De bewogen geschiedenis van een Veenkathedraal De Antoniuskerk te Zwartemeer
Universiteit van Tilburg, Faculteit Katholieke Theologie Master Categoriaal Pastoraat, 2012-2013 Leefregels, sporen van katholieke identiteit in Nederland, dr T.A.M. Salemink Silvia Fledderus-Schomaker, nr 711342, april 2013
Voorwoord Soms komen zaken bij elkaar, zonder dat je er vooraf reken mee hield. Voor het vak Leefregels, voerde ik een onderzoek uit naar de geschiedenis van de Antoniuskerk te Zwartemeer, maar het onderzoek strekte verder. De geschiedenis van het veen is ook mijn eigen geschiedenis, mijn voorouders kwamen uit Duitsland en werkten in het veen en de geschiedenis van de kerk werd de afgelopen jaren ook steeds meer mijn geschiedenis. Al vier jaar ben ik wekelijks in het Bargerveen en heb ik op een aantal plaatsen, vooral in de winter, uitzicht op de Antoniuskerk die qua hoogte ver boven alles uitsteekt. Tijdens dit onderzoek drong het tot me door dat het niet veel gescheeld had of er was helemaal geen Bargerveen meer geweest. Kortom, door te zoeken naar de historie van de Antoniuskerk werd ik geconfronteerd met mijn eigen levensverhaal. Ik wil graag Pastoor de Zwart en Herman L端bbers bedanken voor hun bijdrage. Hun openhartigheid over het leven in Zwartemeer heeft mede mijn enthousiasme voor historisch onderzoek aangewakkerd. Graag verwijs ik voor verdere lezing naar de boeken die door de historische vereniging van Zwartemeer zijn geschreven. Tevens wil ik graag de heer Karreman bedanken voor het ontvangst in de Antoniuskerk en zijn bijdrage en belangstelling voor dit onderzoek. Hij heeft verzocht het gedeelte met zijn inbreng vertrouwelijk te behandelen. Als laatste wil ik graag Theo Salemink bedanken voor het enthousiasme en de aanstekelijke manier waarop hij de geschiedenis van Nederland en het Katholicisme in het bijzonder de afgelopen jaren met de studenten aan de UvT heeft gedeeld.
Silvia
Voorwoord
Inleiding
4
1 De geschiedenis van het leven in Zwartemeer
5
2 Het ontstaan en in gebruik name van de Antoniuskerk
9
3 De impact van de verhuizing van de gemeenschap op de Antoniuskerk
11
4 Sluiting van de Antoniuskerk
14
5 Tot slot
18
Bronnen
19
Bijlage: enkele topografische kaarten
Inleiding
De geschiedenis van de Antoniuskerk is nauw verbonden met het leven in het veen. 'Men was wel gewend om verder te trekken. Als er verhuisd moest worden, ging met het liefst naar andere veengebieden waar nog ontgonnen werd. In de nieuwe omgeving was er veel dat herinnerde aan het oude, zoals het werk, de gewoonten en de omgangsvormen. Vaak was voordat de beslissing tot verhuizen genomen werd, het terrein al verkend.'1 Mensen zijn voortdurend in beweging, ze leven door de tijd heen, steeds gaan ze op reis naar nieuwe bestemmingen. Soms staat het leven even stil. Voorheen vooral in de kerk, nu ook vaak in de natuur, een plek om even tot jezelf komen, in een omgeving waar niets hoeft maar iets gebeurd. Op de plaats waar de ontginning van het Bourtangermoeras eindigde, in Zwartemeer, staat een kerk, de Antoniuskerk. De kerk grenst nu aan een natuurgebied, het Bargerveen. De kerk werd in 1921 geopend en in 2011 gesloten voor publiek. In negentig jaar is er veel veranderd in Zuidoost Drenthe, mensen zijn immers voortdurend in beweging. In dit werkstuk ga ik in op de geschiedenis van deze kerk, een terreinverkenning om te zien wat er anno 2013 nog herinnert aan het oude. De hoofdvraag van het werkstuk is: Hoe zijn de bouw, het gebruik en het verval van de Antoniuskerk verbonden met het leven in Zwartemeer vanaf het einde van de negentiende eeuw tot en met heden? Om geschiedenis van deze kerk te begrijpen ga ik in hoofdstuk ĂŠĂŠn eerst in op de geschiedenis van het leven in het veen aan het einde van de negentiende eeuw en in de twintigste eeuw. Daarna wordt het ontstaan, de bouw en het kerkelijk gebruik van de kerk besproken in hoofdstuk twee. Vervolgens komt in hoofdstuk drie de impact van de verhuizing van de gemeenschap aan de orde. In hoofdstuk vier vertel ik over de sluiting van de Antoniuskerk en komt de huidige situatie aan de orde, om tenslotte antwoord te geven op de hoofdvraag.
1 281-282 Haer en Tamminga, De ontwikkeling van de bevolking in 'Geschiedenis van Emmen en ZuidoostDrenthe'
1 Een geschiedenis van het leven in Zwartemeer De geschiedenis van de Antoniuskerk hangt tot midden jaren '60 nauw samen met de ontstaansgeschiedenis van het dorp Zwartemeer. In dit hoofdstuk wordt het wonen in het Waterschap Bargeroosterveen, waar het Zwarte Meer in lag, besproken. Ik begin bij de situatie eind 19e eeuw, daarna zal ik ingaan op de impact van de industriële revolutie op het gebied en daaropvolgend zal ik de rol van de overheid en de gevolgen van de Tweede Wereldoorlog uitwerken. De eerste bewoners van het Zwartemeergebied waren Duitse boekweitboeren, die eind 19e eeuw op zoek gingen naar nieuw land. Boekweit kon je namelijk maar een paar jaar op dezelfde veengrond verbouwen, daarna was de grond uitgeput. Ook waren onder de eerste bewoners zeer waarschijnlijk Duitse mannen die niet wilden vechten tegen de Pruisen.2 Het aantal inwoners van Zwartemeer steeg tussen 1890 en 1919 tot ruim 2600 inwoners, waardoor dit dorp groter was dan Emmen.3 Industriële revolutie De industriële revolutie zorgde voor ingrijpende veranderingen in de westerse samenleving en dit gold ook voor Drenthe. De ontginning van het Bourtangermoeras hangt daar nauw mee samen Menselijke arbeid werd steeds meer vervangen door machinale arbeid en de menselijke en dierlijke krachtbronnen maakten plaats voor minerale krachtbronnen.4 In de periode tot 1992 werd het Bourtangermoeras bijna geheel ontgind.5 De zuidoosthoek van Drenthe kwam als laatste aan snee,6 want het gebied rond het huidige Zwartemeer lag in het hart van het moeras.7 Voor de ontginning werden kanalen gegraven vanuit het noorden en westen die nodig waren om het veen af te voeren.8 Eind negentiende eeuw waren er verschillende plannen voor het graven van de kanalen die tot Nieuw-Amsterdam waren gevorderd. Routes vanuit Nieuw-Amsterdam rechtdoor onder het Zwarte Meer langs werden voorgesteld door een Internationale Commissie en de DVMKM9 en de route via Erica boven het Zwarte Meer langs was overeengekomen tussen de Drentse Kanaal Maatschappij en de markegenoten Noord- en Zuidbarge.10 Het graven van de kanalen richting de grens met Duitsland was niet eenvoudig. Bij het graven van de Verlengde Hoogeveense vaart vanaf NieuwAmsterdam stuitten de gravers op de uitlopers van de Hondsrug waardoor ter hoogte van Erica en Klazienaveen de vaart werd afgebogen.11 Vervolgens ging het graven van het laatste deel tot aan de grens in een bijzonder hoog tempo en in 1894 werd grens bereikt.12
2 3 4 5 6 7 8 9 10
7 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 1.3 18-19 Zwartemeer, 125 jaar jong 247, Akker, van den en Nissen zie hiervoor de kadastrale kaarten in de bijlage 28 Zwartemeer, 125 jaar jong 6 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 111 Haer, van der D. De vervening vanaf 1850 in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' Drentse Veen- en Middenkanaal Maatschappij Coert, G.A. Stromen en Schutten, Vaarten en Voorden. Geschiedenis van de natte waterstaat in Drenthe (1400-1985) 11 Volgens Peter Kraan van het Gemeente Archief Emmen 12 28, Zwartemeer, 125 jaar jong. Kaartje: Coert, Stromen en Schutten, Vaarten en Voorden.
Op de schoolkaart van J.J. Westenbrink uit 1901, zie foto, is het graven van de kanalen goed zichtbaar. Zoals op de kaarten in de bijlage blijkt is de vaart die voorgesteld werd door een Internationale Commissie nooit gegraven.13
Vanaf 1925 vestigden zich ook veenkoloniale boeren op de dalgronden rondom Zwartemeer.14 In het gebied rond het Zwarte Meer was vanaf eind negentiende eeuw tot ongeveer 1950 bijna iedere inwoner werkzaam in het veen.15 De turfprijzen kwamen in de loop van de vorige eeuw steeds verder onder druk te staan door andere goedkopere en kwalitatief betere brandstoffen.16 Vanaf 1967 werden de eerste hectares van het nog overgebleven veencomplex aangekocht door Staatsbosbeheer17 en in 1992 kwam er officieel een einde aan de ontginning in Zwartemeer.18 Dat Zwartemeer de laatste veenkolonie was die aan snee kwam, waarbij het voor de turfindustrie geen voordelig terrein was, drukte tot ver na de oorlog zijn stempel op de bevolking die lang als ruw en onbeschaafd bekend stond.19 Rol overheid Naast dat de industrialisatie grote invloed had op het landschap veranderde de rol van de overheid, er kwam sociale wetgeving op gang. Eind 19e eeuw, in 1874, kwam er in Nederland een verbod op kinderarbeid en in 1901 werd de leerplichtwet ingevoerd. Bij verveniging was het echter nog lang gebruikelijk dat kinderen meewerkten. In de beginjaren van de vervening, 1870-1890, bestond van het totaal aantal mensen dat werkten in het veen waren 40% vrouwen en kinderen. In de jaren 1912-1913 was dit aantal tot onder de 30% gezakt.20 De inwoners van het gebied waren aan het begin van de twintigste eeuw volledig afhankelijk van de turfmarkt en de leefomstandigheden in het veen waren slecht.21 De leefomstandigheden tekenden zich in Zuidoost Drenthe in het begin van de twintigste eeuw door veranderingen door industrialisatie en armoede, en op landelijk niveau22 veranderde de rol van de overheid en waren er spanningen tussen het socialisme en de kerkelijke overheid. De kritiek van het socialisme op de kapitalistische samenleving was ook gericht op het gevestigde christendom en op de kerken, die de economische structuur van de samenleving onvoldoende aan de kaak durfden te stellen. In de ogen van de kerken streefde het socialisme naar een binnenwereldse heilstaat, die strijdig was met de verwachting van het Koninkrijk van God. Toch tekende zich in katholieke kringen tegen het einde van de negentiende eeuw een richting af die 13 Motieven voor het niet graven van dit kanaal zijn niet verder onderzocht, maar kunnen mogelijk gevonden worden in de problemen die men had met de uitlopers van de Hondsrug bij het graven van het Van Echtenkanaal. 14 191 Zwartemeer, 125 jaar jong 15 28 Zwartemeer, 125 jaar jong 16 48 Zwartemeer, 125 jaar jong 17 28 Zwartemeer, 125 jaar jong 18 48 Zwartemeer, 125 jaar jong 19 412, Straver en Wortel, De naoorlogse ontwikkeling van het veengebied in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 20 120 Haer, van der D. De vervening vanaf 1850 in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 21 18-19 Zwartemeer, 125 jaar jong 22 en Europees niveau
van mening was dat de arbeiders het recht hadden zich te organiseren en dat de staat de plicht had de arbeiders door middel van een sociale wetgeving te beschermen. In de encycliek Rerum Novarum wordt dit door paus Leo XIII ook bevestigd.23 Kortom, de organisatie van de samenleving en de rol van de overheid en kerk werd in sterke mate beïnvloed door de industrialisatie. Zoals eerder genoemd waren de leefomstandigheden in het veen in het begin van de twintigste eeuw slecht en in 1931 daalde het aantal inwoners van Zwartemeer naar 2300 personen, dit hing samen met het instorten van de turfindustrie na WO I.24 Tijdens de Eerste Wereldoorlog was Nederland voor zijn brandstofvoorziening nog geheel op zichzelf aangewezen, wat leidde tot een meer vraag naar turf. Velen trokken toen, aangemoedigd door de regering naar Zuidoost Drenthe om te werken in het veen.25 Na WO I kwam de klad erin, de turfmarkt stortte in en de werkeloosheid nam grote vormen aan.26 De crisis bracht zelfs koningin Wilhelmina ertoe 8 december 1921 een bezoek aan Zwartemeer te brengen en in de notulen van Plaatselijk Belang werd in 1925 gesproken van een noodtoestand.27 De opvatting dat turf als brandstof had afgedaan, won meer en meer terrein en de overheid gaf economisch voorrang aan de winning van steenkolen in de limburgse mijnen. Vanaf de jaren '30 werd hoogveen voornamelijk afgegraven voor het verkrijgen van landbouwgrond.28 De woningtoestand was erg slecht in de jaren '30, er waren weinig medische voorzieningen en de hygiënische toestand was slecht.29 Alcoholverslaving was in het begin van de twintigste eeuw meer regel dan uitzondering.30 Er was sprake van een vrij sterke sociale achterlijkheid, oorzaak en gevolg van de heersende armoede.31 In 1925 greep de overheid in door het instellen van de stichting 'Opbouw Drenthe', die onder andere gericht was verbetering van volkshuisvesting, opvoeding en hygiëne. In Zwartemeer werden de werkzaamheden hiervoor vanuit het buurthuis verricht.32 De materiële situatie in de gezinnen van werklozen was in deze streek gedurende de crisisjaren bijzonder slecht. Zoals Emmen in ons land de armste gemeente was, zo waren ook de armen, in casu de werklozen, naar Nederlandse begrippen de slechtst bedeelden.33 De armoede onder de werkloze veenarbeiders, circa 80% van alle werklozen, had grote impact op de middenstand en gemeente. De rijksoverheid werd, via steun en werkverschaffing, in die jaren de belangrijkste werkgever van Emmen.34 Ondanks de Woningwet van 1901 woonden veel mensen in Zwartemeer tot ver in de jaren '30 in bouwvallige keetjes. In 1926 telde Zwartemeer nog éénentachtig krotwoningen.35 In hoogtijdagen van turfwinning woonden er waarschijnlijk zo'n achthonderd tot duizend mensen in het veen in het Zwartemeergebied, waarvan veel in grote gezinnen.36 Pas in 1918 werd een begin gemaakt met de bouw van sociale huurwoningen, die jaren '30 tot de bouw van vijfendertig woningen in Tuindorp, bij Zwartemeer, leidde.37 De afbraak van de krottenwoningen ging gepaard met migratie van de 23 24 25 26 27 28 29 30
31 32 33 34 35 36 37
248-250 Akker/Nissen 18-19 Zwartemeer, 125 jaar jong 147 Haer, van der D. De vervening vanaf 1850 in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 148 Haer, van der D. De vervening vanaf 1850 in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 72-76 Zwartemeer, 125 jaar jong 151 Haer, van der D. De vervening vanaf 1850 in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 379, Roordink De crisis in het veengebied in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' Gedurende de crisisjaren daalde het alcoholgebruik weliswaar sterk, maar omdat de alcoholconsumptie op een extreem hoog peil had gestaan, bleef de toestand gehandhaafd dat velen een groot deel van hun inkomen in drank omzetten. De neergang in het veenbedrijf na de Eerste Wereldoorlog stimuleerde de bevolking niet tot geheelonthouding of zelfs maar tot matiging van het drankgebruik. 378-379 Roordink, De crisis in het veengebied en 332-333 Geitz, Leven in het veen in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 379, Roordink De crisis in het veengebied in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 80 Zwartemeer, 125 jaar jong 379 Roordink, De crisis in het veengebied in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 187 Krabbenbos De economische politiek van de overheid (1918-1985) in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 90 Zwartemeer, 125 jaar jong. Totaal stonden er in dat jaar in de gemeente Emmen 500 krotwoningen. Bron: Interview de heer Lübbers 89 Zwartemeer, 125 jaar jong
bevolking,38 maar in Zwartemeer bleef de woningnood in het begin van jaren '30 hoog, bovendien nam de bevolkingsaantal weer toe.39 In 1939 was bijna 47% van de kinderen tussen tien en twaalf jaar ondervoed, de huisvesting verslechterde voor velen vanwege de hoge woonlasten, terwijl twee jaar eerder al was vastgesteld dat vrijwel de gehele arbeidersbevolking onder de landelijke armoedegrens terecht was gekomen.40 WO II De Tweede Wereldoorlog had grote invloed op het verenigingsleven. Tijdens de oorlogsjaren lag het verenigingsleven helemaal stil, maar direct na de oorlog werd de Katholieke Vrouwenvereniging opgericht. Ook deed de katholieke gezinszorg, in de persoon van mevrouw van Engelen in Zwartemeer zijn intrede.41 Het verenigingsleven kwam verder tot bloei door andere de oprichting van De Gidsen en De Verkenners, beide mede op initiatief van pastoor Van Boxtel en mevrouw Van Engelen.42 De grote betrokkenheid van de pastores bij het verenigingsleven in Zwartemeer is in de geschiedenis steeds groot gebleken.43 Na de Tweede Wereldoorlog groeide het aantal inwoners van Zwartemeer gestaag. Tussen 1940 en 1991 steeg het aantal inwoners van 3000 tot 3200 inwoners, met een piek van 3500 inwoners rond 1960.44 Na de Tweede Wereldoorlog werd de dirigistische rol van de overheid, in het kader van de wederopbouw, groter.45 Mede dankzij gelden die beschikbaar kwamen van de Marshallhulp en de hoge politieke prioriteit die de regio had gekregen kwam het Ontwikkelingsplan Zuidoost-Drenthe, met tal van infrastructurele projecten, tot stand met daarin een aanzienlijke regiefunctie voor de gemeente Emmen. In 1951 werd bij wet het 'ontwikkelingsplan' voor Zuidoost-Drenthe vastgesteld, een eerste officiĂŤle beleidsdaad op het terrein van regionaal-eocnomisch beleid.46 Voor 1940 bemoeide de gemeentelijke overheid zich weinig met de plaats waar veenarbeiders zich vestigden. Langs de kanalen waren woonkernen ontstaan, de vaart bracht de nodige handelsmogelijkheden met zich mee, maar ook in het vrije veld woonden nog veel veenarbeiders. Voor de oorlog was er een begin gemaakt met betere ruimtelijke ordening en het opruimen van krotwoningen, maar na de oorlog kwam dit pas goed op gang. De maatschappij accepteerde wonen in het veld niet meer en de gemeente maakte werk van het bouwen van fatsoenlijke huizen in woonbuurten,47 waarbij de nadruk lag op woningbouw in Emmen in verband met de industrialisatie van die plaats.48 Verder werd de kernvorming in vroegere veenkoloniale linten gestimuleerd door de nieuwbouw op bepaalde plaatsen te concentreren.49 In Zwartemeer stonden in 1954 nog 12,2%, dat was 54 van de totaal 444 krotwoningen van de gemeente Emmen en het gemeentebestuur van Emmen werd na de oorlog door het rijk en de provincie gedwongen
38 Migratie naar industrieĂŤn in Twente en Noord-Brabant. 311 Geitz in Leven in het veen in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 39 312 Geitz Leven in het veen in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 40 187 Krabbenbos De economische politiek van de overheid (1918-1985) in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 41 15 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 42 121-122 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 43 Dit blijkt uit uit de persoonsbeschrijvingen van de pastores in Hoofdstuk Vier, De kerk en zijn Pastores. Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 44 18-19 Zwartemeer, 125 jaar jong 45 190 Krabbenbos De economische politiek van de overheid (1918-1985) in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 46 193 Krabbenbos De economische politiek van de overheid (1918-1985) in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 47 280 Haer en Tamminga, De ontwikkeling van de bevolking in 'Geschiedenis van Emmen en ZuidoostDrenthe' 48 407-408 Straver en Wortel De naoorlogse ontwikkeling van het veengebied in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 49 409 Straver en Wortel De naoorlogse ontwikkeling van het veengebied in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe'
goedkoper te gaan bouwen.50 De woonkern en centrum van Zwartemeer verschoof in de jaren '40 en '50 zodoende op naar het noorden en in de jaren direct na de oorlog waren de gemeentelijke bouwplannen gericht op verhuizing van de bevolking rondom de nieuwe dorpskern.51 De communicatie tussen de gemeente Emmen en de inwoners van Zwartemeer was niet altijd optimaal, wat leidde tot onvrede bij de gemeenschap. Er waren dikwijls klachten over de wijze waarop en de aanpak van de ontwikkeling van het dorp.52 De centralisatie van de woningen rondom het Van Echtenkanaal kreeg na de oorlog definitief vorm en zodoende werden de katholieke lagere school en het dorpshuis ook verplaatst naar deze nieuwe kern.53 In dit hoofdstuk is ingegaan op het ontstaan en vorming van Zwartemeer in de twintigste eeuw, onder invloed van industrialisatie, armoede en overheid. Kort is ingegaan op die elementen die van groot belang zijn geweest op het onstaan, gebruik en sluiting van de Antoniuskerk. Het ontstaan van de Antoniuskerk zal ik in het volgende hoofdstuk bespreken. 2 Het ontstaan van de Antoniuskerk Naar de kerk gaan op zondag om de Heilige Mis bij te wonen was in het begin van twintigste eeuw heel gewoon. Dat gold ook voor de bewoners van het Barger-Oosterveen. De bewoners van het gebied moesten in het begin van de twintigste eeuw te voet wel lange afstanden afleggen om de Mis bij te kunnen wonen.54 Welliswaar was er vanaf 1874 de kerkboerderij Modo Udum-Modo Sudum gevestigd langs het Zwarte Meer, maar deze werd waarschijnlijk voornamelijk gebruikt als verblijfplaats voor pastoor Klaver, die er logeerde wanneer hij ging jagen en op bezoek ging bij parochianen.55 In april 1911 werd in de kerkvergadering van de parochie door de bewoners van het grensgebied geklaagd over de lange afstanden.56 Dit leidde in oktober 1911 tot de mededeling van de kerkmeester dat de familie Minke57 grond ter beschikking wilde stellen en het kerkbestuur besloot tot een collecte voor de bouw van een hulpkerk. De collecte leverde 600 gulden58 op en de bisschop verleende in juni 1912 toestemming voor de bouw, een lening - bij de familie Minke, van 2000 en 15000 gulden59 - en de aanvaarding van de aangeboden grond.60 De firma Minke was bereid een stuk grond voor de bouw van de nieuwe kerk beschikbaar te stellen, waarschijnlijk niet onvoorwaardelijk, dit blijkt uit brieven van pastores en de kapelaan. Zo schreef de pastoor van Zwartemeer61: 'Minke heeft een beroerd terrein gegeven. Daarnaast 50 407 Straver en Wortel De naoorlogse ontwikkeling van het veengebied in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe' 51 109 Zwartemeer, 125 jaar jong. Om een voorbeeld te noemen: pas in 1953 werd Zwartemeer aangesloten op het drinkwater. Dit was vijf jaar later dan in Klazienaveen, ook waren in de jaren '50 nog veel wegen onverhard. 52 109 Zwartemeer, 125 jaar jong. Om een voorbeeld te noemen: pas in 1953 werd Zwartemeer aangesloten op het drinkwater. Dit was vijf jaar later dan in Klazienaveen, ook waren in de jaren '50 nog veel wegen onverhard. 53 100 Zwartemeer, 125 jaar jong 54 8 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 1.4 55 9 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer. Pastoor Klaver was pastoor vanaf 1873 actief in parochie Compascuum waar Zwartemeer destijds onderviel. 56 9 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 1.5. De bewoners van het grensgebied moesten circa vijf tot tien kilometer lopen. 57 Waarschijnlijk bezat de familie Minke uit Dedemsvaart in 1910 tien van de honderd veenplaatsen in het Zwartemeergebied. Na W.A. Scholten (veertig plaatsen) waren zij de grootste verveners in het gebied. Bron: 42, Zwartemeer, 125 jaar jong 58 Uit de bronnen blijkt dat ondanks de grote armoede die er heerste de gemeenschap eigen geld ter beschikking stelde aan de bouw van de Antoniuskerk. 128 Zwartemeer, 125 jaar jong 59 21 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 60 10-11 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 1.5 61 In de bron is geen datum genoemd, maar gezien de procedures voorafgaand aan de bouw in 1920 moet de brief tussen 1916 en 1919 zijn geschreven.
moeten intussen die heeren geldwolven de omliggende terreinen die in de buurt liggen al mooi verkocht hebben. Het geven van deze grond is eigen belang om de overige terreinen te kunnen verkopen. Dit is niet de eerste keer in de veenen dat zodoende een Parochiekerk geheel en al op een verkeerd punt komt te staan.'62 De verwachting was dat de kerk op een in de toekomst belangrijk verkeers en vaarknooppunt zou komen, namelijk Duitsland—Barger-Oosterveen--Erica-Nieuw-Amsterdam. 63 Tevens werd gesproken over een mogelijk tramverbinding tussen Emmen, Bargercompascuum en Nieuw-Schoonebeek. Vanwege de drukte die werd verwacht is met firma Minke nog onderhandeld over een plaats iets verderaf van het verwachte knooppunt af.64 Verder wordt in een brief van 8 februari 1919 aan de bisschop gesuggereerd haast te maken met de bouw als middel om kwade invloed van de Socialisten tegen te gaan.65 Dit bevestigt de spanning die er was tussen aanhangers van het socialisme en de kerk, zoals in het voorgaande hoofdstuk is besproken. Het terrein waar de Antoniuskerk kwam te staan was midden in het veengebied. Architect Johannes Sluymers, die net als de kapelaan Peters afkomstig was uit Twente, kreeg de opdracht voor het ontwerp voor de kerk en de pastorie. Het ontwerp van de Antoniuskerk was de eerste opdracht voor deze architect. Na het ontwerp van de Antoniuskerk ontwierp hij onder ander de Mauritiuskerk in Silvolde, de Sint Josephkerk te Zwolle en de Sint-Paulusabij bij Oosterhout. In totaal heeft Johannes Sluymers vijfentwintig kerken op zijn naam staan.66 De bouw van de Antoniuskerk was in handen van aannemer Koenders, eveneens afkomstig uit Enschede, die bekend was van de bouw van de Henricuskerk in Klazienaveen.67 Gelijktijdig met de plannen voor de bouw van de Antoniuskerk werd in het najaar van 1912 een hulpkerk in gebruik genomen.68 In de kerk zijn in de geschiedenis nog sporen uit die tijd ontdekt. Bij de speurtocht naar lekkage werd vele jaren na de bouw een ingemetselde fles drank ontdekt die tijdens de bouw was aangebracht in een holle boog.69 De parochie Sint Antonius van Padua werd officieel opgericht op 19 oktober 1921, op die datum werden de Antoniuskerk en het nieuwe kerkhof ook ingewijd.70 Op de foto is nog goed te zien dat de vervening in volle gang was. 71
Pastoor Peters wordt in de geschiedenisboeken van Zwartemeer genoemd als de initiatiefnemer voor de bouw van de Antoniuskerk: hij bracht de parochianen, de bouwers, het kerkbestuur, het bisdom en het geld bij elkaar.72 Naast de kerkelijke activiteiten rondom Eucharistie, Heilig doopsel, 62 21-22 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 63 In hoeverre toen al bekend was dat het kanaal zoals door de Internationale Commissie werd voorgesteld -zie hoofdstuk één-er niet zou komen is niet onderzocht. 64 22 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 65 22 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 66 23 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 67 23 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 68 11 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 69 24 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer. In de crisisjaren valt vooral de inzet op van de parochianen bij de bouw. Het is niet onderzocht in hoeverre de leefomstandigheden invloed hebben gehad op de bouwkundige kwaliteit van de Antoniuskerk. 70 12-13 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 71 foto 115, Groeten uit Zwartemeer, W. en D.P. van Dijk. Op de achtergrond staat de noodkerk. 72 29 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer. Volgens Herman Lübbers lag het veen rondom de kerk soms zo hoog op gestapeld dat de pastoor pas op de eerste etage vrij naar buiten kon kijken.
eerste Heilige Communie, hernieuwing doopbelofte en Heilig Vormsel vonden er in de Antoniuskerk speciale activiteiten plaats, met name noem ik de Sacramentsprocessies, de feestdag van de patroonheilige Heilige Antonius van Padua en het Veertigurengebed.73 In 1932 wordt het parochiehuis ingebruik genomen, dit gaf een belangrijke impuls aan het verenigingsleven in Zwartemeer.74 De kerk en het sociale leven waren altijd nauw verbonden. Het kerkbestuur was afkomstig uit het dorp en tot 1966 was er sprake van een zeer stabiel kerkbestuur, die vergaderden met enige regelmaat, meestal na de Hoogmis.75 In de tien jaren nadien zijn er opvallend veel wijzigingen in het kerkbestuur geweest, met name vanwege persoonlijke redenen en overlijden van bestuurders.76 De mensen die zich in het veengebied vestigden hoefden met de komst van de Antoniuskerk beduidend minder kilometers te lopen om de zondagsmis bij te wonen. De Antoniuskerk die door de bewoners zelf grotendeels werd bekostigd stond midden het veengebied. Het allerlaatste gedeelte van het Barger-Oosterveen is niet afgegraven vanwege economische omstandigheden, zoals uit het voorgaande hoofdstuk is gebleken. Door het opkomen van de turfwinning in de twintigste eeuw ontstond er een leefgemeenschap die behoefte had aan een kerk en die leidde tot de bouw en in gebruikname van de Antoniuskerk. Door economische invloeden eindigde ook de turfwinning in de twintigste eeuw en dit had gevolgen voor de leefgemeenschap en de Antoniuskerk. In het volgende hoofdstuk zal ik aandacht besteden aan de impact van de langzaam maar zekere verhuizing van de gemeenschap naar het noorden, langs het Van Echtenkanaal.
3 Impact van de verhuizing van de gemeenschap op de Antoniuskerk Zoals uit het voorgaande hoofdstuk blijkt veranderde de invloed van de overheid door de crisis en ook de woningbouw die in het kader van de Woningwet als gevolg van de crisisjaren werd gepleegd had gevolgen voor de geloofsgemeenschap. In de eerste jaren van de vervening stond de Antoniuskerk midden in het centrum van het dorp, maar door de verhuizing van het dorp veranderde dit. In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de impact van de verhuizing van de gemeenschap op de Antoniuskerk. De lagere school en het dorphuis waren in de jaren '60 al gebouwd in het nieuwe centrum van het dorp en de gemeente hield blijkbaar rekening met een verhuizing van de kerk, want in de bouwplannen was al ruimte voor de kerk beschikbaar gemaakt.77 Pastoor van Boxtel, die van 1938 tot 1952 in Zwartemeer verbleef, wees de verhuisplannen van de gemeente echter resoluut van de hand78 en in 1959 onderging de Antoniuskerk met behulp van veel parochianen nog een grootscheepse renovatie.79 In de jaren '60 veranderde er veel in het katholiek leven: het Tweede Vaticaanse Concillie had grote impact op het geloofsleven. Begin 196580 werd door het kerkbestuur een brief ontvangen van de bisschop waaruit blijkt dat hij toestemming geeft voor de bouw van de Verrijzeniskerk. Het initief hiervoor werd waarschijnlijk genomen door pastoor Leicher81, want in de notulen van het kerkbestuur werd hierover tot op die dag niets vermeld.82 In de jaren '50 was er een grote reorganisatie van het kerkelijk gezag op diocesaan niveau en in 1956 werd het Bisdom Groningen opgericht.83 In hoeverre de verhuizing ingegeven werd door de 73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83
74-75 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 14 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 83-84 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 84 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 128-129 Zwartemeer, 125 jaar jong 129 Zwartemeer, 125 jaar jong 129 Zwartemeer, 125 jaar jong Dit is tijdens het Tweede Vaticaanse Concilie Pastoor Leicher was pastoor in Zwartemeer van 1 sept 1961 tot 10 maart 1974 29 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 68 Jong, de T. Katholiek leven in Noord-Nederland 1956-2006: vijftig jaar bisdom Groningen
reorganisaties van de bisdommen en het ingang zijnde Tweede Vaticaanse Concilie84 is niet onderzocht. Volgens pastoor Leicher zou het afnemen van het kerkbezoek, waar blijkbaar sprake van was in de dagen, tegen te gaan door een kerk dichter in het centrum te bouwen.85 Dit laatste is mogelijk een uitvloeisel van Vaticanum II waar modernisering van de kerk een belangrijk thema was. De geloofsgemeenschap verhuisde en de kerk ging met hen mee. Toch waren de parochianen enorm verdeeld toen de bouw van een nieuwe parochiekerk ter sprake kwam.86 Ook de financiering van het nieuwe gebouw ging anders dan in de jaren '20, nu werd Pastoor Leicher nog financieel ondersteund door het bisdom, terwijl pastoor Peters in het verleden zelf om de financiĂŤn voor de bouw van de Antoniuskerk moest bedelen.87 88 De bouw van de Antoniuskerk betekende in 1921 dat in Zwartemeer een centrum ontstond van kerk en middenstand, wat een enorme verbetering was voor de bewoners in het veld, maar met de bouw van de Verrijzeniskerk verplaatste het gemeenschapsleven zich definitief richting het noorden, langs de Hoogeveense vaart.89 De bouw van de Verrijzeniskerk ging niet zonder slag of stoot, diverse begrotingen werden opgesteld opdat de goedkeuring voor de bouw van het bisdom werd verkregen. Op 21 februari 1968 zond het kerkbestuur nieuwe tekeningen met begroting naar het bisdom met daarin onder andere de volgende opmerkingen: 'Reeds vijf jaar doende de nieuwe kerk te realiseren; opnieuw gemeld dat centrum nu verplaatst is en school en kerk drie kilometer uit elkaar liggen. Bovendien: de kerkgangers op de Zondagen moeten allemaal langs een betrekkelijk smalle weg, wat levensgevaarlijk is. Vele gelovigen nemen het veraf van de kerk liggen als een excuus om hun Zondagsplichten te verzuimen, zeker bij minder gunstig weer. Zielzorgelijk is o.i. deze situatie niet langer houdbaar en moet er zo spoedig mogelijk een oplossing komen.' 'Natuurlijk zullen meer argumenten aangevoerd moeten worden b.v. de volksaard van dit dorp, dat altijd meent achtergesteld te worden omdat het maar Zwartemeer is. Dat leeft heel sterk. We proberen dat de kop in te drukken. Ook verdraagt het volk hier niet dat de pastoor niet meer naast de kerk woont, maar in het huis van het vroegere schoolhoofd.'90 De opmerking dat het volk de afstand als belemmerend ervaart om aan de Zondagsplichten te voldoen is opmerkelijk. In het begin van de 19e eeuw had men nog om een kerk gevraagd vanwege de forse loopafstand, nu was de afstand van drie kilometer een argument om niet meer te gaan. In juli 1969 werd de Verrijzeniskerk, in het centrum van Zwartemeer geopend.91 Het parochiehuis bij de Antoniuskerk werd gesloten en bij de Verrijzeniskerk kwam geen nieuw parochiehuis. In eerste aanleg was het de bedoeling dat de Verrijzeniskerk een multifunctioneel kerkgebouw zou worden.92 De verhuizing naar de nieuwe kerk bracht een belangrijke verschuiving teweeg in het verenigingsleven, dat was namelijk niet meer direct verbonden met de kerk maar concentreerde zich nu rondom het dorpshuis.93 De bouw van de nieuwe kerk markeert daarmee ook het einde van de tijd dat de kerk grotendeels het verenigingsleven bepaalde.94 Het verenigingsleven was al voor het het begin van de parochie ook een belangrijke bindende factor 84 85 86 87 88
89 90 91 92 93 94
1962-1965 130 Zwartemeer, 125 jaar jong 29 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 29 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer De moeilijkheden rond de bouw hebben mogelijk bijgedragen aan het terugtreden van pastoor Leicher, officieel om gezondheidsredenen, in 1974. Pastoor Leicher was niet onpopulair, dit blijkt bijvoorbeeld uit vele geschenken en de lange rij sprekers die bij zijn huldiging en afscheid aanwezig waren. Pastoor Leicher is in 1981 overleden en begraven op het kerkhof (bij de Antoniuskerk) 130 Zwartemeer, 125 jaar jong en 60 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer 29 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 31 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 17 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer Volgens de heer LĂźbbers 59 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 111 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer,100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer
voor het katholieke leven95 in Zwartemeer.96 In 1932 werd het parochiehuis al in gebruik genomen. Tijdens WO II kwam het verenigingsleven helemaal stil te liggen en na de oorlog kwam het verenigingsleven (opnieuw) tot bloei.97 In 1962 sloot het parochiehuis zijn deuren en paar jaar na opening van de Verrijzeniskerk werd het parochiehuis verkocht om de nieuwe kerk te bekostigen.98 In 1989 werd de Verrijzeniskerk opgeknapt, daarbij werden ook een aantal beelden uit de oude Antoniuskerk in deze kerk geplaatst.99 100
In de jaren '20 werd een kerk gebouwd midden in de leefgemeenschap die hoofdzakelijk vanwege de vervening destijds in het Barger-Oosterveen kwamen wonen. Vanwege de verhuizing van de inwoners met name na de crisisjaren verhuisde de kerk ook, dit werd mogelijk mede ingegeven door het Tweede Vaticaanse Concillie die de kerk weer dichterbij de mensen wilde brengen. Een belangrijk verschil dat in veertig jaar gemaakt werd is dat de welvaart in termen van huisvesting, onderwijs en verenigingsleven toenam. Een ander belangrijk verschil is dat parochianen niet meer bereid waren om de mis bij te wonen op de zondag omdat het kerkgebouw verder af stond van hun woning. In de jaren '20 was deze bereidheid 端berhaupt nog geen vraag. De sporen van industrialisatie en ontkerkelijking werden ook in Zwartemeer in de loop van de twintigste eeuw zichtbaar. De verhuizing van de gemeenschap leidde uiteindelijk tot de sluiting van de Antoniuskerk en in het volgend hoofdstuk zal ik dit bespreken.
95 96 97 98 99
De meeste inwoners van Zwartemeer waren (en zijn) katholiek. Dat blijkt onder andere uit de dagboeken Pastoor Peters. bron: noot 68 111 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer,100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 138 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer,100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 19 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer. Tot ongenoegen van de architect van de Verrijzeniskerk (volgens de heer L端bbers) 100Luchtfoto eind jaren '80, Gemeente Archief Emmen
4 Sluiting van de Antoniuskerk Met de verhuizing van de gemeenschap richting het noorden en het ingebruik nemen van de Verrijzeniskerk startten de problemen voor de Antoniuskerk. Zoals elke kerk vroeg ook het onderhoud van de Antoniuskerk voortdurend om aandacht en in 1959 werd de kerk voor het eerst aan een grondige onderhoudsbeurt onderworpen: er werd schoongemaakt en geschilderd door meer dan voldoende vrijwilligers.101 Ondanks het onderhoudswerk bleven de problemen, zo was er sprake van doorslaand vocht op de muur bij het zangkoor, waardoor deze muur er altijd vies uitzag en het plafond was zo hoog dat provisorisch van dennenbomen een steiger moest worden gemaakt om het geheel betaalbaar schoon te kunnen maken.102 Sinds de aanstelling van Pastoor Leicher in 1961 is het regelmatig onderwerp van gesprek bij het kerkbestuur, daarbij worden verschillende onderhoudswerkzaamheden zoals het schilderwerk van het altaar, de omheining en de vloerverzakking onder de aandacht gebracht.103 In 1967 werd het zangkoor gesloten, omdat de stellage was zodanig verzakt dat dit een gevaar zou opleveren voor de koorleden.104 Met het bisdom werd bij het in gebruik nemen van de Verrijzeniskerk afgesproken dat de Antoniuskerk nog minstens tien jaar open zou blijven.105
Kerksluiting van de Antoniuskerk zou binnen afzienbare tijd volgen en ik zal nu kort ingaan op wat het rooms katholiek recht zegt over kerksluiting. Kerksluiting is volgens het rooms katholiek recht mogelijk onder bepaalde voorwaarden. Deze voorwaarden zijn: instemming van de rechthebbenden, de kerk is niet meer in gebruik voor de eredienst, het gebouw krijgt een profane en niet-onwaardige bestemming en de priesterrraad is erin gekend. Een kerksluiting is verder alleen mogelijk wanneer zij 'geen enkele schade berokkent aan het zielenheil.' Van schade aan zielenheil is sprake wanneer gelovigen niet meer in de gelegenheid zijn om Woord en Sacrament in de eredienst te ontvangen en te vieren, met andere woorden dat er een andere bereikbare gelegenheid bestaat.106 Naarmate de datum van de opening van de nieuwe kerk in 1969 dichterbij kwam, gingen er in Zwartemeer meer stemmen op om de Antoniuskerk toch open te houden. De parochie, met circa vierhonderd gezinnen, was echter te klein om twee kerken te onderhouden.107 De sluiting van de Antoniuskerk heeft de gemoederen tot op heden bezig gehouden en in Zwartemeer wordt er anno 2013 nog steeds gerouwd om de buitengebruikstelling van de Antoniuskerk.108 101 27 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 102 27-28 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 103 30 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 104 28 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 105 Foto: binnenzijde Antoniuskerk voor de sluiting 106 206 Brouwer, De Groot e.a. Levend lichaam 107 130-131 Zwartemeer, 125 jaar jong 108 Dit blijkt uit interviews met Pastoor de Zwart en de heer L端bbers
In het verleden zijn diverse initatieven ontplooid om de Antoniuskerk te blijven gebruiken. In 1976 wordt voor het eerst geopperd om de Antoniuskerk onder te brengen in een stichting die het zou kunnen exploiteren voor culturele of andersoortige evenementen.109 Binnen de dorpsgemeenschap werd in 1978 zeer negatief aangekeken tegen de inzet van het kerkbestuur voor het behoud van de Antoniuskerk.110 Aan het einde van de jaren zeventig spreekt het kerkbestuur met verschillende instanties, waaronder het ministerie van CRM111, de gemeente en het bisdom over de toekomstmogelijkheden van de kerk, allen zonder concreet resultaat.112 In december 1980 werd besloten de Antoniuskerk en de pastorie te verkopen. In februari 1981 werd de verkoop van de pastorie door Zusters Franciscanessen van Heythuysen een feit. Negen zusters van de Orde der Fransciscanessen van Heythuysen hadden zich vanaf 1964 gevestigd in de pastorie in Zwartemeer en de zusters speelden een belangrijke rol in het katholieke onderwijs en de wijkverzorging in Zwartemeer.113 Op 25 januari 1981 vertrokken de zusters Fransciscanessen uit het parochiehuis en uit Zwartemeer, zij verhuisden naar Oldenzaal.114 In totaal hebben in zeventien jaar drieentwintig zusters in Zwartemeer gewoond, er woonden gemiddeld acht in de oude pastorie.115 De pastorie die al in de jaren '60 gesplitst werd van de Antoniuskerk, is volledig gerenoveerd en wordt momenteel bewoond door een gezin.116 In februari 1981 werd ook verkoopovereenkomst van de kerk tussen de parochie en de heer Holleman gesloten, dit onder het beding dat er in de kerk tegen betaling nog uitvaartdiensten mochten worden gehouden.117 Met de verkoop van de pastorie, de Antoniuskerk en de katholieke school kon de lening van de parochie voor de Verrijzeniskerk aan het bisdom worden afbetaald.118 Vanaf 1981 worden er in de Antoniuskerk geen Rooms-katholieke kerkdiensten meer gehouden, dit is zestig jaar na de opening van de kerk.119
109 40 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 110 40 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 111 CRM betekent Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk Werk. Dit ministerie bestond van 1965-1982. Bron: wikipedia 112 41-42 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 113 16 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 114 93 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 115 92 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 116 12-15 Wonen & Co, Dagblad van het Noorden, zaterdag 16 maart 2013. De pastorie is gerenoveerd door de zus van huidige kerkeigenaren en vervolgens verkocht aan de huidige bewoners. 117 43 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer, 129 Zwartemeer,125 jaar jong. 118 40 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer 119 18 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Roomskatholieke kerk Zwartemeer
Bij de eerste verkoop van de Antoniuskerk waren een aantal bedingen opgenomen ter bescherming van het wezen van het gebouw, deze bedingen zijn in de loop van de tijd bij verkopen niet meer overgegaan naar volgende eigenaren. De verkoop aan particulieren had grote impact op het gebouw, zo werd de kerk enkele jaren tot 1996, gebruikt voor de stalling van paarden en auto's. Een groot deel van de muur aan de zuidkant van de kerk werd voor deze activiteiten gesloopt om plaats te maken voor een schuifdeur.120 Op de foto is deze witte deur nog goed te zien.
In de jaren '80 zijn er door de Dorpsraad initiatieven ontplooid om de Antoniuskerk te behouden en/of te exploiteren, maar de financiele middelen daarvoor ontbraken steeds.121 De heer L端bbers zegt in 1996 hierover: 'Wij zijn het verplicht aan de mensen, die er alles voor over hebben gehad deze kerk te bouwen, om het gebouw in stand te houden.'122 De huidige eigenaren123 wonen sinds 1996 in de St. Antoniuskerk. Zij zijn de vierde eigenaar na de verkoop door de parochie. 124 Op voordracht van de Bond Heemschut125, samen met de eigenaren, heeft de gemeenteraad van Emmen in 1997 de St. Antoniuskerk laten aanmerken als Rijksmonument, met een beschermde status.126 In de gegevens van rijksmonumentenregister staat de Antoniuskerk als volgt geregistreerd: 'Neo-gotisch kerkgebouw uit 1921 gebouwd door Johannes Sluymer uit Enschede. De kerk heeft inmiddels de oorspronkelijke functie verloren en is in particuliere handen. Delen van interieur en inventaris zijn verdwenen. Bescherming richt zich op het oorspronkelijke kerkgebouw en heeft geen betrekking op de platte aanbouwen aan de zuidoost-kant. Opbouw volgens centraalbouw-principe. Sobere bakstenen opbouw met hoogopgaande steunberen. Hoofdvolume met zadeldak en centraal geplaatste dakruiter; dwarsvolume met zadeldak waarin enkele dakkapelletjes; in de hoeken zijkapellen en of uitbouwen. Aan de oostzijde een vijfkantige absis. In de overgang naar de pastorie een verbindingsgang met sacristie onder tentdak. Eenvoudige goot op klossen. Spitsboogvensters met glas-in-lood. De westelijke hoofdentree onder gedrukte spitsboog met eenvoudige deuren met smeedijzeren sierbeslag. Kerkgebouw van cultuurhistorisch, architectuurhistorisch en stedebouwkundig belang vanwege de relatie met het katholicisme in de zuidoostelijke veenstreek; de kwaliteit van het oorspronkelijk ontwerp en de markante ligging op de overgang naar het landelijk gebied.'127 120 Bron: Interview Pastoor De Zwart & de heer H. L端bbers 121 131 Zwartemeer, 125 jaar jong. De heer L端bbers was destijds voorzitter van de Dorpsraad. 122 131 Zwartemeer, 125 jaar jong 123 afkomstig uit Rotterdam 124 ivm privacy zijn aantal zaken uit het onderzoek niet in dit openbare document opgenomen. 125 Dit is een erfgoedvereniging. 126 Interview Karreman 127 Bron: www.rijksmonumenten.nl
Pastoor De Zwart, de huidige pastoor van de Antoniusparochie is nu voorzitter van de Stichting Behoud St. Antoniuskerk Zwartemeer. Het Drents Plateau heeft tevergeefs getracht de St. Antoniuskerk bij het Drentse Landschap onder te brengen. In verband met de bouwkundige staat van de St. Antoniuskerk heeft de kerk op last van de gemeente Emmen in augustus 2011 haar deuren voor het publiek gesloten.128 De Antoniuskerk is gesloten en verkocht, waarbij de functie van het gebouw als gevolg van het doorhalen van de kettingbedingen radicaal veranderde. De kerk werd gebouwd en gesloten in de twintigste eeuw. Na de veranderingen in het begin van de twintigste eeuw veranderde er in de tweede helft van de twintigste eeuw opnieuw veel. Zo is na kerkelijk leven na het Tweede Vaticaanse Concilie drastisch veranderd en parallel met de enorme welvaartstoename is de ontkerkelijking gaande. De Antoniuskerk is gesloten voor publiek. De veranderingen in het kerkelijk leven heeft de functie van de Antoniuskerk na de verhuizing van de leefgemeenschap naar het noorden van het dorp doen veranderen. De huidige bewoners van de Antoniuskerk geven de voorkeur aan liturgie van voor het Tweede Vaticaanse Concilie. Dit is dezelfde liturgie als de liturgie die in de vieringen van de eerste inwoners van Zwartemeer werd gebruikt. Een belangrijk verschil met de eerste inwoners van Zwartemeer is nu, dat die geen keus hadden naar welke kerk zij zouden gaan en ook werd in het begin van de twintigste eeuw de vraag of iemand naar de mis zou gaan niet gesteld. Met de verkoop van de Antoniuskerk werden de veranderingen van de maatschappij zichtbaar, zo werd het kerkgebouw gebruikt als garage, vonden er alternatieve vieringen plaats en zocht en zoekt men naar nieuwe bestemmingen voor het pand.
128 Bron: Nieuwsuitzending RTV Drenthe 8 augustus 2011 http://youtu.be/0U3WhFo6gcY
Tot slot Voor me ligt een folder van een nieuwe vaarroute. De Veenvaart... Kanaal met een verhaal, zo lees ik, wordt in juni 2013 geopend -dat is een kleine honderd jaar na de bouw van de Antoniuskerk. Het geeft pleziervaart de mogelijkheid via Zuidoost Drenthe naar Duitsland v.v. te varen. Volgens de folder voert de route onder andere langs het Bargerveen, maar daarvoor moet de schipper wel even uitstappen en een paar kilometer lopen of fietsen. Voor veel mensen is dat in 2013 geen probleem, voor mensen met een bootje er is meestal tijd, gezondheid en voedsel in overvloed. Als de recreatievaarders besluiten een paar kilometer te lopen of te fietsen, dan komen zij langs de Antoniuskerk. De kerk met een verhaal dat nauw verbonden met het leven en wonen in het veen. Een veenkathedraal met een bewogen geschiedenis die door de geschiedenis bewogen werd. In dit werkstuk is de geschiedenis van het leven in en rondom de Antoniuskerk te Zwartemeer in beeld gebracht, daarbij is antwoord gegeven op de vraag hoe de bouw, het gebruik en het verval van de Antoniuskerk verbonden is met het leven in Zwartemeer vanaf het einde van de negentiende eeuw tot en met heden. Zo kwam de Antoniuskerk niet langs een vaarroute te liggen, want het kanaal zoals de Internationale Commissie en DVMKM voorstelden aan het einde van de negentiende eeuw werd nooit gegraven. Ook kwam er geen tram en de kruising met de Hogeweg werd geen belangrijk verkeersknooppunt. De mensen die leefden in plaggenhutten zijn verhuisd naar woningen van steen enkele kilometers ten noorden van de Antoniuskerk, waar het dorpsleven verder vorm kreeg langs het Van Echtenkanaal. De industrialisatie bracht menselijk leven in het Barger-Oosterveen, wat in de eerste jaren gepaard ging met armoede. De welvaartstoename van de twintigste eeuw ging hand in hand met de ontkerkelijking en de kerk als plaats waar niets hoeft maar iets gebeurd heeft inmiddels voor velen afgedaan, daarvoor gaan mensen nu vaak de natuur in. Wat er wel kwam in 1921 en in 2013 nog is, is de Antoniuskerk. Volgens de heer Lübbers een Veenkathedraal, een titel als dank aan de voorouders van de inwoners van Zwartemeer, omdat de verhouding tussen de armoede waarin de eerste bewoners leefden in schril contrast staat met de bijzondere kerk die zij lieten bouwen. Rondom de Antoniuskerk heerst nu vooral stilte. Als de landbouwers niet op het land actief zijn, is het één van de stilste plekken in Nederland. De stilte die men vroeger vond in de kerk, vinden velen nu in het Bargerveen. In het landschap rond Barger Oosterveen zijn nog sporen zichtbaar van de impact van de industrialisatie en ontkerkelijking en de Antoniuskerk is daar één van.
Bij het geven van het antwoord op de hoofdvraag blijven er vragen open, die openingen bieden voor nader onderzoek. Wat blijft is het citaat in de inleiding: 'Men was wel gewend om verder te trekken. Als er verhuisd moest worden, ging met het liefst naar andere veengebieden waar nog ontgonnen werd. In de nieuwe omgeving was er veel dat herinnerde aan het oude, zoals het werk, de gewoonten en de omgangsvormen. Vaak was voordat de beslissing tot verhuizen genomen werd, het terrein al verkend.'129 De mens woont in de wereld maar leidt een zwervend bestaan. Hij steeds op zoek en steekt daarbij grenzen over, in tijd en ruimte en in wat deze twee elementen verbindt en overstijgt: het existentiële. Ik beschouw het als één van de taken van de kerk om het eeuwige in het tijdelijke een plaats te blijven geven. Van de eerste bewoners van het BargerOosterveen leer ik dat terreinverkenning gepaard gaat met herinneringen aan het oude, het werk, de gewoonten en de omgangsvormen. Van de geschiedenis van de Antoniuskerk leer ik dat de kerk meeverhuist in taal en positie binnen de gemeenschap. Ik geloof dat de vraag naar spiritualiteit in de afgelopen eeuw niet minder is geworden, maar andere vormen heeft aangenomen. De terreinen die kunnen worden verkend zijn legio en het is de taak van de kerk om de herinningen van het eeuwige tot leven te brengen en soms moet je daarvoor dieper graven dan verwacht.
129 281-282 Haer en Tamminga, De ontwikkeling van de bevolking in 'Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe'
Bronnen Literatuurlijst Akker, van den Nico en Nissen, Peter Wegen en dwarswegen. Tweeduizend jaar christendom in hoofdlijnen, Boom Amsterdam 2007 Brouwer, R. e.a. Levend lichaam. Dynamiek van christelijke geloofsgemeenschappen in Nederland, Kok Kampen 2007 Coert, G.A. Stromen en schutten, vaarten en voorden. Geschiedenis van de natte waterstaat in Drenthe (1400-1985), Boom Meppel/Amsterdam 1991 Gerding, M.A.W. en andere Geschiedenis van Emmen en Zuidoost-Drenthe, opgesteld in opdracht van Gemeentebestuur van Emmen, Boom Meppel 1989 Stichting Cultuur Historisch Zwartemeer, 100 jaar Katholieke Kerk in Zwartemeer, geschiedenis van een kathedraal in het veen, Koninklijke Van Gorcum, Assen 2005 Timmer & De Vries, Stichting 400 jaar VeenkoloniĂŤn. Venen rondom Emmen, Scholma Bedum, 2011 Werkgroep Geschiedenis Zwartemeer, Zwartemeer, 125 jaar jong, Van Gorcum, Assen 1996 Interviews De heer H. LĂźbbers, werkgroeplid Stichting Cultuurhistorisch Zwartemeer, Werkgroep Geschiedenis Zwartemeer, voorzitter Dorpsraad Zwartemeer en bestuurslid van de Antonius van Padua Parochie te Zwartemeer De heer Karreman, eigenaar en bewoner van de Antoniuskerk van 1996 tot heden Pastoor J. de Zwart, huidige pastoor van de Antonius van Padua Parochie te Zwartemeer Overige bronnen Gemeente Archief Emmen, de heer P. Kraan Pastoor P. Stiekema, pastoor Antoniusparochie Zwartemeer 2000- 2012 Kaart van Drenthe, 1901 door J.J. Westenbrink, uitgave C. Pet Hoogeveen Groeten uit Zwartemeer, serie foto's van W. en D.P. van Dijk, Wikkerink Aalten, 2001 www.kadaster.nl & www.rijksmonumenten.nl: over eigendom & inschrijving als rijksmonument www.trouw.nl/tr/nl/4324/Nieuws/archief/article/detail/1781266/2003/08/15/Liturgisch-kroonjuweelvoor-Maria-in-Zwartemeer.dhtml: over de Tridentijnse missen die zijn gehouden in de Antoniuskerk RTV Drenthe via http://youtu.be/0U3WhFo6gcY : over de sluiting van de Antoniuskerk in 2011 www.wikipedia.nl: over afkorting CRM www.watwaswaar.nl: topografische kaarten van Nederland Dagblad van het Noorden, 27 februari 2013, over de Antoniuskerk, een veenkathedraal in verval Dagblad van het Noorden, 16 maart 2013, over de renovatie van de pastorie bij de Antoniuskerk
bijlage Zwartemeer & Bargerveen 1906
2010
bron: watwaswaar.nl
1928