ЕТНОЛОШКО-АНТРОПОЛОШКИ ИСТРАЖУВАЊА НА СОСТОЈБИТЕ ПРЕДИЗВИКАНИ ОД ПРВАТА СВЕТСКА ВОЈНА by forbiddenhistory

ЕТНОЛОШКО- АНТРОПОЛОШКИ ИСТРАЖУВАЊА НА СОСТОЈБИТЕ ПРЕДИЗВИКАНИ ОД ПРВАТА СВЕТСКА ВОЈНА, ВО БИТОЛСКО ДОЛЖ КОТА 1050

Етнолошко - антрополошки истражувања на состојбите предизвикани од Првата светска војна, во Битолско долж кота 1050

СОДРЖИНА

Вовед........................................................................................................................................... 3 Историски процеси и градење на балканските идентитети ......................................... 5 Првата светска војна и промените на традиционалните културни обрасци .......... 24 Заклучок ................................................................................................................................... 64 Библиографија ........................................................................................................................ 67

д-р Стојанова Мери | 2

Вовед

Во етнолошко – антрополошките контекст периодот на Првата светска војна во Македонија или конкретно во регионот на Битолско, и нејзините импликации врз поедини аспекти од традиционалното живеење на населението од овој предел е можеби еден од најмалку истражуваните периоди. Причините за оваа состојба може да бидат различни, започнувајќи од интересот на истражувачите, можностите, политичките и идентитетски не/прилики и многу други, кои со сигурност не можеме да ги утврдиме. Од друга страна пак, од историски аспект истражувањата за Првата светска војна се исклучително обемни и ранозродни и задираат во различни аспекти и третираат различни историски теми, што донекаде ја олеснува работата и обезбедува одредени пошироки согледувања корисни и за етнолошко – антрополошките истражувања. Следејќи ја голготата на воените случувања на Балканските војни кои ѝ претходеа на Првата светска војна, а чија важност до некаде ја засени, но некаде пак ја истакна вистинската причина за нејзиниот почетокот, барем што се однесува до Балканските територии, во продолжение е даден одреден преглед на општите историски состојби, латнетноста на идентитетот и неговата не/употребливост во различни цели. Базата на ова истражување во суштина се потпира на соодветни методолошки рамки каде носечката улога ја имаат етнографскиот и културно – историскиот метод на истражување, а значајно место заземат теренските и кабинетските истражувања. Покрај ваквиот тип на информации од непроценливо значење се информациите од различни информатори добиени за време на теренските истражувања, чии кажувања за релевантните теми ја сочинуваат базата на целокупната студија, на тој начин давајќи го оној близок и непосреден допир и креирајќи една сосема јасна слика на една друга реалност, до која ние немаме друг начин да допреме. Иако оддалеченоста на Првата светска војна, од денешна гледна точка, во голема мера влијае негативно врз квантитативните, но не и врз квалитативните материјали, она што беше достапно е комплетно ставено во функција на осознавање на секој сегмент од традиционалното живеење на населението од соодветниот предел. Информациите од д-р Стојанова Мери | 3

теренските истражувања од Преспа, беа неопходни за да се овозможат подлабоки компаративни анализи, а во одредени сегменти беа користени и материјали од Бежанците кои во екот на војните ги напуштиле своите родни огништа и се доселиле во Струмица и Струмичко. Кон откривањето на поедини елементи или традиционални културни обрасци допринесоа и соодветните етнолошко – антрополошки материјали од истражувања работени во средината на дваесеттиот век во Битолско. Преку процесите на создавањето и поимањето на националните идентитети, соодветните процеси во сферата на социјалното, материјалното и духовното живеење на населението од предметниот регион како своевидни динамички категории, па до актуелните, современи, состојби, се утврдуваат сите помали или поголеми, времени или трајни трансформации на традиционалниот културен бит преку една едноставна и богата нарација, која ќе привлече сечие внимание.

д-р Стојанова Мери | 4

Историски процеси и градење на балканските идентитети Разгледувајќи ја проблематиката на Првата Светска војна и нејзините импликации врз животот и традиционалната култура на населението, во Македонија, а воедно и на населението во битолскиот регион или поточно долж фронтовската линија и кота 1050, неминовно е да се спомене дека ништо не започнало и не завршило со тој краток четиригодишен временски период. Напротив причините и последиците од самите воени дејствија се само една последователна реакција во процесот на подолгорочни историски, политички и национални процеси кои започнале многу порано, а кои своевидно продолжение, па и конечен епилог наоѓаат токму во наведениот период. Во оваа насока процесите на градењето на националната свест врз темелите на т.н. милетски систем, потоа распаѓање на Турското царство, Балканските војни, Букурешкиот мировен договор, и на крај, Првата светска војна се нераскинливо поврзани. Иако економските и генералните општествени услови кои владееле во балканските земји и пошироко во Европа и светот исто така допринеле кон воените случувања. Воените судири кои ја обележуваат првата половина на 20 век, не се резултат само на политичкиот и територијален апетит на претендентите туку и на нивниот етнички, односно национален апетит кој бил во нераскинлива и трајна причинско-последична врска со првиот. Ова значи дека преку прокламирање на одреден народ, како што е случајот со македонскиот, за интегрален дел на друг народ, се барало начин да се оправда крајната цел – територијалната превласт (анексија). Тоа би било идентично на макијавелистичката изјава – целта ги оправдува средствата. За појаснување на ваквите состојби потребно е да се пронајдат корените кои ги иницирале случувањата, а кои произлегуваат од разликите на процесите на градење на националните идентитети, а не од сличностите, барем што се однесува до нивното генерално поимање. Имено од бројните достапни истражувања и анализи на дадената тема, помеѓу кои и оние на Хобсбаум,1 конститутивните процесите на многу нации во Европа, укажуваат на тоа дека градењето на нациите и национализмите, имаат свој индивидуален пат и нивната појавна форма може да се разликува во помала или поголема 1

Хобсбаум Ерик, „Нациите и национализмите по 1780 – програма, мит стварност“, Скопје 1993 год. д-р Стојанова Мери | 5

мерка. Меѓутоа ваквото тврдење и слобода на разнолико национално дефинирање очигледно не секогаш е прифатливо и применливо, особено за оние политички субјекти кои дејствуваат од позиција на моќ. Во светски и европски рамки градењето на етничкиот и националниот идентитет генерално

се

подведува

на

два

востановени

концепти:

западноевропски

источноевропски концепт. Кај западноедвропскиот концепт примарната конститутивна функција ја имаат граѓанството, политичката, економската и територијалната определеност, додека другите елементи се од второстепено значење и стануваат применливи и важни во подоцнежниот период на конституирање на нациите – држави. Вредносниот систем на источно европскиот концепт на конституирање на нациите се води од други функционални параметри и тука основната носечка улога ја играат верската припадност, јазикот, културните обележја, заедничките митски претци и т.н. Иако кај поедини нации во рамките на секој од наведените концепти, во понатамошниот процес на нивно конституирање се јавуваат разлики и/или недоследности сепак тие не секогаш се сметаат за доволно релевантни показатели за да може да компромитираат и негираат нечија етничка или национална припадност. Но, кога таа состојба ќе се преслика од западноевропскиот во источноевропскиот концепт, тогаш наведените отстапувања добиваат една нова важност и се користат како основни функционални елементи во процесот на негирање на етничката односно национална посебност на поединци, цели колективитети и народи. Кратката анализа на западноевропскиот концепт на градењето на националните идентитети и нациите како своевидни „замислени заедници“,2 покажува дека современиот културолошки феномен започнал од 18век со конституирањето на првите нации – држави во Европа и светот. Почетокот на овие процеси се врзува за почетокот на Француската револуција, кон крајот на 18тиот и почетокот на 19 век, период кога започнуваат длабоки општествено-политички и економски промени кои постепено ја зафаќаат Европа, а понатаму и целиот свет. 2

Андерсон Бенедикт, „Замислени заедници – размислување за потеклото и ширењето на национализмот“, Скопје, 1998 год. д-р Стојанова Мери | 6

Поаѓајќи од еден повисок степен на општествен развој, во кој феудалниот систем се распаднал, а свештенството и аристократијата ја изгубиле својата водечка општествено – политичка функција, процесот на конституирање на современите нации-држави3, се потпира на нови општествени вредности. Детерминираната граѓанска класа, политичката и економската структура, како и детерминираната територијалност стануваат обележје на новоконституираните нации – држави како што се француската, англиската, холандската и др. По истиот овој концепт, а следејќи ја разнородната етничка и верска структура на населението, идејата за градење на американската нацијата тргнала од истите веќе востановени постулати: политичките и економските интереси, при што акцент се ставал на граѓанското општество. Слободно можеме да кажеме дека како такви овие елементи ја имаат истата конститутивна важност и вредност кај многу држави и во денешни, современи услови. Врз основа на изнесеното можеме да прифатиме дека кај овие нации – држави во прво време нити верската, нити јазичната, нити пак културната припадност не биле од пресудно значење иако тие во понатамошниот временски период постепено се дефинирале преку различните државни механизми кои се воспоставувале за оваа намена. Причините за ваквиот пристап произлегуваа од верската, јазичната и културната разноликост на населението на дадена територија која била дел од одредена држава, при што концензуалното конституирање врз тие основи би одело тешко. Верскиот елемент бил иницијално неприменлив кај овие нации држави бидејќи во нив постоела голема верска разноликост. Дури и во современи услови државите, кај кои во подоцнежниот период на национално конституирање се наметнале ограничувања врз религиозно – етничката идентификација, на што укажува и Хобсбаум, 4 не постигнале нити денес потполна хомогеност во смисла на постоење на единствена национална религија. Сличен е случајот и со лингвистичката разноликот на населението кое станало дел од конститутивните процеси на некои нации – држави, при што одреден јазик во почетната фаза не можел или не сакал да се земе како показател на националноста. На пр. конституирањето по јазична основа било оневозможено и во Франција, бидејќи таму 3

Lаjos Arday,“Narod, nacija, država, nacionalnadržava, nacionalizam”, DÉLKELET EURÓPA – SOUTH-EAST EUROPE INTERNATIONAL RELATIONS QUARTERLY, Vol. 3. No.4 (Winter 2012/4 Zima), p.2-3; http://www.southeast-europe.org/pdf/12/DKE_12_SB_B_Arday-Lajos_Nation_Beretka-Katinka.pdf 4 Хобсбаум Ерик, „Нациите и национализмите по 1780 – програма, мит стварност“, Скопје 1993 год., стр.100 д-р Стојанова Мери | 7

францускиот јазик бил мајчин јазик што го користел само еден мал дел од населението. Но, тоа не било пречка во понатамошниот процес токму тој да стане официјален јазик и синоним за француската државност. Речиси идентичен е случајот со американската нација каде заради малата предност која ја имал англискиот јазик пред германскиот, во периодот на создавање на државата, истиот не станал нити уставна категорија, односно не бил внесен во американскиот устав. Целта на оваа кратка анализа е да се даде еден увид во применливоста или отстапките од

установените вредносни системи во рамките на еден ист концепт, и

начинот односно интересите кои го иницира нивната понатамошна не/прифатливост кога тие вредносни системи се ставени во еден друг, малку поинаков контекст. Ова воедно ќе укаже на двојните аршини кои се користат во процесите на не/прифаќање на нечија национална припадност, што најчесто се применуваат и зависат пред сé од поповолната политичка позиционираност на поедини субјекти во глобални рамки. Наспроти овој западноевропски концепт на формирање на нации – држави, кој произлегол од Француската Револуција, градењето на нациите на Балканот се одвивал по друг пат. Општествено-економскиот

развој

во

големите

мултинационални

царства

карактеристични за источна Европа, не бил на исто скалило со оној во западна Европа, што се покажало како многу значаен момент во понатамошниот етно-национален дискурс. Тука феудалните односи сеуште биле цврсти, што условило подоцнежен развој на нови економски и политички односи, како и подоцнежно формирање на граѓанската класа на население која би можела да се појави како двигател и носител на новите национални конститутивни процеси. Освен ваквите обележја и дискрепанци, верскиот концепт на поделба на населението кој бил доминантен своевиден дистинктивен елемент на општествено уредување, карактеристичен особено за Турското Царство, дополнително је влошувал

ситуацијата

го

продлабочувал

јазот

помеѓу западноевропскиот

источноевропскиот концепт.

д-р Стојанова Мери | 8

Овој т.н. источноевропскиот концепт кај кој религијата станала белег и на националниот идентитет5, ќе стани и своевидно обележје на новите национални држави кои ќе произлезат од процесот на деконструирање на претходно наведените мултинационални царства. На овој начин, дадениот концепт во кој религијата се сметала за примарен конститутивен елемент бил наполно спротивставен на западноевропскиот концепт на општествена раслоеност. Религискиот концепт на уредување попознат како милетски систем6, претставувал основен општествено-политички концепт во рамките на Турското Царство. Тој иницирал општествено раслојување на населението исклучиво по верска основа. Според овој систем припадниците на исламот биле сметани за „верници“ и Турци, односно граѓани од „прв ред“, додека сите останати биле сметани за „неверници“ – раја, односно граѓани од втор ред7. Класата на муслимани и Турци била доминантна и недвоива, додека пак останатото население го сочинувале православни христијани - припадници на најголемиот Рум милет,8 и Евреите како уште еден „народ од книгите“. Верската квалификација „христијанин“9 претставувала синоним за целокупното христијанско православно население без оглед на неговата етничка диференцираност, на ист начин како што

Мазовер Марк, „Балканот – кратка историја“ Скопје 2002 год. стр. 106; Ramet Pedro, “Autocephaly and National identity in Church-State relations in Eastern Christianity: An introduction,” in Eastern Christianity and politics in the Twentieth century, edited by Ramet Pedro, Christianity under stress, Volume 1, Duke University Press, London 1988 6 Милетскиот систем им бил познат на муслиманите и пред нивното доаѓање на Балканот, бидејќи со него, всушност, биле уредени правата и третманот на немуслиманското население и на Блискиот Исток. Но она што е значајно за неговата имплементација е тоа дека тука, на Балканот, тој ја доживува својата кулминација оставајќи далукусежни последици во градењето на националните идентитети, последици кои на различни начини свој одраз наоѓаат и во денешните современи општества. 7 Мазовер Марк, „Балканот – кратка историја“ Скопје 2002 год. стр.96; Атанасовски Ник, „Борбата за македонскиот идентитет“, Скопје 2012, стр. 80; Светиева Анета, „Модерен милет-систем во традициските култури“, (предавања), ИЕА - ПМФ, Скопје 2009; „Поранешните Балкански војни (1912 - 1913); Извештај на Карнегиевата комисија“, Скопје 2000 год., стр.52 8 Терминот „рум милет“ се користел за означување на православното христијанско население кое ги населувало некогашните територии на Источното Римско Царство 9 Не бил редок случај кога македонското население, соочено со директното прашање за неговиот идентитет, како единствен одговор да рече дека тие се „христијани“, што може да се потврди од бројните податоци достапни во постоечката литература: Мазовер Марк, „Балканот - кратка историја“, Скопје, 2003, стр.65; Мазовер Марк, „Солун: град на духови“, Скопје 2008, стр.219 и др. д-р Стојанова Мери | 9

верската припадност „муслиман“ се изедначувала со етничката, односно национална квалификација Турчин. На овој начин идентификувајќи ја верската со етничката припадност, овие две категории станале меѓусебно заменливи и/или идентични. Иако во прво време оваа поделба и ваквата квалификација можеби изгледале наивни и ирелевантни, во понатамошните историско-општествени и национални процеси, односно во процесот на конституирање на новите национални држави кои ќе призлезат од распаднатото Турско Царство, тие се покажале како погубни. Верската припадност која произлегла од овој систем, подоцна станала синоним за етничка или национална идентификација на грчката, српската и бугарската, но според многумина, не и македонската националност, бидејќи секоја од наведените нови балкански нации агитирала за свои интереси во менџирањето на етничкиот идентитет базиран на црквата на територијата на Македонија, создавајќи притисок и хаос во мислењето на населението. Моделирањето на овој тип на национална преобразба било помогнато со востановените механизми на црковните институции во рамките на Царството, во некои случаи надополнети и со надворешната наклонетост на некоја од европските сили. Така на пр. моќта на Вселенската Цариградска Патријаршија која била сметана за директен наследник на Византија, и која воедно била и директен раководител на најголемата православна христијанска заедница - Рум милетот, била огромна. Примената на востановените шеријатски10 закони на кои морала да се потчини и таа, сепак од друга страна ѝ овозможувале и големи привилегии и слободи. Благодарејќи на доминацијата на грчкиот црковен клер во рамките на Патријаршијата, но и на надворешната наклонетост која грчката култура ја уживала, грчката културна и јазична доминација11 постепено станала неприкосновена. Кон овој факт допринесува и заклучокот на Ставрианос кој истакнува дека вселенскиот патријарх „уживал поголема духовна и световна јуриздикција под турските султани отколку под византиските цареви“. 12 Приматот кој таа го имала и во

Шеријатот претставува збир на прописи од верските и световните права врз основа на кои се уредуваат односите во рамките на исламската заедница 11 Каракасиду Анастасија, „Полиња жито, ридишта крв“,Скопје 2011, стр.100-101 12 Stavrianos,L.S., “The Balkans since 1453”, Renehart and Company, New York 1959, (цитирано преку Каракасиду Анастасија, „Полиња жито ридишта крв“, Скопје 2011, стр.93) д-р Стојанова Мери | 10

пошироки цивилизациски, и европски рамки,13 условило нејзино широкоградо прифаќање, од страна на припадниците на повисоките општествени слоеви14 во Македонија и пошироко на Балканот, кои таквото прифаќање го сметале за своевиден општествен престиж. На тој начин богатото христијанско, влашко и словенско население, прифаќајќи ги грчкиот јазик и култура како свои, ги зацврстило своите врски со Патријаршијата, соодветно на претходниот случај, индиректно идентификувајќи се себеси, во овој контекст, со терминот „Грк“. Грчкото влијание дополнително се зголемува во втората половина на 18 век кога Цариградската Патријаршија по вековните борби за затворање на Бугарската (1393 год.), Српската (1459 год.) односно Пеќката Патријаршија (1765 год.), и на крај со затворањето на Охридската Архиепископија (1767 год.),15 ќе стане единствената легитимна православна христијанска црква во рамките на Царството. Следејќи ги европските процеси на создавање на нови национални држави кои започнале да се шират и на Баканот веќе во 19 век, но потпирајќи се на условно речено, локалните придобивки, во 1833 год. ќе дојде до формирање на нова грчка црква која ќе ја преземе улогата на модератор на националните конститутивни процеси. Ова воедно значи дека поминувајќи низ соодветните терминолошки и идентитетски, реинтерпретативни матрици, терминот „Грк“ кој бил општествено-социјална квалификација, ќе започне да означува национална, а не верска определба. Состојбата со другите актуелни востановени, општествено-социјални одредници се одвивала скоро на ист начин. Така, терминот „Бугарин“16 сé до 19-тиот век, значел „селанец“.17 Под оваа терминолошка одредница се подведувале и со неа се

Мазовер Марк, „Балканот - кратка историја“, Скопје, 2003, стр. 71-72 Прчичев Григор, „Автобиографија“ – во „Избор“, Скопје 1991 год., 15 „Историја на македонскиот народ“, книга прва, Институт за национална историја, Скопје 1969 год., стр.253, 296 16 Во раното средновековие , терминот Бугари/Бугарин се однесувал на иранско/татарско /туркменски групи на канот Аспарух кои навлегле на Балканот. Кан Аспарух (Еспор, Испор, Есперих) ја основал Дунавска Бугарија (642 -701г.). Кан Аспарух е загинал в бой с хазарите: 14

(http://www.vestnikataka.com/?module=displaystory&story_id=9406&format=print&edition_id=131) 17

Danfoth M.Loring, “The Macedonian Conflict: Ethnic Nationalism in a Transnational World”, Princeton University Press, p.59(пристапено на 30.03.2015 год.) http://books.google.mk/books?id=ZmesOn_HhfEC&pg=PA56&source=gbs_toc_r&cad=2#v=onepage&q&f=falseи др.; Јордан Хаџи Константинов – Џинот, Избрани страници“, Приредил Блаже Конески, Скопје, 1987 год., д-р Стојанова Мери | 11

идентификувале народните маси, кои биле необразовани, припаѓале на пониските општествени слоеви, па, согласно тоа и на пониските социо-економски класи.18 Во верски контекст ова значело дека, грчкиот јазик на кој се одвивале црковните богослужби, бил потполно неразбирлив за нив, поради што, верниците биле оставени надвор од институционалната форма на грчката религија. Тоа условило нивно приклонување кон некоја од црковните институции каде богослужбата се одвивала, на, за нив, словенски, разбирлив јазик, кој бил многу поблизок до говорниот јазик на наведеното население. Одливот на население од една во друга црковна институција, согласно востановените закони,негативно се одразувал врз нивниот финасиски приход, што допринело кон зачестеност на меѓуцрковните судири. Поради тоа Патријаршијата остро се спортивставувала на претходно споменатите црковни институции. Сепак во периодот на Танзиматот,19 и повторно следејќи ги современите текови на создавање на нациите – држави, а потпирајќи се на средновековните државнички придобивки, Бугарија во 1870 год.20 се изборила за формирањето на Бугарската Егзархија, па соодветно на тоа и признавање на т.н. „Булгар милет“. Бугарската Егзархија следејќи го примерот на грчката црква, станува основен национален бастион кој ја игра централната улога во процесот на изградба на бугарската нација-држава. Согласно веќе востановената пракса и во овој конкретен случај доаѓа до своевидна терминолошка реинтерпретација. При тоа терминот „Бугарин“ кој до тогаш претставувал општествено – економски маркер, од овој период започнува да означува нова, национална категорија. Така сите верници кои заради јазичните бариери кои ги чувствувале во црквите каде богослужбата се одвивала на грчки јазик, се приклониле кон бугарската црква, започнале да бидате третирани и именувани како Бугари, по националност.

стр.17; Денфорт М. Лоринг, „Македонскиот конфликт – етнички национализам во транснационалниот свет“, Скопје 1996 год.,96 -97 стр. 18 Се разбира дека, и покрај ваквата генерална квалификација, има отстапки кои се однесуваат на класата на интелектуалци, кои своето образование го стекнале во некои од поголемите словенски образовни центри како што бил случајот со Софија, Белград, Одеса, Москва и др. и кои, според тоа, во периодот насоздавање на национализмите себеси се декларирале како Македонци, Срби или Бугари. 19 Со терминот Танзимат се означува периодот на реформи и модернизација на Турското Царство, во периодот од 1839 – 1876. 20 „Поранешните Балкански војни (1912 - 1913), Извештај на Карнегиевата комисија“, Скопје 2000 год., стр.54 д-р Стојанова Мери | 12

Дополнително усложнување во борбата за национална превласт врз македонскиот народ се случува со формирањето на Српската православна црква во 1879 год. и напорите за формирањето на т.н. „Срб милет“. На овој начин со терминот „Срб“ под кој Србите21, (па и Македонците) би биле заведувани во официјалните турски документи, Србија би имала отворен пат за ширење на српската пропаганда во Македонија. Релативно слабата политичка и економска позиционираност на Србија во пошироки рамки, ја натерало својот приврзаник да го бара во Патријаршијата.22 Тоа ѝ одело во прилог на Бугарија, бидејќи сметала дека на тој начин антагонизмот на широките народни маси кон Патријаршијата и Српската црква како нејзина потчинета институција, ќе влијае врз нивното приклонување кон бугарската Егзархија и на тој начин Бугарија многу полесно ќе ги спроведе своите асимилаторски политики. Обидите за асимилација и „фактите“ кои се користеле за оваа цел биле многубројни и разновидни. Од најразличните обиди за јазично и културно обезличување, па сé до апсурдните статистички податоци кои одат во прилог на едната, другата или третата национализаторска политика. При ваквите анализи во зависност од провиниенцијата на авторот, македонското население станува грчко, српско или бугарско, или како што вели и Језерник (заб. тие) „Македонците (заб. стануваат) препознатливи според своето непостоење“23. Особено интересен показател за овие состојби е тоа што, дадените статистички показатели можеби не би биле толку сомнителни доколку во нив постоела одредена усогласеност. Напротив, овие статистички податоци се во постојана колизија едни со други, и речиси во ниту еден случај, нити приближно, не се поклопуваат. Иако врз основа на достапните историографски и други податоци може уште долго да се елаборира на оваа тема, и да се обработува темата и на јазична и културна асимилација кои во суштина претставуваат нераскинлив дел од идентитетот на македонскиот народ, сепак ова ни дава една сосема јасна слика за причините и начините на национално присвојување на населението, особено во периодот на војни. Насилната 21

Тодоровски Глигор, „Нуфуското прашање и напорите на српските дипломати за признавање на „српската“ народност во Македонија во последните децении на минатиот век“, Гласник на ИНИ год.42, бр.2, Скопје 1998 год., стр. 116 22 „Поранешните Балкански војни (1912 - 1913), Извештај на Карнегиевата комисија“, Скопје 2000 год., стр. 56 23 Језерник Божидар, „Македонците: препознатливи според своето непостоење“, ЕтноАнтропоЗум, бр.2, Скопје 2002 год., стр.30-80 д-р Стојанова Мери | 13

мобилизација која се вршела врз локалното македонско население, за време на Балканските и подоцна Првата светска војна, и неговото приклучување кон една, друга или трета војска, да се бори за туѓите интереси, маскирани како македонски национални, од него направиле топовско месо. Кон ова треба да се додадат и политичките интереси на соседите и големите европски сили24, економската немоќ на локалното население да се потпре само на сопствените сили за обезбедување на своја национална самостојност25 и од друга страна неговата преголема верба и очекувања во туѓата помош. Според ова можеме да заклучиме дека токму во овие процеси лежи клучниот момент на злоупотреба на идентитетот на македонското население. Пропаста на Турското Царство која веќе од почетокот на 20век била на повидок, со неуспехот на Младотурската Револуција од 1908 год, речиси станала извесна. Нејзиниот релативен неуспех и продлабочувањето на, и така длабоката криза, довел до тоа да, распаѓањето на Царството стане неминовност. Кон оваа ситуација освен внатрешната нестабилност во значајна мера ќе придонесат и надворешните притисоци. Големите европски сили почувствувале дека тоа е моментот кој треба да се искористи и да се нанесе конечен удар врз Царството. Подготовките за ослободување и автономија на балканските држави станале сé поинензивни, за да конечно кулминираат во октомври 1912 год. со почетокот на Првата Балканска војна. Систематски водената децениска политика на соседните земји за одродување на македонскиот народ и негово етничко и територијално присвојување, во оваа војна ќе дојдат до полн израз. Политичкото маневрирање и индивидуални интереси на секоја од засегнатите страни ќе остане првично затскриена, под маската на поразувањето на најголемиот заеднички непријател – Турското Царство. За таа цел балканските држави решиле да ги здружат своите напори и да формираат еден Балкански сојуз, во кој влегле Србија, Бугарија, Грција и Црна Гора. На страната на сојузничките војски, најчесто во српската и бугарската војска, покрај насилно мобилизираното население, имало и одреден број македонски доброволци кои сметале дека позитивниот исход од војната би значел 24

Чубриловић Васа, „Ослободилачки покрети и борбе македонског народа у XIX и XX столећу“, во Македонија во војните 1912-1918, МАНУ, Скопје, 1991, стр. 47; Лори Бернард, „Битола - најбалканскиот град во текот на Првата светска војна“, Извадоци, Скопје 2016, стр. 17; 25 Катарџиев Иван, „Балканските војни во светлината на односите помеѓу македонското националнореволуционерно движење и политиката на соседните држави спрема Макеоднија“ во Македонија во војните 1912-1918, МАНУ, Скопје, 1991, 64-67стр. д-р Стојанова Мери | 14

постигнување на крајната цел – слобода, автономна Македонија и сл., факт кој е мошне често злоупотребуван од стр. на бројни научници. Во тоа им помага фактот што во македонската и балканската историја на 19 век, се прескокнува очајната подјармена позиција на македонското селанство и малубројното граѓанство, особено во западниот дел на географска и етничка Македонија, потчинето на албанските големосопственици (аги и бегови) кои се декларирале како Турци, пак според милетскиот систем, и токму заради ваквата своја „лојалност“ биле признаени и наградени од страна на турската власт како заслужни турски војници – учесници во турските војни. За очајната ситуација на Македонците во 19 век сведочат и истражувањата на Ѓорче Петров26, потоа архивските податоци објавени од страна на Климент Џамбазовски,27 и други. Но, набрзо, по само неколкумесечна борба во мај 1913 год. и по поразот на заедничкиот непријател, вистинските намери на сојузниците ќе дојдат до израз. Потпишувањето на Лондонскиот мировен договор, всушност значел склучување на примирје со една засегната страна, Турција, додека пак за сојузничките сили значи само јасен израз на веќе постоечкиот и одамна видлив антагонизам кој постоел помеѓу нив. Поделбата на Македонија, на начин на кој била извршена не била задоволителна за ниту една од засегнатите страни, а најмалку за Македонија која очекувајќи да се здобие со своја самостојност и автономија всушност се нашла распарчена и во уште полоша положба од претходната. Интензивирањето на политичките несогласувања и судири помеѓу сојузниците, набрзо ќе доведе до Втора Балканска војна која започнува веќе на 29.06.1913 год. Сега на една страна се наоѓа Бугарија, додека на друга страна се останатите сојузници од Првата Балканска војна, Србија, Грција, Црна Гора и Романија. И оваа Балканска војна само го продлабочила јазот на засегнатите страни. Заканите од проширување на судирите и потенцијалните можности од зајакнување на поедини држави, не одел во интерес на големите европски сили, кои токму преку своите балкански сојузници сакале да го зајакнат своето влијание на Балканот. Иако официјално ниту една од нив не се вклучила во директниот воен конфликт сепак тие делувале преку своите 26

Петров, Ѓорче, „Материјали по изучувањето на Македони“, София, 1869 Климент Џамбазовски, Културно-општествените врски на Македонците со Србија во текот на XIX век, Скопје, ИНИ, 1960 27

д-р Стојанова Мери | 15

воспоставени политички механизми. Но, оваа војна се покажала како пократка и помалку корисна, особено за Бугарија. Така по неполни два месеци од нејзиниот почеток и под голем притисок на европските сили и Русија веќе на 09.08.1913 год. доаѓа до потпишување на т.н. Букурешки договор. Со овој договор се иницира и воспостави нова територијална поделба на Балканскиот полуостров помеѓу некогашните балкански сојузници, но во исто време се изврши и конечна прераспределба на територијата на Македонија, состојба која со минимални отстапки е задржана до денес. На ваков начин е конечно дефинирана поделбата и заокружено уште едно погубно поглавје за Македонија. Ваквата констатација не произлегува само од политичкиот момент на дефинирање на територијалната поделба со која Македонија ги загубила можностите за национално дефинирање во нејзините етнографски рамки, туку многу повеќе од човечки аспект на воените и политички случувања. Во овој контекст мора да се сврти внимание на фактот дека најголемите и најсилните воени дејствија се случувале на македонска територија што a priori значи дека најголемата штета, во секој облик, ја почувствувало локалното население. Понатаму, во воените дејствија на ист начин, но, во различни војски било мобилизирано машкото военоспособно македонско население кое со оглед на крајниот епилог, се борело за туѓи интереси. Во исто време врз затекнатото локално население бил вршен дополнителен терор во смисла на грабежи, физички малтретирања, силувања, па и убиства. Прикази и констатации за реалноста на ваквата состојба доаѓаат од бројни истражувања и други историографски податоци, но и од бројните извештаи на членовите на Карнегиевата комисија28 чија цел била да ги утврди реалните состојби и последици од наведените случувања. Неминовен факт во наведените состојби е и тоа дека воените случувања и ним придружните дејствија, во поедини делови на етнографска Македонија иницирале масовно раселување на население што долгорочно довело до комплетна промена на демографската структура. Таков е на пр. случајот со градот Кукуш 29 каде под влијание на дејствата на андартските чети целокупното население било принудено да го напушти не само градот, туку и околината. Иако ваквото заминување и неговата преселба иницијално на територијата на Бугарија, а потоа и во Македонија, во Струмица и струмичко, за неселението значела само времена преселба, со воспоставувањето на новите 28 29

„Поранешните Балкански војни (1912 - 1913), Извештај на Карнегиевата комисија“, Скопје 2000 год. „Сага за Бежанците“, уредува Бајрактарова Нада и други, Струмица, 2013 год. д-р Стојанова Мери | 16

граници и новата територијална поделба, оваа состојба станала трајна. Зад себе го оставила само белегот на изгубено огниште и етнонимот/егзонимот „Бежанци“, кој потомците на ова население и денес го сметаат за синоним на најголемата човечка сага и голгота низ која тоа поминало. Во знакот на меѓусебните несогласувања и незадоволства од постигнатите резултати како на довчерашните балкански сојузници, така и на нивните европски соработници, а во знакот на веќе нестивнатите страдања, по помалку од година дена започнува Првата светска војна. Оваа војна која претставува една од дотогаш најмасовните војни кои го зафатиле човештвото и во која за прв пат биле искористени одредени современи воени „придобивки“ како што е хемиското оружје, во светски рамки, а особено во балкански, значи своевиден континуитет на дотогашната голгота. Еднаш веќе мобилизираното население за време на Балканските војни, не стигнало нити да ја соблече униформата, туку веднаш било повторно испратено на фронт. Се борело повторно за туѓа страната, исто како и во претходните случаи. Мобилизирано во бугарска или во српска војска30. Народните сеќавања и преданија за овие настани се зачувани кај потомците на локалното македонско население и доселениците – бегалци од војната, до денешни дни. Тие претставуваат посебен дел од таа страшна историја и во натамошните излагања ќе им дадеме рамноправно место со историските документи и научните истражувања. Така на пример во следното кажување се меморирани и пренесени постапките за мобилизација: „Шеснаеста година мене ме зедоа војник – Бугарите али четрнајста бе со Србите. Петнаеста паднаме ропство во Бугарите и не зедоа Бугарите па војници: шеснаеста, седумнаеста, осумнаеста чак деветнаеста“31 Единствено, имињата на воените формации до

некаде ја симболизирале

припадноста32 на војниците, кои без разлика на војската во која биле мобилизирани мошне

Лори Бернард, „Битола - најбалканскиот град во текот на Првата светска војна“, Извадоци, Скопје 2016, стр.47-48 31 АИФ, м.л.451 (4/2). инф. Димовски Митрев Петруш с. Градешница (стар 76 год.) снимено 1966 год., снимил Г. Пајтонџиев д-р Стојанова Мери | 17

често сочинувале една воена формација, што е содржано во народните сеќавања и преданија: „ Ме зедоа мене петнајста година, баш на Нова Година. Прво и прво појду во Књажевац. Од Књажевац тамо еден пук сне две иљади души, пук бре и сите бевме од Македонија, немаше измешани од Србија. Тамо вамо никако мешани сите Македонци бевме и току мене ми омрзна тогај, асрпската политика или власт или како да реча, зашто бевме третирани ние, гледани така овај на нас, гледање на нас тамо као војници па сите младинци од деветнајсет, двајсет години. Јас бе двајсет години бе, да му еба стопанката. Како шо појдоме од дома со едно гунче, јас препашан, со ремено згора, со него јануар, фебруар, март. Три месециникако перење алишта, никако слечуење, никако чистење. Коа не навјанаа вошки, коа при крајо на јануар овај се јави тифусо во тиа касарните. Кога ги фати тифусо тие првните војници, шо год и фати од првите ниеден не куртули.“33 Двете спротивставени страни, Централните сили и Антантата, вклучувале бројни дотогашни сојузнички држави, но и противници кои во дадениот момент заради постигнување на повисоки заеднички цели, сепак ги наоѓале заедничките интереси во меѓусебното здружување. Така на пр. во блокот на Централните сили покрај Германија, Австро – Унгарија, Турција, Бугарија, била и Италија, која веќе во 1915 год. ја променила страната и се приклучила кон силите на Антантата која ја сочинувале Франција, Англија, Русија, Србија, Јапонија, САД и др. Дел од наведените балкански држави сметале дека оваа војна ќе доведе до конечно решение и „фер“ поделба на територијата на Македонија помеѓу некогашните сојузници, што повторно ќе се покаже како погрешен став. Од тие причини и дел од учесниците во војната како што е случајот со Бугарија, чекајќи ја „најдобрата понуда“ за територијално присоединување на Македонија кон Бугарија, се приклучила кон Централните сили дури во септември 1915 год. Набрзо по нејзиното приклучување и острите воени притисоци и порази кои ги трпеле војските на Антантата,

Македонско – одринско ополченство во своите рамки ги приклучило најголемиот број македонски доброволци уште во периодот на балканските војни кои станале составен дел на бугарските воени формации. 33 АИФ м.л.55, инф. Јоше Попов с. Чаништа (стар 75 год.) забележал Лазар Ристевски д-р Стојанова Мери | 18

ја натерале српската воена власт веќе во декември 1915 год. да ја напушти Битола34. Целокупната маскарада која настапила со ваквото „примопредавање“ на власта по тродневното безвластие кое владеело во Битола, укажува на мноштво недостатоци, но, и на продолжената апсурдност на случувањата. Територијата на Македонија и понатаму останува

најсуровото

поприште

на

најголемите

воени

страдања.

Фактот

што

Македонскиот или Солунскиот фронт станува еден од најважните стратешки точки на Балканот повторно зборува за неговата очигледна пред сé политичка важност. Од отворањето на оваа фронтовска линија особено настрадал градот Битола, кој многумина истражувачи и историографи го сметаа за втор град во светот, после францускиот Верден, кој претрпел најголеми штети за време на Првата светска војна. Од средиште на Румелискиот вилает, и воедно најважен Балкански административен, воен и економски центар на Турската Империја во последниот век од нејзиното постоење, преку сосема маргиналната позиција во која се нашол со поделбата на Македонија и нејзиното потпаѓање под српска власт, па до исклучително важно воено жариште за време на Првата светска војна, Битола го променила својот лик речиси до непрепознатливост. Многу импозантни објекти од централното градско подрачје биле целосно разрушени. Постојаните промени на власта, кои се случувале како резултат на надмоќта на едни или други воени сили, дополнително ја влошувале ситуацијата на локалното население. Тоа пак станало најголемата колатерална штета особено за време на бомбардирањето со хемиско оружје. Многу хуманитарни мисии заради ваквата централна позиционираност на градот од самиот почеток на војната па сé до нејзинотот завршување биле лоцирани токму во Битола. Бројните болнички објекти, пренаменетите училишта кои биле адаптирани за лекување на војниците, припадници на различни воени формации и од различни војски, како и бројните привремени стационари и др. воени болници лоцирани на поедини места долж фронтовската линија во Битолско, биле премалку да ги задоволат здравствените потреби на војската. Цивилното население пак, било во уште понезавидна состојба. Десеткувано од воените мобилизации, покосено од разните заразни болести како што биле тифусот, маларијата, треската, и многу други, нему му преостанувало да се обиде по секоја цена да извлече жива глава или пак да остане и да го чека судниот ден. 34

Танковски, Ѓорги - Лилин, Миновски, Никола, „Битола и Битолско во Балканските и во Првата светска војна : (1912-1918)“, Битола 2009 год. стр.133 д-р Стојанова Мери | 19

Бројните мисионерски организации најчесто под покровителство на црковните мисии за жал само минимално или времено успевале да го намалат страдањето на обичните граѓани. Некогашниот луксуз во кој уживале битолчани и по кој биле надалеку познати, раскошните разнобојни облеки од типот „ала турка“ или „ала франга“, биле заменети со парталави и валкани облеки. Ретки биле минувачите кои и во тие услови успеале да ги задржат своите облековни манири и својата индивидуална препознатливост. Тие едноставно се претопувале во општото сивило кое го зафатило градот. Во овој период и во оваа смисла нити блиската околина на градот не била во многу подобра позиција. Ова може да се утврди и од бројните фотографии од Првата светска војна кои се однесуваат на цивилното население и војската, присутни на различни интернет страници, од архивите на познатиот фотограф Милтон Манаки 35, но и од фотографиите – разгледници36 отпечатени во наведениот временски период, преку кои во вистинска смисла на зборот се прикажани масовните уништувања, но и целокупните животни страдања на населението во Битола и во неговата околина. Со отворањето на т.н. Македонски или Солунски фронт од крајот на 1915 год. а особено од средината на 1916 год, па сé до завршувањето на војната фронтовската линија во Битолско и потегот на кота 1050 станува главната воена фронтовска артерија. Рововската војна која се водела изгледала релативно безнадежна и исцрпувачка за војниците. Но, од друга страна, таа не била помалку исцрпувачка нити за цивилното население кое, ни криво ни должно, било постојано подложно на реквизиции од една или друга војска за што сведочат народните сеќавања. „Ка се врати та војната бре брате, те овци имаме стотина ни и зеа; говеда имаме десетина ни и зеа; два ѕевгари волови имаме ни и зеа, ни и исклаа ни и изедоа; овците ни и зедоа; жито имаме еден амбар овде во дворот сто кила береше, го зеа житото сето до ронче. Штиците и зеа и изгореа на поз....Куќите и истуркаја камењето од куќите и носија на галориите онде да се кријат војската. Нишчо не оставија, нишчо не оставија.“37

Фонд Милтон Манаки, Државен архив на Р. Македонија, Подрачна единица – Битола Најдов Димче, „Битола низ старите разгледници“, Битола 2014, 79 -128 стр. 37 АИФ м.л. 449, инф. Косте Трајков Костовски (стар 92 год.) с. Старавина, снимил Г. Пајтонџиев, дешифрирал Л. Спировска 36

д-р Стојанова Мери | 20

Приносите од земјоделските култури кои заради лошите временски услови биле особено ниски во 1916 год. не овозможувале прехранување нити на и така проретчените семејни заедници, а уште помаку на блиските воени формации. Контраофанзивата која ја повеле силите на Антантата кон крајот на 1916 год. довела до повторно враќање на српската власт во градот. Пробивот на завојот на реката Црна всушност ќе им ја обезбеди стратешката предност на воените сили на Антантата, ситуација која ќе остане непроменета сé до завршувањето на војната во 1918 год. Но, тоа не значело смирување на општата воена состојба. Силните бомбардирања, пожари и смрт биле главните обележја на битолското секојдневие во период од скоро две години. Во една таква стресна состојба луѓето ќе го дочекаат крајот и на оваа војна која конечно ќе донесе оддишка и еден вид на привиден мир во наредните петнаесетина - дваесет години. Притисоците и промените на личниот иденитет во овие услови на туѓи војни, било неизбежно. Населението во Битола и битолско според својот верски и етнички состав е разнородно. Тоа може да се заклучи од пописите и бројните достапни податоци од Турските пописни дефтери, но и од податоците на различни мисионери, дипломати, патеписци и др. лица. Имајќи ја во предвид претходно елаборираната состојба по однос на дивергентноста на идентитетите во зависност од променливите политички состојби и други општествени релации овде би напоменала дека главната етничка структура на локалното население ја сочинуваат Македонци - христијани. Додека етничката структура на населението во Битола била прилично динамична и зависела од многу фактори, структурата на населението во руралните области била релативно стабилна. Најголем дел од руралното население, особено во селата кои се предмет на истражување, било христијанско, односно македонско, што може да се заклучи и од податоците кои ги дава Кнчов38, а кои се генерално изведени од податоците од последниот турски попис на Битола и Битолско од 1888 год.

Васил Кънчов, „Македония – Етнография и статистика“, Софија 1996 год. д-р Стојанова Мери | 21

Населено место

Каза

Христијани

Власи

Цигани

Бач

Леринска каза

490

Гермијан

Орле

Прилепска каза

102

Маково

Прилепска каза

280

Рапеш

Прилепска каза

388

Зовиќ

Старавина

Мариово (мариовска нахија)

570

Градешница

Мариово (мариовска нахија)

1080

Скочивир

Битолска каза

425

Брод

Битолска каза

490

Бројната состојба на население во периодот на Балканските војни, и особено во периодот на Првата светска војна, започнала драстично да се менува и опаѓа 39, што се должело на општата несигурност која се чувствувала во градот и во околните рурални области. Ваквите миграциони движења во голема мера ќе придонесат кон генералните промени и последици од воените случувања кои имаат долгорочно негативен одраз врз комплетната популациска структура во поширокиот регион. Компаративните анализи вршени врз основа на податоци од подоцнежните реализирани пописи на население кои се одвиваат во дваесеттите години на 20 век, укажуваат дека најголемите промени по однос на бројната состојба се однесуваат на градското население кое го напуштило градот пред или за време на воените случувања во текот на Балканските и Првата светска војна. Забележително е и тоа што покрај голем дел на муслиманското население, голем дел Власи трајно го напуштиле градот, на тој начин иницирајќи поголеми промени во однос на етничката структура на градското население. Врз основа на ваквиот след на околности и потребата од население во повоениот период 39

Точковски Владимир, „Основни географски особености и движења на населението во Битола и битолско“, Фолклорот и етнологијаата на Битола и битолско, Битола 1981, стр.33 д-р Стојанова Мери | 22

се чувствува засилена миграција на релација село – град, што пак условува намалување на бројот на рурално население во околните населени места. Но, и покрај наведените состојби и засилената депопулација на бројни населени места, доминантна категорија на население во руралните области во Битолско, кои се опфатени со ова истражување, било македонското христијанско население. Дефинирањето на ваквата состојба е неопходна во доменот на елаборација на појавните форми и односи кои произлегуваат од традиционалните културни обрасци како и поради анализите на емпириските материјали кои се однесуваат на различни негови сегменти. Воедно тие ги определувале и традиционалните норми на однесување кои во дадениот период биле основните закономерности според кои се водело населението во своето секојдневно живеење.

д-р Стојанова Мери | 23

Првата светска војна и промените на традиционалните културни обрасци Со завршувањето на Балканските војни и почетокот на Првата светска војна доаѓа до забележливи промени во различни аспекти на традиционалниот начин на живеење на локалното население во Битолско. Тие промени се огледуваат не само во територијален контекст туку и во поедини аспекти на материјалната, социјалната и духовната култура на македонското население во Битолско, кои во суштина го сочинуваат комплексот на регионалните, традиционални културни обележја. Физичката и етнографска територија која е предмет на ова истражување во нaведениот период, зафаќа дел од руралните области кои се протегаат на југоисток од градот Битола и ја следат линијата на т.н. Македонски или Солунски фронт од Првата Светска војна. Оваа територија во најголема мера се протега во Пелагониската Котлина, која со територијалната поделба и демаркацијата на границата од 1913 год. е поделена помеѓу двете соседни држави, Р. Македонија и Р. Грција. Пелагониската котлина генерално е поделена на три помали области и тоа: Битолско, Прилепско и Леринско Поле, но според одредени физичко-георгафски карактеристики кон оваа поделба како посебни области се приклучуваат и долината на р. Шемница и Цапарско Поле, Демирхисар, и долината на р. Драгор40. Според своите природно – географски карактеристики оваа котлина претставува посебна релјефна целина, со просечна надморска висина од околу 650 м. Пелагонија е опкружена со високите планински масиви на Баба Планина која се протега од нејзината западна страна, Даутица од северозапад, Бабуна од североисток, Селечка Планина и Ниџе кои се простираат во нејзиниот источен дел, додека пак во јужниот и југозападниот дел на Пелагонија се протега масивот на Нередска Планина. Во просторот доминираат високите планински врвови, Пелистер со надморска висина од 2651м, и врвот Кајмакчалан со висина од 2521 м. Високите планински масиви го спречуваат влијанието на топлата средоземноморска клима која доаѓа од јужните делови и Егејското Море, што условува 40

Точковски Владимир, „Основни географски особености и движења на населението во Битола и битолско“, Фолклорот и етнологијаата на Битола и битолско, Битола 1981, стр. 29 д-р Стојанова Мери | 24

појава на специфични климатски карактеристики. Пелагониската котлина се одликува со претежно умерено континентална клима, која особено во зимските месеци од годината, заради општата релјефна структура и големата надморска висина на околните планински масиви, добива одлики на континентална клима. Хидрографската мрежа на Пелагониската котлина, е прилично густа. По пресушувањето на некогашното големо Пелагониско Езеро, на нејзината територија се среќавале помали блата – езера, кои со хидромелиоративните зафати кои се вршени во втората половина на 20 век, се речиси комплетно пресушени. Присуството на блатата во голема мера влијаело врз појавата и застапеноста на поедини заразни болести, а особено на еден посебен вид на маларијата познат како „македонска маларија“. Таа за време на Првата светска војна станала еден од најголемите фактори за смртност кај локалното население, а особено кај војниците, предизвикувајќи застој на секакви посериозни воени дејствија во период од скоро две години41. Реката Црна е најголемата река во котлината, и таа заедно со нејзините притоки Драгор, Шемница и др. водотеци, претставува дел од егејското сливно подрачје. Присуството на голем број речни токови, нивното често излевања од плитките речни корита, појавата на барски растенијаи др., придонесувале за развој на различни стопански дејности, и обликување на специфични форми на традиционалната култура, а воедно влијаеле и врз територијалната разместеност на населението. Етнографската територија на Пелагонија претставува интегрален дел на пошироката Брсјачка етнографска целина42, која во потесни рамки, а согласно локалните културни обрасци, се дели на поголем број етнографски пределски целини, помеѓу кои Битолско Поле и Мариово. Овие две етнографски пределски целини се разликуваат по мноштво елементи застапени во материјалната и нематеријалната култура, што условува нивна јасна диференцираност. Објектите, боите, формите, обредите, звуците се само дел од елементите и општите релации кои го прават животот и овие предели вредни за споменување.

Бојаџиев Петар, Бојаџиевска – Цветковска Рената, „Санитетот во Македонија за време на Балканските и Првата светска војна“, Битола 2011, стр. 339 42 Паликрушева Галаба, „Етносите и етничките групи во Македонија“, Етнологија на Македонците, МАНУ, Скопје 1996, стр. 12 д-р Стојанова Мери | 25

Етнографскиот предел Битолско Поле ги вклучува селата од т.н. Моштенскиот регион, кон кој припаѓаат Совиќ, Живојно, Бач и Гермијан. Овие населени места имаат исти или слични етнографски карактеристики со селата од етнографскиот предел Леринско Поле, со кои, до периодот пред поставувањето на границата и конечната поделба на Македонија од 1913 год., имале непречени комуникациски и културни врски. Како посебна етнографска пределска целина е областа Мариово која пак е поделена на неколку помали области. Мариовските села кои припаѓаат на посебна пределска област ги вклучува селата, Маково, Орле, Рапеш, Зовиќ (1), Старавина, Градешница, Будимирци, Брник, Мојно, Груниште, Зовиќ (2) и Петалино. Кон областа на Подмариовски села според локалните етнографски обележја припаѓаат селата Скочивир, Добровени, Сливица, Полог, Ивени, Гнилеж, Брод, Велесело, Тепавци, Орехово, Грумази, Паралово, и Балдовенци. Од сите погоре наведени населени места, независно на нивната пределска припадност, разгледувани се само оние населби кои се наоѓаат во непоредна близина на некогашната фронтовска линија, и во кои промените во одредени сфери на традиционалното живеење биле најдрастични. Како типични примери во оваа насока се разгледувани селата: Бач, Гермијан, Орле, Маково, Рапеш, Зовиќ, Старавина, Градешница, Скочивир и Брод, каде и денес во материјален, духовен, индивидуален и колективен дискурс се зачувани поединечни специфични елементи и наративи. 94

Локалните етноними и егзоними, како вид на идентификација на населението од регионите на Битолско во предвоено и повоено време не претрпеле позначајни измени. Тие спаѓаат во категоријата на вербални43 симболи кои јасно ја означуваат припадноста на поединецот или групата кон одредено населено место или пак одредена етнографска целина. Преку нив многу често може да се детерминираат и внатрешните и надворешните релации на поединците внатре во групата, но и на релациите со други групи. Етнонимите и егзонимите според типолошките каратеристики припаѓаат на различни категории. Тие може да бидат генерализирачки и да вклучуваат, односно да се однесуваат на население 43

Мирчевска Мирјана, „Вербални и невербални етнички симболи во Горна Река“, ПМФ, Институт за етнологија и антропологија, Скопје 2007 год., стр. 159 - 160 д-р Стојанова Мери | 26

од една помала етнографска област. Така на пр. населението од мариовските етнографски области се именува со едно заедничко име – Мариовци, додека пак она од полските области на Пелагонија се именува како Пољани. Освен овој етноним за населението од Моштенскиот регион се користи и етнонимот/егзонимот Моштенци. Во друг случај локалните етноними/егзоними пак призлегуваат од локалната топонимија и најчесто се врзани или призлегуваат од имињата на селата и придавките кои произлегуваат од нив. Такв е случајот со етнонимите/егзонимите Орленци, Маковци, Бачани и др. Поврзаноста на овие поими со локалните топоними во голема мера го манифестира и долгогодишниот опстанок на поедини населени места кои во текот на својот историски развој како своевидни социјални заедници, опстојуваат на оваа територија со векови. Поради погодните климатски и релјефни услови констатирани се рани форми на организирано живеење и населување уште во периодот на неолитот, што може да се заклучи од бројните артефакти што покажуваат дека формирањето на населбите во Пелагонија се одвивало во континуитет. Релјефната разноликост на територијата во потесни локални рамки одиграла важна улога не само врз образувањето на населбите, туку и врз нивниот тип, местоположбата, како и врз развојот на поедини стопански дејности. Освен овие, врз формирањето и типот на населбите влијаеле и други општественосоцијални фактори како што се, економската состојба, зачуваните елементи од патријархалниот начин на живеење на населението и т.н. Населбите кои се формирале во ридскопланинските предели најчесто биле од збиен тип,

додека

пак

оние

кои

се

наоѓале

распослани во рамничарските предели на Пелагонија биле од разбиен тип. Основниот тип на живеалишта биле едноделните, т.н. поземки44, или приземни, живеалишта. Тие, во зависност с. Градешница

од

нивната

местоположба,

во

рамничарските или планинските предели, во

Танчевски Кирил, „Типови и ентериери на селските куќи во битолскиот крај“, Фолклорот на Битола и Битолско, Битола, 1981 год., стр. 561-552 д-р Стојанова Мери | 27

прво време се разликувале по типот на материјалите користени за нивна изградба, при што во голема мера доаѓа до израз умешноста на мајсторите – градители кои им даваат своевидни типски одлики на градбите. Во полските предели на Пелагонија, живеалиштата биле почесто градени од плет и облепени со кал, за разлика од оние во планинските предели каде повеќе се користеле каменот и дрвото. Куќите, независно од нивната разместеност и локација, биле покривани со слама и гранки или пак со камени плочи коишто сеуште може да се забележат кај голем број на постари, зачувани објекти, а особено во планинските села. Оваа форма на стамбени објекти со текот на времето започнала да се развива во хоризонтална и во вертикална насока, при што доаѓа до зголемување на бројот на простории и воедно до зголемување на комплетниот габарит на објектите. Ова особено се забележува кај мариовските куќи кои од едноставни „поземки“, преминале во едноспратни, па и двоспратни живеалишта градени во бондрух техника. Додека

во

прво

време

стамбените

објекти биле поделени на два дела, од кои во едниот престојувале луѓето, а во другиот дел добитокот, со развојот на стамбените објекти и

новите

комлетно

културни

промени,

издвојување

стопанските

објекти.

на

доаѓа

до

стамбените

од

Меѓутоа

објектите

сеуште остануваат во рамките на истиот с. Зович

селско - стопански двор кој претставува една своевидна

целина

во

која

се

одвива

најголемиот дел од секојдневниот семеен живот. Во овие услови, и во оваа фаза на развој се наоѓале најголем дел од објектите и селските формациски структури и во периодот на воените случувања од Првата светска војна, на што наведуваат достапните емпириски материјали.

д-р Стојанова Мери | 28

Интересно е тоа што дел од објектите кои сеуште се среќаваат на терен особено во полските села, иако се изградени подоцна, во втората половина на 20 век, сепак зачувале дел од основните стамбени форми на приземни живеалишта. Во долгиот период на постоење на с. Бач

поединечните

населби,

повеќето

од

нив

претрпеле помали или поголеми промени или

биле комплетно дислоцирани. За ваквите промени сведочат и зачуваните материјални остатоци од типот на црковни објекти и живеалишта45, како и сеуште зачуваната локална топонимија. Како резултат на бројни внатрешни и надворешни фактори, како што се воените закани, лошата економска состојба и многу др. фактори, дел од населените места кои сеуште живо функционирале на почетокот на 20век, во периодот на Првата светска војна, а особено по Втората светска војна поминале низ силни и масовни процеси на депопулација. За жал овие процеси се сеуште интензивни така што дел од селата се комплетно раселени или пак имаат исклучително мал брoj на жители, кој во многу случаи се движи под бројката од 5-10 жители. Промените што настанеле во социјалната култура на населението за време на Првата светска војна во прв ред се должат на интензитетот и насоката на миграциите. Воспоставените традиционални односи и обредни практики во голема мера ќе бидат нарушени во услови кога во непосредна близина на дел од селата ќе се повлече фронтовската линија и ќе се стационира огромна воена сила. Први на удар ќе бидат токму жителите. Дотогашната практика на принудна мобилизација на машкото военоспособно население, во одредени случаи во турската војска, потоа во некоја од соперничките војски за време на Балканските војни, и на крај мобилизацијата во Првата светска војна, само ќе ја прикаже апсурноста на случувањата и ќе ги продлабочи индивидуалните и колективни страдањата на населението од предметниот регион. Бројните наративи и материјални

Сопствени теренски истражувања 2016 д-р Стојанова Мери | 29

сведоштва едноставно не го оставаат човекот рамнодушен кога само на еден мал простор, во само еден миг, сосема едноставно ќе ја раскажат човековата голгота.

Покрај овој споменик кој е своевидно сведоштво кое сликовито го покажува патот на еден мобилизиран локален маж кој во текот на својот живот се борел во три војски

(турска,

српска,

бугарска)46,

примерите

за

присилната мобилизација и условите под кои таа се вршела е подробно споменувана и елаборирана во безброј стручни и научни трудови, пишувани од различни автори. Секој момент поврзан за таквиот чин е лична и потресна с. Добрушево

приказна:

„До шо имаше маш (заб. маж) навреме сете беа обрани од војската. Од војската кој заробен во Аустрија, кој заробен во Бугарите, кој отепани, кој останаа со армијата пребегнаа преку Албанија за Солинскиот фронт. Значи едно, богами да ти реча, од стодвајсет богами, домаќинства, осумдесет отсутни имаше. И горе долу тие сите жртви останаа, мал број од ниј се вратија дома.“47 Веќе не е важно кој е мобилизаторот и војската која врши присилна мобилизација. Единствено важно е зошто, и како таа се врши. Веќе нема добри и лоши. Нема мои и твои. Сите стануваат непријатели бидејќи го одземаат она единственото хумано што им преостанало на луѓето – голиот живот. Ова незадоволство и суровост се верно отсликани во следното народно кажување: „Прво ми ги зедоа Србите. Ги симнаа од колите, ги изнатепаа и ми ги зедоа. – Вие сте Срби! Зошто не сакате да се борите против Бугарите? – им викаа ним. После пак, заедно со Германците дојдоа Бугарите.

Здравковска Жанета, „На гробот му пишува дека служел за три војски“, (пристапено октомври 2016) http://documents-mk.blogspot.mk/2013/08/blog-post_27.html 47 АИФ м.л.55, инф. Јоше Попов с. Чаништа (стар 75 год.) забележал Лазар Ристевски д-р Стојанова Мери | 30

– Вие сте Бугари! – викаа. -Ајде да се борите против Србите! И тепај, и удри, и в затвор.“48 Немало речиси никаква разлика во третманот кон локалното население. Само актерите се менувале, но суштината секогаш била иста. „Од Бугарите земен. Од Бугарите, да. Насила, како сами!Море нема очеш-нечеш, ајде тргвај. Нема мрдање туа.“49 Или... „Српската. Мобилизирала. Веќе го зема тоа место стана српско, и почнала да мобилизира наши. Тогај ги зеле неколку души војници и Славе го знае тој.Тогај Иљо Богданов бил земен и тој Коле Пушков. Тие биле луѓето тамо земени во српската војска.“50 Трагедијата

за

локалното

население

уште

подраматична

кога

месното

мобилизирано население е само на чекор до домот, но сепак далеку. Физичката далечина во случајот не е еднаква на психичката. Неизвесноста можеби претставувала најголемата психичка тортура за вака насилно мобилизираните војници, па тоа ги терало дури и на бегство, по секоја цена. „Ицооо, три години лежев онде (забелешка: на само неколку десетици метра од сопствената куќа) во копја, бугарски војник пази. - И среќа!- рече. - Не ме убија. Ко дојде таа вечер веќе кнап....и ...Избега...“51 Меѓутоа воените страдања не завршувале само со присилната мобилизација, бидејќи она локално население кое не било мобилизирано во вистинска војничка смисла, било употребено како бесплатна работна рака. „Тој го зеле тамо Бугарите да прават окопи на Пипер планина, оти тогај и береа од народо војските – кулук. Кулук ги земаја за да му копат ровој.“52 48

Алексоски Веле, „Светска касапница во Македонија (1914-1918)“, Свети Николе, 2010, стр. 126 Сопствени теренски истражувања, Јован Стојановски с. Орле, (07.11.2016) 50 Сопствени теренски истражувања, Пандо Атанасовски с. Гермијан 51 Сопствени теренски истражувања, Илија Момокоски с. Градешница, 2016 49

д-р Стојанова Мери | 31

Населението учествувало во процесите на градење на воената инфраструктура, што подразбирало изградба на соодветни патишта, ровови и др., долж целата фронтовска линија. „Беа тие... беа, во сите војски имаше од наиште. Во ними беа за Бугарите ама сите наиште и праеа патиштата, пато шо е оној од Битола, од Пелистер, кај езерото, слегва вамо Маркоанога, тие наиште го имае праено овие сите.“53 Денешните остатоци од т.н. француски пат кој ги поврзувал селата Скочивир, Ивени, Чегел и Суводол кои се наоѓаат долж фронтовската линија во Пелагонија, како и дел од друга патна инфраструктура во Преспа претставуваат уште еден пример за ангажманот на локалното население.

Ровови - Кота 1050

„А дедоми кажваше, како и интегрирале (заб.интернирале) тоа време, како носеле војска, како пред то копале ровови, како бункери правеле пред да почне војната... Бугарите (забелешка ги мобилизирале), Французите. Французите биле со Србите поврзани, и незнам кои биле други со нив, а со Бугарите биле Италијани мешани, после Германци мешани има ... Војна знајш како е ... Првата Светска Војна, та од `14-та до 18та година држела.“54 52

Сопствени теренски истражувања, Пандо Атанасовски с. Гермијан Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски, с. Љубојно, ноември 2016. 54 Сопствени теренски истражувања, Стефан Ковачевски,,с. Градешница, ноември, 2016 53

д-р Стојанова Мери | 32

Локалното население како основна работна сила било користено и за изградба на ровови, кои и денес стојат зачувани на целата територија долж фронтовската линија, а особено околу кота 1050. И во изградбата на друга посовремени воена инфраструктура како што е изградбата на т.н. теснолинејка во 1917 год. локалното население било активно вклучено. Оваа железничка пруга била изградена од страна на бугарската војска и се користела за снабдување и транспорт на најразлични воени материјали и муниција. Централната рута на оваа железничка пруга со вкупна должина од околу 120 км, во еден свој дел минувала низ Пелагонија55 и таа била од огромно воено-стратешко и политичко значење за Бугарија. За воените дејствија од особено значење бил и аеродромот кај с. Бач. Но, за неговата изградба не бил потребен посебен ангажман на локалното население што се должело и на погодноста на теренот и потребните предиспозиции. Овој аеродром бил во функција во периодот од 1917 – 1918 год. односно до завршувањето на војната. Постојаната изложеност на различен тип на воени дејствија, за населението чии што населени места се наоѓале во непосредна близина на фронтовската линија во Битолско, било исклучително стресно и трауматично искуство. „Кога се извршило бомбардирање, загинала та фамилија шо Ви кажав, загинала, и после ко се удрило после ги иселиле.“56 Воените дејствија иницирале комплетно раселување на жителите на поедини селски населби како што е случајот со жителите на с. Орле од каде се иселиле 45-50 семејства чии членови се преселиле во Прилеп и други соседни населби. Во Прилеп тие се населиле во исто маало при што од страна на локалното население биле именувани како „Орленци“. „Комплетно, фамилијарно, и не се вратиле, дел има во Прилеп, не се вратени назад поново, дел има во Подмол и Чумово, а дел се вратиле поново и така да селото пред иселувањето броело некаде околу 40 до 50 фамилии.“57

Trajkovski Roberto, “The exploitation of the narrow gauges in the Vardar part of Macedonia build during the First World War”, in Technology and warfare 38th ICMH Congress Proceedings, Sofia, 2012 p. 360 56 Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски с. Орле, февруари 2017 57 Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски с. Орле, февруари 2017 д-р Стојанова Мери | 33

На овој начин и така сиромашните села биле оставени и препуштени сами на себе, односно на војниците и бомбите од кои и така не можеле да ги заштитат. Освен селото Орле, и неколку други села биле комплетно раселени. Жителите од с. Рапеш се иселиле во с. Добровени. Оние од Градешница се иселиле во неколку различни населби и тоа: Бешиште, Дреново, Кавадарци и Паликура. Жителите на селата Ивени, Маково и Будимирци биле иселени во Скочивир. Единственото село чии што жители во најголем дел во текот на 1916 год. биле интернирани во Бугарија, и од кои само дел се вратиле назад во завршувањето на Првата светска војна, биле од селото Чаниште. „И така сите овие појќумте фамилии беа, без, останати од жената, жената и децата и некој стар...“58 Еден добар дел од жителите од Битолско во наведениот период биле иселени и во Повардарието, а особено во Кавадарци.59 Дека ваквите раселувања не биле својствени само за жителите на Битолско покажува и примерот на селата Сливница, Крани и Рајца кои се наоѓаат на самата фронтовска линија во Преспа, а чии што жители во еден подолг временски период се населиле во с. Љубојно, Брајчино и во други соседни села. „Да бе, од другите села тука беа населени. Љубојно, Брајчино. Планината цела беше полна.Жени и деца. “60 Меѓутоа раселувањето не одело така лесно и безбедно. Во виорот на воените дејствија многумина се нашле во ситуација да донесат, тешки и мачни животни одлуки. „Ко паѓаа бомби мора да бегаа...Од таа страна на крајо на селото, некоја си баба си го носела детето го отепала бомбата, не го зеле ....и заминале...Ко шо кажваше дедоми, бабами...“61 Животните стории биле неизмерно тешки. „ Мојот татко ко бегале, ко почнале да бегајат, ко и искорнале од тука и ко почнале да бегајат за Бешиште онака... И ко бегале бабата го носела таткоми, мало 58

АИФ м.л.55, инф. Јоше Попов с. Чаништа (стар 75 год.) забележал Лазар Ристевски Сопствени теренски истражувања, Битолско 2016 60 Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски, с. Љубојно, ноември 2016. 61 Сопствени теренски истражувања, Стефан Ковачевски,,с. Градешница, ноември, 2016 59

д-р Стојанова Мери | 34

бебе, леонарче, две недели-три родено...И ко го зеле нео, и та грабнала носијата и шо да прае, та го остајла детето. Ко почнале да пукаат бомбите да бегает, мојот татко во таквото го закопале...бомбата ко пукнала покрај него го закопала... Така го оставила.И ко пошле потаму, ко заминале и дедоми рекол ти избега, те втаса. Шо се стори, детето каде е? Ами го оставив рече.Јас ко пукна бумбата го оставив.И назад се вратиле да го бараат. По неколку време го нашле. Затрупано, само парталчињата му се гледале...Малецко бил, 6 недели, 6 недели немало. “62 Одлуката да се остави едно од своите сопствени деца, за да се спасат останатите членови на заедницата или групата, колку и да изгледа сурова, понекогаш била сметана за неминовна. Имало случаи кога мајката при бегството и пред стравот да не бидат фатени и откриени од непријателот го оставала сопственото бебе врзано за повојот на некое дрво за да не биде забележано нити од непријателите нити пак од некое диво животно кое би го убило. Подоцна во ноќните часови таа би се вратила да го побара и доколку е живо да го земе со себе. Со завршувањето на војната и воените дејствија започнало и постепено враќање на иселените во нивните села. Но она што го очекувале да го најдат по нивното враќање всушност исчезнало во пепел и чад. Куќите и цели села, биле комплетно сравнети со земја. „Коа се вратиме сетне од вија куќите, не можеше да и ... кај се- една лобода ете толкава висока. Куќата натре – сета укопи; едни вака едни нака, нишчо не знаеш...Камен бар еден. Тики камење носи, тиќи куќи прави, тиќи пусти, тиќи штури.“63 Поради нивното потполно разочарување од затекнатата состојба тие повторно, но овој пат, трајно ги напуштиле своите родни огништа. Некои од селата останале делумно, а други пак комплетно иселени бидејќи населението никогаш повеќе и не се вратило во нив. Таков е на пр. случајот со жителите на с. Чегел. Војната зад себе оставила рушевини и многу воен материјал. Во борбата за живот населението сега го користело тоа што му било при рака.

62 63

Сопствени теренски истражувања, Алтана Момокоска, с. Градешница, ноември 2016 АИФ м.л. 449, Косте Трајков Костовски (стар 92 год.) с. Старавина, снимил Г. Пајтонџиев д-р Стојанова Мери | 35

Остатоците од лим, железни прачки и други предмети биле искористени за правење на примитивни живеалишта и засолништа. Процесот на обнова на селата не се одвивал ни лесно, ни брзо. Но, сепак голем дел од раселените места иако со прилично редуциран број на жители, сепак започнале повторно да живеат. До следната војна! Стопанските прилики во Битолскиот регион пред Балканските и Првата светска војна се одвивале во согласност со постоечките услови и вековните воспоставени традиционални форми. Релјефните разноликости на територијата директно се одразиле врз разместеноста и застапеноста на двете основни стопански дејности, земјоделството и сточарството. Сточарството било доминантна стопанска дејност во планинските предели каде земјоделските парцели биле релативно мали и раштркани. Земјоделството доминирало во рамничарските предели на Пелагонија кои биле погодни за одгледувањето на разнородни земјоделски, а особено житни култури. Имајќи ги во предвид релјефните карактеристики на Мариово, можеме слободно да кажеме дека и покрај актуелните состојби за време на турското владеење, тоа се наоѓало во релативно поволна положба. Неговата изолираност, оддалеченоста од главните градски и сообраќајни артерии и тешката пристапност, им озможувале на жителите од различните населени места во пределот добра заштита. Така населението било поретко изложено на директни напади и други турските зулуми, што му овозможувало непречен развој и зачувување на многу традициски специфики. Освен екстензивното земјоделство кое служело за задоволување на семејните потреби на населението во Мариово, сточарството, а особено одгледувањето на овции др. ситен добиток, било широко застапено. „Луѓето од Орле се занимавале претежно со стока и со малку земјоделие, така да...Претежно со овци. “64 Тоа им обезбедувало на локалните жители доволно храна и суровина за изработка на облеката, а и дополнителни економски приходи од продажбата на стоката и сточните производи. Населението во полските делови од Пелагонија, како што е случајот и со населението од Моштенскиот регион, се занимавало претежно со одгледување на житни

Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски с. Орле (февруари 2017) д-р Стојанова Мери | 36

култури и тоа ’рж, пченка, пченица и др. Меѓутоа заради екстензивниот начин на одгледување на почвата, присуството на блатесто земјиште, поплавите и други природни непогоди, приносите од земјоделските култури не биле на завидно ниво. Поради тоа ова население било сметано за многу посиромашно од населението кое живеело во Мариово, па затоа на него честопати било гледано како на помалку способно или недоволно успешно. „Мариовците зашто му одговарало појќе земјиштето со стока, него Полјаните, така да иделе многу луѓе од полето да бараат јадење, мислам брашно, леб, тие работи.“65 Периодот на Балканските војни и промените кои со нив настанале, ќе допринесат кон дополнително влошување на, и така незавидната состојба на стопанските дејности. Главната причина за ваквата состојба е демаркацијата на граничната линија спрема другиот – егејскиот дел на Македонија (сега Грција), со чие што поставување всушност биле спречени дотогашните слободните трговски и други социјални врски. „После селото наше (заб. Градешница) имало на времето аној шо викале. Еден ан имало во Горно мало, еден ан имало кај шо е ова куќата правена – два, подолу – три аној, четири имало. То се држеле текстили – мекстили, за стоката поткојци, клинци, плугој сé си држеле. А пред тоо пазариште пред Првата Светска војна, не оделе Битола на пазар. Прилеп оделе, во Воден оделе, на ова страна. Границата не постоела. Сето ова го рачунале македонско.“66 Со овој акт биле оневозможени и воспоставените зимски рути на движење на стадата од Брсјачка етнографска целина67, од Мијачката етнографска целина и пошироко, кои се одвивале кон југ, кон Егејско Море. За време на Првата светска војна целокупната состојба на населението, вклучително и стопанството, дополнително се влошила. Централната функција која ја имале стопанските дејности во животот на луѓето се огледува низ повеќе аспекти. Отсуството на мажите од производствениот процес кој всушност го обезбедувал опстанокот и семејната

Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски с. Орле (февруари 2017) Сопствени теренски истражувања, Стефан Ковачевски, с. Градешница (ноември 2016) 67 Петреска Весна, „категориите близина и дистанца“, Скопје 2008, стр. 35 66

д-р Стојанова Мери | 37

егзистенција, претставувал дополнително оптоварување за семејствата. Од бројните писма и преписки на македонските војници со нивните семејства 68 може да се забележи, дека нивните барања за отсуство се однесуваат на клучните периоди од годината погодни за извршување на одредени стопанските дејности (сеидба, жетва, берба и сл.). Во услови кога стопанските дејности имаат централна и првостепена улога и функција во нивниот живот, отсуството на мажите и ненавремено извршување на земјоделско – сточарските активности можеле да бидат погубни за семејството. И така тешката состојба дополнително се влошувала со постојаните грабежи и реквизиции кои ги извршувала војската. Дел од овие реквизиции биле вршени под маската на наводен откуп кој го вршела војската, но и покрај признаниците кои војската им ги издавала на луѓето, тие никогаш не биле исплатени. Особена суровост во оваа насока пројавувала бугарската војска, за што сведочат бројните достапни материјали. „Стоката ни а зедоа Бугарите. Едно, друго, говеда, овци, говеда сé собраа. Тоа можеме да кажеме.“69 Одземените продукти биле наменети за исхрана на изгладнетата војска која по долгите години на војување станувала сé победна и погладна, што дополнително иницирало појава на различни видови на болести и/или, едноставно, смрт. За жал од оваа состојба не биле исклучок нити македонските војници. Долгогодишните војни и отсуството на машкото работоспособно населени не бил единствениот фактор кој се одразил врз слабите приноси, туку дополнителен проблем претставувале и неповолните климатски услови. Така на пример заради огромната и долготрајна суша која го погодила регионот во 1916 год. приносите од земјоделските култури биле минимални, а со тоа и населението било принудено да гладува. Во борбата за преживување и прехранување населението од Мариово одело до таму што започнало да ги користи и желадите кои ги мелело и од нив подготвувало брашно кое го користело за месење леб или во друга намена. Сепак тука мораме да споменеме дека оваа пракса не

„Отпретани сведоштва војнички писма од големата војна : 1914-1918“, Приредил Најдовска Јасмина, Скопје 2008 69 АИФ, м.л.451 (4/2). инф. Димовски Митрев Петруш с. Градешница (стар 76 год.) снимено 1966 год., снимил Г. Пајтонџиев д-р Стојанова Мери | 38

била сосема нова и својствена само за оваа територија туку таа била присутна во различни периоди и во други места на балканскиот културен ареал.70 Доминантинот дискурс за односот на населението и војската, во Битолско, но и во други региони како што е случајот со Преспа, низ која исто така минувал дел од фронтовската линија, е генерално поларизиран. Позитивните аспекти на комуникацијата на локалното население скоро секогаш се врзани за француската војска. Добрата снабденост на војската со храна и вино за кое и денес се врзани бројни наративи, условила повеќе пријателски а не „грабежен“ однос со возрасните, а особено со децата. Тоа секако не го исклучува

фактот дека во други ситуации француските војници, знаеле да се

однесувааат сурово и војнички. „За француската убоо збораа. За француската војска. Многу. Пак ќе ти речам, богата држава. Татко ми бил... ќе пошол... пет-шеснајсе години, во Скочивир кај Французите. Тамо живееле. Ќе појдел во складо. Во магацино ќе појдел и ќе те земе оној главниот од војската, шо сакаш за една недела ќе си земиш за фамилијата. Шо сакаш. Храна, сапун, јадење, пиење...“71 Негативните аспекти на каква и да е комуникација на населението од предметниот регион, за време на Првата светска војна, се врзани со бугарската војска. Овој дискурс е речиси непроменлив, стабилен и независен од пределската област или регион. „ Бугарската праеше, француската не. Крадеа многу. Бугарите. Шо ќе најдеа, шо ќе му дојдеше од рака. Храна, облека, накит. ... Шо ќе имаа... то. Тие фурната, од та страна се печи лебо... од другата ќе моо урнеа со казмите да моо земе лебо и играе оро. Ко сеа, фурните наши беа тука и фатени тие ко мечкари играа. Ропаа на едни тагари, дрмони и.... Бугарите. И занимавае луѓето за да моо земе лебо и не го отворваа од фурната лебо, кај шо е вратата... Туку од надвор со казмите и побегни. Му и земаа и телина, прасина, шо ќе најдеа... Све. Не проштаваа...“72 Завршувањето на Првата светска војна, го означил крајот на еден воен период кој зад себе оставил пустош. Уништени и раселени села, распаднати семејства, десеткувани стада, 70

Radovanovic S.Vojislav, „О народној храни у Маријову“, Гл. Географског друштва св XIV, Београд 1928, 131-137 71 Сопствени теренски истражувања, Дојчин Дамјановски, с. Маково (ноември 2016) 72 Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски, с. Љубојно (ноември 2016) д-р Стојанова Мери | 39

уништено земјоделство. Комплетна пропаст. Во вие услови, се развила, условно речено, една нова стопанска дејност – собирање на воен материјал. Овој воен материјал долгорочно станал најголем извор на приходи за локалното население. Долгогодишната рововска војна и честите бомбардирања, условиле акумулација на различни видови боева муниција и други материјали, кои нашле своја примена во неколку стопански области. Во прво време основните метални воени материјали населението ги користело за поправка, покривање или изградба на стамбените и стопанските објекти, за оградување на дворовите и земјоделските парцели или за некоја друга намена.

с. Маково Дел од воениот војнички прибор, како на пр. металните воени лопати, копачи и сл. нашле широка примена во рамките на земјоделските и друг вид на селско - стопански активности. Денес сеуште, на терен, особено во селата кои се наоѓале во непосредна близина на фронтовската линија, може да се забележи нивното присутво и примена при извршувањето на секојдневните стопански активности.

с. Маково д-р Стојанова Мери | 40

Голем дел од воениот материјал бил преработен или едноставно пренаменет, и се

употребувал

за

изработка

на

т.н.

„плужици“ кои се користеле за орање на земјиштето. Сепак најголема примена, и она што допринесува да ја класифицира оваа појава с. Маково

како стопанска дејност, е собирањето и продажбата на воениот материјал од типот

на бомби, куршуми, гранати и други видови на метални предмети. И покрај опасностите кои произлегувале од собирањето на неексплодираната боева муниција која во многу случаи предизвикала делумни или трајни физички повреди, а во многу случаи и смрт, населението од сите возрасни и полови категории интензивно се занимавало со оваа „дејност“. „Море многу имаше сетне луѓе туа, гранати дечишта некој пој... чепнија да муебамстопанката, две-три деца од тука се истепаа ондека до ридо, ко пукнала та и овдека ееј... Од Првата Светска Војна. Имаше, имаше, како не.“73 Собраните материјали биле носени и продавани во градските населби, а особено во Прилеп и Битола. „Си беремев железа, знајш за тие работи. Така беше времето...Остатоци од Првата светска војна, за да купеме вреќа брашно. За да купеме јадење. Тогај немаше по Колективите... Железото – Отпад во Битола. Идеја Отпадо го земаше.“74 Нив, како своевиден суровински материјал, ги користеле големиот број на занаетчии, а особено оние кои се занимавале со изработка и производство на најразлични метални производи како што биле ковачите, леарите, ѕвончарите и др. „Имаше. Ами и сега исто е. Месинг имаше Битола. Имаше од Првио светски рат чаури, фишеци имаше колку сакаш, гранати. Ги откупвавме, месинг. Е ова е чаура.

73 74

Сопствено теренско истражување, Јован Стојановски, с. Орле, (ноември 2016) Сопствени теренски истражувања, Стефан Ковачевски, с. Градешница (ноември 2016) д-р Стојанова Мери | 41

Бугарска чаура. Тие од Првио свтески рат, од 14та година (заб. 1914). Се најдвае по некоја. И трошиме, шо да му прајме.“75 Во периодот по Втората светска војна дури постоел и организиран откуп на воен материјал кој се вршел од страна на овластени купувачи кои доаѓале до населените места во Мариово и Пелагонија и на лице место го откупувале собраниот материјал. Оваа дејност обезбедувала значајни приходи за населението. Меѓутоа со колективизацијата, особено со затворањето на голем број занаетчиски дуќани, намалувањето на воениот материјал и особено со намалувањето на приходите од оваа дејност, таа сосема прекинала. Денес воениот материјал кој се среќава, се користи само во функција на земјоделско – стопанските активности, или пак на друг, нов, инвентивен начин кој остатоците од воениот прибор и материјал го претвора во своевидна туристичка атракција. Сличностите кои биле присутни во

с. Градешница

поглед

на

предметниот

стопанските регион,

дејности кои

во

единствено

зависеле од релјефните карактеристики на поединечните етнографски области, во периодот на Првата светска војна, се отсликувале и во поглед на социјалните и семејни односи. Населението генерално живеело во цврсти проширени семејни заедници, во ист семеен објект. Проширените семејни заедници се состоеле од неколку инокосни семејства. Ова значи дека во една проширена семејна заедница покрај родителите, живееле уште и семејствата на нивните синови, или поинаку кажано во една проширена семејна заедница живееле припадници на три генерации или три „колена“. Семејните врски биле исклучително цврсти и строго уредени согласно востановените традициски норми и зачуваните елементи на патријалхалниот начин на живеење и однесување76. Поделбата на трудот и организацијата на семејните односи се вршела согласно поделбата на „машки“ и „женски“ работи. За делегирањето на обврските кај машкото 75 76

Сопствено теренско истражување, Иван Илиевски – ѕвончар, Битола, 2012 Петреска Весна, „Категории близина и дистанца“, Скопје 2008, стр.154 - 175 д-р Стојанова Мери | 42

население се грижел најстариот машки член - таткото, додека пак за поделбата на обврските во доменот на „женските“ работи се грижела најстарата жена – свекрвата. Доминантната функција, „глава“ на семејството, секогаш ја имал најстариот маж, односно татко на семејството кој сносел потполна одговорност за семејната благосостојба, заработувачка, планска распределба на семејниот буџет и т.н. Жената се грижела за организација на домашните работи, воспитувањето на децата и др. стопански активности кои влегуваат во нејзиниот домен на работа. Исклучок од ова имало само во случаи кога машките членови отсуствувале од домот, заради некоја причина како на пр. печалба, мобилизација и сл. Во тој случај, и покрај женското внатресемејно ривалство некоја од жената ја преземала улогата на мажот и раководела со целокупното домаќинство. „Кој ќе беше поитар така, иначе жејнте беа кај нас и порано главје на фамилијата. Оти одеа наиште на печалба, останваа жените.Жените останваа....да поељвае дома. Не само да поељвае него ораа, копаа, жнеејнте...Да, да, жнеејнте најмногу ораа и копаа.“77 Покрај овие меѓусебни односи значаен функционален елемент во рамките на проширените семејства било и должното почитување. Согласно идеалните традициските норми почитувањето се одвивало на две нивоа, по пол и по возраст. Ова значи дека жените секогаш биле подредени на мажите, а помладите членови, на постарите. Меѓутоа кај реалните модели на традициски култури биле забележливи поголеми или помали отстапувања.78 Ваквата поделба или стратификација кај традиционалните семејни заедници со строго дефинирани врски и обврски не е својствена само за наведениот предел, туку и за целата територија на Македонија и поширокиот балкански културен ареал. Социјалните норми во суштина претставувале соодветен модел на однесување во рамките на заедницата во кој момчињата и особено девојчињата, се воспитувале од најрана возраст. Извршувањето на дел од домашните обврски како и завезувањето на првите кошули на седумгодишна возраст станувал составен дел на животот на девојчињата. Оттогаш во суштина тие постепено се воведуваат во светот на возрасните, во 77 78

Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски, с.Љубојно, (октомври 2016) Петреска Весна, „Категории близина и дистанца“, Скопје 2008, стр.154 д-р Стојанова Мери | 43

кој стануваат прифатени прво со добивањето на првата менструација, а потоа и со стапувањето во брак. Статусот на жената во овие заедници, а особено односите помеѓу возрасните категории на население како и оние помеѓу половите биле строго дефинирани. Нормите на однесување биле почитувани од најголемиот дел од членовите на заедниците и секој испад бил строго санкциониран. Секоја отворена комуникација помеѓу момчињата и девојчињата во периодот на постигнувањето на нивната сексуална зрелост, а особено предбрачните сексуални односи биле строго неприфатливи и наидувале на јавна осуда. Чесноста на девојката/жената како посебна социјална категорија се наоѓала на врвот на хиерахиската пирамида на вредности. По ова прашање не постоел нити семеен нити пак социјален компромис79. Тоа може да се види од бројните примери на ограничување на нејзиното движење, особено кога таа била свршена, како што е случајот во Мариово 80 каде нејзиниот статус речиси се изедначувал со статусот на леунката. „Тогај многу срам имаше народо. Стра` имаше. И мажите ги тепаа, ги такваа, не ги оставаа така да шетае.жените. Не и оставаа. Навечер не шетаа мажи и жени. Со рода, нерода, не стоеја до двајсе години. Дип ако се скриеше од таткото. Иначе не и оставаа тогај. Беше тогај страм, стра` имаше. “81 Во други случаи пак нејзината чесност била потврдувана преку соодветни обредни дејствија кои се изведувале на семејното огниште како најважeн и најсвет елемент или простор во домот.82 Потврдувањето на нечесноста на девојката разбрано како нарушување или кршење на социјалните традициски норми, воедно предизвикувало превземање на соодветни мерки за јавно срамотење. Примери од овој тип има на целата територија на Македонија, што повторно укажува на значењето која оваа „женска“ категорија го имала во рамките на традициските култури. Жената, во вакви случаи, секогаш била сметана за главен виновник

Ашталковска Ана, „Озборувањето како механизам за социјална контрола во народната култура на Струшки Дримкол“- магистерски труд во ракопис, обранет на ИЕА при ПМФ Скопје, Скопје 2008, стр. 221222 80 Цветановска Јелена, „Улогата на жената во традициската култура“, во „За етнологијата бројни прагови сме преминале“, Скопје 2014, стр. 128 81 Сопствени теренски истражувања, Петрија Ристевска, с. Скочивир (ноември 2016) 82 Петреска Весна, „Категории близина и дистанца“, Скопје 2008, стр.171 д-р Стојанова Мери | 44

што е сосема разбирливо кога станува збор за строго дефинирани патријархални заедници каде социјалниот статус на мажот е на повисоко социјално скалило. Соочено со едни вакви строги и рестриктивно норми на однесување и живеење, женското население живеело под постојана пресија за сопствената социјална инклузија. Меѓутоа во услови на војна идеалните концепти драстично се менуваат и превземаат други реални облици. Силувањата станувале секојдневие за женското население кое живеело во непосредна близина на борбената линија. „Или ко шо кажваат некој си имале посестрими, некој си имале пријателки од војната, бугарите нарочито најпојчку зло праеле по жените. Како кажваа, а силова мајката вика со извинение сега, го дои детето а тој зема другата града тој му а.... кај шо кажваа Бугарите најпојчку зло праеле ...Французите по не праеле, Французите и Германците ко биле, по` не праеле...“83 Соочена со ваквиот тип на закана од една страна, и соочена со јавната осуда од друга страна, девојката на индивидуално и емотивно ниво била во комплетно незавидна положба. „Па тој, од него шо жените, шо мака имаја, леле, леле. Ќе го земе еден другар со него и од куќа на куќа. Жена млада не можеше да излезе. Не Русин. Бугарин, Бугарин. Димчо, Димчо еден, ами...Е така!„84 Овој вид на хаотични состојби, во кои паѓаат сите социјални стеги, се нарушуваат вредностите, а вредносните системи претрпуваат драстични промени, не се својствени само за нашата туку и за други традициски култури ширум светот. Кон влошување на и така неповолната положба придонесувала и несаканата рожба до која честопати доаѓало. Учеството на голем број војници од француските колонии од Африка, а кои биле дел од француските воени трупи дополнително ја влошувале состојбата. Имено како резултата на силувањата кои ги вршела оваа категорија на војници во многу села во Преспа и Битолско започнале да се раѓаат црномурести деца, со поинакви физиономски карактеристики од вообичаените.

83 84

Сопствени теренски истражувања, Стефан Ковачевски, с. Градешница (ноември 2016) АИФ м.л. 50, Стоја Влчева (стар 75 год.) с. Груниште, Забележал Милан Ристески 1970 год. д-р Стојанова Мери | 45

„Се случваа, се случваа.Се случваја. Имаше после Фронто многу жени шо породија од овие шо беа од селата дојдени. Шо најдоа тие, силоваа многу. Тука се родија.....Црни арапчина...Затоо имае виткани косите овие.....“85 Освен насилното, честопати доаѓало и до доброволно стапување во сексуални односи. За ова зборуваат сеуште зачуваните наративи. Иако од една страна тие ги поседувале сите негативни атрибути, од друга страна најверојатно и заради нивната зачестеност тие станале преќутно прифатена појава. „Абе зборале да, имало такви жени. Ошол некој Америка, Америка ошол..и ...жената а остајл тука. И ко се вратил тој од Америка, Фронто се скинал, се вратил тој од Америка и кажвај сеа мажу да видиме кој појчку пари извадовме.Жената појчку пари извадила од мажо шо бил Америка, работал, жената, ќе ме извиниш ми си внука...(Заб. смеење)...со дуќанчето...Појчку пари извајла.ха-ха-ха“86. Брачните врски се склучувале во рамките на определените етнографски предели што по својата природа значи дека тие биле ендогамни. Во најмала рака тие се разликувале според своите говорни карактеристики, облековни елементи, обредна пракса и др. додека пак во доменот на социјалното живеење важеле речиси идентични востановени традициски односи и норми. Поради овие причини стапувањето во брачна врска на сопружници од различни етнографски области кои се разликувале не само по вербалните, туку во конкретниот случај, и според невербалните етнички симболи, бил речиси незамислив. „Со Бач не се машамев (заб. Скочивир). Со Брод и со Доброени, Сливица-се мешамев, а со бачани, фустани носеа вака. Ние, башка руба носемев, со кошули, со шајаци. “87 Исклучоци од ова правило, односно пракса, имало во одредени случаи и тоа: кога брачниот партнер заради некоја причина бил маргинализиран во рамките на својата потесна заедница, кога бил во поодмината возраст, имал некои физички недостатоци и др.

Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски с. Љубојно (октомври 2016) Сопствени теренски истражувања, Дојчин Дамјановски с. Маково (ноември 2016) 87 Сопствени теренски истражувања, Петрија Ристевска, Ивановска Деспина с.Скочивир 86

д-р Стојанова Мери | 46

Заради засилената миграција на населението од едни во други етнографски области кое се случувало како резултат на воената закана, постепено доаѓа и до трансформација на брачните заедници и нивен премин од ендогамни во егзогамни. Така она што до пред Првата светска војна било скоро незамисливо, во услови на војна станало востановена и прифатлива пракса. „Од Градешница. Ко се биеле туа на борбата тамо, испаднале во Бач. Заседнале. Летно време било. И тамо работале, жниеле, копале и отамо се мажила.“88 Со преминувањето во друга, различна етнографска обаст доаѓа и до одредено отуѓување од сопствената средина и преминување во нова, непозната. На латентно ниво овој товар честопати бил многу пострашен и поголем за девојката. Тежината на социјалниот товар во голема мера произлегува и од вербалните односно невербални обележја кои девојката ги носела со себе од заедницата од која доаѓала во заедницата кон која се приклучувала. Освен јазичките карактеристики кои биле забележливи при директната комуникација, она што било, на прв поглед, уште подраматично биле облековните обележја, односно носијата, преку која одредена девојка ја дефинирала својата не/припадност кон социјалната заедница. Од денешен аспект, без доволно пропратни информации, поимањето на овие состојби делуваат навидум несфатливи. Меѓутоа доколку се знае дека подготовката на носијата и на невестинскиот чеиз, која започнувала од најраната возраст на девојката, бил долготраен процес кој барал огромна посветеност, истрајност, умешност и кој на некој начин бил одраз на квалитетот на самата девојка, тогаш се добива една поинаква перспектива на состојбите. Во овој контекст треба да се спомене и фактот дека финсиските издатоци кои биле неоходни за подготовка на носијата биле огромен товар за семејствата. Носијата претставувала своевиден влог во дефинирањето на понатамошниот брачен и социјален статус со кој девојката – жена требало да се стекне, а во исто време претставувала и единствена приватна своина на девојката, што ја прави важноста на носијата уште поевидентна. Во услови на повеќегодишни воени конфликти кога семејствата биле на работ на егзистенцијата, а кога во исто време биле принудени да ги напуштаат своите домови за да

Сопствени теренски истражувања, Петрија Ристевска, Ивановска Деспина с.Скочивир д-р Стојанова Мери | 47

се спасат, локалните жители пристапувале кон изнаоѓање на различни начини да спасат барем дел од својата сопственост. „Отаму нека стане......шо да земеме лепче, по некое парталче за да си спијме. Алишчата и зазидаме во куќите, во зимниците зазидани валајци алишча. И измери го земникот, они (заб. војниците) мериле, си и нашле алишчата, се си секле.“89 Но, тука не завршувала нивната трагедија. Многу поболен бил чинот кога тие својата мака и пот, ја наоѓале расфрлена и комплетно уништена. „Леле, леле, да редат жените, да си прибират по везоите со шарките шо беа, адс е тепаат жените по ридовите. Кистовите, ете толку од саѓиите кистовите коа, како на се ...туку војник нема шо да работе. И се загнаа машките да берат така сечени, кошулата ѕидано, стан извадено, преден ста изваден, изадено стан, бочниците така, ракавите тримина Бугари најдоа степани во шест ракави нанога. Обуени на него. Умрен, отепан.“90 Зло/употребата на носијата ја правеле многу војници користејќи ја за различни намени. Особено биле користени везените површини кои заради својата цврстина наоѓале различна намена. Според зачуваните кажувања имало случаи во кои некој француски офицер исекол дел од везените површини на женска кошула, ги поставил бочно на очите на својот коњ, на тој начин сакајќи тие да делуваат декоративно.91 Оставени без основни елементарни услови за егзистенција, речиси голи, локалните жители честопати биле помагани од различни мисонери и хуманитарни друштва92 кои им делеле одредени облековни елементи (кошули, пантолони, шалови капи и др.) и кои на еден начин, барем делумно и времено ја менувале општата слика и поедини етнографски карактеристики на населението од соодветниот предел. Имало случаи пак кога дел од облековните елементи како резултат на присуството на војниците и генералното осиромашување на населението, доживеале одредена трансформација. Така на пр. од наведениот период во Демирхисарско во женската традиционална носија доаѓа до појава 89

АИФ м.л. 50, Стоја Влчева (стар 75 год.) с. Груниште, Забележал Милан Ристески 1970 год. АИФ м.л. 50, Стоја Влчева (стар 75 год.) с. Груниште, Забележал Милан Ристески 1970 год. 91 Сопствени теренски истражувања, с. Мегленци 2015 год. 92 Бојаџиев Петар, Бојаџиева Рената, „Санитетот во Македонија за време на Балканските и Првата светска војна“, Битола 2011 год. стр. 367 90

д-р Стојанова Мери | 48

на своевидни фустани кои наликувале на војничките шинели. Во почетокот по Првата светска војна, кога е евеидентирана оваа појава, тие навистина биле направени од војнички шинели, а подоцна и од домашен волнен материјал во темно црвена боја.93 Анализирајќи ги промените кои настанале како резултат на меѓусебната причинскопоследична врска помеѓу воените дејствија за време на Првата светска војна и одредени традиционални културни обрасци на населението во Битолско, се доаѓа до заклучок дека трансмисијата на сеќавањето е една од основните алатки на кои мораме да се потпреме доколку сакаме поопсежно и поконретно нивно дефинирање. Поаѓајќи од основните, базични својства на сеќавањето како своевидна мисловна категорија и човекот како негов медиум може да заклучиме дека тоа може да биде колективно и индивидуално. Во современи антрополошки рамки постои јасна дистинкција помеѓу овие две категории на сеќавање при што индивидуалното сеќавање најчесто се поистоветува со животните истории или биографии94, додека пак колективната меморија се поистоветува со историјата95. Дистанцирајќи се од понатамошна продлабочена теоретска анализа на овие две појмовни категории, и земајќи го во предвид ова нивно базично својство, можеме да кажеме дека колективната меморија односно историјата, која се однесува на периодот на Првата светска војна во Битола и Битолско е исклучително експлоатирана тема, која ни дава мноштво аспекти на воените случувања и генералните или специфични општествено – политички релации кои се однесуваат на соодветниот период. Од друга страна пак индивидуалното сеќавањето, кое е одраз на индивидуалната свест или индивидуалната меморија како јавен дискурс, во научната и стручна литература посветена на Првата светска војна во Битола и Битолско е релативно слабо застапена. Ова најверојатно се должи на неговата условна „субјективност“ бидејќи се потпира на личните искуства, ставови и воопшто културни обрасци на индивидуата, што пак од друга страна

Ѓорѓи Здравев, Македонски народни носии, „Матица Македонска“, Скопје 1996, 110 Петреска Весна, „Категории близина и дистанца“, Скопје 2008, стр. 103 95 Nora Pierre, “Izmeđupamćenjaihistorije.Problematikamjesta”, Kulturapamćenja I historija, Zagreb 2006, str.23-36 94

д-р Стојанова Мери | 49

му дава особен квалитет и е од исклучително значење за етнолошко – антрополошките проучувања96. Поаѓајќи од овој став можеме да нагласиме дека кај традициските општества кои се потпирале на цврсти семејни и социјални врски мемориските кодови се пренесувале ненаметливо, во рамките на секојдневната комуникација, но, сепак, следејќи некои нормативни и социјални односи. Како пример само би посочила дека ваквите односи биле присутни и кај традиционалните семејно – социјални заедници во предметниот регион. „Па видете, информациите ги добив од мојот дедо зато што дедоми живееше девеесет и нешто години, јас бев некаде над 14-15 годишна возраст и од него ги добив и плус од бабами. А бабами пак, живееше повеќе од него, некаде на 21 година моја возраст таја почина и многу работи појќе научив и од бабами и од дедоми. Појќето бабами кажуваше за женските маки шо ги имале, а дедоми во врска со машките маки...“97 Од ова можеме да заклучиме дека во соодветната традиционална заедница во периодот на Првата светска војна и по неа постоеле строго воспоставени социјални нормативи кои јасно укажуваат на дистинкцијата на машката и женската сфера на сеќавања, но, и на внатре-семејната хиерархија. Според тоа начинот на кој се вршела трансмисијата на сеќавањата во контекст на половата поделба, се одвивал паралелно и независно еден од друг. Поедини елементи од семејната хиерархиска поставеност се огледуваат и од општиот став и третман кој го имале машките деца во рамките на семејството, наспроти девојчињата. „Не видете сега, јас, тој имаше многу голем мерак зато што јас сум прво машко во фамилијата, а сите шо биле браќата на таткоми – женски деца. И се имавме многу, и ме имаше и како мал ми раскажуваше, и јас па со читање, оти немаше училиште во Орле, одев во Маково, и ко ќе се вратев назад од училиште и од она кажувањето од

Денфорд М. Лоринг, Бусхотен ван Рики, „Децата на граѓанската војна во Грција, Бегалците и политиката на сеќавања“, Скопје 2012, стр. 8; Ристески С. Љупчо, „Категориите простор и време во народната традиција на Македонците“, Скопје 2005. Стр. 410-413 и др. 97 Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски, с. Орле, живее во Битола, (јануари 2017) д-р Стојанова Мери | 50

историјата и ќе речеше: Многу од овие работи шо ги учите не се точни, зато што како што ги доживеал тој, не се така напишани према кажувањата...“98 Синтезата на информациите и нивното конкретно вообличување настанува токму кај медиумот, во конкретниот случај информаторот, кој пак и понатаму свесно или несвесно задржува и пренесува дел од трационалните културни обрасци. Во овој контекст, во јавниот дискурс многу од настаните кои се однесувале на специфични и лични теми, особено од моралниот корпус на нормативи, како што е случајот со сексуалните врски и/или силувањето, во голема мера сеуште се затскриени, недоволно јавни и сеуште се пренесуваат со доза на воздражност. „Не зборваа слободно ама тајно немоеше да остани. Оти се знаеше од ошто ќе се разболи (заб. во случаи на сексуално преносливи болести). Се знаеше дали е од војската напраено или од домашните. Имаше разни луѓе дома шо беа неморални, се случваа такви работи... Интересна работа тоа. Како шо кажваа старите ама и како шо ние сеа постарите знаеш то си ој од поколение на поколение,...И имаш фамилии шо беа, наследно го носеа тоа...99 Уште еден интересен факт кај ваквиот вид на мемориска трансмисија е фактот што таа почесто се врши не од родители на деца, туку од бабите и дедовците на внуците. Ова повторно може да укаже на неколку аспекти како на пр. цврстите семејни и социјални меѓугенерациски врски кои постоеле во локалните заедници, заедничките или јавни простори, селската обредност и др., како и условите и начините на трансмисија на информациите, односно сеќавањата. „Ќе кажваше баба, шо знам како беше, шо беше. Кој дума од тогаа.“100 Или.... „Дедо и дедовци и нашколија шо ќе кажваа... На училиште ко одемев ни кажваа. И старците. Тогаа се беремев по Коледите, по Полената ваму... И ќе раскажваа старите

Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски, с. Орле, живее во Битола, (јануари 2017) Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски, с. Љубојно (ноември 2016) 100 Сопствени теренски истражувања, ПетријаРистевска, с.Скочивир, (ноември 2016) 99

д-р Стојанова Мери | 51

шо беа вратвани од таму. Или ќе му кажваа на фронто како било. Овој од Слимница, овој од Долно Дупени, од Наколец...“101 Аспектите на индивидуалното сеќавање се исклучително контекстуално богати така што и несвесниот премин и навидум неповрзаните теми создаваат една прекрасна нарација, богата со етнолошко – антрополошки податоци. „Да тамо. Исто имало куќа порано...и гумна. И Французите после Фронто...дојдоа комисија некоја да испитвае кај била војската негоа , со ошто се занимаваа, населението на кого му припаѓа... И тогаа се сеќавам тоо го кажваа и старите наши. .....И дошле тие на гумната ....баш во жетвата...Французи, четворица, со апарати, со тескерина за писајне, сите работи... И на ручок...свињата, бишката, зева јојчка..јојчка знаеш шо е?..Шо врзваа снопје?`Ржејнца... И, а фатва бишката и а носи в кочина, и му вели старио наквечер соберетесе му вели оти ќе фати невреме вечер, а овие надвор ќе спие оти немаа каде... И му рекол старио! - Од кај знае тој?Ќеда чисто ко сеа...(заб. Небото)... Е..стакло. И небо, и пука од гореа. И коа дошло некаде кај 11-12 коа спука и го крена врао цел, сосе све, в река оѕгора. Боуууу, на овие не му треба му вели тогаа... тие астронаути шо беа...Не му треба на овие..научени магарето рика во 12 сато....И му вели стајте му вели, 12 сато. И го отворвае тие и го гледае, бегај да бегаме му вели, овие све знае туа не му треба ни учител, ни некој да му кажва....Знае му вели во колку сато да стани, и ги гледаш, му вели 5 сато, кажва 5 сато, ој и тие навикнати по ѕвездите, по месечината,...по све, имаа ориентација, и тие се чуделе Французите...“102 Наративите кои произлегуваат од личните истории или личните сеќавања кои како такви се пренесуваат од генерација на генерација, во поедини случаи даваат можноста и за своевидна колективно обликување кое особено доаѓа до израз кај народните песни како посебенни литературни творби. Наспроти изобилството на трудови, социјални, љубовни и други песни, песните посветени на Првата светска војна во Битола и Битолско, во македонската литература се релативно малубројни. Но, она што не изненадува е фактот што тие се генерално вистинска потврда за некогашните актуелни случувања, не се секогаш регионално или територијално ограничени во смисла на врската помеѓу интерпретаторите и просторот на кој песната се однесува, не се разликуваат во начинот на 101 102

Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски, с. Љубојно (ноември 2016) Сопствени теренски истражувања, Владимир Секуловски, с. Љубојно (ноември 2017) д-р Стојанова Мери | 52

нивната трансмисија, опстојуваат релативно долго време и сл. Честопати кај дел од овој вид на народни песни се сретнуваат локални варијанти, од кои може да се забележи дека во најголема мера е зачувана истата идејна линија со мали локални или лингвистички интервенции или модификации. Во оваа насока зачуваните народни песни претставуваат своевиден одраз на конкретни воени случувања или ситуации од кои се нашло дирекно засегнато населението од различни делови на Македонија103.

ТАМО ДОЛЕ КРАЈ БИТОЛА104 Крај Битола, во окопе, млад војник лежи, а крај него милна сестра бинтове држи, а крај него милна сестра бинтове држи. Јунак лежи, тешко ранен, Девет рани куршумлии, На сестра се милно моле, Сака да му каже: - Кажи , кажи, милна сестро, дали ќе умрам? Дали јас ќе умрам сестро, от љутите рани? - Не се плаши, бре јуначе, нема да умреш, ќе те носат, бре јуначе, битолска болница; ќе те носат бре јуначе 103

Котев Иван, „Одразот на Балканските војни и Првата светска војна во народната песна од струмичко“, Зборник на трудови, Струмица 2014 год., стр. 335-343 104 Забелешка: Песната е забележенана 02.08.1976 год. во с. Иловица, Струмичко, Пееше Мито Костов, стар 58 год. Песната ја запишал Иван Котев, фолклорист од Струмица, и според моите сознанија до сега истата, во оваа форма, не е објавувана. д-р Стојанова Мери | 53

битолска болница! Таму има главен доктор, Ќе те излекува, Ќе те излекува бре јуначе, и пак тука ќе дојдеш; ќе те излекува бре јуначе и пак тука ќе дојдеш.105

Преку содржината на приложената народна песна уште еднаш се потврдува фактот за активната вклученост на македонското население во воените дејствија за време на Првата светска војна, и последиците кои тоа ги трпело. Меѓутоа непобитен факт е и тоа дека во ваквиот тип на народни песни, народниот пеач успеал максимално свесно да долови дел од значајната историја и констелацијата на односи кои владееле за време на овој погубен период за македонскиот народ. Били се Срби, Бугаре106 Били се Србе, Бугаре, били се Србе, Бугаре, нис таја пуста Битула, низ тија темни окопе; низ тија темни окопе, нис тија пусти рамнини. Там викна Ванчо, извикна: - Дружино верна, зговора, слушајте што ќе ви кажа! 105

Варијанта од оваа песна запишана од истиот фолклорист е публикувана во: Котев Иван, „Одразот на Балканските војни и Првата светска војна во народната песна од струмичко“, Зборник на трудови, Струмица 2014 год., стр. 342-343 106 Забелешка: Песната е снименаво с. Ново Коњарево, Струмичко, на 01.10.1970 год. Пееше Парашка Стојанова, родена во село Бадилен, Струмичко, 1929 год. Македонка, православна, земјоделка. Песната ја сними и дешифрира Иван Котев, фолклорист од Струмица, а според моите сознанија истата до сега не е објавувана. д-р Стојанова Мери | 54

Џепчето имам пет банки. Ако и вија земете, алал ви чина од мене! Куга вија ќе минете нис таја града Кукуша! Тамо вас ќе ве посрете мојата бре, стара мајка. Она вас ќе ве попита: - Другари, верна зговора, другари, верна зговора! Камо и Ванчо сос вазе? Вија, бре, ќе ѝ кажете: - Ванчо го тамо остихме, нис таја пуста Битула, нис тија темни окопе; нис тија темни окопе, нис таја пуста рамнина!

Дел од овој вид на литературни творби се однесува на највпечатливата точка од Првата светска војна - Кајмакчалан.

Кајмакчалан силна битка бије, Там си мајка сина погубила. Кајмакчалан трава изгорела, Тамо мајка сина закопала.107 Литературниот опус на различни жанровски композиции кои се однесуваат на Балканските војни и Првата светска војна како своевидно нивно продолжение, се

107

АИФ м.л. 451, Ката Костова Трајковска (родена 1911), с. Старавина, снимил и дешифрирал Александар Лилин д-р Стојанова Мери | 55

надополнува и со бројни материјали од типот на индивидуални или колективни сеќавања преточени во различни публикувани брошури, книги108 па и драмски текстови109. Сепак, една од најмонументалните литературни творби посветени на Првата светска војна претставува романот „Пиреј“ на авторот Петре М. Андреевски. Во овој роман не само што е опишана жвотната голгота на едно семејство поврзана со личните и семeјни страдања, туку е прикажана нејзината најсурова страна – братоубиствената војна. Учеството на двајца браќа во различни противнички војски е само дел од она потресно сведоштво со кое се соочувало македонското население, и кое сепак и покрај сé успевало да опстане. „Пиреј е троскотна трева, а некои ја викаат и Коштрева. Ама ти колку сакаш кошкај ја, корни ја, куби ја, таа пак не умира. Само малку да се допре до земјата и пак ќе се фати, ќе оживи, ќе потера. Ништо не ја ништи таа трева.“ 110 Во етнолошко – антрополошка смисла за нас е особено значаен фактот што сите настани и меѓусебни односи на членовите во семејството, но и во пошироката социјална средина се верен одраз на традициските вековни обрасци кои опстојувале кај македонското население и во наведениот период, но и трансформациите и животните премрежја кои им се случувале на главните ликови, како резултат на воените виори. Но, воените виори на Првата светска војна, не носеле промени само на реално или рационално ниво, туку тие се врежувале и во потсвеста на населението создавајќи исклучително сликовите речиси ирационални наративи и верувања, кои во одреден облик претставуваат своевидни литературни форми. Таков е случајот со бројните кажувања кои се однесуваат на митските суштества – демони, што може да се заклучи од анализираните емпириски,теренски материјали, што не е за изненадување, имајќи го во предвид фактот дека системот на народните верувања111 изобилува со најразлични елементи и форми кои создаваат една исклучително богата и содржинска композиција.

108

Сага за Бежанците, Јубилеј 100 години Бежанци (1913-2013), Струмица 2013 Бојаџи Јани, „Голи кучиња или змеј Горјанин“ – драмски текст, Струмица 2011 110 Андреевски М. Петре, „Пиреј“, Скопје 1986 год. 111 Вражиновски Танас, „Македонска народна митологија“, Скопје 2002 год. 29-34; Вражиновски Танас, „Народна митологија на Македонците“, Кн. 1, Скопје – Прилеп 1998 109

д-р Стојанова Мери | 56

Тоа е особено забележливо кај верувањата кои се однесуваат на вампирите, за кои се поврзани бројни варијанти во народната религија112. Реалноста и веродостојноста на претставите најчесто се потврдува како лично искуство на информаторите или некој нивен близок, што не остава простор и не дозволува никаков сомнеж во вистинитоста.113 „Јас убо виду, јас го брка него. Мене сакаше да ме вампире. Абре тој, вампир тој беше од отепаните вака, посмртче....“114 Во овој контекст меѓутоа треба да се напомене дека карактеристиките кои ги поседуваат овие демонски суштества, произлегуваат од начинот на живот и смрт. Во конкретниот случај, причините за повампирување на војниците кои учествувале во воените дејствија за време на Првата светска војна, се сведува на вербата на локалното население дека насилната смрт доведува до своевидна трансформација на духот на покојникот. „Вампир. Вампир се појави овде во нашето место баш фронто ко се скина тоа.“115 Овие верувања не се сведувале само на „проста“ верба во повампирувањето на војниците, туку нивната појава секогаш била придружена бројни „реални“ манифестации како што се воинствените повици својствени за воените судири. „За вампирите. Е тоја така викаа. Камени врв, тамо и слушаме коа викаа – Ураа, ураа! На нож! На нож! Така викаја тија тамо. Вампирите. Вампирите кој ќе вика. Тија викаја, као шо се биле тамо, као шо трчале, као шо се т’лкле, као шо се дупили и така викат тија. Као се замешуале.“116 Или

112

„Словенска митологија, Енциклопедијски речник“, Редактори Толстој М Светлана, Раденковић Љубинко, Београд 2001, ВАМПИР – стр.61-62 113 Петреска Весна, „Категориите близина и дистанца“, Скопје 2008, стр. 104 114 АИФ м.л.бр.56, инф. Атанас Трпчев Милешев (стар 90 год) с. Маково, снимен 1973 год. Забележал Лазар Ристески 115 АИФ м.л.56, инф. . Атанас Трпчев Милешев (стар 90 год) с. Маково, снимен 1973 год. Забележал Лазар Ристески 116 АИФ м.л. 2/2, инф. Косте Трајков Костов (стар 92 год.) с. Старавина, снимил Г. Пајтонџиев д-р Стојанова Мери | 57

„Тука се кажува дека наводно навечер се слуша таму: - Урааа!!! Војската кај шо се одело по кажувања така, тоа го имам слушано, на фронто кај шо била линијата тука и претежно ноќно време не оделе со овци тамо. “117 Една од основните причини за повампирувањето на војниците, луѓето ја наоѓаат во несоодветното нивно погребување и во сите придружни обреди погодни за испраќањето на покојникот од „овој“ на „оној“ свет, а кои се вршат со цел обезбедување на нивниот сигурен премин. Во голем број случаи кај ваквите обредни практики забележуваме цврста верба и константно преплетување на два системи на верувања и тоа претхристијански и христијанскиот, кои населението ги носеле спонтано, неоптоварени со бремето на нивната конфликтност забележлива во денешните услови. „Абре, крвта на чоеко се соединува. Се соединува крвта, крвта. Крвта та ко ќе се соедини ами ако го прескоче нешто, така ѓаол сетне. Сега – зашто сака чоек да го четиш и да го пеиш со вангелијата. Е така не пеан чоек и неопсечен тој ќе се сва....Ете затоа сака да го вардиш да не го прескоче нешто. Не смеј се. Не смеј се. Така ти кажувам на вистина.“118 Губејќи ги телесните атрибути, духот на мртвиот војник, иако навидум невидлив, според верувањата на луѓето, зазема друга видоизменета форма, препознатлива за демонските суштества воопшто119. „Значи претворен од крвта и по тоа значи мнозина луѓе туа оградиса на тоа место тој на истото на нашио синор Топлидол, местото се викаше Преслопта.И оттуа довде и тераше до вранцуските окопи, дотука и држеше луѓето....Тој нема коски.Во крв.Мрежа и крв. Вампирот нема коски тој.“120 Не наоѓајќи го вистинскиот пат за да премине на „оној свет“, душата туку останува да лута, и во знак на одмазда за оваа своја состојба, врши различни злосторства на „овој свет“.

117

Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски, с. Орле (февруари 2017) АИФ м.л. 2/2, инф. Косте Трајков Костов (стар 92 год.) с. Старавина, снимил Г. Пајтонџиев 119 Bandić Dušan, “Tabu u tradicionalnoj kulturi Srba”, Beograd 1980 god. str.118 120 АИФ м.л. 2/2, инф. Косте Трајков Костов (стар 92 год.) с. Старавина, снимил Г. Пајтонџиев 118

д-р Стојанова Мери | 58

„Еден имаше Трајко се викаше доста еден полсаат оттаму од кај шо го тепаше, до дур да то остае него. И тој полуде чоеко!“121 Нивниот гнев не бил насочен само кон луѓето туку и кон домашните животни, сватени како директно нарушување на световните границите и/или напад на одредено семејство. Имајќи го во предвид значењето кое што го поседувал добитокот за опстанок на индивидуалните и колективни заедници, особено по воениот пустош со кој бил зафатен целокупниот регион долж фронтовската линија, стравот на луѓето за опстанокот на нивниот добиток може да се смета за сосема оправдан. „Оти претежно овците ги паселе то време ноќе. Дење дека жешко времето и ги одбегнувале тие места од одење таму затошто се плашеле од, да не има некој свампирено некој...“122 Заради заштита на добитокот од овие демонски суштества, луѓето честопати пристапувале кон соодветни одбрамбени магијски постапки кои имале за цел да го избркаат вампирот. Овие обредни дејствија без исклучок ги вршеле „стручни“ лица, кои, според народното верување, биле единствените упатени во тајните на надреалното и кои знаеле и можеле на соодветен начин да се справат со овие демонските суштества. „Имало некојаженакоја што праеланекои адети тамо.Абе шознам како да викажам. Палеле школки од желки, корупки од желка. Навечер (заб. ги палела) Ко ќемирисало од тамиризбата да бегале така, темјан, незнам точно. Не месваќајте...“123 Комуникацијата со оној свет, според народниот ситем на верувања, покрај жените124 кои заради низа специфични карактеристики биле тие кои поседувале натприродни сили и претставувале мост помеѓу двата светови, можеле да ја извршуваат и мажи, иноверци125 или Цигани, кои заради различниот, потемен тен, се претпоставувало дека слободно комуницираат со темната страна на светот, односно со „оној“ свет.

121

АИФ м.л.56, инф. . Атанас Трпчев Милешев (стар 90 год) с. Маково, снимен 1973 год. Забележал Лазар Ристески 122 Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски, с. Орле (февруари 2017) 123 Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски, с. Орле (февруари 2017) 124 Петреска Весна, „Категориите близина и дистанца“, Скопје 2008, стр.131-133 125 „Словенска митологија, Енциклопедијски речник“, редактори Толстој М. Светлана, Раденковић Љубинко, Београд 2001, н.д. Туђинац, Иноверац 543-544 д-р Стојанова Мери | 59

„Тија вапирџии шо испаѓаат едни вапирџии шо и пулат вапирите и болките шо и пулат на гоедата, тија вапирџии се.“126 Покрај присуството на вампирите како своевидни демонски суштества кои станале рецидив на воените дејствија, животот на локалното население бил дополнително обременет со присуството и на мртвите тела на војниците кои се наоѓале распослани по целата територија на предметниот регион. „Ко се вратиле назад ко ги работеле нивите најдувале сеуште нераспаднати човечки трупови...... Абе видете, ко шо кажваше бабами дури и жалосно било. Ко се вратиле назад дури сеуште нераспаднати униформите. Оти то завршило фронто `18-та година и `19-та, `20-та почнале да се враќат, кој како што можел, така се враќал. Некој дошле и се разочарале и не се вратиле.“127 Покрај телата на кои наидувале луѓето за време на обработувањето на своите земјоделски површини, тие наоѓале пари и други лични предмети. Дел од зачуваните наративи поврзани со Првата светска војна, кои со текот на времето станале своевидни митови и преданија се однесуваат на пронаоѓањето на мртвите и златниците, „напољони“, со кои тие биле платени за извршувањето на воената служба, што дури ја условило и појавата на своевидниот егзоним „Французи“, со кој се означувало населението од Мариово128. Односот на населението кон пронајдените мртви војници, кон индивидуалните или заедничките гробници, не бил во целост дефиниран. Населението не чувствувало речиси никаква обврска или одговорност кон нити едни гробишта, независно од војничката односно национална провиниенција на војниците. Ваквиот релативно инертен однос не бил резултат само на тоа што на наведените гробишта биле погребени за нив туѓи и непознати лица, туку и поради фактот што помеѓу мртвите постоеле припадници и на друга вера за што локалното население било особено свесно. „Видете, не палеле затошто уште то време биле свесни затошто од тие војници имало и муслимани. Така да, нејќеле многу ради верата.Да, да, да. Бабами кажуваше тие

126

АИФ м.л. 2/2, инф. Косте Трајков Костов (стар 92 год.) с. Старавина, снимил Г. Пајтонџиев Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски, с. Орле (февруари 2017) 128 Сопствени теренски истражувања, 2016 год. 127

д-р Стојанова Мери | 60

дури имале контакт со ними со овие црнците шо биле од африканските држави. Таму незнам кои држави оти претежно Франција ги имаше како колонии ними. И зато и од ними од тие војници, затошо ....Трупови, и тие распаднат труп не се знаело кој како е. И зато не праеле некој такви адети на тие гробишта. “129 Овој став на локалното население воедно укажува на важноста која ја имала религиската определба на индивидуата во светогледот на локалното население, и според тоа и обредната практика според која тоа се подведувало. Меѓутоа овој однос бил речиси идентичен и кон гробиштата на кои биле погребани и други војници. Тие во најголем број случаи не се наоѓале во рамките на селските гробишта, туку на некоја друга парцела во поблиското или подалечното опкружување. „А во главно на нивните гробја се башка од нашите, нашите вака и не се мешаме.Си чиста, си работаа, а во главно не се мешаме со нив.“130 Од нивната разместеност не може да се заклучи дека постоеле некои строги норми според кои се придржувале војниците при закопот на своите соборци, што се должело и на самите воени услови но и на не/погодноста на самиот терен. По завршувањето на Првата светска војна, во почетокот на 20тите години на 20 век, според кажувањата на локалните жители, во повеќе наврати долж фронтовската линија доаѓале

различни

претставници

на

француската влада кои ги земале посмртните останки

на

погребувале Француски гробишта - Битола

француските на

војници

денешните

ги

француски

гробишта кои се наоѓаат во непосредна близина на Битола.

На целокупната територија во Битолско се среќаваат различни гробни површини со различни надгробни обележја, со сиромашни или побогати епитафи, што зависи од сознанијата за починатите. За жал и покрај некои претпоставки не може со сигурност да се 129 130

Сопствени теренски истражувања, Живко Јошевски, с. Орле (февруари 2017) Сопствени теренски истражувања, Петрија Ристевска, с. Скочивир (ноември 2016) д-р Стојанова Мери | 61

утврди бројот на мекедонски војници кои биле мобилизирани како дел од некоја туѓа војска, учествувале во воените дејствија на овие простори и ги загубиле своите животи. Во одредени случаи дури кога доаѓало до дислокација на селските гробишта, гробовите на загинатите од Првата светска војна останувале, негибнати, на местата на кои иницијално биле лоцирани.

с. Добровени

с. Скочивир

„ Па незнам какви се тие. Такви се такваени по тоцку споменче има. Не се знае да читаш тамо. Не нашите. Нашите се горе. Вие се тука, зад црквата. Нашите порано беа туа гробиштата. Кај шо беа, кај шо се и овие. Не кај шо се тие. Осмолетката шо е напраена. Тамо гробишчата ни беа. Ама ко а напраеа осмолетката, и гробишчата сите си и извадоа умрените и си и закопаа горе. Тамо не прече местото, не прече. То отстрана греде, отстрана греде то место. Не само нивните се тамо. “131 Комплетната незаинтересираност и индиферентност на локалното население за различните гробишта укажува на емоционална неповрзаност со покојните војници и соодветно на тоа, немањето потреба и желба за каква и да е „комуникација“. Ова чувство сепак не е доведено до фаза на комплетна табуизација на гробните парцели. Во изминатите 10-15 години е забележливо интензивирање и присуство на поединци и групи со различна национална припадност, провиниенција и интерес кои се обидуваат повторно да ги „заживеат“ и уредат гробните парцели и да обезбедат нивна соодветна 131

Сопствени теренски истражувања, Стефана Дилевска с. Бач (декември 2016) д-р Стојанова Мери | 62

препознатливост. Превземените активности се од различен тип, започнувајќи од поставување на информативни табли, па сé до чистење на гробните парцели и исчитување на гробните епитафи.

с. Скочивир

с. Добровени

Од изнесеното можеме да заклучиме дека воените случувања и зачуваните наративи на лицата кои го преживеaле пеколот на Првата светска војна или нивните наследници, задреле длабоко во митските претстави, светиот и профаниот свет на локалното население, оставајќи своевидни белези во традиционалните културни обрасци својствени за населението од предметниот регион.

д-р Стојанова Мери | 63

Заклучок

Врз основа на погоре изнесеното може да се заклучи дека во доменот на традиционалната култура и живеење на населението од Битолско, кое живеело долж најзначајната фронтовска, воена артерија во периодот на Првата светска војна, Македонскиот или Солунскиот фронт, се забележуваат одредени привремени, но и трајни промени во традиционалните културни обрасци. Преку следење на промените кои настануваат во процесите на градење на националните идентитети, како една од појдовните точка во обликувањето на традиционалните културни обрасци, преку националната структура на доминантното македонско население, беа поставени основните рамки во кои се детерминирани соодветните традиционални норми на однесување и живеење. Создавањето и дислокацијата на поединечните населби, како и нивното привремено или трајно раселување во периодот на Првата светска војна или по неа, во голема мера ги отсликуваат актуелните збиднувања и начинот на кој биле градени и опстојувале не само малите семејни заедници туку и пошироките социјални заедници. Воспоставените врски биле речиси нераскинливи, но подложни на промени и отстапувања во воени услови, што обезбедувало полесно адаптирање и избегнување на многу несакани ситуации, кои во услови на непречено, секојдневно живеење би имале поинаков третман. Тоа во прв ред се однесува на женската не/чесност и силувањата како посебно табуизирани но сепак, преќутно прифатливи состојби, можеби не така лесно и безопасно на индивидуално, интимно ниво, но секако на пошироко колективно ниво. И покрај ваквата навидум либерална состојба имало прилики во кои ваквата „обележаност“ во поедини средини се покажала како трајна, што довело до нарушување на востановените ендогамни врски, што повторно на латентно ниво значело тежок товар за индивидуата. Трансформациите до кои дошло во доменот на материјалната култура, започнувајќи од делумно или комплетно разрушените објекти, преку нивните трансформациски облици на времени живеалишта, па повторна изградба на нови живеалишта, а при тоа имајќи го на ум моментот на трајната миграција на голем број жители од предметниот регион, д-р Стојанова Мери | 64

всушност, коренито промениле голем дел од востановените традициски облици на живеење. Стопанските услови кои биле комплетно нарушени за да потоа делумно се обноват, но не во интензитет во кој претходно биле, како и настанувањето на условоно речено, новата собирачка стопанска дејност на воена муниција и друг воен материјал, колку што донеле добро за локалните жители, но толку донеле и зло. Делумното осакатување или пак смртта, но голем дел од собирачи на наведениот материјал, делувале како задоцнета реакција на некогашните воени случувања кои како потсетување на својата суровост продолжувале да носат жртви. Во доменот на материјалната култура, особено во облековната традиција, со одредени исклучоци како што е случај во демирхисарско, преовладувала времената промена. Таа настанувала иницијално како резултат на помошта во облека која доаѓала од различните мисионерски и други организации кои биле активни во регионот на Битола и Битолско и кои заради комплетната осиромашеност и дислоцираност на населението, му обезбедувале облека која била различна и несвојствена за неговата дотогашна традиционална. Иако од денешен аспект оваа ситуација е навидум апсурдна и сосема неважна сепак во контекст на традиционалната култура таа е исклучително важна. Поврзаноста на жената, како творителка на облеката, и значењето кое облеката го поседувала како невербален етнографски симбол во животот на населението, најдобро е пренесено преко личните кажувања и доживувања на дел од информаторите. Губењето или уништувањето на облеката немало само материјално значење, туку напротив тоа било нематеријално, немерлививо, длабоко, животно... Токму пренесувањето на пораката од директните актери, од лицата кои на своја кожа директно го почувствувале ужасот на војната, до начинот, времето и типот на извршената трансмисија на таквото сеќавање, повторно ги дефинира принципите и семејно социјалните врски и норми кои биле единствено прифатливи и разбирливи за одредената заедница. Длабочината на доживувањат и личните судбини, честопати преточени во соодветни литературни творби ја обезбедуваат современата трансмисија на информации до нас, но и до идните генерации. д-р Стојанова Мери | 65

Народните претстави за натприродни суштества кои сочинуваат еден исклучително значаен корпус од народната традиција на македонскиот народ, се сосема евидентни и во регионот на Битолско. Исполнети со лични „директни“ искуства, но и со доживувања на блиски луѓе, тие креираат еден сосема за нас ирационален, но за нив рационален, реален и свет чија подреденост и стабилност на соодветните нормативи, обезбедува подреденост и стабилност и на овој свет. Нарушувањето на стабилноста на оваа врска, како и на врската на кој и да е покојник, знаен и незнаен, со неговото вечно почивалиште е знак на непочитување на востановените општествени вредности на заедницата, па според тоа наидува и на јавна осуда. Токму ваквиот однос и поимање на традицијата какое eден мошне широк, но строго дефиниран комплекс, во голема мера ја креира и навидум, комплетната инертност на локалното население кон туѓите гробни места. Но, она што е сосема евидентно и сто години по завршувањето на Првата светска војна, е тоа што, населението и покрај сé, и покрај сите индивидуални и колективни страдања, никогаш не се ни обидело да ги сквернави. Тоа е само знак на една исклучителна карактерна особина која тоа ја поседувало и на една негова немерлива доблест, каква можеме само да посакуваме.

д-р Стојанова Мери | 66

Библиографија (кирилично писмо) 1. Андерсон Бенедикт, „Замислени заедници – размислување за потеклото и ширењето на национализмот“, Скопје 1998 2. Андреевски М. Петре, „Пиреј“, Скопје 1986 3. Алексоски Веле, „Светска касапница во Македонија (1914-1918)“, Свети Николе 2010 4. Атанасовски Ник, „Борбата за македонскиот идентитет“, Скопје 2012 5. Бојаџи Јани, „Голи кучиња или змеј Горјанин“ – драмски текст, Струмица 2011 6. Бојаџиев Петар, Бојаџиевска – Цветковска Рената, „Санитетот во Македонија за време на Балканските и Првата светска војна“, Битола 2011 7. Васил Кънчов, „Македония – Етнография и статистика“, Софија 1996 8. Вражиновски Танас, „Македонска народна митологија“, Скопје 2002 9. Вражиновски Танас, „Народна митологија на Македонците“, Кн. 1, Скопје – Прилеп 1998 10. Денфорд М. Лоринг, Бусхотен ван Рики, „Децата на граѓанската војна во Грција, Бегалците и политиката на сеќавања“, Скопје 2012 11. Историја на македонскиот народ“, книга прва, Институт за национална историја, Скопје 1969 12. Денфорт М. Лоринг, „Македонскиот конфликт – етнички национализам во транснационалниот свет“, Скопје 1996 13. Језерник Божидар, „Македонците: препознатливи според своето непостоење“, ЕтноАнтропоЗум, бр.2, Скопје 2002 14. „Јордан Хаџи Константинов – Џинот, Избрани страници“, Приредил Блаже Конески, Скопје, 1987 15. Катарџиев Иван, „Балканските војни во светлината на односите помеѓу македонското национално-револуционерно движење и политиката на соседните држави спрема Македонија“ во Македонија во војните 1912-1918, МАНУ, Скопје 1991 16. Котев Иван, „Одразот на Балканските војни и Првата светска војна во народната песна од струмичко“, Зборник на трудови, Струмица 2014 17. Каракасиду Анастасија, „Полиња жито, ридишта крв“,Скопје 2011 18. Лори Бернард, „Битола - најбалканскиот град во текот на Првата светска војна“, Извадоци, Скопје 2016, 19. Мазовер Марк, „Балканот – кратка историја“ Скопје 2002 год. 20. Мазовер Марк, „Солун: град на духови“, Скопје 2008 21. Мирчевска Мирјана, „Вербални и невербални етнички симболи во Горна Река“, ПМФ, Институт за етнологија и антропологија, Скопје 2007 22. Најдов Димче, „Битола низ старите разгледници“, Битола 2014 23. Најдовска Јасмина, Петреска Дијана, Чемерски Огнен, „Отпретани сведоштва војнички писма од големата војна : 1914-1918 “, Скопје 2008 24. Паликрушева Галаба, „Етносите и етничките групи во Македонија“, Етнологија на Македонците, МАНУ, Скопје 1996 25. Петреска Весна, „категориите близина и дистанца“, Скопје 2008 д-р Стојанова Мери | 67

26.

Петров, Ѓорче, „Материјали по изучувањето на Македони“, София

1869 27. Прличев Григор, „Автобиографија“ – во „Избор“, Скопје 1991 год., 28. „Поранешните Балкански војни (1912 - 1913), Извештај на Карнегиевата комисија“, Скопје 2000 год., стр.54 29. Ристески С. Љупчо, „Категориите простор и време во народната традиција на Македонците“, Скопје 2005. Стр. 410-413 и др. 30. Хобсбаум Ерик, „Нациите и национализмите по 1780 – програма, мит стварност“, Скопје 1993 год. 31. „Сага за Бежанците“, уредува Бајрактарова Нада и други, Струмица, 2013 год 32. „Сага за Бежанците, Јубилеј 100 години Бежанци (1913-2013)“, Струмица 2013 33. Светиева Анета, „Модерен милет-систем во традициските култури“, (предавања), ИЕА - ПМФ, Скопје 2009; 34. „Словенска митологија, Енциклопедијски речник“, Редактори Толстој М Светлана, Раденковић Љубинко, Београд 2001 35. Танковски Ѓорѓи – Лилин, Миновски Никола, „Битола и Битолско во Балканските и во Првата светска војна (1912 – 1918)“, Битола 2009 36. Танчевски Кирил, „„ Типови и ентериери на селските куќи во битолскиот крај“, Фолклорот на Битола и Битолско, Битола, 1981 37. Тодоровски Глигор, „Нуфуското прашање и напорите на српските дипломати за признавање на „српската“ народност во Македонија во последните децении на минатиот век“, Гласник на ИНИ год.42, бр.2, Скопје 1998 38. Точковски Владимир, „Основни географски особености и движења на населението во Битола и битолско“, Фолклорот и етнологијаата на Битола и битолско, Битола 1981 39. Цветановска Јелена, „Улогата на жената во традициската култура“, во „За етнологијата бројни прагови сме преминале“, Скопје 2014 40. Чубриловић Васа, „Ослободилачки покрети и борбе македонског народа у XIX и XX столећу“, во Македонија во војните 1912-1918, МАНУ, Скопје, 1991 41. Џамбазовски Климент, Културно-општествените врски на Македонците со Србија во текот на XIX век, Скопје, ИНИ, 1960 (латинично писмо) 1. Bandić Dušan, “Tabu u tradicionalnoj kulturi Srba”, Beograd, 1980 2. Lаjos Arday,“Narod, nacija, država, nacionalnadržava, nacionalizam”, DÉLKELET EURÓPA – SOUTH-EAST EUROPE INTERNATIONAL RELATIONS QUARTERLY, Vol. 3. No.4 (Winter 2012/4 Zima), p.2-3; 3. Nora Pierre, “Između pamćenja i historije. Problematika mjesta”, Kultura pamćenja i historija, Zagreb 2006 4. Radovanovic S. Vojislav, „О народној храни у Маријову“, Гл. Географског друштва св XIV, Београд 1928, 131-137 5. Ramet Pedro, “Autocephaly and National identity in Church-State relations in Eastern Christianity: An introduction,” in Eastern Christianity and politics in д-р Стојанова Мери | 68

the Twentieth century, edited by Ramet Pedro, Christianity under stress, Volume 1, Duke University Press, London 1988 6. Stavrianos,L.S., “The Balkans since 1453”, Renehart and Company, New York 1959, (цитирано преку Каракасиду Анастасија, „Полиња жито ридишта крв“, Скопје 2011, стр.93) 7. Trajkovski Roberto, “The exploitation of the narrow gauges in the Vardar part of Macedonia build during the First World War”, in Technology and warfare 38th ICMH Congress Proceedings, Sofia, 2012 p. 360 (интернет извори) 1. http://www.vestnikataka.com/?module=displaystory&story_id=9406&for mat=print&edition_id=131) 2.http://documents-mk.blogspot.mk/2013/08/blog-post_27.html 3. http://www.southeast-europe.org/pdf/12/DKE_12_SB_B_ArdayLajos_Nation_Beretka-Katinka.pdf (архивски материјали) АИФ: 1. АИФ м.л. 451, Ката Костова Трајковска (родена 1911), с. Старавина, снимил и дешифрирал Александар Лилин 2. АИФ м.л.бр.56, инф. Атанас Трпчев Милешев (стар 90 год) с. Маково, снимен 1973 год. Забележал Лазар Ристески 3. АИФ м.л. 2/2, инф. Косте Трајков Костов (стар 92 год.) с. Старавина, снимил Г. Пајтонџиев 4. АИФ, м.л.451 (4/2). инф. Димовски Митрев Петруш с. Градешница (стар 76 год.) снимено 1966 год., снимил Г. Пајтонџиев 5. АИФ м.л.55, инф. Јоше Попов с. Чаништа (стар 75 год.) забележал Лазар Ристевски 6. АИФ м.л. 50, Стоја Влчева (стар 75 год.) с. Груниште, Забележал Милан Ристески 1970 год. Информатори: 1. Живко Јошевски, с. Орле, живее во Битола, (јануари 2017) 2. Владимир Секуловски, с. Љубојно (ноември 2016) 3. Петрија Ристевска, с. Скочивир, (ноември 2016) 4. Иван Котев, Струмица (декември 2016) 5. Стефана Дилевска с. Бач (декември 2016) 6. Јован Стојановски с. Орле, (07.11.2016) 7. Пандо Атанасовски с. Гермијан 8. Илија Момокоски с. Градешница, 2016 9. Стефан Ковачевски,,с. Градешница, 11.2016 10. Алтана Момокоска, с. Градешница, ноември 2016 11. Дојчин Дамјановски, с. Маково (ноември 2016) 12. Иван Илиевски – ѕвончар, Битола, 2012 13. Ивановска Деспина с.Скочивир

д-р Стојанова Мери | 69