sa oskudnim smislom za ljudsko samorazumijevanje sopstvene egzistencije u društvu. Naime, kultura vrši izbor iz tradicije da bi izabrano stavljala u pogon

progresa uz obavezujuće vrijednosno utemeljenje.“ (Božović, R., 2009, str. 17). Naučne (istraživačke) aktivnosti bi uslovile proces retradicionalizacije, odnosno stavljanja tradicionalnih vrijednosti u funkciju progresa, kroz istraživanje načina života iz prošlosti, njegovog inoviranja i inkorporiranja u savremene trendove življenja. Sa etnološkog, antropološkog i arheološkog stanovišta, Vrmac nije dovoljno istraženo područje. Ova istraživanja bi ponudila bolje razumijevanje života iz prošlosti i, samim tim, učinile identitet Vrmca prepoznatljivijim mlađim generacijama. Poseban značaj za identitet Vrmca ima, prema mišljenju kulturnih aktera, jezik starih mještara (onih koji su se bavili maslinarstvom,vinogradarstvom, pravljenjem barki, čamaca, kuća, međa, itd.). Ne manji značaj za identitet Vrmca ima i Lastovska nošnja, graditeljsko nasljeđe i religijski objekti. Jedan od načina da stanovnici/ce razumiju značaj kulturnog i graditeljskog nasljeđa Vrmca, da ga bolje upoznaju i dožive kao integralni dio priobalnog pojasa jeste organizovanje radionica, pozorišnih predstava, otvorenih scena, koncerata, debata. Druga vrsta aktivnosti odnosi se na turizam, kojim bi se podstakli: • restauracija graditeljskog nasljeđa, a zatim i njegova upotreba; • organizovanje kulturnih manifestacija koje bi bile u funkciji afirmacije kulturnih vrijednosti ovog područja;

• zdrav način ishrane kojim bi se iskoristili poljoprivredni potencijali; • razvoj sportskih aktivnosti koje bi imale veliki značaj kako za stanovništvo tako za posjetioce.

3.5.8. GRADNJA ILI OČUVANJE PRIRODNOG AMBIJENTA VRMCA Restauracija i zaštita postojećeg kulturnog i graditeljskog nasljeđa je, prema mišljenju kulturnih aktera, djelatnost koja treba da ima prioritet u strategiji unapređenja ovog područja. „Treba sačuvati i revalorizovati ruralne cjeline i tražiti na tržištu nekog partnera, koji neće imati za cilj da megalomanskom gradnjom dovede u pitanje postojeći pejzaž Vrmca. Osim osnovnih infrastrukturnih stvari (struje, vode i kanalizacije), koje treba sanirati, korišćenje asfalta i betona na Vrmcu treba svesti na najmanju moguću mjeru.“ Prioritetan cilj se odnosi na očuvanje autentičnosti pejzaža, dok investicije treba da budu u službi restauracije i zaštite postojećeg kulturnog i graditeljskog nasljeđa.

3.5.9. VIZIJA Vizija Vrmca uključuje oživljavanje ruralnih cjelina, uz sređene staze, pri čemu jedini razlog za izlazak na Vrmac neće biti samo pogled, već brojni i raznovrsni sportski, rekreativni i kulturni sadržaji, od kojih će vlasnici/ ce i ostali građani/ke imati koristi, a koji neće narušiti ambijentalni izgled ovog područja.

34 Vrmac kako ga vide građani/ke

4. KVALITATIVNA ANALIZA ESEJA 4.1. PODACI O UZORKU Esej, kao dio naučnog istraživanja u okviru projekta „Baština pokretač razvoja“ uradilo je 100 srednjoškolaca/ki iz opština Tivat i Kotor: • Opština Kotor, 49 ispitanika/ca (20 muškog i 29 ženskog pola) • Opština Tivat, 51 ispitanik/ca (8 muškog i 43 ženskog pola).

4.2. KVALITATIVNA ANALIZA Esej je bio strukturiran prema dolje navedenim temama/pitanjima: Šta za Vas predstavlja Vrmac i koje različite cjeline, po Vašem mišljenju, pripadaju Vrmcu? Analizom dobijenih odgovora može se zaključiti da srednjoškolci/ke Vrmac prepoznaju i definišu kao „brdo koje se nalazi između Tivta i Kotora“, koje treba staviti u funkciju rekreacije i odmora. Vrmac, po njihovom mišljenju, predstavlja mjesto koje treba koristiti za druženje, budući da nudi drugačiji doživljaj u odnosu na mjesta gdje srednjoškolci/ke svakodnevno provode vrijeme. Ovome u prilog govori i njihov doživljaj Vrmaca kao „mjesta sa čistim vazduhom i netaknutom prirodom; mjesta za izlete; mjesta sa bogatom florom i faunom“. Po njihovom mišljenju: „Vrmac je jedinstven“; „Vrmac se ne može porediti ni sa čim“; „Vrmac je jedna od najljepših prirodnih cjelina Boke Kotorske.“

Svojim odgovorima ispitanici/ce pokazuju da prepoznaju Vrmac, u prvom redu, kao prirodnu vrijednost, dok kulturni segment baštine Vrmca ne prepoznaju. Pozitivan odnos prema Vrmcu, sagledan iz perspektive srednjoškolaca/ki, predstavlja veoma važnu informaciju, jer bi upravo mladi ljudi trabali biti akteri koji će uticati na kreiranje strategije razvoja ovog područja. Da bi se na adekvatan način realizovale njihove ideje, važno je uzeti u obzir njihova mišljenja prilikom realizacije budućih projekata koji se tiču područja Vrmca. Da bi se intenzivirala zainteresovanost srednjoškolaca/ki i, uopšte, mlađih naraštaja za područje Vrmca, važnu ulogu treba da preuzmu škole, kroz širok spektar vannastavnih aktivnosti koje se mogu realizovati na Vrmcu (izleti, izložbe, kvizovi, koncerti, akcije sađenja sadnica...). Na taj način bi se stvorila veća povezanost mladih ljudi i prostora koji ih okružuje, što bi doprinijelo povećanom stepenu senzibiliteta za očuvanje prirode i njegovanje tradicije ovog područja. Koje različite cjeline prepoznajete koje pripadaju području Vrmca? Odgovori kotorskih srednjoškolaca/ ki su uglavnom usredsređeni na priobalni dio, pa navode Stoliv, Škaljare, Prčanj, Muo, Lepetane, Seljanovo, dok su tivatski srednjoškolci/ ke, pored navedenih, prepoznali i cjeline koje pripadaju središnjem dijelu Vrmca, Gornju Lastvu i Bogdašiće. Razlog zbog čega su tivatski srednjoškolci/ke prepoznali ruralne cjelina može biti činjenica da njihovi preci vode porijeklo iz tih sela, ali ta

činjenica ne može služiti kao argument kotorskim srednjoškolcima/ kama, koji su veoma rijetko evidentirali ruralne cjeline Vrmca kao prepoznatljive. Ovaj podatak upućuje da interesovanje kotorskih srednjoškolaca/ki za ovo područje treba da se izdigne na veći nivo. Budući da Vrmac obiluje prirodnim vrijednostima i kulturnim znamenitostima, jedno od pitanja se odnosilo na prepoznavanje elemenata iz kulturne i prirodne baštine Vrmca. S tim u vezi, srednjoškolci/ke poseban akcenat stavljaju na tvrđave iz perioda Austrougarske, vidikovce, crkvice, graditeljsko nasljeđe Vrmca, šume bijelog bora i kestena, ljekovito bilje, ptice. Kad je u pitanju učestalost posjete Vrmcu, što je bila jedna od tema, srednjoškolci/ke su imali/e podijeljene odgovore. Dakle, 60% srednjoškolaca/ki je istaklo da samo jednom godišnje posjećuje Vrmac, kada se sa društvom tradicionalno za 1. maj okupljaju i organizuju izlete na ovom području. Dok se 40% srednjoškolaca/ki izjasnilo da veoma često, čak svakog vikenda, posjećuju Vrmac. Kvalitativnom analizom odgovora zaključujemo da razlozi zbog kojih se veći dio srednjoškolaca/ki rijetko odlučuje da posjeti Vrmac su, pored nedostatka slobodnog vremena, neuređenost prostora i nedostatak sadržaja koji bi privukli pažnju ove populacije. Kao glavne razloge navode neadekvatno riješen prilaz Vrmcu, kao i nedostatak klupa i sređenih staza. S druge strane, oni konstatuju da, u okviru školskih

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 35

programa, nijesu predviđene orgakoji preferiraju zdrave stilove nizovane posjete Vrmcu, što bi kod života; njih pobudilo interesovanje i približi- • na Vrmcu postoje idealni uslovi lo ih prostoru na adekvatan način. za formiranje sportskih terena, Da bi se interesovanje srednjoškošto bi zasigurno privuklo pažnju laca/ki za područje Vrmca podstaklo ljudi koji se profesionalno ili neophodno je stvoriti minimalne amaterski bave sportom; uslove koji bi privukli njihovu pažnju i • ukoliko Vrmac pretenduje motivisali ih da provode više vremeda se razvija kao prostor sa na na području Vrmca. rekreativnim sadržajima, neophodno je obezbijediti igrališta Uprkos navedenim nedostacima, za djecu, drvene ili kamene ipak nije zanemariv procenat sredklupe i stolove za odmor, kolibe njoškolaca/ki koji često posjećuju ili bungalove za prenoćište, kao i Vrmac, čak i svakog vikenda. Oni na info-punktove gdje bi ljudi mogli Vrmac odlaze radi druženja, odmora, da se više informišu o Vrmcu i rekreacije. Poseban značaj za njih sadržajima koje nudi. ima pogled koji se sa Vrmca pruža na Bokokotorski zaliv, kao i prirodne Uopšteno razmatrajući stavove ljepote ovog predjela u kojima srednjoškolaca/ki, o pitanju da li uživaju. Vrmac treba da ostane prirodni predio, njihova opredjeljenja se Šta mislite da Vrmac treba da ima, razlikuju: a trenutno nema? • jedan dio srednjoškolaca/ki smaPrema mišljenju srednjoškolaca/ki na tra da na Vrmcu treba zabraniti prostoru Vrmca treba obezbijediti, dodatnu gradnju i da ga treba prije svega, kontejnere za odlaganje sačuvati u njegovom izvornom smeća, jer je to jedan od preduslova stanju. Tačnije, ne treba dozvoliza zaštitu životne sredine. Kako bi ti da se naruši jedinstvenost i Vrmac privukao pažnju većeg broja neponovljivost trenutnog izgleda srednjoškolaca/ki, neophodni su Vrmca; bolji prilazni putevi Vrmcu, uređene • drugi dio smatra da na Vrmi bezbjedne pješačke i biciklističke cu treba dozvoliti određene staze i obilježena i uređena mjesta građevinske intervencije, koje na kojima posjetioci mogu pripremamoraju biti kontrolisane i ti roštilj. Oni smatraju da Vrmac ima potpuno u skladu sa prirodnim dovoljno resursa, ali da nijesu upotriambijentom. S tim u vezi, sredjebljeni na adekvatan način. Da bi se njoškolci/ke predlažu gradnju resursi valjano koristili potrebno je: koliba ili bungalova, restorana • definisati rezervate biljaka i koji bi nudili domaće, autohtone životinja i zaštititi ih zakonom; proizvode, kao i kreiranje sadrža• organizovati rekreativno-edukaja za djecu i starije posjetioce, tivni centar koji bi okupljao ljude neku vrstu avanturističkog parka

za mlade, “balkone-vidionice” koji bi omogućili bolji pogled na zaliv, etno-sela “Vrmčić grad”. Zaključna zapažanja: Važno je konstatovati da ne postoji značajna razlika u pogledu informisanosti shodno odgovorima kojima su se srednjoškolci/ke iz Tivta i Kotora osvrnuli na područje Vrmca. Uprkos činjenici da škole u okviru svojih aktivnosti ne poklanjaju značajnu pažnju području Vrmca, u smislu posjeta i organizovanja vannastavnih aktivnosti na ovom području, ipak ohrabruje činjenica da srednjoškolci/ ke u velikoj mjeri prepoznaju Vrmac i njegovu okolinu, sa akcentom na prirodne resurse ovog predjela. Svjesni ubrzane urabanizacije sa kojom se priobalni pojas suočava, pozitivno je što na Vrmac gledaju kao na „oazu netaknute prirode koju treba sačuvati“, tim prije što ni Kotor, ni Tivat ne obiluju parkovima i zelenim površinama koje bi se mogle iskoristiti za rekreaciju i izlete. Da bi posjećenost Vrmcu od strane ove ciljne grupe bila veća neophodno je prilagoditi njegov prostor za rekreaciju, tj. urediti staze i učiniti ih bezbjednima, obezbijediti klupe, itd. U skladu s prethodnim, srednjoškolci/ke ističu da Vrmac treba sačuvati kao prirodni predio, a ukoliko dođe do gradnje, treba je prilagoditi ambijentu. Zaključak neka bude sljedeći iskaz: „Jedino što Vrmac treba da ima su ljudi voljni da ga njeguju i paze, jer on to zaslužuje.” (srednjoškolka, II razred, Tivat)

36 Vrmac kako ga vide građani/ke

5. FOKUS GRUPE Pet od šest fokus grupa u okviru projekta „Baština pokretač razvoja” održano je 17. i 18. 12. 2013. godine u prostorijama Opštine Tivat, dok je šesta je održana 7. 02. 2014. u Domu kulture u Gornjoj Lastvi. Fokus grupama je obuhvaćen 51 sagovornik/ca, predstavnici/ce Lokalnih uprava Tivta i Kotora, NVO sektora, stručnjaci/kinje iz različitih oblasti (arhitektura, zaštita kulture, ekologija), kao i šira javnost, odnosno građani /ke i vlasnici/ce posjeda.

5.1. PRVA FOKUS GRUPA - IDENTITET VRMCA „Vrmac je simbioza prirodnog i kulturnog.“ „Da se Vrmac nalazi na Zapadu, odavno bi bio proglašen Parkom prirode.“ U razgovoru na fokus grupi koja je za temu imala definisanje identiteta Vrmca kroz markiranje prirodnih i kulturnih vrijednosti tog lokaliteta učestvovalo je 5 sagovornika/ca (predstavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave). Po mišljenju sagovornika/ca, prirodne vrijednosti koje identitet Vrmca čine specifičnim su: čist vazduh, bogatstvo gljivama, ljekovitim biljem, pticama, vjevericama, brojnim izvorištima, šumom borova, kestena, maslinjaka. „Kada pođete na Vrmac da se opustite, čujete ptice, raj nebeski.“

„Mi se borimo, pokušavamo da spriječimo gubljenje identiteta Kotora, kroz neku vrstu upoznavanja javnosti šta se dešava sa baštinom, i nastojimo da razvijemo svijest ljudi.“

Kao značajne kulturne vrijednosti područja Vrmca učesnici/ce su izdvojili: tvrđave i bistijerne, puteve i međe, pekaru i konjušnicu iz vremena austrijske okupacije, vidikovce, crkve, kapelice, groblja, sela i njihovu specifičnu arhitekturu. Kao najveće probleme koji uslovljavaju devastaciju prirodnih i kulturnih vrijednosti Vrmca naveli su sljedeće: • neadekvatno donošenje planske dokumentacije – „Osnovni problem je donošenje planske dokumentacije, koja se za zaštićeno područje Kotora donosi na neprimjeren način... Plan bi trebalo da inicira razvoj.“; • bacanje i paljenje smeća; • sječa drveta i lov;

• otuđivanje željeza i kamena sa tvrđava i međa; • izumiranje sela; • neriješeni imovinski odnosi – „Kuće u našem selu su podijeljene na hiljadu djelova, zato ih i ne obnavljamo.“ Po mišljenju sagovornika/ca, na Vrmcu treba izgraditi ambijent koji bi ispoštovao autentičnost prostora, u njegovoj prirodnoj i kulturnoj dimenziji. Sagovornici/ce su gotovo jednoglasno iznijeli tvrdnje koje se mogu formulisati u vidu preporuka: • Očuvati identitet lokaliteta Vrmca u prirodnoj i kulturnoj dimenziji, kroz odgovorno donošenje planske dokumentacije.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 37

Sagovornici/ce smatraju da se dosadašnja praksa donošenja planske dokumentacije mora odbaciti. Njom se samo konstatuju prirodne i kulturne vrijednosti, bez definisanja modela za njihovu valorizaciju. Pored navođenja prirodnih i kulturnih vrijednosti, planska dokumentacija treba da inicira dalji razvoj područja Vrmca. Ona, zatim, ne bi smjela da poštuje samo partikulrane interese kapitala, već, prvenstveno, da ima u vidu opšte dobro – „Ova regija, a ni cijela Crna Gora nije za jednokratnu upotrebu, moramo misliti na sljedeće generacije.“; • Revitalizacija Vrmca mora da bude sinhronizovana sa razvojem Tivta i Kotora; • Rad na očuvanju identiteta područja Vrmca ne smije se svesti na volonterizam. Akcije sprovođene na Vrmcu do sada u značajnoj mjeri su bile na volonterskoj osnovi, što, po mišljenju sagovornika/ca, ukazuje na nezainteresovanost države da se posveti ovoj problematici. Uloga države, kroz aktivnosti lokalnih uprava, mora biti vidljivija i aktivnija na poljima očuvanja životne sredine i valorizacije kulturno-istorijskog nasljeđa, a država se mora aktivnije uključiti i u procese koji imaju za cilj obnovu života u selima na Vrmcu. Sama fizička obnova ne oživljava prostor, ono što mu daje i održava vitalnost je stalno življenje na tom prostoru ili naselju;

• Kontinuirana edukacija je jedan od modela koji će doprinijeti da šira zajednica “otkrije” vrijednost ovog lokaliteta, u svom bogatstvu njegove prirodne i kulturne dimenzije i na toj osnovi konstituisanom identitetu Vrmca; • U prirodnom ambijentu mogli bi se, po mišljenju sagovornika/ca, napraviti rekreativni tereni za fudbal, tenis, planinarski i penzionerski domovi, kapaciteti za škole u prirodi, dječija igrališta.

5.2. DRUGA FOKUS GRUPA – EKONOMSKI RAZVOJ VRMCA „Vrmac je u prošlosti bio valorizovan, ljudi su živjeli od Vrmca i na Vrmcu.“

„Vrmac ne treba da bude mrtvi Park prirode.“ U razgovoru tokom fokus grupi koja je za temu imala definisanje mogućnosti ekonomske valorizacije područja Vrmca učestvovalo je 8 sagovornika/ca (predstavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave). Sagovornici/ce su saglasni da prirodna i kulturna baština mogu biti pokretači ekonomskog razvoja, ne samo za lokalitet Vrmaca nego i područja koja mu neposredno gravitiraju. Oni/e su prepoznali prirodne i kulturne vrijednosti Vrmca koji se mogu valorizovati u ekonomskom smislu: • Prirodne vrijednosti koje mogu biti pokretači ekonomskog razvoja su: šume kestena, maslin-

„Vrmac je u prošlosti bio valorizovan, ljudi su živjeli od Vrmca i na Vrmcu.“

38 Vrmac kako ga vide građani/ke

jaci, proizvodnja smokava, gajenje pčela, uzgoj ljekovitog bilja, valorizacija poljoprivredne proizvodnje koja bi se bazirala na ekološkim principima; • Kulturne vrijednosti Vrmca koje mogu doprinijeti njegovom ekonomskom razvoju su: tvrđave iz austrougarskog perioda koje se mogu preurediti u turističko- ugostiteljske objekte, a da pri tom ne izgube autentičnost, kao i autohtona sela, koja treba revitalizovati čuvajući njihov specifičan arhitektonski izraz. Vrmac je područje koje, zahvaljujući ogromnoj kulturno-istorijskoj baštini, može biti inicijator razvoja i posebnih oblika turističke ponude. „Tvrđave na Vrmacu mogu biti pretvorane u zvjezdarnice.“ Najvažniji akter u procesu ekonomskog oživljavanja područja Vrmca, po mišljenju sagovornika/ca, je država, koja treba da prenese sve aktivnosti, obaveze i odgovornost na lokalni nivo: • Država je ta koja određenim subvencijama može da vrati život selima na Vrmcu – „Kuće i okućnice su zapuštene, iskorištene da se u njima čuva stoka, pretvorene u staje.“; • Država je ta koja može, propisivanjem određenih standarda u gradnji, omogućiti očuvanje autentičnosti postojećih objekata i spriječiti prekomjernu gradnju, neprimjerenu ambijentu područja Vrmaca – „Stalno

se pitamo šta će tu da se gradi, mi smo protiv prekomjerne gradnje.”; • Prekomjerna gradnja dovodi krupne investitore, čim prvi kilometri puta krenu imaćemo divlju gradnju na Vrmcu.“; • Država bi na sebe trebalo da preuzme i odgovornost za proces edukacije o Vrmcu i njegovom ekonomskom, kulturnom, ekološkom i turističkom značaju. Sagovornici/ce su dali i sljedeće preporuke: • Država mora da pokaže veći stepen zainteresovanosti i odgovornosti za ono što se dešava sa Vrmcem i da svoju zaintresovanost prenese na lokalni nivo; • Vrmac je područje koje treba ekonomski valorizovati, ali se ono u procesu valorizacije mora posmatrati kao cjelina, zamenarivši administrativne granice između opština; • Gradnja na Vrmcu treba da bude ujednačena, na kotorskoj i tivatskoj strani; • Na Vrmcu ne treba graditi ništa novo, neophodno je upotrijebiti postojeće resurse, postojeće građevine valorizovati i staviti ih u svrhu razvoja kulture i novih oblika turizma. Npr. tvrđave mogu postati kulturni centri, likovne kolonije, prostori za promociju kulturnih dešavanja, tvrđave se mogu organizovati kao pozornice, zvjezdarnice; • Sagovornici/ce su naglasili da razvoj i valorizacija Vrmca mora

biti kontinuiran proces, a ne proces koji traje od kampanje do kampanje, od akcije do akcije; • Sagovornici/ce upozoravaju na jednu bitnu činjenicu, a to je da prostor Vrmca još uvijek nije dovoljno istražen, pa prilikom ekonomske valorizacije tog područja treba biti obazriv, dajući primjer kratkotrajne eksploatacije kvarcnog pijeska u prošlosti; • Međutim, i pored naglašavanja odgovornosti države, ona nije jedina koja mora pokrenuti proces ekonomske valorizacije Vrmca. Na tom procesu moraju istovremeno raditi NVO sektor, škole, mediji, sami građani/ke.

5.3. TREĆA FOKUS GRUPA – ZAŠTITA PRIRODNIH I KULTURNIH RESURSA NA PODRUČJU VRMCA „Cijeli zaliv, pejzaž, odnos između graditeljskog i prirodnog, to je ono što treba da bude zaštićeno, ne samo na papiru, već i praktično.“ U razgovoru u okviru fokus grupe koja je za temu imala zaštitu prirodnih i kulturnih resursa područja Vrmca učestvovalo je 5 sagovornika/ ca (predstavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave). Sagovornici/ce su jednoglasni u tvrdnji da prirodna i kulturna baština Vrmca trenutno nema odgovara-

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 39

„Doći ćemo u situaciju da imamo samo Vrmac kao zelenu oazu, to je značajno i za turizam i za lokalno stanovništvo.”

juću zaštitu, na šta upućuje čitav niz neadekvatnih aktivnosti kojima se ugrožava prirodno i kulturno bogatstvo Vrmca: sječa drveća, neadekvatno odlaganje smeća, izazivanje požara, devastiranje međa, staza i tvrđava koje su u nekim slučajevima pretvorene u štale. Kulturne vrijednosti ovog lokaliteta još uvijek nijesu istražene u dovoljnoj mjeri: sakralni objekti, arheološka nalazišta, rimski mozaici, kašteli, kapelice, tvrđave. One su prepuštene zubu vremena i nebrizi zajednice. „Postoji značajan broj molova uz obalu, koji su stari preko 100 godina. Molovi su imali zaštitnu funkciju u periodima nevremena. Te građevine se ne tretiraju na adekvatan način, čime se narušavaju staništa autohtonih vrsta morskih biljaka i životinja.”

Zakonske regulative se, po mišljenju sagovornika/ca, u praksi ne primjenjuju adekvatno. Da bi se postojeće zakonske mjere u procesu zaštite kulturne i prirodne baštine Vrmca ispoštovale, država je ta koja mora biti inicijator, jer bi „onda i lokalna vlast ispoštovala zakonske standarde u toj oblasti“. S druge strane, sagovornici/ce su svjesni inertnosti države i njene nesenzibilisanosti za datu problematiku. „Ljude koji su zaposleni u državnim institucijama treba edukovati i unapređivati fond svijesti, budući da je vrlo siromašan, o značaju i vrijednostima obale.“ Zaštitu, odnosno poštovanje zakonskih akata je, po mišljenju sagovornika/ca, moguće unaprijediti poštujući sljedeće preporuke:

• Započeti kontinuiranu edukaciju o prirodnim i kulturnim vrijednostima lokaliteta Vrmca, kroz obrazovne sadržaje na svim nivoima obrazovanja, ali i putem medija, kroz spotove koji bi se emitovali u ključnim programskim terminima; • Masovnije uključivanje građana/ ki u život lokalne zajednice da bi se jačao osjećaj odgovornosti, jer, po mišljenju sagovornika/ca: „Ljudi nemaju kulturu da govore na pravom mjestu, unaprijed odustaju, obeshrabreni su. Još uvijek nijesmo oslobođeni straha da izrazimo svoju misao.” • „Građanima/kama treba objasniti šta su vrijednosti Vrmca, javnost treba da vidi i shvati vrijednosti koje treba zaštititi.“ • Ono što, po mišljenju sagovornika/ca, svi moraju da shvate, od pojedinaca do države, jeste da je cijeli Kotorsko-risanski zaliv na Listi svjetske baštine UNESO-a, ne samo grad Kotor; • Sagovornici/ce posmatraju Vrmac kao zelenu oazu, koja treba takva da ostane, pri čemu jedan od njih ističe: „Doći ćemo u situaciju da imamo samo Vrmac kao zelenu oazu, to je značajno i za turizam i za lokalno stanovništvo.”; • Sagovornici/ce smatraju da prave ljude treba postavljati na pravom mjestu , da u Crnoj Gori, konkretno, u opštinama Kotor i Tivat postoji veliki broj stručnjaka/ kinja, ljudi koji posjeduju stručno znanje, ali se njihov glas ne čuje – „Male grupe su uvijek mjenjale svijet.”

40 Vrmac kako ga vide građani/ke

5.4. ČETVRTA FOKUS GRUPA – UPRAVLJANJE PODRUČJEM VRMCA „Ljudi traže nove modele upravljanja. Veoma je teško u postojećim modelima napraviti neku novu praksu. Zato se moraju kreirati novi modeli prilagođeni prostoru i vremenu.“ „Vrmac je opšte dobro, nešto što pripada sivima nama.“ U razgovoru tokom fokus grupe koja je za temu imala definisanje i pronalaženje mogućnosti i načina, modela upravljanja područjem Vrmca učestvovalo je 5 sagovornika/ ca (predstavnici NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave). Kao glavne aktere/ke koji učestvuju u upravljanju područjem Vrmca sagovornici/ce su prepoznali opštine, odnosno Lokalne uprave Kotora i Tivata i stavili akcenat na razvoj saradnje, naročito, po pitanju upravljanja područjem Vrmca. Sagovornici/ce koji dolaze iz lokalnih uprava ističu da „kada se rade prostorni planovi građane/ke intresuje samo njihova parcela”. Treba, prema tome, razviti svijest građana/ki o prostoru kao opštem dobru. Pored nezaintresovanosti građana/ ki, predstavnici/ce lokalnih uprava su istakli i nedostatak finansijskih sredstava za veći stepen angažovanosti na području Vrmca. Lokalna samouprava Tivta je, u saradnji sa Hrvatskom, u okviru

„Ljudi traže nove modele upravljanja. Veoma je teško u postojećim modelima napraviti neku novu praksu. Zato se moraju kreirati novi modeli prilagođeni prostoru i vremenu.“

međuregionalnog projekta saradnje, započela proces zaštite Vrmca od požara, pri čemu je nabavljena oprema i postavljena signalizacija. Zatim, dva puta godišnje se sprovodi aktivnosti pošumljavanja djelova Vrmca koji su stradali u požaru. Ovakve vrste aktivnosti, kroz saradnju sa državama iz regiona i obezbjeđivanje sredstava iz međunarodnih fondova, treba da budu praksa koja će podstaći lokalnu samoodrživost i relativnu autonomiju u finansijskom smislu. • Jedan od modela koji bi mogao donijeti pozitivne rezultate: • Formiranje Odbora za Vrmac - u sastav odbora ušli bi predstavnici/ce lokalne uprave, stručnjaci/ kinje, građani/ke, predstavnici/ ce NVO-a i raznih udruženja, odnosno svi oni koji su zaintresovani za Vrmac i za aktivnosti koje bi se mogle realizovati

na ovom lokalitetu. „Kreativni odbor za Vrmac bi mogao da raspiše konkurs i pozove ljude da predlože ideje, motiviše ih da rade.” Te aktivnosti bi uticale na promjenu percepcije Vrmca. Odbor bi bio generator aktivnosti. Učesnici/ce smatraju da bi se postojanjem jednog takvog odbora bolje iskoristili resursi Vrmca; • Ono što su sagovornici/ce istakli kao izuzetno važno jeste postizanje kvalitetne saradnje između Opština Tivat i Kotor u upravljanju Vrmcem. Ove dvije opštine bi, kada je u pitanju upravljanje Vrmcem, trebale da rade sinhronizovano; • Sagovornici/ce su istakli jednu, za njih, poraznu činjenicu, a to je da postoji manjak intresovanja, ali i nedostatak znanja kod političara/ki, a oni su ti

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 41

koji na kraju odlučuju o sudbini Vrmca; • Znanje o Vrmcu nije na zavidnom nivou ni kod građana/ki. Znanje se stiče u školama, u okviru sistema obrazovanja, pa sagovornici/ce ističu „Ne vidim da su učenici/ce došli da posade neko drvo, niti da prisustvuju akcijama, nijesu zaintresovani.“; • Građani/ke (npr. planinari) se u velikoj mjeri uključuju u aktivnosti koje se obavljaju na Vrmcu i za Vrmac, ali se, po mišljenju sagovornika/ca, ne bi smijeli u potpunosti osloniti na volonterizam.

5.5. PETA FOKUS GRUPA – RAZVOJNI CILJEVI „Ne može se nijedan prostor, pa ni Vrmac, turistički valorizovati, ako je u potpunosti lišen ugostiteljsko-turističke ponude. Najidealnije bi bilo kada bi taj prostor imao i tretman kulturne baštine.“ U razgovoru tokom fokus grupe koja je za temu imala definisanje razvojih ciljeva za područje Vrmca učestvovalo je 6 sagovornika/ca (predstavnici/ce NVO-a, stručne javnosti, institucija i lokalne uprave). U odgovorima na pitanje koji su problemi prisutni na području Vrmca, sagovornici/ce su, na prvom mjestu, istakli nejasno definisanu saradnju između dvije opštine po

„Nijedno ruralno naselje ne može biti turistički valorizovano ako nema stalnih stanovnika“.

pitanju tretmana i razvojnih ciljeva područja Vrmca. „Problem Vrmca ne možemo parcijalno rješavati, Vrmac je dio Boke. Da li će Vrmac biti park prirode ili naconalni park prirode?“ Osnovni problem, po mišljenju sagovornika/ca, odnosi se na neadekvatan odnos države prema kulturnom nasljeđu, ali i prema prirodnim resursima lokaliteta Vrmca. Sagovornici/ce ukazuju na primjer napuštenih i devastiranih sela na Vrmcu u kojima skoro i da nema života, svjesni da „nijedno ruralno naselje ne može biti turistički valorizovano ako nema stalnih stanovnika“. S druge strane, potrebno je dodatno animirati pojedince (određenim subvencijama) koji žive u selima na Vrmcu i imaju posjede da tu vrijednost valorizuju na pravi način.

Vrmac je donekle ugroženo područje, naročito kad se radi o prirodnim i kulturnim resursima. U tom kontekstu, kao najznačajnije probleme sagovornici/ce naglašavaju: sječu stabala, oboljenje stabala, noćni lov, prisustvo stoke koja uništava maslinjake i tek posađene borove. Osnovne preporuke su: • Država, po mišljenju sagovornika/ca, treba da daje kontinuirani doprinos da bi se Vrmac valorizovao u ekonomskom, turističkom, kulturnom i ekološkom smislu; • Sagovornici/ce smatraju da na Vrmcu ne treba graditi prekomjerno, već da izgrađeno mora biti u skladu sa već postojećim resursima. To se mora podjednako odnositi i na Opštinu Tivat i na Opštinu Kotor – „Opština Kotor, tako, na primjer, u šumi

42 Vrmac kako ga vide građani/ke

borova planira izgradnju apartmana za prodaju; prostornim planom Opštine Kotor gradnja je predviđena. S druge strane, problem predstavlja i tačkasto planiranje, gradnja mimo plana“; • Kao Park prirode Vrmac ne treba da bude sterilno područje, jer teško da se može valorizovati ako na njemu ne postoje određeni sadržaji koji bi bili primjereno uklopljeni u kontekst - „Vrmac - oaza prirode“; • Sagovornici/ce su saglasni da tek onda kada za prostor Vrmca bude osmišljen kvalitetan razvojni plan, ovo područje može pretendovati da bude potpun turistički proizvod, može se pristupiti njegovoj promociji, jer „promociju Vrmca ne smijemo improvizovati“; • Problem razvoja lokaliteta Vrmca kao kompleksnog turističkog proizvoda (izletnički turizam, seoski turizam, kulturni turizam) sistemski je povezan i sa nedovoljnom razvijenošću nekih službi na nacionalnom nivou, kao na primjer Gorska služba spašavanja. Sagovornici/ ce su se pitali kako valorizovati Vrmac kao mjesto za bicikliste, planinare, izletnike ako ne postoji kompletna zaštita turista u vanrednim situacijama.

5.6. ŠESTA FOKUS GRUPA – RAZVOJNA PERSPEKTIVA VRMCA IZ UGLA VLASNIKA/CA POSJEDA U fokus grupi u kojoj je učešće uzelo 22 vlasnika posjeda cilj je bio utvrditi: • kakav stav i odnos vlasnici/ce posjeda imaju prema području Vrmca; • koji su potencijali Vrmca koji bi se mogli valorizovati; • kakve su razvojne prepreke prisutne na području Vrmca; • vizija razvoja Vrmca. Odnos prema području Vrmca iz ugla vlasnika/ca posjeda Na osnovu razgovora sa vlasnicima posjeda na Vrmcu, konstatuje se saglasnost, po pitanju odnosa prema ovom prostoru. Uprkos činjenici da savremeni društveni trendovi sve manje akcenat stavljaju na očuvanju tradicije i „duha mjesta“, vlasnici posjeda su saglasni da područje Vrmaca treba zaštititi od tendencija koje nameće tržišna logika: • „Vrmac bi bilo korisnije sačuvati kao prirodnu oazu i restaurirati graditeljsko nasljeđe iz perioda austrougarske vladavine, kao i religijske objekte. Treba raditi na održavanju pješačkih staza, koje su sjajne za rekreaciju, pogotovo za ljude i djecu koji imaju astmu“;

• „U Gornjoj Lastvi želimo da zadržimo postojeću arhitekturu, njegovanje ambijenta, uz obogaćivanje istog na kulturnom planu i svim ostalim planovima. Takođe, podržavamo razvoj ruralnog turizma. U funkciji ruralnog turizma, treba održavati postojeće biciklističke staze, pješačke staze, prostore za organizovanje izleta“; • „Graditeljstvo treba da bude onakvo kakvo je bilo, uz savremeniji stil u unutrašnjosti. Međutim, bez puta, vode i struje teško je govoriti o napretku“; Predlozi vlasnika upućuju na očuvanje ambijenta Vrmca, bez pretenzija za novim graditeljskim stilovima koji su prisutni u priobalnom području. Da bi se očuvao identitet Vrmca pažnju treba fokusirati na obnavljanje graditeljskog nasljeđa i zaštitu prirodnih resursa, kao i nastojanje da se obezbijede primarni uslovi (voda i struja), što u nekim naseljima predstavlja razvojnu prepreku. Vlasnici nijesu protiv osavremenjavanja unutrašnjosti objekata i stavljanja istih u funkciju ruralnog, zdravstvenog i kulturnog turizma, ali se suprostavljaju „urbanizaciji Vrmca“ na način na koji je to urađeno u priobalnom pojasu. Sa ciljem da se spriječe pokušaji intezivne gradnje na Vrmcu, kao jedan od modela zaštite vlasnici apostrofiraju proglašavanje Vrmca Parkom prirode. „Podržavamo predlog koji je bio aktuelan prije 10-15 godina da Vrmac bude Park prirode. Da se zaštiti taj jedinstveni botanički,

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 43

„Podržavamo predlog koji je bio aktuelan prije 10-15 godina da Vrmac bude Park prirode. Da se zaštiti taj jedinstveni botanički, floristički i kulturni predio nemjerljivih vrijednosti.“

floristički i kulturni predio nemjerljivih vrijednosti.“ U skladu s tim, sagovornici/ce naglašavaju potrebu da se jasno definiše prostor koji će obuhvatati Park prirode, predlažući „da granice naselja Muo, Prčanj i Stoliv, odnosno planirana saobraćajnica iznad njih, budu donja granica Parka prirode, sve iznad toga mora da bude zašitićeno. To je deklarativno bilo utvrđeno kroz planove, kao i razgovore koji su se vodili na tu temu. Ispod je dozvoljeno ili djelimično dozvoljeno za gradnju. Za ovo se moramo boriti kroz institucije, svako u svojoj opštini ili preko mijesnih zajednica, NVO-a, organizovanjem zborova građana/ki i inicijativama. Moramo Opštini Kotor i Opštini Tivat nametnuti priču o potrebi integralne zaštite cijelog Vrmca.“ Vlasnici/ce iskazuju potrebu za solidarnošću kada je u pitanju integralna zaštita Vrmca, što je preduslov svih narednih inicijativa za očuvanje i unapređenje ovog područja. Kako

vlasnici/e nijesu jedini akteri u procesu revitalitacije područja Vrmca, to implicira potrebu da ostali akteri (opštine, dražava, NVO-i) budu agilni i da preuzmu ingerencije u okviru sfera u kojima je definisano njihovo djelovanje. Razvojne prepreke Dinamika razvoja i unapređenja područja Vrmca, u velikoj mjeri je usporena iz sljedećih razloga: • „Veliki problem je svojina, ima previše suvlasnika u jednom kvadratnom metru. To je razlog zbog čega naselja propadaju. Problem je i nedostatak vode, struje i puta u većini naselja.“; • „Postoji desetak zaselaka u selu Bogdašići, ali nijedno nema stanovnika. Ne postoji infrastruktura i to je razlog zbog kojeg su sela napuštena. Krajem 70-ih godina (20. vijeka) bila je jedna akcija u okviru koje je gornji

dio sela spojen sa putem koji je gradila Austrougarska. Tokom 80-ih godina akcija je nastavljena u većem obimu, jer je JNA pomogla ekipama koje su učestvovale u akciji, tako smo put produžili do trećine sela. Taj put je jako nepovoljan. Najveći dio Bogdašića živi na jednom drugom prostoru, npr. u Donjoj Lastvi.“ • „Došao sam iz grada da živim u selu Peani. Držao sam stoku, ali se od toga ne može živjeti. Nakon požara postojala su brojna obećanja da će se napraviti put, ali do danas taj put nije napravljen. Mladi ljudi ne mogu živjeti, jer nema perspektive za njih, pogotovo ako rade čitav dan u gradu, a onda treba da se vrate u selo do kojeg nema puta.“ Iz razgovora sa vlasnicima utvrđeno je da nijesu napustili ideju povrataka svojim selima, ali zbog izvjesnog broj prepreka sa kojima se suočavaju, ipak

44 Vrmac kako ga vide građani/ke

nijesu u mogućnosti da realizuju tu svoju ideju. Za razrješenje postojećih prepreka, pored djelovanja vlasnika, potrebna je podrška lokalnih samouprava i države, koje za sada ne pokazuju interesovanje za oživljavanje ovog područja. Kompleksnost situacije utemeljena je u nedovoljnoj kooperativanosti različitih aktera, prije svega lokalnih samouprava, države i vlasnika posjeda. Loše razvijeni komunikacijski modeli se negativno reflektuju na samo područje i opstruiraju njegov razvoj. Predlog za oživljavanje sela na Vrmcu, odnosi se na pokretanje akcija kojima bi se obezbijedila putna infrastruktura, voda i struja, kao preliminarni uslovi za planiranje društvenog života na ovom području. Prema mišljenju sagovornika, ne nalaze se sva sela na Vrmcu na istom stupnju infrastrukturnog razvoja. Gornja Lastva, za razliku od ostalih sela, ima relativno dobro očuvanu infrastrukturu, pa se iz tog razloga dinamika razvoja Gornje Lastve i Bogdašića, koji nemaju razvijenu putnu infrastruturu i struju, ne može komparirati. Kakva bi vrsta pomoći i podrške bila potrebna da bi se vratio život u ruralnim cjelinama? Vrmac je područje koje raspolaže potencijalima za razvoj maslinarstva i poljoprivrede. Međutim, nije dovoljno imati potencijal, već je ga je potrebno iskoristiti na adekvatan način. Da bi se potencijali kojima

Vrmac raspolaže upotrijebili na adekvatan način, vlasnici ističu neophodnost stručne podrške, uz potrebnu mehanizaciju. Stručna podrška je potrebna ne samo u domenu poljoprivrede, već i prilikom obnove graditeljskog nasljeđa, održavanja i konzervacije spomenika kulture. „Da bi se maslina očistila i obrezala potrebno je stručno znanje, a takođe i da bi se obnovile međe i kompletno graditeljsko nasljeđe. Tako, da bez uključivanja stručnjaka, teško da se proces obnove može na kvalitetan način poktenuti.“ Jedna od poteškoća koja sprečava vlasnike da preuzmu inicijativu je materijalne prirode, što potvrđuje i komentar jednog od vlasnika, sa kojim su se složili ostali vlasnici prisutni na fokus grupi: „Ne možemo uzeti kredit da bilo šta započnemo, jer naša primanja ne mogu pokrivati takvu vrstu kredita.“ Pored stručne podrške, vlasnici ističu potrebu i za materijalnom podrškom u smislu davanja namjenskih kredita pod povoljnim uslovima otplate za restauriranje kuća i pokretanje djelatnosti. Pored kredita, vlasnici smatraju da bi sredstva koja odobravaju fondovi EU bila od velike važnosti za razvoj djelatnosti karakterističnih za ovo područje. „Bez jačanja ekonomske moći pojedinaca koji su vlasnici/ce imanja ne može se očekivati da će neko moći popraviti kuću u Gornjim Bogdašićima i Gornoj Lastvi. Dakle, samo ozbiljni planovi od strane države i opština mogu unaprijediti postojeće stanje.“

Zainteresovanost vlasnika/ca za sređivanje posjeda Uz podršku lokalnih samouprava i države, vlasnici pokazuju određen stepen samoinicijative, što potvrđuju sljedeći primjeri. • „Ne može se uvijek čekati da zajednica sve riješi. Prije 40 godina u Kavču smo sami donijeli odluku da dovedemo vodu. To je bazen od sto kubika i sada se sa tog vodovoda snabdijeva 30 porodica.“; • „Do 1955. god. u Gornjoj Lastvi nije bilo ni struje, ni puta, ni vode. Sve su to ljudi uz pomoć opštine napravili“. Zainteresovanost vlasnika je izvjesna, ali je činjenica da nemaju ekonomsku moć kako bi samostalno mogli realizovati svoje ideje i oživljavati naselja. Zato su neophode različite vrste podrške: stručna, motivaciona, kao i matrijalna. Procjena uspiješnosti komunikacije između vlasnika/ca posjeda na Vrmcu i lokalnih samouprava Vlasnici/ce procjenjuju komunikaciju sa lokalnim samoupravama kao veoma lošu. To upućuje na potrebu koncipiranja modela uspješnije komunikacije iz koje će proizilaziti učinci koji će imati smisao i značaj kako za vlasnike, tako i za lokalne samouprave. „Komunikacija naša (vlasnika) sa lokalnim samoupravama je takva, da smo odlazili više puta i obraćali se lokalnoj samoupravi za obnovu crkve

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 45

u Bogdašićima. Oni su obećavali, ali od toga ništa. Treba obnoviti crkvu, koja je stradala u zemljotresu 1979. godine. Ova lokalna vlast nije nijednog centa uložila u obnovu ovog spomenika kulture. Taj zahtjev sam proslijedio predsjedniku naše lokalne zajednice, sa namjerom da ova investicija uđe u budžet, ali ništa po tom pitanju nije urađeno. Prikupljajući dobrovoljne priloge napravili smo 66 m zida oko groblja i 64 m ograde oko crkve. Sav materijal smo prenijeli ručno.“ „Zborovima građana/ki potrebno je uticati na opštinske strukture. Veoma malo prirodnih objekata je zaštićeno. Opštine su dobile 50.000 € od Zavoda za zaštitu prirode, ali ništa nijesu iskoristile za zaštitu. Dakle, mora se uticati na opštinske strukture.“ Vasnici/ce su izrazito nezadovoljni načinom na koji lokalne samouprave tretiraju područje Vrmca, smatrajući ih u velikoj mjeri odgovornim za trenutno stanje odumiranja u kojem se ovo područje nalazi. Komunikaciju sa lokalnim samoupravama moguće je unaprijediti preko postojećih mjesnih zajednica čiji je cilj da zastupaju interese zajednica i njenih stanovnika/ca. Vlasnici/ce su saglasni da „mjesne zajednice treba da uzmu značajnu ulogu kao asocijacije i da budu jače povezane, jer su sada veoma loše povezane. U statutima opština piše da mjesne zajednice treba da se povezuju, a da im u osnovi povezivanja bude zajednički interes. Okupljanja u kojima ćemo imati mogućnost da iznesemo

svoje mišljenje, kao večeras, treba da budu česta, jer ljudi treba da raspravljaju o konkretnim stvarima, ali na ovakvim sastancima treba da budu prisutni i predstavnici/ce lokalnih samouprava. Možda treba formirati jednu NVO ili asocijaciju koja bi objedinila sve zajednice koje bi djelovale sa istim ciljem i doprinijele razvoju Vrmca u cjelini.“ Unapređenju razvoja ovog područja bi doprinijela definisana strategija, koja još uvijek nije koncipirana. Definisanjem strategije Vrmaca, jasno će biti određena svrha upotrebe prostora i resursa sa kojima područje Vrmca raspolaže, kao i obaveze vlasnika/ca, lokalnih samouprava i ostalih aktera koji djeluju na ovom području. Uz poštovanje strateški utvrđenih ciljeva i planske dokumentacije, smanjila bi se mogućnost da investitori ne uvažavaju principe prostora na kojem djeluju. „Svjedoci smo da se vrši devastacija kako samog vrha Vrmca, tako i sela. Povremeno se pojavi po neki investitor koji radi bez ikakve i ičije kontrole.“ „Dolaze investitori koji započnu gradnju, pa nestanu. Treba najprije odrediti pravila igre, šta se u Parku kao zaštićenom dijelu smije, a šta ne. Jedino tako možemo sačuvati ovo što imamo.“ Aktivnosti i djelatnosti Sa ciljem da se obezbijedi održivost ruralnog razvoja područja Vrmca vlasnici predlažu razvoj stočarstva i poljoprivrede, što bi iz više razloga

bilo značajno, ne samo za Vrmac, već i za gradove koji se nalaze u njegovom podnožju. Stočarstvo i poljoprivreda bi omogućili proizvodnju ekološki zdrave hrane kojom bi se snabdijevala domaćinstva i koja bi se koristila kao sastavni dio turističke ponude. „Zemlja je vrlo bogata i vrlo kvalitetna. Na ovoj zemlji su još uvijek zasadi maslina. Na mjestima gdje nema maslina, nalaze se velika dubova i hrastova stabla, koja ne bi bila toliko velika da nema vode i da zemlja nije plodna.“ Pored stočarstva i poljoprivrede, vlasnici smatraju da Vrmac ima potencijal za razvoj ruralnog turizma, smatrajući da je to način da se područje Vrmca oživi. Jedino zajedničkim djelovanjem i saradnjom svih aktera koji su formalno ili neformalno povezani sa područjem Vrmca može se ostvariti pokretanje djelatnosti i aktivnosti koje bi doprinijele unapređenju postojećeg stanja. „Jedna od aktivnosti u Gornjoj Lastvi je čišćenje maslinjaka, koje organizuje princ Nikola i njegova fondacija. Aktivnost ima za cilj da podrži revitalizaciju sela Gornja Lastva, nakon čega će biti organizovana i škola zidanja suhomeđe. Krenulo se od maslina pored puta, zato što je to najekonomičnije za početak. Akcija čišćenja maslina je počela (februar 2014), a škola zidanja će vjerovatno početi uskoro. Opština Tivat će finansirati nove sadnice maslina.“ Ovo je primjer dobre saradnje lokalne samouprave i drugih zainteresovanih aktera koji imaju za cilj da ruralnim cjelinama „vrate život“.

46 Vrmac kako ga vide građani/ke

Predmet istraživanja je utvrđivanje mogućnosti za revitalizaciju prirodne i kulturne baštine područja Vrmca kao zaštićenog područja. Na osnovu dobijenih podataka proizašle su sljedeće cjeline koje će biti predmet dalje analize: • Identitet područja Vrmca • Ugroženost područja Vrmca • Oživljavanje napuštenih naselja Vrmca • Upravljanje područjem Vrmca • Mjere zaštite područja Vrmca • Informisanost kao uslov za participatorni proces Ciljne grupe: Specifičnost problema istraživanja usmjerila je istraživanje na aktere/ ke koji su posredno ili neposredno uključeni u proces upravljanja područjem Vrmca. To su stručnjaci/kinje koji svojim znanjem mogu uticati na kreiranje strategije razvoja ovog područja, političari/ke koji formalnim učešćem u donošenju odluka utiču na način upravljanja područjem, preduzetnici/ ce kao akteri/ke koji svojim ulaganjem mogu doprinijeti oživljavanju naselja na području Vrmca, ljudi zaposljeni u javnom sektoru, predstavnici NVO-a i kulturni akteri/ke koji svojim posrednim djelovanjem utiču na promociju materijalnih i nematerijalnih vrijednosti ovog područja. Uzorkom je obuhvaćeno 222 ispitanika/ca starijih od 18 godina koji su nastanjeni u opštinama Tivat (35,8 %) i Kotor (54,6%), dok je 9,6% ljudi iz drugih opština koji ostvaruju posredan kontakt sa ovim područjem dalo doprinos istraživanju.

Tabela 1- Ciljne grupe

Ciljne grupe

Broj ispitanika/ca

Procenat

Studenti/kinje

35,6%

Stručnjaci/kinje

13,1%

Javni sektor

14,0%

Preduzetnici/ce

14,0%

Političari/ke

5,4%

Kulturni akteri/ke i NVO-i

18,0%

Ukupno

222

100,0%

Socio-demografski podaci Tabela 2 - Pol ispitanika/ca

Pol

Frekvencije

Procenat

Ženski

36%

Muški

142

64%

Ukupno

222

100%

Tabela 3 - Mjesto gdje ispitanici/ce žive

Mjesto gdje ispitanici/ce žive

Broj ispitanika/ca

Procenat

Kotor

121

54,6%

Tivat

33,8%

Ostale opštine

9,6%

Ukupno

222

100,0%

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 47

Tabela 4 - Ciljne grupe i opštine

Ciljne grupe

Kotor

Tivat

Ostale opštine

Ukupno

Studenti/kinje

43 (19,3%)

36 (16,2%)

0 (0,0%)

79 (35,5%)

Stručnjaci/kinje

13 (5,9%)

7 (3,2%)

9 (4,0%)

29 (13,1 %)

Javni sektor

14 (6,3%)

10 (4,5%)

7 (3,2%)

31 (14,0%)

Preduzetnici/ce

16 (7,2%)

4 (1,8%)

11 (5,0%)

31 (14,0%)

Političari/ke

6 (2,7%)

0 (0,0%)

12 (5,4%)

Kulturni akteri i NVO-i

28 (12,6%)

12 (5,4%)

0 (0,0%)

40 (18%)

Ukupno

120 (54%)

75 (33,8)

27 (12,2%)

222 (100%)

Tabela br. 4 pokazuje da je istraživanjem obuhvaćen najveći broj ispitanika/ca iz Kotora i Tivta, što je predstavljalo očekivanu frekvenciju,

budući da se Kotor i Tivat nalaze u podnožju brda Vrmac. U uzorku se našao disproporcionalan broj ispitanika/ca u okviru različitih ciljnih

grupa što se objašnjava i disproporcionalnim brojem ispitanika/ca koji pripadaju ciljnim grupama na nivou opšteg uzorka u opštinama.

Tabela 5 - Starosna dob

Starosna dob

Frekvencije

Procenti

18-30

41,9%

31 45

41,9%

46-70

16,2%

Ukupno

222

100%

Tabela 6 - Nivo obrazovanja

Nivo obrazovanja

Frekvencije

Procenat

Srednja škola

11,0%

Viša škola

11,7%

Fakultet

57,2%

Magistarske ili doktorske studije

20,0%

Broj ispitanika koji je dao odgovor na ovo pitanje

145

100%

Missing system

34%

Ukupan uzorak

222

100%

48 Vrmac kako ga vide građani/ke

6. KVANTITATIVNA ANALIZA - ANKETNO ISTRAŽIVANJE 6.1. IDENTITET VRMCA Vrmac je područje bogato prirodnim resursima, graditeljskim i kulturnim nasljeđem. Stoga je važno da ustanovimo na osnovu kojih elemenata ispitanici/ce percipiraju Vrmac, šta ga po njihovom mišljenju čini specifičnim i drugačijim u odnosu na područja koja ga okružuju. Istraživanje je pokazalo da postoji statistički značajna razlika u načinu na koji ispitanici/ce percipiraju kulturnu, prirodnu i sinergiju kulturne i prirodne baštine Vrmca. Studenti/

kinje (65,8%) i preduzetnici/ce (48,4%) smatraju da prirodna baština čini područje Vrmca posebnim, dok veoma mali broj ispitanika/ca iz ove ciljne grupe prepoznaje Vrmac po kulturnoj baštini, što upućuje na potrebu intenzivnije promocije kulturne baštine Vrmca i sveukupnog graditeljskog nasljeđa putem sredstava masovne komunikacije i kroz sistem obrazovanja. Predstavnici/ce ostalih ciljnih grupa Vrmac posmatraju kao simbiozu prirodnih resursa i kulturne baštine. Analiza pokazuje da ne postoji korelacija između prepoznatljivosti prirodne i kulturne baštine Vrmca i nivoa obrazovanja. Na većem uzorku je evidentno da bi statistička značajnost postojala. Dakle, da bi ispitanici/ce sa većim nivoom obrazovanja imali više senzibiliteta za vrijednosti kulturne i prirodne baštine Vrmca. Veći nivo obrazo-

vanja na većem uzorku bi doprinio porastu trenda prepoznavanja vrijednosti kojima raspolaže područje Vrmca, na šta upućuje i činjenica da 42,7% ispitanika/ca sa fakultetskim nivoom obrazovanja i 44,8% ispitanika/ca čiji nivo obrazovanja uključuje magistarske ili doktorske studije prepoznaju jedinstvenost prirodne i kulturne baštine Vrmaca. Ne samo što u većoj mjeri prepoznaju Vrmac kao prirodni i kulturni resurs, nego bi mogli značajno uticati na ispitanike/ce sa nižim nivoom obrazovanja da i oni u većoj mjeri prepoznaju i uvide značaj resursa kojima Vrmac raspolaže. Ova činjenica jeste važan indikator koji upućuje da kroz proces obrazovanja treba tretirati problematiku prostora kao važnog resursa za razvoj cjelokupnog područja i značaj lokalne kulture koja čini prepoznatljivim identitet područja.

Tabela 7 - Prepoznatljivost Vrmca iz perspektive ispitanika/ca

Ciljne grupe

Kulturna baština

Prirodna baština

Kulturna i prirodna baština

Ukupno

Studenti/kinje

11 (13,9%)

52 (65,8%)

16 (20,3%)

79 (100%)

Stručnjaci/kinje

2 (7,4%)

7 (25,9%)

18 (66,7%)

27 (100%)

Javni sektor

3 (9,7%)

10 (32,3%)

18 (58,1%)

31 (100%)

Preduzetnici/ce

0 (0,0%)

15 (48,4%)

16 (51,6%)

31 (100%)

Političari/ke

2 (18,2%)

7 (63,6%)

11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

0 (0,0%)

15 (44,1%)

19 (55,9%)

34 (100%)

Ukupno

18 (8,5%)

101 (47,4%)

94(44,1%)

213 (100%)

Hi kvadrat – 38,542; df-10, p- 0,000

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 49

Tabela 8 – Odnos nivoa obrazovanja i prepoznatljivosti prirodne i kulturne baštine

Prepoznaju jedinstvenost prirodne i kulturne baštine

Ne prepoznaju jedinstvenost prirodne i kulturne baštine

Ne mogu da procijene

Ukupno

Srednja škola

5 (31,25%)

6 (37,5)

5 (31,25%)

16 (100,0%)

Viša škola

5 (29,4%)

4 (23,5%)

8 (47,1%)

17 (100,0%)

Fakultet

35 (42,7%)

24 (29,3%)

23 (28,0%)

82 (100,0%)

Magistarske ili doktorske studije

13 (44,8%)

6 (20,7%)

10 (34,5%)

29 (100,0%)

Ukupno

58 (40.3%)

40 (27,8%)

46 (31.9%)

144 (100.0%)

Školska sprema

Hi kvadrat= 4,524, df = 6, p=0,606

Prilično

96 (43,2%)

Izrazito

71 (32,0%)

Ne mogu procijeniti

28 (12,6%)

14 (6,3%)

Ukupno

214 (96,4%)

217 (97,6%)

Missing System

8 (3,6%)

5 (2,3%)

Ukupno

222 (100%)

212 (95,5%)

16 (7,2%) 50 (22,5%) 66 (29,7%) 52 (23,4%) 29 (13,1%) 213 (95,9%)

5 (2,3%)

10 (4,5%)

222 (100%)

52 (23,4%) 57 (25,7%) 53 (23,9) 41 (18,5%)

Izgled Vrmca

Guvna

16 (7,2%)

4 (1,8%) 42 (18,9%) 62 (27,9%) 74 (33,3%) 35 (15,8%) 217 (97,7%)

9 (4,1%)

Malo

4 (1,8%) 25 (11,3%) 55 (24,8%) 119 (53,6%)

Blizina mora i planine

Međe

3 (1,4%)

Crkve

Pješačke staze

Nimalo

Manifestacije

Raznovrsnost biljnih vrsta

Tabela 9 - Koliko su navedeni elementi u tabeli važni za identitet Vrmca- Šta ga od navedenih elemenata čini jedinstvenim mjestom?

15 (6,8%)

2 (0,9%)

31 (14,0%)

11 (5,0%)

13 (5,9%) 31 (14,0%) 140 (63,1%) 33 (14,9%) 217 (97,7%) 5 (2,3%)

208 (93,7%)

43 (19,4%) 137 (61,7%) 24 (10,8%) 217 (97,8%)

9 (4,1%)

14 (6,3%)

5 (2,3%)

222 (100%)

62 (27,9%) 68 (30,6%) 32 (14,4%)

222 (100%)

50 Vrmac kako ga vide građani/ke

Identitet Vrmca moguće je analizirati uzimajući u obzir elemente (navedene u tabeli) koji ga čine prepoznatljivim. Prema mišljenju ispitanika/ca, svi navedeni elementi su važni za identitet Vrmca, na šta ukazuju najveće vrijednosti modaliteta prilično i izrazito. Raznovrsnost biljnih vrsta 43,2% ispitanika/ca je istaklo kao prilično važnu za identitet Vrmca, više od polovine ispitanika/ca (53,6%) pješačke staze doživljava kao izrazito značajne za identitet Vrmca, dok međe, takođe, zavrijeđuju izrazitu pažnju, za šta se opredijelilo 33,3% ispitanika/ca. Guvna su u nešto manjem procentu (25,7%), prema mišljenju ispitanika/ca, važna za identitet, a da su crkve kao religijski i kulturni objekti ovog područja izrazito važne smatra 30,6% ispitanika/ ca. Svi elementi važni za identitet Vrmca mogu se promovisati organizacijom manifestacija (29,7%) koje okupljaju ljude, održavaju običaje i povećavaju zainteresovanost za ovo područje. Najveći značaj za valorizaciju identiteta Vrmca ima blizina mora i planine (61,7%) što u perspektivi može poslužiti unapređenju lokalne samoodrživosti. Cjelokupan izgled koji objedinjava prirodne resurse, graditeljsko i kulturno nasljeđe je, prema mišljenju 63,1% ispitanika/ ca, izrazito važan, jer daje posebnan značaj identitetu gradova koji gravitiraju Vrmcu, što upućuje na činjenicu da Vrmac treba sagledati kao integralni dio gradova koji se nalaze u podnožju.

Tabela 10 - Učestalost odlaska na Vrmac

Učestalost

Koliko često posjećujete Vrmac?

Veoma često

9,6%

Često

22,4%

Rijetko

38,4%

Veoma rijetko

14,2%

Nikad

15,5%

Ukupno

219

100%

Sa aspekta cjelokupnog uzorka da se konstatovati da 38,4% ispitanika/ ca, uprkos činjenici što Kotor i Tivat ne obiluju zelenim površinama i parkovima, ipak ne preferiraju da svoje slobodno vrijeme provode na Vrmcu. Razlozi zbog kojih stanovnici/ce Tivta i Kotora rjeđe obilaze Vrmac, ustanovljeni kroz metode fokus grupa i intervjua, su neprohodnost jednog dijela staza, nekontrolisano kretanje stoke, što dovodi u pitanje bezbjednos pješaka. Dodatan razlog je nepostojanje sadržaja za djecu i odrasle kojim bi mogli osmisliti svoje slobodno vrijeme na ovom prostoru. Analiza posjećenosti Vrmca sa aspekta ciljnih grupa upućuje da 35,4% studenata/kinja rijetko posjećuje Vrmac, 20,3% ga posjećuje veoma rijetko, a 32,9% ga nikada nije posjetilo. Studenti/kinje rijetko posjećuju Vrmac jer ima mali broj sadržaja koji bi mogli privući njihovu pažnju. Kad se radi o stručnjacima/ kinjama, 40,7% njih rijetko posjećuju Vrmac. Stručnjake/kinje bi trebalo animirati da češće posjeću-

ju ovaj predio, jer će od stručnih savjeta u velikoj mjeri zavisti kvalitet razvoja ovog područja. Što se tiče predstavnika/ca javnog sektora, 58,1% njih rijetko posjećuju područje Vrmca. Često posjećuju Vrmac 45,2% preduzetnika/ca i 39,8% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ ca NVO-a. Činjenica je da veliki procenat preduzetnika/ca posjećuje Vrmac, što se tumači kao njihovo nastojanje da istraže teren za djelatnosti za koje mogu iskoristiti ovaj prostor. Veoma mali broj političara je prihvatio da ispuni upitnik, pa se podaci dobijeni od onih koji su dali doprinos istraživanju mogu tumačiti kao eventualne tendencije. Tako, na uzorku od 12 (100%) političara iz Tivata i Kotora koji su uzeli učešće u istraživanju, 41,7% se izjasnilo da često posjećuje Vrmac. Uzimajući u obzir činjenicu da ispitanici/ce iz ciljne grupe političara/ki često posjećuju Vrmac, a oni dijelom utiču na upravljanje ovim područjem, onda je zabrinjavajuća činjenica da se Vrmac suočava sa nizom problema (kao što je odlaganje otpa-

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 51

da, nedovoljna sređenost javnih površina, problem sa stokom koja se nekontrolisano kreće po Vrmcu, kao i zapuštenost kulturnog i graditeljaskog nasljeđa). Njihov obilazak bi trebao da doprinese popravljanju stanja u kojem se Vrmac trenutno nalazi. Treba uticati na donosioce odluka da razumiju značaj koji Vrmac ima za razvoj Boke Kotorske i, u skladu sa svojim ingerencijama, doprinesu da stanje ovog područja bude unaprijeđeno. Česta posjeta kulturnih aktera/ki, planinarskih udruženja i predstavnika/ca NVO-a ima za cilj oživljavanje prostora, što potvrđuju akcije i planinarske ture (od kojih sa posebnom pažnjom treba istaći aktivnosti koje organizuje P. K. „Vjeverica“).

Analizom koliko ljudi različitih starosnih dobi posjećuju Vrmac, utvrđeno je da postoji značajna statistička razlika, sa tendencijom da ljudi srednje dobi i oni stariji češće od omladine posjećuju Vrmac. Rezultati upućuju da mlađi ispitanici/ce, više preferiraju urbane sredine, nego prirodu, dok ispitanicima/cama srednje i starije dobi više odgovara mirniji ambijent u kojem će moći da priušte sebi odmor od svakodnevnih obaveza. Takođe, mladi ljudi pokazuju interesovanje za prostore koji su sadržajniji. S tim u vezi, područje Vrmca bi trebalo urediti u skladu sa ambijentom prirodnog parka koji će sadržati klupe, sređene staze za šetnju i ugostiteljski objekat koji bi bio prilagođen ambijentu Vrmca. U cilju animiranja omladine, važno

bi bilo organizovati kulturne manifestacije ili događaje za koje mladi ljudi pokazuju interesovanje. Interesovanje za područje Vrmca trebale bi inicirati i škole u okviru slobodnih aktivnost. Uzimajući u obzir činjenicu da ispitanici/ce starije dobi češće posjećuju Vrmac, moglo bi se konstatovati da su oni pozvaniji da konstatuju trenutno stanje u kojem se područje Vrmca nalazi. Dovodeći u korelaciju obilazak Vrmca i svrhu u koju se koristi prostor, najveći broj ispitanika/ca, 145 (92,5%), smatra da se ovo područje koristi za šetnju i rekreaciju, dok 7,0% ispitanika/ca smatra da se Vrmac koristi za ostale aktivnosti (sakupljanje biljaka, poljoprivredu, lov, manifestacije).

Tabela 11 – Koliko često pripadnici/ce različitih ciljnih grupa posjećuju Vrmac?

Ciljne grupe Studenti/kinje

Veoma često 5 (6,3%)

Često

Rijetko

Veoma rijetko

Nikad

Ukupno

4 (5,1%)

28 (35,4%)

16 (20,3%)

26 (32,9%)

79 (100%)

Stručnjaci/kinje

1 (3,7%)

7 (25,9%)

11 (40,7%)

6 (22,2%)

2 (7,4%)

27 (100%)

Javni sector

2 (6,5%)

7 (22,6%)

18 (58,1%)

2(6,5%)

2 (6,5%)

31 (100%)

Preduzetnici/ce

2 (6,5%)

14 (45,2%)

12 (38,7%)

2(6,5%)

1 (3,2%)

31 (100%)

Političari/ke Kulturni akteri/ke i NVO-i

2 (16,7%)

5 (41,7%)

4 (33,3%)

1 (8,3%)

0 (0,0%)

12 (100%)

9 (23,1%)

12 (39,8%)

11 (28,5%)

4 (10,3%)

3 (7,7%)

39 (100%)

Tabela 12 - Obilazak Vrmca i starosna dob posjetilaca

Starosna dob Veoma često 18-30 5 (5,6%) 31-45 11 (12,1%) 46-70 5 (14,7%) Ukupno 21 (9,8%) Hi kvadrat = 25.786, df=8, p= 0,001

Često 12 (13,5%) 27 (29,7%) 10 (29,4%) 49 (22,9%)

Rijetko 32 (36,0%) 37 (40,7%) 8 (23,5%) 77 (36,0%)

Veoma rijetko 17 (19,1%) 8 (8,8%) 5 (14,7%) 30 (14,0%)

Nikad 23 (25,8%) 8 (8,8%) 6 (5,9%) 37 (17,3%)

52 Vrmac kako ga vide građani/ke

Tabela 13 - U koje svrhe koristite prostor Vrmca?

U koje svrhe koristite prostor Vrmca? Šetnja i rekreacija Posjeta kulturno-istorijskim spomenicima

Frekvencije 88

Procenti 39,6%

1,8%

41,4%

Ukupno Kao što se može vidjeti u tabeli br. 13, ispitanici/e su istakli da prostor Vrmca najviše koriste za šetnju i rekreaciju, 88 ili 39,6% ispitanika/ca, dok ga za posjetu kulturno-istorijskim spomenicima veoma rijetko koriste, 4 ili 1,8%. Podaci upućuju da

ispitanici/ce prostor Vrmca više sagledavaju iz perspektive prirodnih resursa kojima raspolaže, nego kao kulturnu baštinu. Obzirom da kulturna baština nije prepoznata kao značajna u svijesti ispitanika/ ca, treba poraditi na njenom promovisanju.

Predio Vrmca koji pripada kotorskoj opštini, prema mišljenju ispitanika/ca, u velikoj mjeri je sačuvan i prepoznat zahvaljujući činjenici što se nalazi na popisu Svjetske baštine UNESCO-a. Shodno tome, uključenost Vrmca sa kotorske strane na UNESCO-vu listu reflektuje se prilično (29,3%) i izrazito (29,3%) na prepoznatljivost Vrmca u svijetu; 30,6% ispitanika/ca smatra da upis na UNESCO-vu listu doprinosi zanimanju Lokalne samouprave Kotora za zaštitu prirodne i kulturne baštine; 32, 6% smatra da prilično utiče na popularizaciju mjesta koja se nalaze u kotorskom dijelu Vrmca; a prema mišljenju 37,0% ispitanika/

Tabela 14 – U kojoj mjeri činjenica da je Vrmac dio područja Svjetske baštine UNESCO-a doprinosi:

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Prepoznatljivost Vrmca u svijetu

13 (9,8%)

34 (25,6%)

39 (29,3%)

8 (6,0%)

133 (100%)

Revitalizacija tradicionalnih djelatnosti

26 (19,5%)

51 (38,3)

22 (16,5%)

23 (17, 3%)

11 (8,3%)

133 (100%)

Većem zanimanju lokalnog stanovništva za zaštitu životne sredine

11 (8,2%)

46 (34,3%)

32 (23,9%)

39 (29,1%)

6 (4,5%)

134 (100%)

Povećanom zanimanju lokalne samouprave Kotora za zaštitu prirodne i kulturne baštine

20 (14,9%)

34 (25,4%)

41 (30,6%)

33 (24,6%)

6 (4,5%)

134 (100%)

Boljoj komunikaciji između lokalne samouprave i građana/ki

25 (18,8%)

46 (34,6%)

33 (24,8%)

18 (13, 5%)

11 (8,3%)

133 (100%)

Većoj popularnosti mjesta koja se nalaze u kotorskom dijelu Vrmca

13 (9,8%)

30 (22,7%)

43 (32,6)

40 (30,3%)

6 (4,5%)

132 (100%)

Povećanoj zainteresovanosti turista za područje Vrmca

4 (1,8%)

25 (11,3%)

50 (37,0%)

6 (4,4%)

135 (100%)

Zaštiti od neadekvatne gradnje

26 (19,6)

23 (17,3%)

22 (16,5%)

53 (39,8)

9 (6,8%)

133 (100%)

Vrsta doprinosa

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 53

ca trebalo bi izrazito da utiče na interesovanje turista za područje Vrmca. Takođe, da Vrmac sa kotorske strane nije još uvijek u velikoj mjeri narušen neadekvatnom gradnjom smatra 39,8% ispitanika/ca, čemu upravo doprinosi status na UNESCO-voj Svjetskoj listi. U suprotnom bi prostor Vrmaca bio upotrijebljen u svrhu gradnje, što pokazuju neki rijetki primjeri gradnje sa kotorske strane. Činjenica da je Vrmac dio područja na UNESCO-voj listi, prema mišljenju 30,6% ispitanika/ca, prilično doprinosi zanimanju Lokalne samouprave Kotora za ovo područje, iako taj nivo interesovanja nije dovoljan za unapređenje i razvoj područja. U prilog ovome govori i usaglašeni komentara ispitanika/ ca, dobijeni tokom fokus grupama i intervjua, koji ističu brojne probleme sa kojima se područje suočava, počevši od dotrajale infrastrukture do devalorizacije kulturnog nasljeđa. Da bi se područje valorizovalo, neophodno je kontinuirano održavati javne površine, kao i kulturno-istorijske spomenike i graditeljsko nasljeđe, stavljajući ih u funkciju razvoja područija. Uprkos navedenom, 34,6% ispitanika/ca ipak smatra da položaj Vrmca u okviru područja na UNESCO-voj listi ne pospješuje komunikaciju između lokalne samouprave i građana/ki, dok 34,3% smatra da ne doprinosti zanimanju lokalnog stanovništva za zaštitu životne sredine. Dakle, uključenost na UNESCO-vu listu, prema mišljenju ispitanika/ca, ne

predstavlja dovoljan motiv da se Vrmac, tj. resursi kojima raspolaže unaprijede i očuvaju. Pored statusa na UNESCO-voj listi mora postojati odgovornost lokalne samouprave, kao i savjestan odnos građana/ki prema području, što se postiže kroz permanentne aktivnosti zaštite i unapređenja svijesti o važnosti prostora, kroz formalne i neformalne edukativne procese.

6.2. UGROŽENOST PODRUČJA VRMCA Budući da je utvrđeno da područje Vrmca najčešće posjećuju ljudi srednje i starije dobi, oni se mogu okarakterisati kao grupacije koje su najpozvanije da konstatuju trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi. S tim u vezi, 29,0% ispitanika/ca srednje dobi i 34,2% ispitanika/ca starije dobi smatraju da područje Vrmca, uopšteno govoreći, nije u potpunosti ugroženo, ali to svakako ne znači da ne treba raditi na unapeđenju trenutnog stanja. Stagnacija vodi ka regresiji, što zahtijeva dodatne materijalne i ljudske resurse za unapređenje i valorizaciju postojećeg stanja. Iako, uopšteno govoreći, dio ispitanika/ca smatra da područje Vrmca nije ugroženo, postoje elementi za koje ispitanici/ce smatraju da su ugroženi. Izrazito ugroženi su: međe - 57 (25,7%) ispitanika/ca; tvrđave - 93 (41,9%) ispitanika/ca; austrougarski putevi - 75 (33,8%) ispitanika/ca; infrastrukturni projekti

iz perioda Austrougarske (bistijerne) - 85 (38,3%) ispitanika/ca; i umjetničke zbirke - 51 (23,0%) ispitanika/ ca. Ovo su elementi koji zahtijevaju hitnu intervenciju u cilju sanacije, jer će u suprotnom identitet Vrmca biti doveden u pitanje. Kojim aktivnostima su ugrožene prirodne i kulturne vrijednosti Vrmca i koji akteri su odgovorni za to? Ukupno 30,0% ispitanika/ca razloge zanemarivanja prirodne i kulturne baštine Vrmca nalazi u: • nedovoljnoj ažurnosti lokalnih samouprava da se Vrmac proglasi Parkom prirode - 14,0%; • nedostatku vizije donosioca odluka za adekvatan razvoj Vrmca, kao i nedovoljna briga lokalnog stanovništva za ovo područje - 16,0%. Iz navedenih situacija nerijetko proizilazi divlja gradnja i česti požari kojima se devastira i ugrožava prirodna i kulturna baština Vrmca. Akteri odgovorni za trenutno stanje u kojem se Vrmac nalazi su, prema mišljenju 6,0% ispitanika, lokalne samouprave i lokalno stanovništvo.

54 Vrmac kako ga vide građani/ke

Tabela 15 - Ugroženost pojedinih elemenata koji čine identitet Vrmca

Izrazito

Ne mogu procijeniti

45 (20,3%)

9 (4,1%)

59 (26,6%)

6 (2,7%)

57 (25,7%)

14 (6,3%)

42 (18,9%)

12 (5,4%)

44 (19,8%)

14 (6,3%)

49 (22,1%)

16 (7,2%)

93 (41,9%)

9 (4,1%)

44 (19,8%)

75 (33,8%)

14 (6,3%)

141 (63,5%)

81 (36,5%)

5 (2,3%)

36 (16,2%)

85 (38,3%)

13 (5,9%)

140 (63,1%)

82 (36,9%)

16 (7,2%)

36 (16,2%)

51 (23,0%)

34 (15,3%)

139 (62,6%)

83 (37,4%)

Vrsta ugroženosti

Nimalo

Malo

Ugroženost prirodnih vrijednosti

1 (0,5%)

8 (3,6%)

Ugroženost ruralnih naselja

14 (6,3%)

Ugroženost međa

2 (0,9%)

12 (5,4%)

Ugroženost staza

3 (1,4%)

22 (9,9)

61 (27,5)

Ugroženost crkvi

3 (1,4%)

26 (11,7%)

Ugroženost običaja

7 (3,2%)

17 (7,7%)

Ugroženost tvrđava

2 (0,9%)

6 (2,7%)

54 (24,3%) 50 (22,5%) 32 (14,4%)

2 (0,9%)

6 (2,7%)

1 (0,5%) 2 (0,9%)

Ugroženost austrougarskih puteva Infrastrukturni projekti iz perioda Austrougarske (bistijerne) Ugroženost umjetničkih zbirki

6.3. RAZVOJNE PREPREKE SA KOJIMA SE PODRUČJE VRMCA SUOČAVA Problemi sa kojima se područje Vrmca suočava su brojni i predstavljaju prepreku budućem razvoju. Prema dobijenim podacima, područje Vrmca se nalazi u veoma zabrinjavajućem stanju, počevši od neodgovornog odnosa prema životnoj sredini (40,1%), neredovnog održavanja pješačkih staza (42,1%) i

Prilično 75 (33,8%) 61 (27,5%) 54 (24,3%)

nedostatka struje i vode u ruralnim cjelinama (40,7%), pa sve do izrazitih problema koji uključuju propadanje kulturne baštine (44,4%), nedostatak društvenih sadržaja (zdravstvenih i obrazovnih institucija) (39,2%), zanemarivanje autohtone arhitekture (47,5%), neadekvatnu gradnju u priobalnom području (49,1%), nezainteresovanost lokalnih uprava za održavanje kulturnih znamenitosti, kako u priobalnom području, tako i u ruralnim cjelinama (41,7%). Budući da je konstatovano da su ruralna naselja Vrmca uglavnom

Odgovorilo 138 (62,2%) 140 (63,1%) 139 (62,6%) 140 (63,1%) 141 (63,5%) 139 (62,6%) 142 (64,0%)

Nije odgovorilo 84 (37,8%) 82 (36,9%) 83 (37,4%) 82 (36,9%) 81 (36,5%) 83 (37,4%) 80 (36,0%)

napuštena, razlog tome, pored nepostojanja putne infrastrukture i nedostatka vode i struje, je i nedostatak društvenih sadržaja, zdravstvenih i obrazovnih institucija, jer su to primarni uslovi za razvoj života u jednoj sredini. Dakle, ukoliko se u ruralnim naseljima nastoji obnoviti život onda su društveni sadržaji, kao i voda, struja i putna infrastruktura veoma važani preduslovi, budući da je upravo njihovo nepostojanje istovremeno i razlog udaljavanja od ideje da se ljudi bar povremeno vraćaju ovom prostoru.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 55

Tabela 16 – Razvojne prepreke

Razvojne prepreke

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Odgovorilo

Nije odgovorilo

Zagađivanje okoline

9 (4,2%)

55 (25,9%)

85 (40,1%)

53 (25,0%)

10 (4,7%)

212 (95,5%)

10 (4,5%)

Neodržavanja pješačkih staza

5 (2,3%)

39 (18,2%)

90 (42,1%)

63 (29,4%)

17 (7,9%)

214 (96,4%)

8 (3,6%)

Propadanje kulturne baštine

4 (1,9%)

21 (9,7%)

81 (3,5%)

96 (44,4%)

14 (6,5%)

216 (97,3%)

6 (2,7%)

Nedostatak struje i vode u ruralnim cjelinama

6 (2,9%)

19 (9,1%)

85 (40,7%)

64 (30,6%)

35 (16,7%)

209 (94,1%)

13 (5,9%)

Nedostatak društvenih sadržaja, kao i zdravstvenih i obrazovnih institucija u ruralnim cjelinama

4 (1,9%)

34 (16,0%)

68 (32,1%)

83 (39,2%)

23 (10,8%)

212 (95,5%)

10 (4,5%)

Neodržavanje autohtone arhitekture u ruralnim cjelinama

6 (3,3%)

21 (11,5%)

52 (28,4%)

87 (47,5%)

17 (9,3%)

183 (82,4%)

39 (17,6%)

Neadekvatna gradnja u obalnom području Vrmca

6 (2,8%)

25 (11,8%)

56 (26,4%)

104 (49,1%)

21 (9,9%)

212 (95,5%)

10 (4,5%)

Nezainteresovanost lokalnih uprava za održavanje kulturnih znamenitosti, kako u priobalnom području, tako i u ruralnim cjelinama

4 (1,9%)

19 (9,0%)

77 (36,5%)

88 (41,7%)

23 (10,9%)

211 (95,0%)

11 (5,0%)

Nedovoljno očuvanje specifičnosti lokalne tradicije

6 (2,8%)

27 (12,7%)

75 (35,2%)

82 (38,5%)

23 (10,8%)

213 (95,9%)

9 (4,1%)

Nedovoljno očuvanje specifičnosti lokalne poljoprivrede

10 (5,3%)

18 (9,6%)

64 (34,0%)

75 (39,9%)

21 (11,2%)

188 (84,7%)

34 (15,3%)

56 Vrmac kako ga vide građani/ke

6.4. PERSPEKTIVA RAZVOJA PODRUČJA VRMCA Prema mišljenju ispitnika/ca Vrmac ima potencijale za razvoj različitih aktivnosti i društvenih sadržaja koji ovo područje mogu da ožive. Tabela 17 - Potencijal Vrmca za stanovanje

Potencijal Vrmca za stanovanje

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

26 (35,6%)

29 (39,7%)

10 (13,7%)

8 (11,0%)

73 (100%)

Stručnjaci/kinje

4 (14,3%)

12 (42,9%)

6 (21,4%)

28 (100%)

Javni sektor

3 (11,1%)

16 (59,3%)

1 (3,7%)

7 (25,9%)

27 (100%)

Preduzetnici/ce

6 (19,4%)

16 (51,6%)

5 (16,1%)

4 (12,9%)

31 (100%)

Političari/ke

2 (18,2%)

4 (36,4%)

1 (9,1%)

11 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i

9 (22,5%)

13 (32,5%)

7 (17,5%)

11 (27,5%)

40 (100%)

Ukupno

50 (23,8%)

90 (42,9%)

33 (15,7%)

37 (17,6%)

210 (100%)

Hi kvadrat- 23, 635; df-15; p- 0,072 Ne postoji statistički značajna razlika u mišljenju ispitanika/ca iz različitih ciljnih grupa, što znači da oni/e ukazuju da Vrmac ima potencijala za

stanovanje. To dodatno potvrđuje i prethodni period u kojem je Vrmac bio naseljeno područje. Da bi Vrmac ponovo postao područje u kojem je

moguće organizovati život potrebno je, kao preduslove, razviti putnu infrastrukturu, obezbijediti vodu i struju.

Tabela 18 - Potencijal za razvoj turizma

Potencijal za razvoj turizma Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke i NVO-i Ukupno

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

3 (4,1%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 3 (1,4%)

22 (29,7%) 2 (6,9%) 2 (6,7%) 1 (3,2%) 2 (16,7%) 3 (7,5 %) 32 (14,8%)

43 (58,1%) 26 (89,7%) 27 (90.0%) 29 (93,5%) 10 (83,3%) 34 (85,0%) 169 (78,2%)

6 (8,1%) 1 (3,4%) 1 (3,3%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 3 (7,5%) 12 (5,6%)

74 (100%) 29 (100%) 30 (100%) 31 (100%) 12 (100%) 40 (100%) 216 (100%)

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 57

Ispitanici/ce smatraju da Vrmac ima veoma dobre potencijale za razvoj turizma (tabela br.18 ), uzimajući u obzir prirodne, graditeljske i kulturne resurse koji bi se kroz djelatnost turizma mogli valorizovati. Turizam bi doprinio da se područje Vrmca oživi i postane privlačno, kako među stanovnicima tako i među posjetiocima. Razvoj turizma na Vrmcu podstakao bi, prije svega, ljude koji imaju kuće i posjede da ih urede i koriste za iznajmljivanje turistima i posjetiocima koji žele vrijeme provoditi u prirodi. Ispitanici/ce sa kojima su urađeni intervjui,

takođe su saglasni da Vrmac ima potencijala za razvoj turizma, ali valja naglasiti da su bili izričiti u pogledu vrsta turizma prihvatljivih za Vrmac. Po njihovom mišljenju, na Vrmcu bi bili prihvatljivi: sportsko- rekreativni, zdravstveni, kuturni i seoski turizam, dok su protiv svih vidova turizma koji bi narušili postojeći ambijentalni izgled i prirodnu Vrmca. Religijski objekti, objekti koji imaju istorijsku vrijednost predstavljaju kulturni kapital Vrmca. Pored sportskog i rekreativnog, ispitanici/ce s kojima je rađen intervju

smatraju da i kulturni turizam ima izuzetnu perspektivu kada je u pitanju područje Vrmca. Kulturni i graditeljski resursi na Vrmcu nijesu jedini na kojima bi mogao počivati razvoj ovog područja, ali se moraju tretirati kao važan segmenat koji opisuje identitet Vrmca. Danas je graditeljsko nasljeđe na područiju Vrmca uglavnom u lošem stanju i ukoliko se ne podvrgne urgentnoj sanaciji i restauraciji, postojanje materijalne baštine će biti dovedeno u pitanje, što će istovremeno dovesti u pitanje i kulturni identitet ovog područja.

Tabela 19 - Potencijali za razvoj kulture

Potencijali za razvoj Nikakav kulture Studenti/kinje 8 (11,0%) Stručnjaci/kinje 0 (0,0%) Javni sektor 3 (10,7%) Preduzetnici/ce 1 (3,2%) Političari/ke 1 (10,0%) Kulturni akteri/ke i NVO-i 3 (7,5%) Ukupno 16 (7,6%) Hi kvadrat- 23, 285; df- 15; p- 0,078;

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

23 (31,5%) 10 (34,5%) 4 (14,3%) 10 (32,3%) 3 (30,0%) 17 (42,5%) 67 (31,8%)

30 (41,1%) 18 (62,1%) 20 (71,4%) 19 (61,3%) 6 (60,0%) 17 (42,5%) 110 (52,1%)

12 (16,4%) 1 (3,4%) 1 (3,6%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 3 (7,5%) 18 (8,5%)

73 (100%) 29 (100%) 28 (100%) 31 (100%) 10 (100%) 40 (100%) 211 (100%)

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

7 (9,5%) 2 (6,9%) 1 (3,4%) 0 (0,0%) 1 (9,1%) 0 (0,0%) 11 (5,1%)

17 (23,0%) 1 (3,4%) 2 (6,9%) 3 (9,7%) 3 (27,3%) 1 (2,5%) 27 (12,6%)

41 (55,4%) 24 (82,8%) 25 (86,2%) 28 (90,3%) 7 (63,6%) 36 (90,0%) 161 (75,2%)

9 (12,2%) 2 (6,9%) 1 (3,4%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 3 (7,5%) 15 (7,0%)

74 (100%) 29 (100%) 29 (100%) 31 (100%) 11 (100%) 40 (100%) 214 (100%)

Tabela 20 - Potencijali za razvoj sporta i rekreacije

Potencijali za razvoj sporta i rekreacije Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke i NVO-i Ukupno

58 Vrmac kako ga vide građani/ke

NVO-a, jer Vrmac, u prvom redu, obiluje prirodnim resursima. Da bi se razvijali sportsko-rekreativni sadržaji, ispitanici/ce predlažu osposobljavanje pješačkih staza, kao i pravljenje teretana na otvorenom i obezbjeđivanje sadržaja koji bi privukli pažnju kako porodica i omladine koji žive u okruženju Vrmca,

Vrmac, prema mišljenju ispitanika/ ca, ima veoma dobar potencijal za razvoj sportsko-rekreativnih aktivnosti. S tim se slaže 55,4% studenata/kinja, 82,8% stručnjaka/ kinja, 86,2% predstavnika/ca javnog sektora, 90,3% preduzetnika/ca, 63,3% političara/ki, 90,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca

tako i profesionalnih sportista koji bi usljed adekvatnih uslova mogli obavljati treninge. Na taj način bi se ovom području dalo na značaju, a sadržaji koji bi se realizovali predstavljali bi novinu i doprinijeli obogaćivanju ponude koja postoji na priobalnom dijelu.

Tabela 21 - Potencjali za razvoj ugostiteljstva

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

10 (13,3%)

25 (33,3%)

32 (42,7%)

8 (10,7%)

75 (100%)

Stručnjaci/kinje

1 (3,4%)

6 (20,7%)

19 (65,5%)

3 (10,3%)

29 (100%)

Javni sektor

1 (3,6%)

10 (35,7%)

15 (53,6%)

2 (7,1%)

28 (100%)

Preduzetnici/ce

1 (3,2%)

7 (22,6%)

21 (67,7%)

2 (6,5%)

31 (100%)

Političari/ke

0 (0,0%)

8 (66,7%)

4 (33,3%)

0 (0,0%)

12 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i

3 (7,5%)

21 (52,5%)

12 (30,0%)

4 (10,0%)

40 (100%)

Ukupno

16 (7,4%)

77 (35,8%)

103 (47,9%)

19 (8,8%)

215 (100%)

Potencjali za razvoj ugostiteljstva

Hi kvadrat- 23,134; df-15; p- 0,037; Ukoliko bi se razvijali prethodno navedeni vidovi turizma, ugostiteljstvo bi bilo prateća aktivnost. Po mišljenju 66,7% političara/ki, 52,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a, Vrmac ima dobar, a po mišljenu 42,7% studenata/kinja, 65,5% stručnjaka/kinja, 53,6% predstavnika/ca javnog sektora i 67,7% preduzetnika/ca

veoma dobar potencijal za razvoj ugostiteljstva, što bi upotpunilo turističku ponudu, ali i privuklo brojne posjetioce iz Kotora i Tivta da više slobodnog vremena provode na Vrmcu. Takođe, razvoj ugostiteljstva omogućio bi vlasnicima/cama parcela da u okviru ugostiteljskog menija ponude svoje domaće proizvode i na taj način ostvare vlastite koristi.

Ako proširimo analizu na opservacije koje smo dobili od ispitanika/ca tehnikom intervjua, uviđa se da ugostiteljski objekti treba da budu mobilni ili, pak, da se ugostiteljski sadržaji organizuju u već postojećim objektima na Vrmcu, što bi isključilo svaki vid nove gradnje na ovom području.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 59

Tabela 22 - Potencijali za razvoj stočarstva

Potencijali za razvoj stočarstva

Nikakav

Studenti/kinje 15 (20,3%) Stručnjaci/kinje 5 (17,2%) Javni sektor 4 (14,8%) Preduzetnici/ce 3 (9,7%) Političari/ke 0 (0,0%) 5 (12,5%) Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja Ukupno 32 (15,0%) Hi kvadrat-17,955; df-15; p- 0,265; Potencijali za razvoj stočarstva na Vrmcu postoje, i kao dobre ih ocjenjuje 36,5% studenata/kinja, 37,9% stručnjaka/kinje, 35,5% preduzetnika/ca, 66,7% političara/ki, 37,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a, dok 51,9% predstavnica/ca javnog sektora smatra da su veoma dobri. Potencijal za formiranje man-

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

27 (36,5%) 11 (37,9%) 5 (18,5%) 11 (35,5%) 8 (66,7%) 15 (37,5%)

17 (23,0%) 8 (27, 6%) 14 (51,9%) 10 (32,3%) 4 (33,3%) 12 (30,0%)

15 (20,3%) 5 (17,2%) 4 (14,8%) 7 (22,6%) 0 (0,0%) 8 (20,0%)

74 (100%) 29 (100%) 27 (100%) 31 (100%) 12 (100%) 40 (100%)

77 (36,2%)

65 (30,5%)

39 (18,3%)

213 (100%)

jih porodičnih farmi postoji i može se u velikoj mjeri iskoristiti za proizvodnju domaćih proizvoda kako za domaćinstva, tako i za upotpunjavanje turističke i ugostiteljske ponude. Na ovom području se sada nekontrolisano pušta stoka, koja urušava prirodni ambijent i dovodi u pitanje bezbjednost ljudi koji se kreću po

Vrmcu. Nesporno je da na Vrmcu postoji potencijal za razvoj stočarstva, pri čemu treba obavezati vlasnike/ ce stočnih grla da ih drže na svojim posjedima. U suprotnom, neorganizovano stočarstvo, kakvo sada postoji na Vrmcu, predstavlja mnogo veću štetu i opasnost nego korist za cjelokupni ambijent Vrmca i ljudi koji ga posjećuju.

Tabela 23 - Potencijali za razvoj zemljoradnje

Potencijali za razvoj zemljoradnje

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

19 (26,0%)

24 (32,9%)

16 (21,9%)

14 (19,2%)

73 (100%)

Stručnjaci/kinje

8 (27,6%)

9 (31,0%)

7 (24,1%)

5 (17,2%)

29 (100%)

Javni sektor

7 (25,9%)

8 (29,6%)

9 (33,3%)

3 (11,1%)

27 (100%)

Preduzetnici/ce

7 (22,6%)

9 (29,0%)

7 (22,6%)

8 (25,8%)

31 (100%)

Političari/ke

3 (25,0%)

4 (33,3%)

1 (8,3%)

12 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

6 (15,0%)

13 (32,5%)

11 (27,5%)

10 (25,0%)

40 (100%)

Ukupno

50 (23,6%)

67 (31,6%)

54 (25,5%)

41 (19,3%)

212 (100%)

Hi kvadrat- 6, 470; df- 15; p- 0,971;

60 Vrmac kako ga vide građani/ke

Tabela 24 - Potencijali za razvoj voćarstva

Potencijali za razvoj voćarstva Studenti/kinje

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

14 (19,4%)

27 (37,5%)

22 (30,6%)

9 (12,5%)

72 (100%)

Stručnjaci/kinje

3 (10,3%)

10 (34,5%)

13 (44,8%)

3 (10,3%)

29 (100%)

Javni sektor

3 (11,1%)

5 (18,5%)

15 (55,6%)

4 (14,8%)

27 (100%)

Preduzetnici/ce

2 (6,5%)

9 (29,0%)

12 (38,7%)

8 (25,8%)

31 (100%)

Političari/ke

1 (8,3%)

5 (41,7%)

1 (8,3%)

12 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

2 (5,0%)

16 (40,0%)

14 (35,0%)

8 (20,0%)

40 (100%)

25 (11,8%)

72 (34,1%)

81 (38,4%)

33 (15,6%)

211 (100%)

Ukupno

Razvoj zemljoradnje i voćarstva na Vrmcu u velikoj mjeri bi doprinio da se zemljište, koje dugo godina nije obrađivano, kultiviše, posjedi bi bili uređeni, a proizvodi bi se mogli ponuditi kao ekološki, domaći i autentični, što nije česta praksa na priobalnom području. Da bi postojalo interesovanje za razvoj zemljoradnje i voćarstva, neophodno je pronaći adekvatne modele kojima bi se razvoj ovih djelatnosti podstakao, a ljudi zainteresovali i animirali. Ponuda proizvoda turistima u okviru vlastitih gazdinstava, kao i ponuda hotelima u priobalnom području, zasigurno bi bio jedan od motiva da

ljudi ozbiljnije otpočnu sa obradom zemljišta na ovom području i uzgojem tipičnih kultura. Potrebno je da država obezbijedi stručnu podršku i materijalne preduslove, kao i zaštitu proizvoda, s ciljem da se vlasnicima/cama posjeda omogući da ostvare korist od svog rada. Vrmac ima veoma dobar potencijal za razvoj maslinarstva, koji trenutno nije upotrijebljen na adekvatan način. Razlog tome je nezainteresovanost ljudi koji rade u priobalnom području, nedostatak materijalnih sredstva i stručnih znanja koja su potrebna da bi se ova biljka

održavala i unapređivao njen razvoj, a ponajviše nezaštićenost, od strane države, proizvoda dobijenih preradom maslina. Ispitanici/ce, koji su vlasnici/ ce maslinjaka naglašavaju ekonomsku nerentabilnost uzgoja ove biljke, budući da država ne daje primat domaćim proizvodima, već otkupljuje proizvode stranih proizvođača i nudi ih po povoljnijim cijenama. Dodatan problem je nepostojanje fabrike koja bi vršila otkup plodova masline, njihovu preradu, pakovanje i distribuciju na tržištu. Uz obezbjeđivanje ovih preduslova, maslinarstvo ima perspektivu da postane dopunska djelatnost, pored redovnih poslovnih aktivnosti koje ljudi obavljaju.

Tabela 25 - Potencijali za razvoj maslinarstva

Potencijali za razvoj maslinarstva

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

16 (21,9%)

27 (37,0%)

20 (27,4 %)

10 (13,7%)

73 (100%)

Stručnjaci/kinje

3 (10,3%)

9 (31,0%)

14 (48,3%)

3 (10,3%)

29 (100%)

Javni sektor

2 (7,1%)

5 (17, 9%)

19 (67,9%)

2 (7,1%)

28 (100%)

Preduzetnici/ce

0 (0,0%)

7 (22,6%)

21 (67,7%)

3 (9,7%)

31 (100%)

Političari/ke

0 (0,0%)

5 (41,7%)

7 (58,3%)

0 (0,0%)

12 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

3 (7,5%)

16 (40,0%)

15 (37,5%)

6 (15,0%)

40 (100%)

24 (11,3%)

69 (32,4%)

96 (45,1%)

24 (11,3%)

213 (100%)

Ukupno

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 61

Tabela 26 - Potencijali za razvoj zanatstva

Potencijali za razvoj zanatstva

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

20 (27,0%)

31 (41,4%)

13 (17,6%)

10 (13,5%)

74 (100%)

Stručnjaci/kinje

7 (24,1%)

11 (37,9%)

6 (20,7 %)

5 (17,2%)

29 (100%)

Javni sektor

7 (25,9%)

11 (40,7%)

6 (22,2%)

3 (11,1%)

27 (100%)

Preduzetnici/ce

2 (6,5%)

13 (41,9%)

8 (25,8%)

31 (100%)

Političari/ke

1 (8,3%)

7 (58,3%)

4 (33,3%)

0 (0,0%)

12 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

6 (15,0%)

18 (45,0%)

7 (17,5%)

9 (22,5%)

40 (100%)

Ukupno

43 (20,2%)

91 (42,7%)

44 (20,7%)

35 (16,4%)

213 (100%)

Razvojem zanatstva, identitet Vrmca bi ponovo povratio izgled i autentičnost proteklih epoha. Takođe, razvoj zanatstva bi zahtijevao dodatnu obuku ljudi koji bi

se njim bavili. Budući da je kultura zanatstva u Crnoj Gori izgubila na značaju, neophodno je zanatstvo promovisati i motivisati ljude da se njim bave . Pitanje izumiranja zana-

ta je sistemske prirode, zato država treba da sagleda svoje potrebe i, u skladu s njima, koncipira strategiju različitih vidova osposobljavanja ljudi.

Tabela 27 - Potencijali za razvoj obrazovanja

Potencijali za razvoj obrazovanja

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

28 (37,8%)

25 (33,8%)

12 (16,2%)

9 (12,2%)

74 (100%)

Stručnjaci/kinje

1 (3,4%)

19 (65,5%)

3 (10,3%)

6 (20,7%)

29 (100%)

Javni sektor

6 (22,2%)

12 (44,4%)

7 (25,9%)

2 (7,4%)

27 (100%)

Preduzetnici/ce

2 (6,5%)

15 (48,4%)

8 (25,8%)

6 (19,4%)

31 (100%)

Političari/ke

3 (33,3%)

5 (55,6%)

1 (11,1%)

0 (0,0%)

9 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

11 (27,5%)

13 (32,5%)

7 (17,5%)

9 (22,5%)

40 (100%)

Ukupno

51 (24,3%)

89 (42,4%)

38 (18,1%)

32 (15,2%)

210 (100%)

62 Vrmac kako ga vide građani/ke

Obrazovanje kada je u pitanju područje Vrmca iz trenutne perspektive je ostvarivo kroz organizovanje škola u prirodi, kao i kroz vannastavne

aktivnosti. Za to je potrebno obezbijediti minimum uslova kao što su stolovi i klupe. Graditeljsko i kulturno nasljeđe na Vrmcu treba da bude

upotrijebljeno u funkciji obrazovanja i da se koristi kao prostor u kojem će učenici/ce provoditi neko vrijeme i učiti o kulturi kraja u kojem žive.

Tabela 28 - Potencijali za razvoj trgovine

Potencijali za razvoj trgovine

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

22 (30,6%)

28 (38,9%)

11 (15,3%)

72 (100%)

Stručnjaci/kinje

9 (31,0%)

12 (41,4%)

3 (10,3%)

5 (17,2%)

29 (100%)

Javni sektor

10 (37,0%)

13 (48,1%)

1 (3,7%)

3 (11,1%)

27 (100%)

3 (9,7%)

16 (51,6%)

5 (16,1%)

7 (22,6%)

31 (100%)

Političari/ke

4 (44,4 %)

3 (33,3%)

1 (11,1%)

9 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

12 (30,0%)

15 (37,5%)

2 (5,0%)

11 (27,5%)

40 (100%)

Ukupno

60 (28,8%)

87 (41,8%)

23 (11,1%)

38 (18,3%)

208 (100%)

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

12 (16,0%)

22 (29,3%)

19 (25,3%)

75 (100%)

Stručnjaci/kinje

5 (18,5%)

7 (25,9%)

12 (44,4%)

3 (11,1%)

27 (100%)

Javni sektor

5 (17,9%)

3 (10,7%)

17 (60,7%)

3 (10,7%)

28 (100%)

Preduzetnici/ce

4 (12,9%)

7 (22,6%)

17 (54,8%)

3 (9,7%)

31 (100%)

Političari/ke

1 (11,1%)

2 (22,2%)

4 (44,4%)

2 (22,2%)

9 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i

4 (10,0%)

6 (15,0%)

22 (55,0%)

8 (20,0%)

40 (100%)

Ukupno

31 (14,8%)

47 (22,4%)

94 (44,8%)

38 (18,1%)

210 (100%)

Preduzetnici/ce

Tabela 29 - Potencijali za razvoj zdravstva

Potencijali za razvoj zdravstva

Ispitanici/ce su mišljenja da Vrmac ima dobar potencijal za razvoj trgovine. Potencijal za razvoj zdravstva okarakterisali su kao veoma dobar, jer se predio Vrmca odlikuje specifičnim vazdušnim strujanjima pogodnim za liječenje plućnih bolesti, što je jedna

od važnih karakteristika za promociju ovog podučja. Trgovina, kroz otvaranje manjih supermarketa, bi bila poželjna ukoliko bi se ljudi nastanili na Vrmcu i ukoliko bi turizam postao prioritetna djelatnost ovog

područja. Trgovina se može ostvariti i kroz otkup domaćih proizvoda koje bi vlasnici/ce proizvodili na svojim posjedima, što bi opravdalo pretpostavku da se potencijali Vrmca mogu koristiti i ekonomski valorizovati, a da se pri tom ne naruši njegov ambijentalni izgled.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 63

Tabela 30 - Potencijali za razvoj industrije

Potencijali za razvoj industrije

Nikakav

Dobar

Veoma dobar

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke

29 (41,4%) 21 (80,8%) 19 (86,4%) 27 (90,0%) 10 (90,9%)

18 (25,7%) 2 (7,7%) 2 (9,1%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)

8 (11,4%) 2 (7,7%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)

15 (21,4%) 1 (3,8%) 1 (4,5%) 3 (10,0%) 1 (9,1%)

70 (100%) 26 (100%) 22 (100%) 30 (100%) 11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska udruženja

26 (70,3%)

2 (5,4%)

1 (2,7%)

8 (21,6%)

37 (100%)

132 (67,3%)

24 (12,2%)

11 (5,6%)

29 (14,8%)

196 (100%)

Ukupno

Ispitanici/ce su saglasni da razvoj industrije ne bi bio prihvatljiv za Vrmac, jer bi se na taj način narušio status Vrmca kao dijela područja koje se nalazi na Listi UNESCO-a. Važno je konstatovati da ispitanici/ ce prepoznaju značaj potencijala koje Vrmac posjeduje, samim tim što izražavaju veliki stepen neslag-

anja sa razvojem industrije. Ovaj podatak upućuje da su ispitanici/ce svjesni/e negativnih posljedica koje bi se razvojem industrije reflektovale na Vrmac. Ispitanici/ce prepoznaju važnost djelatnosti koje bi bile prihvatljive za područje Vrmca, kao i negativan

aspekt onih djelatnosti koje bi opstruirale održivi razvoj Vrmca. Naime, uz dodatnu edukaciju i promociju, vlasnici/ce posjeda na Vrmcu i građani /ke koji žive u okruženju Vrmca predstavljaju valjan ljudski resur koji bi podržao i pomogao da se potencijali ovog područja iskoriste na adekvatan način.

Tabela 31 - Motiv za pokretanje djelatnosti

Zainteresovanost Ekološka investitora Otvaranje nenarušenost za radnih ulaganje područja mjesta u područje Vrmca

Zainteresovanost građana za razvoj djelatnosti

Status zaštićenog područja

Ukupno

0 (0,0%)

1 (3,7%)

0 (0,0%)

27 (100%)

4 (12,9%)

0 (0,0%)

2 (6,5%)

0 (0,0%)

2 (6,5%)

0 (0,0%)

3 (25,0%)

0 (0,0%)

0(0,0%)

1 (8,3%)

31 (100%) 31 (100%) 12 (100%)

22 (55,0%)

5 (12,5%)

9 (22,5%)

0 (0,0%)

2 (5,0%)

40 (100%)

70 (49,6%)

27 (19,1%)

29 (20,6%)

7 (5,0%)

0 (0,0%)

3 (2,1%)

5 (3,5%)

141 (100%)

Iskustvo stanovnika u Ciljne grupe tradicionalnim djelatnostima

Dobra zarada

Stručnjaci / kinje

6 (22,2%)

7 (25,9%)

10 (37,0%)

3 (11,1%)

Javni sektor

16 (51,6%)

5 (16,1%)

Preduzetnici/ ce

18 (58,1%)

6 (19,4%) 9 (29,0%)

Političari/ke

8 (66,7%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i Ukupno

64 Vrmac kako ga vide građani/ke

Za razvoj djelatnosti na području Vrmca važni preduslovi su, uglavnom, odnose na iskustvo stanovnika u tradicionalnim djelatnostima, koje su u proteklim epohama za ljude na Vrmcu bile od egzistencijalnog značaja. Obnova tradicionalnih djelatnosti, uz upotrebu savremene tehnologije i poštovanje statusa zaštićenog područja, uslovilo bi da Vrmac postane područje sa novom ponudom koja nije tipična za ostala mjesta u Boki Kotorskoj. Kao motiv za pokretanje djelatnosti u ruralnim cjelinama Vrmca, 37,0% stručnjaka/

kinja navodi ekološku nenarušenost predjela, dok 29,0% preduzetnika/ ca, 51,6% predstavnika/ca javnog sektora, 58,1% preduzetnika/ca, 66,7% političara/ki, 55,0% kulturnih aktera i predstavnika/ca NVO-a, samatraju da je za pokretanje djelatnosti važno iskustva stanovnika/ ca. Stručnjaci/kinje, imajući u vidu važnost prirodnih resursa Vrmca, navode ekološku nenarušenost kao uslov za razvoj ovog područja. Uprkos činjenici da je Vrmac dio zaštićenog područja, ostale ciljne grupe ne vide toliku važnost njegove

ekološke nenarušenosti, što znači da kod javnosti treba promovisati prednosti Vrmca kao ekološki nenarušenog područja. Tokom intervjua i fokus grupa, kao ključna prepreka, zbog koje se vlasnici/ce teško odlučuju da otpočnu neku od djelatnosti na Vrmcu, navedena je loša ekonomska situacija, kao i nedostatak znanja i stručnosti. Shodno tome, u upitniku je postavljano pitanje kakva podrška bi bila potrebna stanovnicima za rekonstrukciju graditeljskog nasljeđa.

Odgovori su sljedeći: Tabela 32 – Pomoć stanovnicima za obnovu i rekonstrukciju kuća, guvna, međa, mlinova

Vrsta pomoći

Uopšte ne treba

Donekle treba

Treba

Izrazito treba

Odgovorilo

Nije odgovorilo

Stan. devijacija

Mean

Povoljni krediti

6 (2,7%)

13 (5,9%)

73 (32,9%)

50 (22,5%)

142 (64,0%)

80 (36,0%)

0,765

3,18

Pomoć države i lokalne samouprave

2 (0,9%)

11 (5,0%)

60 (27,0%)

67 (30,2%)

140 (63,1%)

82 (36,9%)

0,693

3,37

Stručna pomoć i savjeti

0 (0,0%)

22 (9,9%)

50 (22,5%)

68 (30,6%)

140 (63,1%)

82 (36,9%)

0,734

3,33

Edukacija

1 (0,5%)

20 (9,0%)

53 (23,9%)

66 (29,7%)

140 (63,1%)

82 (36,9%)

0,740

3,31

Mišljenje ispitanika/ca koji su se putem upitnika izjasnili o ovom pitanju kompatibilno je sa mišljenjem ispitanika/ca sa kojima je obavljen intervju i focus grupe. Da bi se ruralne cjeline na Vrmcu oživjele, 30,6% ispitanika/ca navodi stručnu pomoć i savjete kao izrazito potrebne, dok je za 29,7% ispitanika/ca to kontinuirana edukacija o unapređenju postojećeg graditel-

jskog nasljeđa. Pomoć stručnjaka/ kinja koji bi podržali realizaciju i revitalizaciju djelatnosti za koje na Vrmcu postoje potencijali povećala bi razvojnu šansu ovog područja i pri tom bi se stvorili uslovi za otvaranje nove perspektive u pogledu zapošljavanja. Budući da je većina ispitanika/ca identifikovala kao problem lošu ekonomsku situaciju sa kojom se suočavaju i koja ih u

velikoj mjeri opstruira za dodatna ulaganja u posjede koji se nalaze na Vrmcu, s tim u vezi, 32,9% ispitanika/ca smatra da su povoljni krediti potrebni, a 22,5% da su izrazito potrebni za restauraciju postojećeg nasljeđa i oživljavanje ruralnih cjelina. Inicijativa davanja subvencija od strane opština i države bi poslužila kao preduslov da se vlasnici/ce podstaknu da

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 65

otpočnu obnovu svojih kuća i razvijanje djelatnosti za koje se u istraživanju ustanovilo da postoje potencijali. Da bi komunikacija vlasnika/ca i građana/ki sa lokalnim samoupravama bila kontinuirana i kvalitetna bilo bi opravdano formi-

rati određene asocijacije građana/ki, koje bi djelovale u cilju podsticanja lokalnih samouprava da percipiraju vrijednosti resursa i daju doprinos njihovom unapređenju. Država može doprinijeti u velikoj mjeri, tako što će zaštititi autentične proizvode

ovog područja. Na taj način bi se ostvario zajednički interes kako lokalnih samouprava, koje bi zaposlile vlasnike/ce i time smanjile problem nezaposlenosti tako i vlasnika/ca koji bi mogli nuditi proizvode sa svojih posjeda.

Tabela 33 - Šta učiniti sa ruralnim naseljima na području Vrmca?

Šta učiniti

Studenti/kinje

Stručnjaci/kinje

Javni sektor

Preduzetnici/ce

Političari/ke

Kulturni akteri, NVO-i, planinarska društva

Pustiti da odumru

9 (11,4%)

70 (88,6%)

3 (10,3%)

26 (89,7%)

0 (0,0 %)

31 (10,0 %)

1 (3,2 %)

30 (96,8%)

0 (0,0%)

12 (100,0%)

0 (0,0%)

40 (100%)

Prilagoditi ih za stanovanje

18 (22,8%)

61 (77,2%)

15 (51,7%)

14 (48,3%)

19 (61,3%)

12 (38,7%)

14 (45,2%)

17 (54,8%)

9 (75,0%)

3 (25,0%)

23 (57,5%)

17 (42,5%)

Obnoviti ih kao turistička naselja

56 (70,9%)

23 (29,1%)

22 (75,%)

7 (24,1%)

28 (90,3%)

3 (9,7%)

26 (83,9%)

5 (16,1%)

8 (66,7%)

4 (33,3%)

32 (80,0%)

8 (20,0%)

Kuće u ruralnim naseljima, obnoviti kao naučne, kulturne ili istraživačke centre

23 (29,1%)

56 (70.9%)

12 (41,4%)

17 14 17 (58,6%) (45,2 %) (54,8%)

14 (45,2%)

17 (54,8%)

4 (33,3%)

8 (66,7%)

16 (40,0%)

24 (60,0%)

Kuće pretvoriti u ateljee, zanatske radionice

15 (19,0%)

64 (81,0%)

18 (62,1%)

11 19 12 (37,9%) (61,3 %) (38,7%)

26 (83,9%)

5 (16,1%)

4 (33,3%)

8 (66,7%)

26 (65,0%)

14 (35,0%)

Kuće otkupiti od vlasnika i zaštititi kao spomenike kulture

23 (29,1%)

56 (70,9%)

11 (37,9%)

18 5 26 (62,1%) (16,1 %) (83,9%)

7 (22,6%)

24 (77,4%)

0 (0,0%)

12 (100,0%)

17 (17,5%)

33 (82,5%)

66 Vrmac kako ga vide građani/ke

Pitanje koje izaziva pažnju javnosti odnosi se na način organizovanja ruralnih cjelina, a da pri tom ne bude narušen i doveden u pitanje njihov ambijentalni izgled. U prvom redu, važno je poći od pretpostavke da se ispitanici/ce ne slažu da ruralne cjeline na Vrmcu treba pustiti da odumru. Ovakav odnos prema ruralnim cjelinama upućuje na zainteresovanost ispitanika/ca za oživljavanje kroz razne aktivnosti i djelatnosti za koje su ispitanici/ce konstatovali da postoji potencijal na Vrmcu. To je značajna osnova za pokretanje inicijative oživljavanja područja Vrmca i pridobijanje podrške od različitih zainteresovanih strana. Uprkos konstataciji ispitanika/ca da Vrmac ima potencijal za stanovanje, trenutno taj potencijal nije moguće ostvariti zbog nedostatka sadržaja neophodnih za društveni život, prema mišljenju 77,2% studenata/ kinja i 54,8% preduzetnika/ca. Polazeći od hipoteze da obnova ruralnih cjelina zahtijeva veliku sumu novca, a preduzetnici/ce smatraju da treba sa što manjim obimom ulaganja ostvariti što veći kapital, iz njihove perspektive stanovanje u ovom području nije ekonomski rentabilno dok se ne obezbijedi infrastruktura koja bi omogućila bolju komunikaciju sa Kotorom i Tivtom. Ostale ciljne grupe, 51,7% stručnjaka/ kinja, 61,3% predstavnika/ca javnog sektora, 75,0% političara/ki, 57,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ ca NVO-a su mišljenja da ruralne cjeline treba prilagoditi za stanovanje, što znači da ispitanici/ce ne odbacuju mogućnost organizovanja

života na ovom području. Poseban naglasak ispitanici/ce su stavili/e na potrebu obnove ruralnih naselja koja bi se koristila za turističke svrhe. Razvoj specifičnih vidova turizma na Vrmcu bi se pozitivno reflektovao na turističku ponudu u priobalnom području, što bi bilo od koristi stanovnicima, lokalnim samoupravama i državi. Savremeni turizam se ne svodi isključivo na more i plažu, već podrazumijeva raznovrsniju ponudu, koja uključuje planinarenje, rekreaciju, sport, promociju domaćih proizvoda, a za sve to Vrmac ima potencijala. Stoga je sasvim opravdana konstatacija ispitanika/ca da Vrmac treba u što skorije vrijeme iskoristiti u te svrhe. Upotreba objekata u svrhu kulture i nauke, po mišljenju ispitanika/ca iz različitih ciljnih grupa, nije najbolji način za valorizaciju graditeljskog nasljeđa. Naime, 70,9% studenata/ kinja, 58,6% stručnjaka/kinja, 54,8% predstavnika/ca javnog sektora, 54,8% preduzetnika/ca, 66,7% političara/ki, 60,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO sektora nijesu saglasni sa navedenom idejom. Ovdje treba napraviti razliku između javnih objekata, kao što su tvrđave i privatnih kuća. Privatni vlasnici/ce posjeda i kuća na Vrmcu imaju potrebu da svoje posjede i kuće učine rentabilnim, a upotreba ovih objekata kao naučnih i kulturnih centara zasigurno ne bi donosila značajan prihod, za razliku od iznajmljivanja istih u turističke svrhe, pa je to jedan od potencijalnih razloga zašto se ispitanici/ce ne slažu da se privat-

ni objekti koriste u kulturne i naučne svrhe. Ali to svakako ne znači da objekte od istorijskog i kulturnog značaja za Vrmac ne bi trebalo koristiti i za naučne i kulturne potrebe, jer bi im se na taj način dao još veći značaj. Tako bi javni objekti (npr. tvrđave i drugi objekti od istorijskog značaja), uz adekvatnu restauraciju, mogli biti upotrebljivi u svrhu nauke i kulture. O organizovanju zanatskih radionica i umjetničkih ateljea u kućama na Vrmcu ispitanici/ce imaju podijeljeno mišljenje. Tako, 81,0% studenata/kinja, 83,9% preduzetnika/ ca i 66,7% političara/ki smatraju da kuće u ruralnim cjelinama ne bi trebalo koristiti u navedene svrhe. Ovaj dio ispitanika/ca na zanatstvo gleda kao na djelatnost koja više nije aktuelna, a takvom viđenju doprinosi i nedovoljna promocija zanata u državi. Organizovanje umjetničkih ateljea nije ekonomski isplativo za područje Vrmca, po mišljenju ispitanika/ca i zato ovu djelatnost ne vide kao perspektivnu. S druge strane, 62,1% stručnjaka/kinja, 61,3% predstavnika/ca javnog sektora, 65,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ ca NVO-a, smatraju da je, pored ostalih aktivnosti za koje Vrmac ima potencijal, potrebno povobnoviti stare zanate i otvoriti umjetničke ateljee i na taj način učiniti Vrmac područjem raznovrsne ponude, koja nije česta, a pri tom je autentična. Sasvim je za očekivati što su stručnjaci/kinje, kulturni akteri/ ke i predstavnici/ce NVO sektora prepoznali u ovoj ideji način na koji

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 67

bi se ponuda Vrmca učinila drugačijom, jer razvoj ne posmatraju isključivo kroz ekonomsku valorizaciju područja, već i kroz obnovu tradicije, zanata, što bi doprinijelo prepoznatljivosti identiteta Vrmca. Naime, podijeljenost mišljenja, po pitanju organizovanja zanatskih radionica i umjetničkih ateljea proizilazi iz različitih afiniteta i ciljeva koje ispitanici/ce postavljaju kada razmišljaju o unapređenju i valori-

zaciji određenog područja. Jedan dio ispitanika/ca kao primaran cilj vidi ekonomsku dobit, dok drugi polazi od pretpostavke da ponudu za početak treba učiniti raznovrsnom, drugačijom i na taj način privući posjetioce. S idejom da se kuće otkupe od valsnika/ca i da se zaštite kao kulturni spomenici ispitanici/ce se ne slažu. Ono što je ruralnim cjelinama na

Vrmcu potrebno jeste oživljavanje, a po njihovom mišljenju, preinačavanjem kuća u kulturne spomenike se taj cilj ne bi u potpunosti mogao ostvariti, niti bi vlasnici/ce u tom slučaju imali autonomiju nad svojim vlasništvom. Stoga, po mišljenju ispitanika/ca, takav način upotrebe kuća ne bi bio koristan, prije svega za vlasnike/ce, ali ni za lokalnu zajednicu, jer bi ograničio djelatnosti koje se na Vrmcu mogu realizovati.

Tabela 34 - Odnos starosne dobi i predloga šta uraditi s ruralnim cjelinama

Šta uraditi s ruralnim cjelinama

Starosna dob 18-30

Starosna dob 31-45

Starosna dob 46-70

7 (7,7%)

84 (92,3%)

4 (4,4 %)

87 (95,6 %)

1 (2,9%)

34 (97,1%)

Prilagoditi za stanovanje

28 (30,8%)

63 (69,2%)

49 (53,8%)

42 (46,2 %)

20 (57,1%)

15 (42,9%)

Obnoviti turistička naselja Obnoviti istraživačke centre Kuće pretvoriti zanatske radionice i umjetničke ateljee

70 (76,9%)

21 (23,1%)

74 (81,3%)

17 (18,7%)

24 (68,6%)

11 (31,4%)

33 (36.3%)

58 (63.7%)

37 (40.7%)

54 (59.3%)

11 (31.4%)

24 (68.6%)

30 (33,0%)

61 (67,0%)

57 (62,6%)

34 (37,4%)

19 (54,3%)

16 (45,7%)

26 (28,6%)

65 (71,4%)

17 (18,7%)

74 (81,3%)

7 (20,0%)

28 (80,0%)

Pustiti da odumru

Otkupiti od vlasnika

Ispitanici/ce različite starosne dobi na sljedeći način analiziraju različite predloge o odnosu prema ruralnim cjelinama na Vrmcu. Predlozi za oživljavanje ruralnih cjelina su različiti, pa se tako osobe u grupu 18-30 godina ne slažu s predlogom da ruralne cjeline treba prilagođavati za stanovanje zbog nedostataka sadržaja koje preferiraju i trenutno loše saobraćajne povezanosti ruralnih cjelina i gradova koji im gravitiraju. Dok 53,8% ispitanika/ ca u grupi 31-45 godina i 51,7% u

grupi 46-70 godina smatraju da ruralne cjeline na Vrmcu treba prilagoditi za stanovanje. Ispitanici/ ce u grupi 31-45 godina više preferiraju urbani način života, dok bi im ruralne cjeline poslužile kao sekundarni prostor u kojem bi organizovali izlete i druženja. Nasuprot mlađoj populaciji, ljudima srednje i starije dobi prijaju tišina i odmor koje prirodna sredina kao što je Vrmac pruža i zato oni podržavaju ideju mogućnosti eventualnog nastanjivanja u ruralnim sredinama. Osobe

svih starosnih dobi, 18-30 godina (76,9%), 31-45 godina (81,3%) i 46-70 godina (68,6%) su saglasne da ruralne cjeline treba organizovati kao turistička naselja u kojima bi primat imao ruralni, zdravstveni, eko- i sportsko-rekreativni turizam. Osobe svih starosnih dobi smatraju da objekte u selima ne treba preinačiti u naučne, kulturne i istraživačke centre. Saglasnost ispitanika/ca da objekte treba iskoristiti u turističke, a ne naučne i kulturne svrhe, upućuje da ispitanici/ce žele da stave

68 Vrmac kako ga vide građani/ke

objekte u funkciju djelatnosti od kojih će ostvarivati novčani prihod. Obnovu tradicionalnih zanata podržava 62,6% ispitanika/ca dobi 31-45 godina i 54,3%

ispitanika/ca dobi 46-70 godina koji favorizuju tradiciju zanata i u njima vide i mogućnost očuvanja identiteta Vrmca. S predlogom da se kuće otkupe od vlasnika/ca i

upotrijebe kao spomenici kulture ne slažu se ispitanici/ce bez obzira na starosnu dob, jer smatraju da se Vrmac na taj način ne bi mogao oživjeti.

Tabela 35 - Redovno održavanje pješačkih staza

Izrazito Nevažno

Nevažno

Nemam stav

Važno

Izrazito važno

Ukupno

Studenti/kinje

4 (5,3%)

9 (11,8%)

6 (7,9%)

21 (27,6%)

36 (47,4%)

76 (100%)

Stručnjaci/kinje

0 (0,0%)

1 (3,4%)

8 (27,6%)

19 (65,5%)

29 (100%)

Javni sektor

0 (0,0%)

14 (48,3)

15 (51,7%)

29 (100%)

Preduzetnici/ce

0 (0,0%)

1 (3,2%)

0 (0,0%)

10 (32,3%)

20 (64,5%)

31 (100%)

Političari/ke

0 (0,0%)

1 (8,3%)

10 (83, 3%)

12 (100%)

Kulturni akteri/ke i NVO-i

0 (0,0%)

1 (2,5%)

9 (22,5%)

30 (75,0%)

40 (100%)

Ukupno

4 (1,8%)

11 (5,1%)

9 (4,1%)

63 (29,0%)

130 (59,9%)

217 (100%)

Redovno održavanje pješačkih staza ispitanici/ce smatraju izrazito važnim za razvoj Vrmca. Dakle, u pitanju su javne površine za koje bi lokalne samouprave trebalo da angažuju ljude koji bi bili zaduženi za kontinuirano održavanje i obezbjeđivanje prohodnosti pješačkih staza. To bi, uz redovno markiranje staza, doprinijelo većem stepenu interesovanja ljudi iz različitih struktura da češće posjećuju Vrmac i koriste resurse kojima raspolaže uz adekvatan nadzor čuvarskih službi koje bi štitile prostor od nedozvoljenih radnji. Težište interesovanja turista/kinja i građana/ki bi se u tom slučaju djelimično pomjerilo sa gradskih prostora i posjeta okolnim gradovima na područje Vrmca,

čime bi se prihodovalo, a prihod bi mogao da se iskoristi za dodatne investicije koje su ovom području potrebne za njegovo održavanje i oživljavanje. Pored održavanja pješačkih staza, izrazito važan korak za unapređenje područja Vrmca jeste i obezbjeđivanje domaćina za pješačke staze kojima bi bila povjerena briga o pješačkim stazama, komunikacija sa lokalnim samoupravama i turističkim organizacijama. Najveći broj ispitanika/ca (37,0% studenata/kinja, 74,2% preduzetnika/ca, 72,7% političara/ki i 52,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a) smatra da je angažovanje “domaćina staza” izrazito važno za područje

Vrmca, dok 41,4% stručnjaka/kinja smatra da je važno, i 41,0% njih da je izrazito važno. Rezultati istraživanja su potvrdili da obezbjeđivanje domaćina staza na Vrmcu treba da bude značajan segment u budućoj strategiji upravljanja ovim područjem. Ispitanici/ce sa kojima je rađen intervju, naglašavaju da je to važan način da se površine na Vrmcu zaštite od neadekvatnih radnji koje doprinose degradiranju prirodnih i kulturnih resursa područja. Ukoliko se u strategiji valorizacije Vrmca kao prioritet postavi razvoj specifičnih vidova turizma (sportsko-rekreativni, zdravstveni, seoski i kulturni), što su ispitanici/ce u najvećem procentu istakli kao važno, onda briga o javnim površinama mora biti na listi prioriteta.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 69

Tabela 36 – Obezbjeđivanje domaćina za pješačke staze

Izrazito nevažno

Nevažno

Nemam stav

Važno

Izrazito važno

Ukupno

Studenti/kinje

4 (5,5%)

8 (11,0%)

14 (19,2%)

20 (27,4%)

27 (37,0%)

73 (100%)

Stručnjaci/kinje

0 (0,0%)

1 (3,4%)

4 (13,8%)

12 (41,4%)

12 (41,0%)

29 (100%)

Javni sektor

0 (0,0%)

4 (13,8%)

12 (41,4%)

13 (44,8%)

29 (100%)

Preduzetnici/ce

0 (0,0%)

2 (6,5%)

6 (19,4%)

23 (74,2%)

31 (100%)

Političari/ke

0 (0,0%)

1 (1,9%)

1 (9,1%)

8 (72,7%)

11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

0 (0,0%)

1 (2,5%)

17 (42,5%)

21 (52,5%)

40 (100%)

Ukupno

4 (1,9%)

11 (5,2%)

26 (12,2%)

68 (31,9%)

104 (48,9%)

213 (100%)

Hi kvadrat- 38,430; df-20; p- 0,008. Tabela 37 - Asfaltiranje i održavanje puteva do ruralnih naselja

Izrazito nevažno

Nevažno

Nemam stav

Važno

Izrazito važno

Ukupno

Studenti/kinje

9 (12,5%)

5 (6,9%)

11 (15,3%)

22 (30,6%)

25 (34,7%)

72 (100%)

Stručnjaci/kinje

0 (0,0%)

3 (10,3%)

9 (31,0%)

17 (58,6%)

29 (100%)

Javni sektor

0 (0,0%)

2 (6,9%)

11 (37,9%)

14 (48,3%)

29 (100%)

Preduzetnici/ce

0 (0,0%)

2 (6,5%)

9 (29,0%)

20 (64,5%)

31 (100%)

Političari/ke

0 (0,0%)

2 (20,0%)

1 (10,0%)

6 (60,0%)

10 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

1 (2,5%)

0 (0,0%)

3 (3,7%)

15 (37,5%)

21 (52,5%)

40 (100%)

Ukupno

10 (4,7%)

9 (4,3%)

22 (10,4%)

67 (31,8%)

103 (48,8%)

211 (100%)

Hi kvadrat- 36, 589; df- 20; p-0,013.

Asfaltiranje i održavanje puteva do ruralnih cjelina ispitanici/ce prepoznaju kao izuzetno važnu investiciju, koja bi u perspektivi podstakla vlasnike/ce posjeda da više vremena provode na svojim

posjedima. Prema riječima ispitanika/ca sa kojima je rađan intervju, jedan od razloga, pored finansijske krize, jeste i nedostatak puta kojim bi se mogao dopremati material za restauraciju kuća. Ispitanici/ce

su saglasni sa činjenicom da ne bi trebalo graditi dodatne puteve koji bi narušili prirodni ambijent, već restaurirati postojeće, kako bi se komunikacija sa ruralnim cjelinama unaprijedila.

70 Vrmac kako ga vide građani/ke

Tabela 38 – Obezbjeđivanje vode i struje

Obezbjeđivanje vode i struje

Izrazito nevažno

Nevažno

Nemam stav

Važno

Izrazito važno

Ukupno

Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

4 (5,5%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)

6 (8,2% ) 1 (3,4%) 0 (0,0%) 1 (3,2%) 0 (0,0%)

10 (13,7%) 1 (3,4%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 2 (18,2%)

18 (24,7%) 7 (24,1%) 7 (24,1%) 10 (32,3%) 2 (18,2%)

35 (47,9%) 20 (69,0%) 22 (75,9%) 20 (64,5%) 7 (63,6%)

73 (100%) 29 (100%) 29 (100%) 31 (100%) 11 (100%)

0 (0,0%)

2 (5,0%)

14 (35,0%)

24 (60,0%)

40 (100%)

4 (1,9%)

8 (3,8%)

15 (7,0%)

58 (27,2%)

128 (60,1%)

213 (100%)

Uz asfaltiranje puta i održavanje pješačkih staza, ispitanici/ce kao izrazito važno smatraju obezbjeđivanje vode i struje u ruralnim cjelinama koje ih još uvijek nemaju. To je minimum uslova koji treba da

bude zadovoljen da bi se mogao realizovati život u ruralnim cjelinama. Uprkos činjenici da ljudi srednje i starije dobi imaju, prema dobijenim podacima, izuzetno razvijen senzibilitet za područje Vrmca, nemoguće

je razmišljati o boravku u predjelima koji ne zadovoljavaju minimum egzistencijalnih uslova (put, vodu i struju). Buduće strategije upravljanja i razvoja ovog područja treba da postave ove uslove kao prioritet.

Tabela 39 - Lokalni način gradnje

Lokalni način gradnje

Izrazito nevažno

Nevažno

Nemam stav

Važno

Izrazito važno

Ukupno

Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

5 (7,1%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)

5 (7,1%) 1 (3,4%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)

9 (12,9%) 0 (0,0%) 0 (0,0%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 1 (2,5%)

23 (32,9%) 8 (27,6%) 8 (26,7%) 0 (0,0%) 2 (18,2%) 11 (27,5%)

28 (40,0%) 20 (69,0%) 22 (73,3%) 30 (96,8%) 9 (81,8%) 28 (70,0%)

70 (100%) 29 (100%) 30 (100%) 31 (100%) 11 (100%) 40 (100%)

Ukupno

5 (2,4%)

6 (2,8%)

11 (5,2%)

52 (24,6%)

137 (64,9%)

211 (100%)

Obzirom da se dio Vrmca sa kotorske strane nalazi na UNESCO-voj listi Svjetske baštine, a da je dio koji pripada Tivtu definisan kao Park prirode, to podrazumijeva da je lokalni način gradnje jedino što bi bilo dozvoljeno na ovom području, pa s tim u vezi ispitanici/ce različitih

ciljnih grupa ističu izrazitu važnost poštovanja lokalnog načina gradnje. U suprotnom bi se doveo u pitanje status koji Vrmac sada ima. Lokalni način gradnje upućuje na prepoznatljivost, jedinstvenost identiteta kraja i zbog toga je u svijesti ispitanika/ca prepoznat kao veoma važan.

Tome u prilog govore i sugestije ispitanika/ca sa kojima je rađen intervju, a odnose se na definisanje spratnosti objekata, materijale od kojih objekti mogu biti građeni, kao i gornju granicu gradnje iznad koje bi prostor bio definisan kao zelena površina.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 71

Tabela 40 – Značaj podrške lokalnih samouprava i države za razvoj područja Vrmca

Izrazito nevažno

Nevažno

Nemam stav

Važno

Izrazito važno

Ukupno

Studenti/kinje

5 (6,9%)

8 (11,1%)

13 (18,1%)

20 (27,8%)

26 (36,1%)

72 (100%)

Stručnjaci/kinje

0 (0,0%)

1 (3,6%)

3 (10,7%)

7 (25,0%)

17 (60,7%)

28 (100%)

Javni sektor

0 (0,0%)

12 (40,0%)

18 (60,0%)

30 (100%)

Preduzetnici/ce

0 (0,0%)

2 (6,5%)

3 (9,7%)

26 (60,0%)

31 (100%)

Političari/ke

0 (0,0%)

1 (9,1%)

4 (36,4%)

6 (54,6%)

11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

0 (0,0%)

2 (5,0%)

10 (25,0 %)

28 (70,0%)

40 (100%)

Ukupno

5 (2,4%)

9 (4,2%)

21 (9,9%)

56 (26,4%)

121 (57,1%)

212 (100%)

Podršku Lokalnih samouprava Tivta i Kotora u cilju razvoja područja Vrmca sve ciljne grupe smatraju značajnom. Kod studenata/ kinja odgovori imaju različite tendencije, od nemanja stava (18,1%), do doživljaja da je podrška lokalnih samouprava važna (27,8%) i veoma važna (36,1%). Sve ostale ciljne grupe smatraju da je podrška lokalnih samouprava izrazito važna (60,7% stručnjaka/kinja, 60,0% predstavnika/ ca javnog sektora, 60,0% preduzetnika/ca, 54,6% političara/ ki i 70,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a i udruženja). Podrška lokalnih samouprava je izrazito važna, jer one utiču na upravljanje područjem Vrmca, počevši od donošenja zakonskih i urbanističkih odluka, do infrastrukturnih poduhvata i upravljanja objektima i površinama u javnom vlasništvu.

6.5. SARADNJA GRAĐANA/KI SA LOKALNIM SAMOUPRAVAMA TIVTA I KOTORA Komunikaciju između građana/ki i Lokalnih samouprava Tivta i Kotora ispitanici/ce su okarakterisali kao nezadovoljavajuću. Tendencija je, uglavnom, usmjerena ka nezadovoljstvu i izrazitom nezadovoljstvu. Ukoliko zanemarimo modalitet koji kazuje na nemanje stava, 30,8% stručnjaka/kinja i 24,1% predstavnika/ca javnog sektora iskazuje nezadovoljstvo komunikacijom sa lokalnim samoupravama. Nezadovoljstvo iskazuje 41,9% preduzetnika/ ca; političari/ke u podjednakom procentu iskazuju izrazito nezadovoljstvo (27,3%) i nezadovoljstvo (27,3%); dok je 37,5% kulturnih

aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a izrazito nezadovoljno komunikacijom s lokalnim samoupravama. Navedeni podaci su veoma zabrinjavajući, budući da lokalne samoupravave, odnosno strukture koje ih sačinjavaju, treba da budu u funkciji zaštite interesa građana/ki, a da bi njihove interese štitili na adekvatan način potrebno je da komunikacija bude polazište zaštite interesa. Poseban osvrt zaslužuje iskazivanje nezadovoljstva i izrazitog nezadovoljstva od strane političara/ki, koji učestvuju u donošenju odluka od značaja za lokalnu zajednicu. Ovdje do izražaja dolazi fenomen “spirale tisane”. „…Ljudi neprekidno i kontinuirano skeniraju svoje okruženje kako bi stekli uvid u klimu mnjenja povodom određenog društvenog pitanja za koje su zainteresovani. Prema ovoj teoriji ako ljudi sebe doživljavaju kao pripadnike manjine, odnosno kao one koji misle drugačije nego

72 Vrmac kako ga vide građani/ke

Tabela 41 – Zadovoljstvo (ispitanika/ca) dijalogom između Lokalnih samouprava Tivta i Kotora i građana/ki

Izrazito nezadovoljan

Nezadovoljan

Nemam stav

Zadovoljan

48,3% 42,3%

41,9%

30,8% 19,2%

7,7%

Stručnjaci

29%

24,1% 20,7%

29%

37,5% 27,5% 32,5% 27,3% 27,3% 27,3%

akcija i lična posvećenost za vlastito okruženje, kroz volonterski rad, uz podršku lokalnih samouprava; edukacija, radionice na Vrmcu „O Vrmcu“, javne rasprave i okrugli stolovi; projekti; formiranje asocijacija građana/ki koje bi se bavile različitim aspektima Vrmca; koncipiranje strategije u čiju izradu bi bili uključeni i građani.

18,2% 6,90%

Javni sektor

Preduzetnici

većina u kojoj žive, biće manje skloni javnom izlaganju svojih uverenja. Vremenom ova tendencija, da se ostane tih, posebno ukoliko je suočena sa neprijateljskom klimom mnjenja dovodi do ustanovljavanja jednog mišljenja kao predominantnog na određenom socijalnom nivou.” (Z. Tomić, 2007, str. 148). Dakle, uprkos činjenici da se političari/ke nalaze na pozicijama koje im omogućavaju da utiču na promjenu stanja, oni se ipak usaglašavaju sa dominantnom većinom, kako ne bi eksponirali svoje mišljenje ili doveli u pitanje mišljenje dominantne strukture, pa se postavlja pitanje koliko su u mogućnosti s takvom orjentacijom da utiču na promjene. Zato bi trebalo uticati na donosioce odluka da se više usredsrede na javno dobro, nego na partikularne političke interese koji ne nude održiva rješenja za pitanja koja se nameću u domenu funkcionisanja različitih segmenata

Političari

Kulturni akteri i NVO

(ekonomskom, kulturnom, prirodnom, političkom, …) zajednice. Budući da je većina ispitanika/ ca izrazila nezadovoljstvo komunikacijom, njihovo udruživanje i zajedničko djelovanje usmjereno ka lokalnim samoupravama bi donekle ukazalo na potrebu za pronalaženjem modela uspješnije komunikacije. Dakle, treba napraviti strategiju zajedničkog djelovanja, pri čemu bi svi akteri imali svoju ulogu i zadatke, a paralelno s tim odrediti nezavisno tijelo koje bi pratilo razvoj faza (etapa) postavljenih ciljeva i zadataka. Broj od 48 (21,3%) ispitanika/ca smatra da postoji veliki broj aktivnosti u kojima bi se građani/ke mogli na adekvatan način uključiti u upravljanju područjem Vrmca. Ispitanici/ ce u tom kontekstu predlažu aktivnosti kojima bi se mogla unaprijediti participacija: organizovanje radnih

Pored aktivnosti, ispitanici/ce predlažu i različite modele kojima bi se komunikacija između lokalnih samouprava i građana/ki mogla unaprijediti: • Veći stepen uključivanja masovnih medija koji bi informisali javnost o aktivnostima koje lokalne samouprave realizuju ili planiraju realizovati na Vrmcu, kao i transparentnost informacija o odlukama koje se donose na lokalnom i državnom nivou, a tiču se područja Vrmca; • Formiranje tijela u lokalnim samoupravama koje bi zastupalo interese vlasnika/ca i građana/ki i bavilo se pitanjima koja se odnose na Vrmac; • Zajednički projekti lokalnih samouprava, NVO- a, udruženja i predstavnika/ca vlasnika/ca posjeda na Vrmcu; • Koncipiranje planskih dokumenata bez političkog uticaja.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 73

6.6. STEPEN UVAŽAVANJA STRUKE I DRUGIH RELEVANTNIH STRUKTURA PRILIKOM UPRAVLJANJA PODRUČJEM VRMCA

Ne postoji statistička značajnost među odgovorima ispitanika/ca, budući da najveći broj ispitanika/ca smatra da se malo uvažava mišljenje konzervatora kada je u pitanju restauracija određenih kulturnih i istorijskih spomenika na Vrmcu, na šta upućuje stanje u kojem se graditeljsko nasljeđe i spomenici kulture nalaze.

Ispitanici/ce smatraju da se mišljenje arhitekata malo uzima u obzir, što inicira potrebu za većim konsultovanjem arhitekata prilikom projektovanja i restauracije objekata na Vrmcu.

Tabela 42 - Konzervatori

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

21 (29,2%)

28 (38,9%)

10 (13,9%)

3 (4,2%)

10 (13,9%)

72 (100%)

Stručnjaci/kinje

3 (10,7%)

13 (46,4%)

4 (14,3%)

1 (3,6%)

7 (25,0%)

28 (100%)

Javni sektor

5 (17,2%)

6 (20,7%)

2 (6,9%)

11 (37,9)

29 (100%)

Preduzetnici/ce

7 (22,6%)

12 (38,7%)

0 (0,0%)

4 (12,9%)

8 (25,8%)

31 (100%)

Političari/ke

2 (18,2%)

5 (45,5%)

2 (18,2%)

1 (9,1%)

11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

12 (30,0%)

15 (37,5%)

2 (5,0%)

1 (2,5%)

10 (25,0%)

40 (100%)

Ukupno

50 (23,7%)

78 (37,0%)

24 (11,4%)

12 (5,7%)

47 (22,3%)

211 (100%)

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

9 (12,5%)

32 (44,4%)

10 (13,9%)

11 (15,3%)

10 (13,9%)

72 (100%)

Stručnjaci/kinje

2 (6,9%)

14 (48,3%)

4 (13,8%)

2 (2,6%)

7 (24,1%)

29 (100%)

Javni sektor

3 (10,3%)

5 (17,2%)

8 (27,6%)

3 (10,3%)

10 (34,5%)

29 (100%)

Preduzetnici/ce

6 (19,4%)

9 (29,0%)

4 (12,9%)

3 (9,7%)

9 (29,0%)

31 (100%)

Političari/ke

1 (9,1%)

4 (36,4%)

3 (27,3%)

0 (0,0%)

3 (27,3%)

11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

13 (32,5%)

15 (37,5%)

2 (5,0%)

3 (7,5%)

7 (17,5%)

40 (100%)

Ukupno

34 (16,0%)

79 (37,3%)

31 (14,6%)

22 (10,4%)

46 (21,7%)

212 (100%)

Tabela 43 - Arhitekte

74 Vrmac kako ga vide građani/ke

Tabela 44 - Urbanisti

11 (15,3%)

Ne mogu Procijeniti 10 (13,9%)

72 (100%)

5 (17,2%)

4 (13,8%)

8 (27,6%)

29 (100%)

6 (20,7%)

4 (13,8%)

6 (20,7%)

10 (34,5%)

29 (100%)

6 (19,4%)

12 (38,7%)

3 (9,7%)

2 (6,5%)

8 (25,8%)

31 (100%)

1 (10,0%)

5 (50,0%)

3 (30,0%)

0 (0,0%)

1 (10,0%)

10 (100%)

12 (30,0%)

16 (40,0%)

2 (5,0%)

4 (10,0%)

6 (15,0%)

40 (100%)

31 (14,7%)

72 (34,1%)

38 (18,0%)

27 (12,8%)

43 (20,4%)

211 (100%)

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Studenti/kinje

8 (11,1%)

22 (30,6%)

21 (29,2%)

Stručnjaci/kinje

1 (3,4%)

11 (37,9%)

Javni sektor

3 (10,3%)

Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

Podaci upućuju da se mišljenje urbanista malo uvažava prilikom izrade urbanističkih planova. Činjenica da Vrmac još uvijek nije zahvaćen invazivnom gradnjom ostavlja mogućnost da, uz konsultovanje urbanista, ovaj prostor bude zaštićen od takvih poduhvata. Prilikom planiranja prostora, urbanisti treba da imaju važnu ulogu i da zajednički djeluju u cilju planiranja i zaštite područja Vrmca. Pri tom treba naglasiti da loklne samouprave i društvo uopšte, treba

da uvide značaj struke i da znanje stručnjaka/kinja koristi u kontekstu kojem je ono namijenjeno. Prema procjeni 26,4% studenata/ kinja, 48,3% stručnjaka/kinja, 41,7% političara/ki, 40,0% kulturnih aktera/ ki i predstavnika/ca NVOa, mišljenje biologa i ekologa se malo konsultuje kada je u pitanju unapređivanje prirodnog ambijenta Vrmca; 33,3% predstavnika/ca javnog sektora ne mogu da procijene uključenost ove

Ukupno

struke u brigu o flori i fauni ovog prostora, dok 41,9 % preduzetnika/ ca smatra da se ova struka uopšte ne konsultuje za unapređenje prirodnog ambijenta Vrmca. Naime, većina ispitanika/ca ukazuju da se mišljenje struke malo ili nimalo ne konsultuje za moguće unapređenje područja Vrmca. Za unapređenje područja u perspektivi treba više konsultovati stručnjake/kinje koji svojim znanjem i idejama mogu doprinijeti da Vrmac sačuva svoju autentičnost i identitet.

Tabela 45 – Biolozi i ekolozi

12 (16,7%)

Ne mogu Procijeniti 13 (18,1%)

72 (100%)

3 (10,3%)

2 (6,9%)

7 (24,1%)

29 (100%)

8 (26,7%)

3 (10,0%)

10 (33,3%)

30 (100%)

13 (41,9%)

6 (19,4%)

2 (6,5%)

1 (3,2%)

9 (29,0%)

31 (100%)

3 (25,0%)

5 (41,7%)

2 (16,7%)

0 (0,0%)

12 (100%)

13 (32,5%)

16 (40,0%)

1 (2,5%)

4 (10,0%)

6 (15,0%)

40 (100%)

48 (22,4%)

68 (31,8%)

29 (13,6%)

24 (11,2%)

45 (21,0%)

214 (100%)

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Studenti/kinje

10 (13,9%)

19 (26,4%)

18 (25,0%)

Stručnjaci/kinje

3 (10,3%)

14 (48,3%)

Javni sektor

6 (20,0%)

Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

Hi kvadrat = 41,153; df = 20 ; p= 0,004

Ukupno

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 75

Tabela 46 - Koliko se poštuje mišljenje građana/ki prilikom javnih rasprava

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

10 (14,1%)

21 (29,6%)

18 (25,4%)

7 (9,9%)

15 (21,1%)

71 (100%)

Stručnjaci/kinje

3 (10,3%)

11 (37,5%)

4 (13,8%)

1 (3,4%)

10 (34,5%)

29 (100%)

Javni sektor

4 (13,3%)

11 (36,7%)

6 (20,0%)

1 (3,3%)

8 (26,7%)

30 (100%)

Preduzetnici/ce

10 (32,3%)

1 (3,2%)

2 (6,5%)

8 (25,8%)

31 (100%)

Političari/ke

2 (18,2%)

7 (63,6%)

2 (18,2%)

0 (0,0%)

11 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

13 (32,5%)

14 (35,0%)

4 (10,0%)

3 (7,5%)

6 (15,0%)

40 (100%)

Ukupno

42 (9,8%)

74 (34,9%)

35 (16,5%)

14 (6,6%)

47 (22,2%)

212 (100%)

Mišljenje građana/ki izneseno prilikom javnih rasprava ima malog udjela u donošenju odluka koje se odnose na upravljanje područjem Vrmca. Upravo zbog nedovoljnog uvažavanja mišljenja građana/ ki iskazanog kroz javne rasprave i druge vidove okupljanja, oni

iskazuju visok stepen nezaintereovanosti i nepovjerenja u ovakve vidove okupljanja i djelovanja. Da bi se zadobilo povjerenje građana/ ki neophodno je da se oni informišu o temama javnih rasprava i da se ukaže zbog čega je njihova participacija važna i na koji način

ona može biti stvar opšteg dobra zajednice u kojoj žive. Uvažavanje mišljenja građana/ki, koje je u skladu sa zakonom i ostalim planskim dokumentima i strategijama, podstaklo bi veću zainteresovanost za učešće na javnim raspravama.

Tabela 47 – Koliko se poštuje mišljenje preduzetnka/investitora

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

13 (18,3%)

14 (19,7%)

17 (23,9%)

16 (22,5%)

11 (15,5%)

71 (100%)

Stručnjaci/kinje

1 (3,6%)

4 (14,3%)

9 (32,1%)

7 (25,0%)

28 (100%)

Javni sektor

3 (10,3%)

9 (31,0%)

6 (20,7%)

8 (27,6%)

29 (100%)

Preduzetnici/ce

1 (3,2%)

3 (9,7%)

6 (19,4%)

12 (38,7%)

9 (29,0%)

31 (100%)

Političari/ke

2 (20,2%)

3 (30,0%)

1 (10,0%)

3 (30,0%)

1 (10,0%)

10 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

4 (10,0%)

6 (15,0%)

9 (22,5%)

12 (30,0%)

9 (22,5%)

40 (100%)

Ukupno

24 (11,5%)

33 (15,8%)

51 (24,4%)

56 (26,8%)

45 (21,5%)

209 (100%)

76 Vrmac kako ga vide građani/ke

Postoji velika vjerovatnoća da bi na većem uzorku postojala statistički značajna razlika među odgovorima ispitanika/ca. 38,7% preduzetnika/ ca iskazuju zadovoljstvo stepenom uvažavanja mišljenja. Investicije ne bi trebalo osporavati, ukoliko su prilagođene potrebama područja i ukoliko se realizuju uz saglasnost stručnjaka/kinja i nadležnih službi koje izdaju dozvole i vode računa da se investicije realizuju u skladu sa zakonom. Karakteristična je podijeljenost stavova političara/ki na temu koliko se mišljenje investitora/ki uvažava prilikom planiranja prostora Vrmca; 30,0% smatra da se mišljenje investitora/preduzetnika malo

uvažava, dok isto toliko (30%) smatra da se izrazito uvažava. Ovakva podijeljenost mišljenja možda proizilazi iz različitih doživljaja i neusaglašenog odnosa koji predstavnici/ce različitih partija imaju prema investitorima/kama i njihovim zahtjevima. Zakonske regulative i ostali strateški dokumenti treba podjednako da obavezuju sve aktere/ke, bez obzira na partijsku opredijeljenost. Da se mišljenje investitora/ki izrazito uvažava, ne potvrđuju samo političari/ke, već i sami preduzetnici/investitori, kao i kulturni akteri/ke i predstavnici/ke NVO-a i udruženja. Savremeni društveni

trendovi upućuju na važnost investicija, odnosno na nivo profitabilnosti koji se njima ostvaruje, pri čemu se nerijetko zanemaruju osnovni principi održivog razvoja i značaj prostora. Ukoliko se investicije koriste u skladu sa potencijalima koje prostor nudi, utoliko mišljenje i ideje investitora mogu biti od velikog značaja za unapređenje postojećeg stanja, dok u suprotnom mogu usloviti degradaciju prostora. „Koliko su investicije opravdane i u skladu sa potencijalima prostora treba da procijene stručnjaci/kinje iz različitih oblasti, te je to još jedan indikator koji upućuje na važnost stručnog mišljenja.”

Tabela 48 – Koliko se poštuje mišljenje lokalnih samouprava

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

9 (12,9%)

26 (37,1%)

14 (20,0%)

10 (14,3%)

11 (15,7%)

70 (100%)

Stručnjaci/kinje

1(3,4%)

3 (10,3%)

13 (44,8%)

5 (17,2%)

7 (24,1%)

29 (100%)

Javni sektor

3 (10,0%)

2 (6,7%)

10 (33,3%)

5 (16,7%)

10 (33,3%)

30 (100%)

Preduzetnici/ce

1 (3,2%)

8 (25,8%)

7 (22,6%)

5 (16,1%)

10 (32,3%)

31 (100%)

Političari/ke

0 (0,0%)

5 (50,0%)

3 (30,0%)

2 (20,0%)

0 (0,0%)

10 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

2 (5,0%)

5 (12,5%)

11 (27,5%)

12 (30,0%)

10 (25,0%)

40 (100%)

Ukupno

16 (7,6%)

49 (23,3%)

58 (27,6%)

39 (18,6%)

48 (22,9%)

210 (100%)

Mišljenje lokalnih samouprava, kao formalnih aktera koji upravravljaju područjem Vrmca, treba da ima značajnog udjela u planiranju i zaštiti područja Vrmca. Međutim, ispitanici/ce različito percipiraju stepen uvažavanja mišljenja loka-

lnih samouprava: 31,7% studenata/ kinja i 50% političara/ki smatra da se mišljenje lokalnih samopurava malo poštuje, dok 44,8% stručnjaka/kinja i 33,3% predstavnika/ca javnog sektora samtraju da se prilično pošuje, 32,3% preduzetnika/ca ne mogu da

procijene, dok 30,0% predstavnika/ ca kulturnih aktera i NVO-a smatra da se izrazito poštuje. Političari/ ke imaju aktivnu komunikaciju sa lokalnim samoupravama i nijesu zadovoljni koliko se mišljenje loklalnih samouprava uvažava prilikom

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 77

upravljanja područjem Vrmca, dok svi ostali ispitanici/ce, naročito kulturni akteri/ke, predstavnici/ce NVO-a i udruženja smatraju da se odluke lokalnih samouprava izrazito poštuju. Disproporcija odgovora proizilazi iz pozicija koje pripadnici/ce različitih grupa zauzimaju. Dakle, ukoliko su političari/ke nezadovoljni stepenom uvažavanja odluka lokalnih samouprava, u tom slučaju treba da predlože modele koji će unaprijediti poštovanje mišljenja lokalnih samouprava ili pak da preispitaju odluke lokalnih samoprava i razloge zašto se ne poštuju. Međutim, ako rezultate sagledamo na nivou kompletnog uzorka, najveći broj ispitanika/ca, tj. 58 (27,6%), smatra da se mišljenje lokalnih

se nametnu kao hegemon i da se ostvare. Prema tome, uvek je prvo i osnovno da se definiše šta planiranje treba da postigne (uloga, cilj, misija i sl.) (1), a zatim kome služi planska akcija (tj., kojim interesima, koja mu je vrednosna osnova i pozadina, kako se uravnotežuju javni i privatni/individualni interesi itd.) (2). Tek nakon toga se može smisleno postavljati pitanje, da li se konkretna planska akcija zasniva na neupitnom javnom interesu kao glavnom legitimizacionom osnovu ili se ona legitimiše (javno ili ne-javno, formalizovano ili neformalizovano, nametnuto od najjačih aktera ili uz pristanak svih aktera, itd.) polazeći od nekih drugih osnova, odnosno putem nekih drugih sredstava. (Petrovar, K. & Vujošević, M., 2008, str. 32).

samouprava prilično poštuje. Kako rezultati upućuju da se mišljenje investitora i lokalnih samoprava poštuje više nego ostalih relevantnih struktura, to znači da su centri mišljenja i odlučivanja pozicionirani upravo kod ovih stuktura. Da bi se nivo participacije unaprijedio, pored lokalnih samouprava i investitora, neophodno je intenzivno i peramanentno uljučiti sve ostale relevantne strukture (stručnu javnosti, građane/ ke, UNESCO) u cilju postizanja konsenzusa prilikom razmatranja ideja koje se odnose na područje Vrmca. „(…) Suština problema jeste upravo u tome da najmoćniji parcijalni interesi teže da se obaviju “aurom” javnog (zajedničkog, opšteg i sl.) interesa, u nastojanju da time osvoje “prazan prostor” u kojem mogu da

Tabela 49 - Koliko se poštuje mišljenje NVO-a

Studenti/kinje

11 (15,7%)

23 (32,9%)

12 (17,1%)

13 (18,6%)

Ne mogu procijeniti 11 (15,7%)

Stručnjaci/kinje

2 (6,9%)

11 (37,9%)

5 (17,2%)

4 (13,8%)

7 (24,1%)

29 (100%)

Javni sektor

4 (13,3%)

10 (33,3%)

4 (13,3%)

3 (10,0%)

9 (30,0%)

30 (100%)

Preduzetnici/ce

4 (12,9%)

13 (41,9%)

2 (6,5%)

10 (32,3%)

31 (100%)

Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

0 (0,0%)

5 (55,6%)

4 (44,4%)

0 (0,0%)

9 (100%)

9 (22,5%)

17 (42,5%)

5 (12,5%)

3 (7,5%)

6 (15,0%)

40 (100%)

30 (14,4%)

79 (37,8%)

32 (15,3%)

25 (12,0%)

43 (26,6%)

209 (100%)

Nimalo

Uprkos angažmanu i nastojanju NVO-a da doprinesu razvoju područja Vrmca, njihovo mišljenje još uvijek nije u dovoljnoj mjeri uvaženo od strane ostalih aktera/ki. Da

Malo

Prilično

Izrazito

bi se unaprijedilo povjerenje i poštovalo mišljenje NVO-a treba redovno informisati javnost o aktivnostima nevladinih organizacija.

Ukupno 70 (100%)

Prema mišljenju 37,0% stručnjaka/kinja, 35,5% preduzetnika/ca, 50,0% političara/ki, 42,5% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a, principi koje nalaže UNESCO se

78 Vrmac kako ga vide građani/ke

malo poštuju. Ovakvo stanovište ne dijeli 26,8% studenta/kinja, dok 33,3% predstavnika/ca javnog sektora ne može da procijeni u kojoj mjeri se principi UNESCO-a poštuju. Sa aspekta uzorka od 208 ispitanika/ca, najveći procenat, tj. 29,5% smatra da se principi UNESCO-a malo poštuju. Ovaj podatak

stor koji ga okružuje, zahvaljujući svom kulturnom nasljeđu i prirodnom bogatstvu koje ga čini specifičnim, zaslužuje tretman koji ima, ali od načina upravljanja kulturnim resursima i prirodnim bogatstvima zavisiće da li će ovo područje biti i ubuduće dio UNESCO-ve Svjetske baštine.

govori da je potrebno preduzeti aktivnosti da se ukaže na značaj činjenice da je Vrmac, u okviru područja Kotora, dio Svjetske baštine UNESCO-a. Ukoliko se postojeći trend malog stepena uvažavanja ove činjenice nastavi postoji opasnost da se ovaj status izgubi. Područje Kotora i pro-

Tabela 50 - Koliko se poštuje mišljenje UNESCO-a

Nimalo

Malo

Prilično

Izrazito

Ne mogu procijeniti

Ukupno

Studenti/kinje

12 (16,9%)

15 (21,1% )

19 (26,8%)

11 (15,5%)

14 (19,7%)

71 (100%)

Stručnjaci/kinje

2 (7,4%)

10 (37,0%)

5 (18,5%)

3 (11,1%)

7 (25,9%)

27 (100%)

Javni sektor

3 (10,0%)

4 (13,3%)

5 (16,7%)

8 (26,7%)

10 (33,3%)

30 (100%)

Preduzetnici/ce

6 (15,4%)

11 (35,5%)

4 (12,9%)

1 (3,2%)

9 (29,0%)

31 (100%)

Političari/ke

1 (12,5%)

4 (50,0%)

1 (12,5%)

0 (0,0%)

2 (25,0%)

8 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

7 (17,5%)

17 (42,5%)

4 (10,0%)

5 (12,5%)

7 (17,5%)

40 (100%)

Ukupno

31 (15,0%)

61 (29,5%)

38 (18,4%)

28 (13,5%)

49 (23,7%)

208 (100%)

6.7. MJERE ZAŠTITE Tabela 51 - Mjere zaštite

Mean

220 (99,1%)

Stan. devijacija 0,467

93 (41,9%)

221 (99,6%)

0,495

1,42

133 (59,9%)

88 (39,7%)

221 (99,6%)

0,491

1,40

111 (50,0%)

110 (49,6%)

221 (99,6)

0,501

1,50

Ukupno

Unapređenje zakonskog okvira

150 (67,6%)

70 (31,5%)

Povezivanje različitih aktera zainteresovanih za lokalitet Vrmca

128 (57,7%)

Edukativne radionice za građane/ke i predstavnike/ce lokalnih samouprava Uključivanje tema o kulturnom nasljeđu i prirodnim resursima Vrmca u sve faze obrazovanja

1,32

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 79

Aktivnosti koje je potrebno preduzeti kako bi se područje Vrmaca zaštitilo od neadekvatnih poduhvata, prema mišljenju 67,6% ispitanika/ca, odnose se na revidiranje postojećeg zakonskog okvira, dok 59,9% ispitanika/ca smatra da je veoma važno edukovati građane/ ke i predstavnike/ce lokalnih samouprava o vrijednostima koje ovo područje posjeduje i mogućim

modelima zaštite, da bi mogli da djeluju u skladu sa stečenim znanjem. Važnu ulogu u kontekstu odnosa prema prostoru imaju i škole, koje u sklopu svojih programa treba da inkorporiraju sadržaje koji se odnose na kulturu i tradiciju ne samo gradskog jezgra, već i okolnih mjesta, kao integralnih cjelina gradova u kojima učenici/ce žive. Veći nivo znanja doprinosi i kvali-

tetnijem odnosu prema prostoru i resursima kojima raspolaže. Na taj način se kod mlađe populacije može podstaći veći stepen interesovanja za područje. Prema mišljenju 57,7% ispitanika/ca značajno je povezati aktere zainteresovane za lokalitet Vrmca, u smislu razmjene ideja i postizanja rješenja koja bi imala za cilj unapređenje trenutnog stanja u kojem se Vrmac nalazi.

6.8. INFORMISANOST Tabela 52 – Informisanost ispitanika/ca o definisanju dijela Vrmca kao Parka prirode

Studenti/kinje

Informisanost o definisanju dijela Vrmca koji pripada Opštini Tivat kao Parka prirode Da Ne Ukupno 26 (32,9%) 53 (67,1%) 79 (100%)

Stručnjaci/kinje

21 (72,4%)

8 (27,6%)

29 (100%)

Javni sektor

20 (64,5%)

11 (35,5%)

31 (100%)

Preduzetnici/ce

16 (51,6%)

15 (48,4%)

31 (100%)

Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

6 (54,5%)

5 (45,5%)

11 (100%)

22 (56,4%)

17 (43,6%)

39 (100%)

111 (50,5%)

109 (49,5)

222 (100%)

Hi kvadrat =18, 416; df=5; p=0.002 Čak 67,1% studenata/kinja se izjasnilo da im nije poznato da je Vrmac u Prostorno urbanističkom planu Opštine Tivat definisan kao Park prirode. U odnosu na ostale ciljne grupe studenti/kinje pokazuju manji stepen informisanosti o statusu Vrmca, što ukazuje na nedovoljnu zastupljenost informacija o ovoj temi u obrazovnim sadržajima. Ukoliko se sagleda da su ciljne grupe (osim studenata/kinja) u većem

stepenu informisane o definisanju dijela Vrmca kao Parka prirode ( stručnajci/kinje - 72,4%, predstavnici/e javnog sektora - 64,5%, kulturni akteri/ke i predstavnici/ ce NVO sektora - 56,4%, političari/ ke - 54,5%, preduzetnici/ce - 51,6%), onda se ne može reći da informacija o tom pitanju nije nedostupna, već da studenti/kinje imaju manje interesovanja od ostalih ciljnih grupa da se informišu o ovom

području. U odnosu na druge ciljne grupe (predstavnike/ce javnog sektora, NVO-a, kulturnih aktera, stručnjaka/kinja), preduzetnici/ce su manje informisani (48,4%). To takođe može predstavljati problem, jer, kako je istraživanje pokazalo, njihovo mišljenje se uvažava prilikom planiranja aktivnosti na Vrmcu, a za planiranje aktivnosti je ova informacija veoma važna. Nedovoljna informisanost je veo-

80 Vrmac kako ga vide građani/ke

ma često uzrok neadekvatnog donošenja odluka, što može imati za posljedicu nepravilan odnos prema prostoru i ugrožavanje ili opstruiranje razvoja istog. Na pitanje kakve posljedice bi uslovilo proglašavanje Vrmca za Park prirode, ispitanici/e su prepoznali pozitivne i negativne efekte. Sljedeće pozitivne efekte je prepoznalo 16,9% ispitanika/ca: • Uspostavljanje kontrolisane izgradnje objekata (5,1%); • Očuvanje prirodne i kulturne baštine Vrmca (3,2%);

Veoma mali broj ispitanika/ ca (16,9%) je dao odgovor na pitanje koje se tiče pozitivnih i negativnih posljedica proglašavanja dijela Vrmca kao Parka priorde. Iz tog razloga je važno, prije svega, vlasnicima/cama, ali i građanima/kama koji žive u nepostrednom okruženju Vrmca distribuirati informacije o svim važnim aspektima proglašavanja dijela Vrmca kao Parka prirode i ukazati kako bi se takav odnos prema području Vrmca reflektovao na njihov položaj.

• Uspostavljanje pravne zaštite (3,3%); • Očuvanje i unapređenje postojeće infrastrukture (3,0%); • Razvoj svijesti ljudi o vrijednostima i značaju Vrmca za kvalitet života ljudi (2,3%); Negativne posljedice prepoznalo je 7,0% ispitanika/ca i to kao: • Nepotističke intervencije, pri odabiru radnika u parku i zloupotreba položaja čuvara parka (3,0%) • Ograničen nivo građevinskih intervencija (4,0%);

Tabela 53 - Stepen informisanosti ispitanika/ca da se dio Vrmca koji pripada kotorskoj opštini nalazi na Listi UNESCO-a

Studenti/kinje

Informisanost o dijelu Vrmca koji pripada Listi Svjetske baštine UNESCO-a Da Ne Ukupno 32 (41,0%) 46 (59,0%) 78 (100%)

Stručnjaci/kinje

25 (86,2%)

4 (13,8%)

29 (100%)

Javni sektor

23 (76,7%)

7 (23,3%)

30 (100%)

Preduzetnici/ce

26 (83,9%)

5 (16,1%)

31 (100%)

Političari/ke

10 (83,3%)

2 (16,7%)

12 (100%)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

32 (82,1%)

7 (17,9%)

39 (100%)

Ukupno

148 (67,6%)

71 (32,4%)

219 (100%)

Hi kvadrat =39,669; df=5; p=0.000

Podaci upućuju da postoji statistički značajna razlika između studenata i ostalih ciljnih grupa o nivou informisanosti o činjenici da se dio Vrmac nalazi na Listi Svjetske baštine UNESCO-a. Neinformisanost

o statusu Vrmca kod studenata/ kinja je zabrinjavajuća, pogotovo što oni/e u perspektivi treba da kreiraju strategiju razvoja ovog područja. Ovaj podatak upućuje da treba raditi na povećanju stepena informisanos-

ti kod studentske populacije, putem obogaćivanja obrazovnih programa sadržajima koji se odnose na Kotor i njegovo okruženje, kao i putem društvenih mreža i sredstava javnog informisanja.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 81

Tabela 54 - Zadovoljstvo dostupnošću informacija o projektima koji se tiču Vrmca

Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

Veoma nezadovoljan/a

Nezadovoljan/a

Neodlučan/a

Zadovoljan/a

Veoma zadovoljan/a

10 (13,0%) 3 (10,3%) 3 (9,7%) 2 (6,5%) 2 (16,7%)

38 (49,4%) 10 (34,5%) 12 (38,7%) 19 (61,3%) 4 (33,3%)

22 (28,6%) 12 (41,4%) 9 (29,0%) 9 (29,0%) 4 (33,3%)

5 (6,5%) 4 (13,8%) 6 (19,4%) 1 (3,2%) 2 (16,7%)

2 (2,5%) 0 (0,0%) 1 (3,2%) 0 (0,0%) 0 (0,0%)

77 (100%) 29 (100%) 31 (100%) 31 (100%) 12 (100%)

4 (10,0%)

20 (50,0%)

12 (30,0%)

4 (10,0% )

0 (0,0%)

40 (100%)

24 (10,9)

103 (46,8)

68 (30,9)

22 (10,0)

3 (1,4%)

220 (100%)

Može se zaključiti da ne postoji statistički značajna razlika među odgovorima ispitanika/ca iz različitih ciljnih grupa. Svi ispitanici/ce su saglasni da dostupnost informacija o razvojnim projektima koji se odnose

na Vrmac nije na zavidnom nivou, te da bi transparentnost trebala biti veća. Povećan stepen informisanja podstakao bi kod javnosti saznanje o statusu, tretmanu i načinu upravljanja ovim područjem, što bi otklonilo

Ukupno

brojne nejasnoće sa kojima se susreću ljudi koji žive u njegovoj neposrednoj ili posrednoj blizini. Na taj način bi se uspostavila bolja saradnja među akterima/ kama koji bi zajednički trebali da osmišljavaju strategiju razvoja Vrmca.

Tabela 55 - Koji izvori trenutno najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmca?

O razvojnim projektima vezanim za područje Vrmac javnost najpotpunije informiše RTCG

Stan.devija

Mean

Ukupno

82,0%

0,385

1,82

222

200

90.1%

0,299

1,90

222

42.3%

128

57.7%

0,495

1,58

222

36.8%

139

63.2%

0,448

1,72

221

Radio Skala

27.6%

160

72.4%

0,483

1,63

220

Dnevni listovi

16.7%

185

83.3%

0,374

1,83

222

NVO-i

37.8%

138

62.2%

0,486

1,62

222

Tribine

13.1%

193

86.9%

0,338

1,87

222

Razgovori sa bliskima

27.7%

159

72.3%

0,449

1,72

220

18,0%

182

Privatne nacionalne televizije

9.9%

Radio Kotor

Radio Tivat

82 Vrmac kako ga vide građani/ke

javnost o aktivnostima i projektima koji se tiču područja Vrmca. U perspektivi, treba uticati na ostale radijske i televizijske stanice da informišu javnost, sa ciljem da informacije dopru

U skladu sa dobijenim podacima, najveći stepen informacija o Vrmcu ispitanici/ce dobijaju od lokalnih radio stanica i NVO sektora. Svi ostali informativni kanali veoma loše informišu

do što šireg auditorijuma. U skladu sa većim stepenom informisanosti, povećava se i zainteresovanost građana/ki, a samim tim i potreba za participacijom prilikom upravljanja područjem Vrmca.

Tabela 56 - Javna televizija (RTCG)

Da li Javna televizija najpotpunije informiše javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca? Da 29 (36,7%) 5 (17,2%) 1 (3,2%) 4 (12,9%) 0 (0,0%)

Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, 1 (2,5%) planinarska društva Ukupno 40 (18,0%) Hi kvadrat test = 32,995; df=5; p=0,000 Javna televizija, prema mišljenju ispitanika/ca nije kanal koji pruža najpotpunije informacije o razvo-

Ukupno

Ne 50 (63,3%) 24 (82,8%) 30 (96,8%) 27 (87,1%) 12 (100%)

79 (100 %) 29 (100 %) 31 (100 %) 31 (100 %) 12 (100 %)

39 (97,5%)

40 (100 %)

182 (82%)

222 (100%)

jnim projektima koji se odnose na Vrmac. Javna televizija treba da se bavi pitanjima od opšteg interesa i

društvenog značaja, pa bi i promocija Vrmaca u okviru programskog sadržaja terbala da bude više zastupljena.

Tabela 57 – Informisanost od strane nacionalnih televizija

Da li nacionalne televizije (Vijesti, Montena, Atlas) najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca? Da 12 (15,2%) 3 (10,3%) 3 (9,7) 2 (6,5%) 0 (0,0%)

Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ ke, NVO-i, 2 (5,0%) planinarska društva Ukupno 22 (9,9%) Hi kvadrat test = 32,995; df=5; p=0,000

Ukupno

Ne 67 (84,8%) 26 (89,7%) 28 (90,3%) 29 (93,5%) 12 (100%)

79 (100 %) 29 (100 %) 31 (100 %) 31 (100 %) 12 (100 %)

38 (95,0%)

40 (100 %)

200 (90,1%)

222 (100%)

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 83

Postoji statistički značajna razlika među odgovorima ispitanika/ca kada je u pitanju angažovanost televizije kao medija (Vijesti, Montena, Atlas) o informisanju o razvojnim projektima Vrmca. Većina ispitanika/ ca ukazuje na lošu angažovanost privatnih televizija u procesu informisanja o razvojnim projektima na Vrmcu, dok su političari/ke mišljenja da privatne televizije uopšte ne informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču Vrmca. Sa ciljem da se proces participacije unaprijedi, potrebno je uspostaviti saradnju sa televizijama koje bi u okviru svojih programskih sadržaja distribuirale

informacije i na taj način uticale na razvoj građanske svijesti o potrebi za participacijom. Na većem uzorku bi se pokazala statistički značajna razlika, na šta upućuje činjenica da se mišljenje kulturnih aktera/ki i predstavnika/ ca NVO-a razlikuje od mišljenja ostalih ciljnih grupa. Navedena ciljna grupa smatra da Radio Kotor pokazuje interesovanje za blagovremenu distribuciju informacija i da je ažurniji u informisanju javnosti u odnosu druge radijske i televizijske programe. Razlog većeg interesovanja Radio Kotora može se objasni-

Tabela 58 - Informisanost od strane Radio Kotora

Da li Radio Kotor najpotpunije informiše javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca?

Ukupno

Studenti/kinje

37 (46,8%)

42 (53,2%)

79 (100 %)

Stručnjaci/kinje

11 (37,9%)

15 (62,1%)

29 (100 %)

Javni sektor

7 (22,6%)

24 (77,4%)

31 (100 %)

Preduzetnici/ce

9 (29,0%)

22 (71,0%)

31 (100 %)

Političari/ke

5 (41,7%)

7 (58,3%)

12 (100 %)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

25 (62,5%)

15 (37,5%)

40 (100 %)

Ukupno

94 (42,3%)

128 (57,7%)

222 (100 %)

ti lokalnom privrženošću za područje Vrmca. Iako postoji tendencija Radio Kotora ka praćenju dešavanja koja se odnose na Vrmac, prema mišljenju ostalih ciljnih grupa, ažurnost ovog lokalnog radija nije na zavidnom nivou i treba raditi na unapređivanju distribucije informacija. Postoji još jedan implicitan razlog koji ne treba zanemariti, a tiče se učestalosti slušanja Radio Kotora, pa se ova razlika u percipiranju primljenih informacija može objasniti većim udjelom praćenja informativnih emisija Radio Kotora od strane kulturnih aktera i predstavnika NVO-a, nego ostalih ciljnih grupa.

84 Vrmac kako ga vide građani/ke

Tabela 59 - Informisanost od strane Skala Radija

Da li Radio Skala najpotpunije informiše javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca?

Ukupno

Studenti/kinje

17 (21,5%)

62 (78,5%)

79 (100 %)

Stručnjaci/kinje

10 (35,7%)

18 (64,3%)

28 (100 %)

Javni sektor

6 (19,4%)

25 (80,6%)

31 (100 %)

Preduzetnici/ce

6 (19,4%)

25 (80,6%)

31 (100 %)

Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

4 (33,3%)

8 (66,7%)

12 (100 %)

18 (45,0%)

22 (55,0%)

40 (100 %)

61 (27,6%)

160 (72,4%)

222 (100%)

Uprkos činjenici da se radi o lokalnoj radio stanici sa sjedištem u Kotoru, prema mišljenju ispitanika/ ca, zainteresovanost o dešavanjima vezanim za Vrmac nije prisutna u sadržajima koje Radio Skala promoviše. Budući da javni servis i naciona-

lne televizije ne poklanjaju pažnju promociji područja Vrmca, bar ne u cilju redovnog i blagovremenog informisanja, onda bi se to očekivalo od lokalnih radiostanica. Podaci upućuju da lokalne radijske stanice treba da pokažu više interesovanja

za projekte iz neposrednog okruženja i da blagovremeno informišu javnost o njima. To bi postaklo veću privrženost javnosti za područje Vrmca i veću zainteresovanost za pitanja koja se odnose na ovo područje.

Tabela 60 - Informisanost od starne Radio Tivta

Da li Radio Tivat najpotpunije informiše javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca?

Ukupno

Studenti/kinje

28 (36,4%)

49 (63,6 %)

77 (100 %)

Stručnjaci/kinje

12 (41,4%)

17 (58,6 %)

29 (100 %)

Javni sektor

10 (32,3%)

21 (67,7%)

31 (100 %)

Preduzetnici/ce

7 (22,6 %)

24 (77,4%)

31 (100 %)

Političari/ke

6 (50,0%)

12 (100 %)

Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva

18 (45,0%)

22 (55,0%)

40 (100 %)

Ukupno

81 (36,8%)

139 (63,2%)

220 (100%)

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 85

Iz perspektive ispitanika/ca, Radio Tivat nije radijska stanica koja javnost na najpotpuniji način informiše o projektima koji se odnose na područje Vrmca. Za razliku od

ostalih ciljnih grupa, političari/ke imaju podijeljeno mišljenje, pa tako 50% nijh smatra da Radio Tivat na najpotpuniji način informiše javnost, dok 50% smatra da Radio Tivat ne

informiše javnost na potpun način. Radio Tivat, kao i ostale lokalne radiostanice, treba da podstiču efikasnije ažuriranje informacija o važnim projektima i njihovoj realizaciji.

Tabela 61 – Informisanost od strane dnevnih listova

Da li dnevni listovi (Vijesti, Dan, Pobjeda, Monitor) najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca? Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ispitanici/e su saglasni da dnevni listovi ne daju svoj doprinos promovisanju Vrmca. Informacije koje bi se našle u dnevnim listovima i nacionalnim televizijama bile bi dos-

Ukupno

Da 19 (24,1%) 3 (10,3%) 7 (22,6%) 2 (6,5%) 1 (8,3%)

Ne 60 (75,9%) 26 (89,7%) 24 (77,4%) 29 (93,5 %) 11 (91,7%)

79 (100 %) 29 (100 %) 31 (100 %) 31 (100 %) 12 (100 %)

5 (12,5%)

35 (87,5%)

40 (100 %) mu, jer se na taj način ostvaruju kontakti sa zainteresovanim pojedincima/kama i grupama koje mogu da doprinesu valorizaciji i promociji područja.

tupne širem auditorijumu, što bi uticalo da interesovanje za Vrmac prevaziđe nivo lokalnih inicijativa. Treba insistirati na distribuciji informacija ka širem auditoriju-

Tabela 62 – Razgovor sa prijateljima i članovima porodice

Da li se u razgovoru sa prijateljima i porodicom najpotpunije dobijaju informacije o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmca?

Ukupno

Studenti/kinje

18 (23,1%)

60 (76,9%)

78 (100 %)

Stručnjaci/kinje

4 (14,3%)

24 (85,7%)

28 (100 %)

Javni sektor

9 (29,0%)

22 (71,0%)

31 (100 %)

Preduzetnici/ce

7 (22,6%)

24 (77,4%)

31 (100 %)

Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno

3 (25,0%)

9 (75,0%)

12 (100 %)

20 (50,0%)

40 (100 %)

61 (27,7%)

159 (72,3%)

220 (100%)

86 Vrmac kako ga vide građani/ke

Istraživanje je pokazalo da 50,0% kulturnih aktera/ki i predstavnika/ ca NVO-a o Vrmcu raspravljaju sa svojim prijateljima i rođacima i na taj način dobijaju informacije za sagledavanje trenutnog stanja.

Međutim, generalno gledano, kod ostalih ciljnih grupa, razgovori sa prijeteljima i članovima porodice na temu Vrmca nijesu česta pojava. Nedovoljna zainteresovanost može biti i razlog zbog kojeg stanovnici/

ce ne rapravljaju o svom okruženju. Zato je veoma važno animirati stanovništvo i ukazati na važnost područja Vrmca, koristeći kako loklane izvore informisanja, tako i nacionalne televizije i novine.

Tabela 63 - Informisanje od strane NVO- a i dugih udruženja

Da li NVO-i i druga udruženja najpotpunije informišu javnost o razvojnim projektima koji se tiču područja Vrmaca? Studenti/kinje Stručnjaci/kinje Javni sektor Preduzetnici/ce Političari/ke Kulturni akteri/ke, NVO-i, planinarska društva Ukupno Hi kvadrat test - 46,885 ; df-5; p-0,000 Stručnjaci/kinje (58,6%), preduzetnici/ce (65,5%), NVO-i i kulturni akteri/ke (50,0%), političari/ke (50,0%) smatraju da NVO-i i druga udruženja informišu javnost o projektima koji se tiču Vrmca, dok 91,1% studenata/kinja, 54,8% predstavnika/ca javnog sektora, kao i 50,0% političara/ki i 50,0% kulturnih

Ukupno

Da 7 (8,9%) 17 (58,6%) 14 (45,2%) 20 (64,5%) 6 (50,0%)

Ne 72 (91,1%) 12 (41,4%) 17 (54,8%) 11 (35,5%) 6 (50,0%)

79 (100 %) 29 (100 %) 31 (100 %) 31 (100 %) 12 (100 %)

20 (50,0%)

40 (100 %)

84 (37,8%)

138 (62,2%)

222 (100%)

aktera/ki i predstavnika/ca NVO-a, ne smatraju da NVO-i doprinose informisanosti javnosti o projektima koji se odnose na Vrmac. Informacije koje NVO-i i druga udruženja šalju najčešće se nalaze na sajtovima NVO-a, pa ispitanici/e koji prate te stranice dobijaju informacije ukoliko se NVO-i i udruženja bave područ-

jem Vrmca. Dio ispitanika/ca koji ne prate stranice i sajtove NVO-a, imaju manje mogućnosti da iz tih izvora dobiju informaciju. Ovaj podatak upućuje da NVO-i, u saradnji sa lokalnim radio stanicama, mogu doprinijeti boljoj informisanosti javnosti o dešavanjima i manifestacijama koje odnose na Vrmac.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 87

Tabela 64 - Koji bi bili najprikladniji kanali za informisanje o budućim projektima na Vrmcu?

Najprikladnije bi o budućim razvojnim programima na Vrmcu informisali sledeći kanali

Stan.dev

Mean

Ukupno

155

69,8

30,2

0,460

1,30

222

Radio

119

53,6

103

46,4

0,500

1,46

222

Tribine, predavanja

41,0

131

59,0

0,493

1,59

222

Društvene mreže

120

54,3

101

45,7

0,499

1,46

221

Info pultovi

41,4

130

58,6

0,494

1,59

222

Bilteni

23,4

169

76,5

0,425

1,76

221

Internet stranice lokalnih samouprava

29,7

156

70,3

0,458

1,70

222

Internet stranice civilnog sektora

24,8

167

75,2

0,433

1,75

222

Otvoreni telefon

19,8

178

80,2

0,400

1,80

222

Po mišljenju ispitanika/ca, najprikladniji kanali za distribuiranje informacija bili bi TV (69,8%), radio (53,6%), društvene mreže (54,3%) i internet stranice (54,1%). Sasvim je za očekivati, jer su u savremenom

društvu sredstva masovnih komunikacija koja se najviše koriste internet, televizija i radio, pa ih shodno tome treba koristiti u svrhu buduće distribucije informacija o svim aktivnostima i razvojnim projektima koji

se budu odnosili na Vrmac. Najbolji način za predstavljanje informacija ogledao bi se u kombinaciji različitih sredstava masovnih komunikacija, sa ciljem da informacije dopru do šireg auditorijuma.

Studija realizovana u okviru projekta „Baština - pokretač razvoja” 89

LITERATURA 1. Božović, R. R.: Život kulture, Filip Višnjić, Beograd, 2009. 2. Čikić, J.: Teorija ekološke modernizacije kao sociološki okvir za proučavanje socijalno ekoloških problema, Teme, G (XXXVI), br. 2, Niš, april-jun 2012, str. 545-560 3. Evropska perspektiva održivog razvoja: Ka uravnoteženom i održivom razvoju teritorije Evropske unije, Evropska komisija, Expeditio - Centar za održivi prostorni razvoj, Kotor, 2005, str. 38 (tačka 139) 4. Habermas, J.: Javno mjenje, Kultura, Beograd, 1969. 5. Mitchell, N. and Buggey, S.: Protected Landscapes and Cultural Landscapes, New Directions of Nature and Culture, The George Wright Forum: 35-37, 2000.

6. Petrovar, K . & Vujošević, M.: Koncept javnog interesa i javnog dobra u urbanističkom i prostornom planiranju, Sociologija i prostor 179 (1): 23-51, 2008. 7. Relph, Edward: Place and Placelessness, Pion, London, 1976. 8. Šušnjić, Đ.: Religija, Čigoja štampa, Beograd, 1998. 9. Tomić, Z.: Komunikacija i javnost, Čigoja štampa, Beograd, 2007. 10. Vladkov, S. & Markov, A.: Partnerstvo privatnog i javnog sektora, Plago centar, Beograd, 2010. 11. Vučijak, B.: Višekriterijalna optimizacija prostorom, Znanstveni prilozi, (15), str. 108-117, 2007. 12. http://www.cg.opstinakotor. org/images/stories/dokumenti / urbanizam/usvojeni_planovi/).

Ideja projekta Baština-pokretač razvoja je bila da se pokaže kako se prirodne vrijednosti i kulturno nasljeđe mogu štititi kao dio kulturnog pejzaža i, u isto vrijeme, biti pokretači razvoja jednog područja. Projekat je realizovan u okviru Programa prekogranične saradnje između Hrvatske i Crne Gore, u sklopu komponente II Instrumenta za pretpristupnu pomoć EU (IPA). U Crnoj Gori, okosnica aktivnosti projekta bilo je područje Vrmca. Brdo Vrmac je poluostrvo koje dijeli Kotorski i Tivatski zaliv, a čijom teritorijom administrativno upravljaju Opštine Tivat i Kotor. Dio Vrmca koji pripada Opštini Kotor ujedno je i dio zaštićenog Prirodnog i kulturno-istorijskog područija Kotora upisanog na UNESCO-vu listu Svjetske baštine. Prostornim planom opštine Kotor iz 1987. godine područje Vrmca predviđeno je kao regionalni park prirode, a dio Vrmca koji pripada opštini Tivat definisan je Prostorno-urbanističkim planom Tivta iz 2010. godine kao park prirode. Imajući u vidu izuzetne prirodne vrijednosti i bogatstvo materijalne i nematerijalne kulturne baštine Vrmca, ovaj prostor je odabran kao pilot područje za primjenu znanja stečenih kroz aktivnosti projekta Baština-pokretač razvoja. Krajnji cilj je bio da se ispitaju modeli valorizacije koja neće biti u konfliktu sa zaštitom kulturnog pejzaža područja. Kao osnov za valorizaciju Vrmca sprovedena su različita istraživanja, obrađena u vidu sljedećih studija: • Vrmac kako ga vide građani-ke (sociološka studija) • Studija prirodnih vrijednosti Vrmca • Studija kulturne baštine Vrmca • Studija kulturnog pejzaža Vrmca • Studija ekonomske valorizacije Vrmca Osim toga, urađena je i komparativna analiza crnogorskog i evropskog zakonodavstva u oblastima zaštite prirodne i kulturne baštine. Sve studije, kao i ostale aktivnosti projekta Baština-pokretač razvoja, tretirale su prostor Vrmca u njegovoj ukupnosti, integralno, bez obzira na međuopštinsku administrativnu podjelu. Vjerujemo da će ovaj materijal doprinijeti adekvatnoj zaštiti, planiranju i upravljanju područjem Vrmca, a takođe poslužiti i kao model za valorizaciju drugih vrijednih kulturnih pejzaža.