het grote belang van NATUURLIJK KAPITAAL MARKER WADDEN zo staat het ervoor
KANTTEKENING - SPECIALE UITGAVE - APRIL 2017
Natuurlijk kapitaal in de bermen van de Houtribdijk
MET KAART VAN HET GEBIED! Lees alles over het
NIEUWSTE PROJECT
van Rijkswaterstaat!
KANTTEKENING - EDITORIAL
1 De Houtribdijk loopt van Enkhuizen naar Lelystad met links het Markermeer en rechts het IJsselmeer.
2
Ook ik ben me er nooit echt bewust van geweest; natuurlijk kapitaal. Diensten die de natuur de mens biedt, zoals verkoeling, voedsel en de bestuiving van planten. Het is er altijd gewoon, en ik maak er dankbaar gebruik van. Eenmaal bewust van deze ecosysteemdiensten kijk je anders om je heen. Dit magazine moet de basis leggen voor Project Kanttekening: een infographic die laat zien op welke manier de bermen van de Houtribdijk door Rijkswaterstaat kunnen worden ingezet als natuurlijk kapitaal. Aan de hand van diverse artikelen, veel voorbeelden, een interview en kaart wordt je langzaam meegenomen naar dat ‘hoe’. Het belang van natuurlijk kapitaal wordt uiteengezet, je leest alles over de Marker Wadden, wordt getipt waar de mooiste beelden van het Nederlandse landschap te vinden zijn en je leert het gebied rondom de Houtribdijk kennen. Verschillende bijdragen zijn voorzien van redactioneel commentaar. De inhoud is met grote zorg samengesteld om te informeren, verdieping te bieden en vooral inzichtelijk te maken waarom natuurlijk kapitaal overal geïmpliceerd zou moeten worden. Ook in de bermen van de Houtribdijk. En niet pas morgen, maar vandaag.
3
p.6
KANTTEKENING - INDEX
Hoe kunnen de bermen op de Houtribdijk door Rijksw
p.22 4
p.14
6
Kaart van de Houtribdijk
8
Natuurlijk kapitaal
14
Beleidsbeeld
16
Marker Wadden
20
Interview Pavan Sukhdev
22
Project Kanttekening
24
Colofon
waterstaat ingezet worden als natuurlijk kapitaal ?
p.8 5
ENKHUIZEN NOORD-HOLLAND
KRA NAVID
GEMEENTEGRENS
MARKER WADDEN
PROJECTEN
2016 -2020 AANLEG MARKER WADDEN 2017-2020 VERSTEVIGING DIJKLICHAAM
LENGTE 26 KM
AANLEG
BBERSGATSLUIZEN
1963-1976
UCT KRABBERSGAT
TRINTELHAVEN
IJSSELMEER 1
MARKERMEER
HOUTRIBSLUIZEN
LELYSTAD FLEVOLAND
OOSTVAARDERSPLASSEN
KANTTEKENING - NATUURLIJK KAPITAAL
Van alle crisissen is het verdwijnen van de biodiversiteit het minst bekend. Terwijl soorten in een zorgwekkend tempo uitsterven.1 ( 3 ) ‘Natuurlijk kapitaal’ is een mooie metafoor voor de natuur. Natuur is een kapitaal, een vermogen dat van grote waarde is voor de mens. Natuur staat immers aan de basis van onze welvaart en samenleving. Zonder natuur geen water, voedsel of energie.2 Deze diensten en voorraden worden ook wel ecosysteemdiensten genoemd.
‘The ultimate bank on which we all depend, the bank of natural capital, is in the red.’ Prince Charles of England
8
VAN LEVENSBELANG Het natuurlijk kapitaal waar we als mensen al dan niet bewust op leunen is omvangrijk. Denk aan de bestuiving van gewassen door insecten, de regulering van het klimaat door oceanen, of de CO2-opslag in veenlanden. Ook de vele functies van bossen zijn natuurlijk kapitaal. Ze verschaffen onderdak, onderwijs, werk, frisse lucht en zuurstof. Een overzicht van ecosysteemdiensten is
2 Een voorbeeld van een ecosysteemdienst is biomassa, zoals gras.
weergegeven op pagina’s 12 en 13. ( 2 ) Elk jaar leveren de vele ecosystemen op land en water ons gratis goederen en diensten met een waarde die oploopt tot 72.000 miljard dollar – goederen en diensten die essentieel zijn voor een goed functionerende wereldeconomie. Ondanks de enorme waarde van ons natuurlijk kapitaal springen we er op dit moment onzorgvuldig mee om. We hollen schaarse grondstoffen en uit die niet-hernieuwbaar zijn (zoals minerale bodemschatten) of zich slechts op zeer lange termijn herstellen (zoals regenwouden, visstanden en de bodem). We beschadigen ecosystemen waardoor hun stabiliteit en veerkracht in gevaar komt. Als visstanden beneden een kritische massa komen storten ze in tot een punt dat ze zich niet meer herstellen, het tipping-point is dan bereikt.3 PLANETARY BOUNDERIES Bevolkingsgroei vergroot onze druk op natuurlijk kapitaal en welvaartstijging kan de ernst van de problemen verveelvoudigen. Tegelijkertijd overschrijdt ons consumptiepatroon de draagkracht van de aarde nu al ruimschoots. Een indicator hiervoor is de Earth Overshoot Day die wordt bijgehouden door het Global Footprint Network. Elk jaar berekent dit instituut op welke dag we meer natuurlijke hulpbronnen hebben gebruikt dan de aarde in DEFINITIE Natuurlijk kapitaal bestaat uit alle hernieuwbare en niethernieuwbare grondstoffen en processen uit het milieu die in goederen of diensten voorzien die welvaart ondersteunen, in het verleden, heden en de toekomst, zoals lucht, planten diersoorten. In essentie gaat het om het reproducerend vermogen van de aarde.4
3 Illustratie die wil laten zien dat met de ontwikkeling van de mens, de biodiversiteit af is genomen.
9
‘We use nature because it’s valuable, but we lose it because it’s free.’
KANTTEKENING - NATUURLIJK KAPITAAL
dat ene jaar kan produceren. De Earth Overshoot Day lag in 1996 in november. In 2015 op 13 augustus en dit jaar valt die die dag op 8 augustus. Steeds vroeger in het jaar hebben we ons budget dus gespendeerd. De rest van het jaar leven we in het rood en teren we in op reserves die in miljoenen jaren zijn opgebouwd. Een andere manier om de druk op natuurlijk kapitaal te bekijken zijn de planetary boundaries van het Stocholm Resilience Centre. Dit zijn grenzen aan negen voorzieningen van de aarde die cruciaal zijn voor menselijk leven, zoals biodiversiteit en beschikbaarheid van zoetwater. Als de mensheid binnen deze negen grenzen blijft kunnen we ons blijven ontwikkelen en bloeien tot in de verre toekomst. Drie van deze grenzen bevinden zich met zekerheid in het rood, twee anderen zitten in de gevarenzone. Een van de meest ingrijpende beschadigingen van ecosysteemdiensten is klimaatverandering door het gebruik van fossiele brandstoffen. Klimaatverandering heeft een negatieve invloed op soorten en op de veerkracht van ecosystemen.5 CICES-CLASSIFICATIE De ecosysteemdiensten en voorraden zijn opgesteld volgens de zogenaamde CICESclassificatie (Common International Classification of Ecosystem Services) van de Europese Unie. Deze classificatie is ontwikkeld in het kader van een internationaal geharmoniseerde naamgeving, zodat ecosysteemdiensten Europees in kaart gebracht kunnen worden. Dit is een eerste uitwerking van de Europese Biodiversiteitsstrategie.6 Hoofdstreefdoel voor 2020 is het biodiversiteitsverlies en de aantasting van ecosysteemdiensten in de EU uiterlijk tegen 2020 te stoppen en, voor zover dit haalbaar is, ongedaan te maken. Ook is de bedoeling dat de bijdrage van de Europese Unie tot het ombuigen van wereldwijd biodiversiteitsverlies wordt opgevoerd.
10
Pavan Sukhdev, Study Leader TEEB project (The Economics of Ecology and Biodiversity)
Tegen 2050 moeten de biodiversiteit van de Europese Unie en de ecosysteemdiensten die daardoor worden geleverd, worden beschermd, gewaardeerd en naar behoren hersteld, en wel zo dat catastrofale veranderingen ten gevolge van het biodiversiteitsverlies worden voorkomen.7 REDACTIONEEL COMMENTAAR Hans Mommaas, directeur van het Planbureau van de Leefomgeving, noemt in Natuurlijk kapitaal: naar waarde geschat (2015) het dilemma met ecosysteemdiensten: ‘De notie van natuurlijk kapitaal draagt enerzijds de belofte in zich van een grotere maatschappelijke waardering van natuur, en daarmee van een bredere steun voor ontwikkeling en behoud. Anderzijds is er het gevaar van een doorgeslagen ‘instrumentalisering’ of ‘kapitalisering’; alleen die natuur is van waarde die van nut is.’ Zelf kan ik me goed in dit dilemma vinden. Het is te merken dat bij natuurlijk kapitaal snel gepraat wordt vanuit menselijk oogpunt, dus in euro’s en belangen. Het weer op orde brengen van de ecosysteemdiensten zou niet alleen moeten gebeuren omdat er geld mee te verdienen valt, maar vooral omdat herstel het juiste is om te doen. Het is voor het algemeen belang, voor het grotere geheel en de toekomst. Dat wil ik in mijn infographic duidelijk naar voren laten komen, om zo ook het grote belang van natuurlijk kapitaal onder de aandacht te brengen. |
B R O N H O U D E R : Alterra, Wageningen UR (2007) 4 Koolstofvastlegging in de bodem: totaal van alle maatregelen. Hieronder is de koolstofvastlegging in de Houtribdijk te zien. Bekijk deze en andere kaarten over natuurlijk kapitaal in Nederland via www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl/kaarten.
< 50 kg C/ha/jaar 50 - 100 kg C/ha/jaar 100 - 150 kg C/ha/jaar 150 - 200 kg C/ha/jaar > 200 kg C/ha/jaar > De kaart laat de realistische potentie voor bodem koolstofvastlegging zien voor een combinatie van alle doorgerekende maatregelen, zoals het niet scheuren van grasland en akkerrandenbeheer. Dat is van belang voor beleidsmakers en onderzoekers die zich bezig houden met klimaatmitigatie, maar ook voor de landbouwsector waar bodem organische stof een belangrijke indicator is voor de kwaliteit van de bodem.8
11
REGULERENDE DIENSTEN Kustbescherming Reinigend vermogen bodem, water en lucht Bodemvruchtbaarheid Plaagonderdrukking Levenscyclusbescherming Bodemerosie Bestuiving Koolstofvastlegging ( 4 ) KANTTEKENING - NATUURLIJK KAPITAAL
Waterberging Verkoeling in de stad Absorbtie geluid, wind en visuele verstoring
5 Windenergie is een voorbeeld van een abiotische dienst.
12
PRODUCTIEDIENSTEN
CULTURELE DIENSTEN
Voedsel
Groene recreatie
Biomassa voor energie
Natuurlijk erfgoed
Drinkwater
Symbolische waarde
Water voor overig gebruik
Wetenschap en educatie
Hout, vezels en genetische bronnen
ABIOTISCHE DIENSTEN Hernieuwbare energiebronnen ( 5 ) Niet-hernieuwbare energiebronnen Minerale bronnen
B R O N H O U D E R S : PvL, RIVM, WUR, CICES 2014.9 Bekijk ook de infographic: www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl/natuurlijk-kapitaal
13
KANTTEKENING - OVERHEID OP INSTAGRAM
Wist je dat je heel wat ministeries kunt volgen op Instagram? Zo blijf je met indrukwekkende beelden op de hoogte van de projecten van Rijkswaterstaat ( 2 ) en laat het ministerie van Infrastructuur en Milieu ( 1 ) je met prachtige fotoâ&#x20AC;&#x2122;s zien hoe mooi en uniek het Nederlandse landschap is. Benieuwd wat Nederland betekent in het buitenland? Neem dan eens een kijkje bij het ministerie van Buitenlandse Zaken ( 3 ).
@dutchmfb
@rijkswaterstaat
@mooinederland
14
KANTTEKENING - MARKER WADDEN
6 Visualisatie van de Marker Wadden in de toekomst.
16
Het maken van nieuw land zit in de Nederlandse genen. Op 11 mei 2016 werd dit weer bevestigd toen het eerste eiland van de Marker Wadden, gelegen in het Markermeer, zichtbaar werd. Naast een natuurparadijs voor vogels, vissen en mensen ( 6 ) , is het project innovatie van de bovenste plank. Eind september vorig jaar zette staatssecretaris Martijn van Dam (EZ) als eerste voet aan wal op het ruim 250 hectare tellende eiland. Deze eerste fase is de start voor de aanleg van meerdere natuureilanden (totaal 800 ha) waar de financiering nu definitief van rond is. De Marker Wadden komen tot stand door samenwerking van diverse publieke en private partijen, in het bijzonder Rijkswaterstaat en Natuurmonumenten. DE NOODZAAK Het Markermeer is een groot en zoet laaglandmeer, dat van nature slibrijk is. Met
de aanleg van de Flevopolders en later de Houtribdijk is in het Markermeer de verbinding met het IJsselmeer en de rivier de IJssel verloren gegaan. Door de grote schaal heeft het gebied een grote draagkracht voor vele planten en dieren. Het gebied ligt in de internationale vogeltrekroute. Vogels worden dan ook gezien als een graadmeter voor de kwaliteit van het ecologische systeem. Het merendeel van de van nature aanwezige biotopen in de land-waterzones van een laag- landmeer ontbreken in het Markermeer. Door de afwezigheid van deze biotopen ontbreken paaigronden en opgroeiplaatsen voor vis en wijken vogels uit naar andere gebieden. Omdat er geen verwachting was dat de situatie spontaan zou herstellen, zijn er in het meer diverse experimenten gedaan om de ecologische- en de waterkwaliteit te verbeteren. De oplossing voor de verbetering is gezocht in het aanpassen van het huidige ecologische systeem, zodat het voor de lange termijn een internationaal waardevol natuurgebied blijft.10 Door de aanleg van de Marker Wadden wordt het Markermeer verrijkt met natuurlijke oevers en ondieptes. Zo kan er weer een gezond evenwicht ontstaan waar dieren en planten zich goed kunnen ontwikkelen. Al tijdens de bouw zijn er duizenden vogels geteld die het eiland als slaapplek gebruikten, zoals visdiefjes, zwarte sterns en verschillende meeuwensoorten.11 BOUWEN MET SLIB De ecologische kwaliteit van het Markermeer blijft dus achter door de â&#x20AC;&#x2DC;slibdekenâ&#x20AC;&#x2122; die het bodemleven verstikt.
17
KANTTEKENING - MARKER WADDEN
Opvallend is het dan ook dat juist dat probleemslib nu wordt gebruikt om de Marker Wadden aan te leggen. Het verwijderen van de laag slib begint met de aanleg van een speciale slibgeul, dicht bij een eiland in aanbouw. De natuur doet vervolgens het grootste werk: de stroming zorgt ervoor dat het slib in deze geul terechtkomt. Met een grote pomp op een ponton (drijvend platform, red.) wordt het slib naar het eiland getransporteerd. Daar wordt het met rust gelaten, waarna het inklinkt: na verloop van tijd verdampt het water in het slib en vermindert het volume. Dit proces wordt een aantal keren herhaald om een stevige basis te creĂŤren. ( 8 ) De bedoeling is dat met dit project de basis wordt gelegd voor een nieuw Nederlands exportproduct. Door de natuur in te zetten bij de afzuiging en verplaatsing van het slib ontstaan op een kosten-efficiĂŤnte en natuurlijke manier natuurlijke leefgebieden voor bedreigde planten en dieren. Deze methode van aanzuiging en inklinking van slib is op deze schaal nog niet eerder toegepast.12 TOEKOMSTBEELD Het eerste natuureiland van de Marker Wadden ligt op een afstand van ongeveer vier kilometer vanaf de Houtribdijk. ( 7 ) De bedoeling is dat er straks een landschap ontstaat met slikken, rietvelden en stukken open water die rijk zijn aan waterplanten, vissen en vogels. Ook komen er een haven en een zandstrand voor bezoekers. Bij de aanleg en inrichting van het eiland is de balans gezocht tussen rustgebieden voor vogels en natuurbeleving en recreatie voor de mens. In 2018 is dit eerste eiland helemaal klaar voor bezoekers.13 ( 9 ) REDACTIONEEL COMMENTAAR Er is een aantal aspecten dat ik mee wil nemen richting mijn infographic uit het project Marker Wadden. Zo vind ik het bijzonder dat
18
9 Het gebied moet aantrekkelijk worden voor vogels, vissen en mensen.
7 Deze luchtfoto laat (vanaf Lelystad) goed de locatie en schaal van de Marker Wadden zien.
8 De Marker Wadden worden gemaakt door zand en slib uit het Markermeer op te spuiten tot eilandjes.
voor de aanleg van de eilanden gebruik wordt gemaakt van het slib dat de ecologische kwaliteit van het Markermeer al die tijd heeft tegen gehouden. Op deze manier wordt er met iets negatiefs, iets positiefs bereikt. Ook vind ik dat het project duidelijk inzet op de lange termijn, ecologie en biodiversiteit worden duurzaam verbeterd. Verder wordt bij het project ingezet op een combinatie van veel verschillende ecosysteemdiensten, zoals levenscyclusbescherming en groene recreatie. Dit duidt naar oog hebben voor het grotere geheel en de bedoeling ook de burger bij de omgeving te betrekken. |
19
KANTTEKENING - INTERVIEW
Putting a Price on The Real Value of Nature
Hier zijn twee vragen uit het interview geplaatst. Het volledige interview is te lezen via de site van Yale Environment 360.
Interview met Pavan Sukhdev door Roger Cohn
YE360: You’ve been focused on the importance of putting a monetary value on nature and on ecosystem services. Can you explain what you mean by that?
Pavan Sukhdev is oprichter en CEO van GIST Advisory, een gespecialiseerd adviesbureau dat overheden en bedrijven helpt hun impact is op natuurlijk kapitaal te ontdekken, te meten en te beheren. Hij was ook onderzoeksleider van het project The Economics of Ecosystems and Biodiversity (TEEB) in opdracht van de G8+5.14 Roger Cohn heeft Pavan Sukhdev in 2012 geïnterviewd voor het online magazine Yale Environment 360 (Yale University, USA).
20
Pavan Sukhdev: Well, partly it’s the challenge of addressing what I call the economic invisibility of nature, because nature provides a hell of a lot to us — whether it’s clean air, fresh water, or nutrients and water cycling for agriculture, or whether it’s disease prevention or recreation. There’s a lot coming to us free. These are goods and services which are not market goods and services. They’re in the nature of public
10 Pakan Sukhdev.
the poor farmer and the poor pastoralist who are the sufferers of loss of nature.
goods. But the problem is that we are not in a situation of plenty anymore. We have been eating into this capital, so to speak, that’s providing us free, but valuable, services. We use nature because it’s valuable, but we lose it because it’s free. As a society, we just got so entranced by this idea that value means market value. And we can’t seem to get over the fact that there’s a lot that’s valuable which doesn’t have a price. Now how do you get this inside people’s heads? I think that’s the challenge for my TEEB project. I hate the term “putting a price on nature,” because there’s more than that. It’s more about valuing nature. YE360: How do you realistically get governments and businesses to think this way and to start acting this way? Pavan Sukhdev: Well, we found in the TEEB project that there’s actually a strong correlation between the persistence of poverty and the dying out of nature. Typically we find that the people who suffer the most when you lose forest, or you lose wetlands, are actually the poor. I mean, the forest is not theirs, but the poor farmer is the one who suffers from the flood or the drought. If the forest is not there, then it’s his goats and cattle who can’t go in and forage for leaf litter. If the forest isn’t there, it’s his wife that has to walk an extra ten miles to get fuel wood for the cooking. So it’s usually
By various estimates, there’s something like a billion to 1.2 billion people around the world who are still dependent on natural ecosystems for their survival. And we did economic projections for Brazil, India, and Indonesia and found that the costs of these ecosystem services are not huge if you compare them with the GDP of developed countries. But if you look at the poorest people, this is, like, 50 to 90 percent of their total livelihood income — all the stuff that comes to them free from nature. That’s its real value. So once governments get that logic, then attitudes do change.15 REDACTIONEEL COMMENTAAR Tijdens het invullen van dit magazine kwam ik dit interview met Pavan Sukhdev tegen. Zoals hij het ziet, is de uitdaging om de ‘economische onzichtbaarheid van natuur’ aan te pakken, want de economische waarde van ecosystemen wordt nu gemakkelijk genegeerd door overheden en bedrijven. Dit had meteen mijn interesse. Aan de ene kant vind ik het best gevaarlijk om natuur uit te drukken in geld, anderzijds zorgt het wel voor een gemeenschappelijke taal die misschien beter aansluit bij beleidsmakers. Ik vind dat Pavan Suhkdev hier realistisch en vanuit zijn liefde voor de natuur over spreekt en actie in onderneemt. Ook bij aanbrengen van meer natuurlijk kapitaal rondom de Houtribdijk speelt geld natuurlijk een rol. Hoe ik dit precies wil gaan gebruiken bij oplossen van mijn vraagstuk weet ik nog niet, maar het belang is duidelijk. Zeker met Rijkswaterstaat als doelgroep. |
21
Hoe kunnen de bermen op de Houtribdijk door Rijksw
Dit magazine moet de basis leggen voor Project Kanttekening: een infographic die laat zien op welke manier de bermen van de Houtribdijk door Rijkswaterstaat kunnen worden ingezet als natuurlijk kapitaal. Daarin wordt in de volgende fase een mogelijke oplossing verwerkt. Om in deze infographic een goed antwoord te ontwikkelen op de vraagstelling worden op deze paginaâ&#x20AC;&#x2122;s de gevonden gegevens per kernwoord op een rijtje gezet.
KANTTEKENING - PROJECT
Bermen zijn in dit magazine niet specifiek behandeld. De reden dat ze wel worden meegenomen in de vraagstelling, is dat bermen een aanzienlijk oppervlak hebben. Grond wordt steeds schaarser en rijst de vraag of bermen kunnen worden ingezet om meer natuurlijk kapitaal te creĂŤren. Op de Houtribdijk speelt nog mee dat bermen de verbinding zijn tussen water en land en de twee provincies aan de uiteinden. Ook hebben bermen invloed op de landschapsbeleving, interessant om rekening mee te houden bij bijvoorbeeld groene recreatie.
22
De Houtribdijk krijgt momenteel veel aandacht. Er worden onderhoudswerkzaamheden uitgevoerd en naast de dijk worden de Marker Wadden op een hele innovatieve manier aangelegd. Daar is veel oog voor het verbeteren van meerdere ecosysteemdiensten. Welke rol kan de dijk zelf hierin spelen? Door de Houtribdijk zelf meer waarde te geven, wordt de natuurbeleving in het gebied groter.
waterstaat ingezet worden als natuurlijk kapitaal ?
Rijkswaterstaat is in samenwerking met verschillende partijen druk bezig op en rondom de Houtribijk. Het Marker Wadden project laat zien dat er een duurzaamheidsvisie voor de lange termijn in het beleid zit. Ecosysteemdiensten worden steeds in meer projecten betrokken. Wanneer Rijkswaterstaat de Houtribdijk meer betrekt in de gebiedsontwikkeling, kan het dijklichaam zelf misschien een goed communicatiemiddel worden over wat er gaande is, bijvoorbeeld rondom natuurlijk kapitaal. De waarde van natuurlijk kapitaal moet zeker terugkomen in de infographic. Er kan zo een stap worden gezet in de aanpak van economische onzichtbaarheid van natuur. Op zoâ&#x20AC;&#x2122;n manier dat niet alleen de geldkant maar juist ook de gevoelskant van natuur aanbod komt.
Zoals gezegd moet de infographic het fundamentele belang van natuurlijk kapitaal goed gaan communiceren. Richting beleidsmakers is het waarschijnlijk belangrijk om de economische waarde mee te nemen, ook omdat dit zorgt voor een gemeenschappelijk taal. De verantwoordelijkheid die je hebt als mens en burger voor de leefomgeving moet benadrukt worden.
23
Hier is een overzicht te vinden van de gebruikte bronnen (tekst en beeld) in deze speciale uitgave van Kanttekening magazine. HOOFDREDACTIE Frederieke Ridder VORMGEVING Frederieke Ridder UITGAVE April 2017
KANTTEKENING - COLOFON
SUPERVISIE Machteld Greiner en Karin Wilterdink
24
EINDNOTEN EN BRONNEN 1 ABVV Oost-Vlaanderen. (z.d.). Verlies biodiversiteit risico voor tewerkstelling. Geraadpleegd op 9 april 2017, van http://www.abvv-oost-vlaanderen.be/art/ pid/26923/Verlies-biodiversiteit-risico-voor-tewerkstelling.htm 2 PBL. (2016). Natuurlijk kapitaal: naar waarde geschat. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving. Geraadpleegd op 9 april 2017, van http://themasites.pbl. nl/natuurlijk-kapitaal-nederland/wp-content/uploads/2014/PBL_2016_Natuurlijk kapitaal_1455.pdf 3, 4, 5 Het Groene Brein, & MVO Nederland, & Platform BEE. (2015). Natuurlijk kapitaal: Een Gedeelde Basis. Geraadpleegd op 9 april 2017, van https://www.duurzaamdoor. nl/sites/default/files/Natuurlijk%20Kapitaal%20-%20Een%20Gedeelde%20Basis.pdf 6, 9 Atlas Natuurlijk Kapitaal. (z.d.). Natuurlijk Kapitaal. Geraadpleegd op 9 april 2017, van http://www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl/natuurlijk-kapitaal;jsessionid=16ED87C51 7A02AEC7FA886A57912F78A 7 Europese Unie. (2011, december). Europese Biodiversiteitsstrategie van de EU voor de periode tot 2020. Geraadpleegd op 9 april 2017, van http://ec.europa.eu/ environment/pubs/pdf/factsheets/biodiversity_2020/2020%20Biodiversity%20 Factsheet_NL.pdf 8 Atlas Natuurlijk Kapitaal. (2007). Koolstofvastlegging in de bodem: totaal van alle maatregelen. Screenshot op 8 april 2017, van http://www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl/ kaarten 10 Zwart, I., & Werkgroep Ecologie & Waterkwaliteit. (2008, januari). Achtergrond ecologie en waterkwaliteit: bouwsteen voor toekomstagenda Markermeer en IJmeer. Gedownload op 7 april 2017, van www.markermeerijmeer.nl/ homedownloads/handlerdownloadfiles.ashx?idnv=433005 11 Natuurmonumenten. (2016, 24 september). Eerste voet aan land op Marker Wadden. Geraadpleegd op 7 april 2017, van https://www.natuurmonumenten.nl/over natuurmonumenten/pers-en-nieuws/persberichten/eerste-voet-aan-land-op-marker wadden 12 Rijkswaterstaat. (z.d.). Kennis en innovatieprogramma Marker Wadden. Geraadpleegd op 6 april 2017, van https://www.rijkswaterstaat.nl/zakelijk/innovatie en-duurzame-leefomgeving/innovatie/waterinnovaties/kennis-en innovatieprogramma-marker-wadden.aspx 13 Rijkswaterstaat. (2016, 11 mei). Eerste land Marker Wadden boven water. Geraadpleegd op 6 april 2017, van https://www.rijkswaterstaat.nl/over-ons/nieuws/ nieuwsarchief/p2016/05/eerste-land-marker-wadden-boven-water.aspx 14 Corporation 2020. (z.d.). About the author and founder. Geraadpleegd op 9 april 2017, van http://www.corp2020.net t 15 Cohn, R. (2012, 5 januari). Putting a Price on The Real Value of Nature. Yale Environment 360. Geraadpleegd op 9 april 2017, van www.e360.yale.edu/features/ putting_a_price_on_the_real_value_of_nature
25
BEELD Cover Swart, S. (2011, 22 mei). Houtribdijk. Gedownload op 26 maart 2017, van http:// siebeswart.photoshelter.com/image/I0000D8.5Pc5azHw
KANTTEKENING - COLOFON
1 Houribdijk en omgeving. Apple kaarten. Screenshot van 19 maart 2017. 2 Ridderzuring en gras. Eigen beeld. (2015). 3 ABVV Oost-Vlaanderen. (z.d.). Verlies biodiversiteit risico voor tewerkstelling. Gedownload op 9 april 2017, van http://www.abvv-oost-vlaanderen.be/art/pid/26923/ Verlies-biodiversiteit-risico-voor-tewerkstelling.htm 4 Atlas Natuurlijk Kapitaal. (2007). Koolstofvastlegging in de bodem: totaal van alle maatregelen. Screenshot op 8 april 2017, van http://www.atlasnatuurlijkkapitaal.nl/ kaarten 5 Windmolens in Flevoland. Eigen beeld. (2015). 6 Nos.nl, redactie Binnenland. (2016, 11 mei). Allereerste ‘ieniemini-begin’van Marker Wadden is boven water. Gedownload op 26 maart 2017, van http://nos.nl/ artikel/2104353-allereerste-ieniemini-begin-van-marker-wadden-is-boven-water.html 7 Natuurmonumenten, fotograaf Robert Volkers. (2016, 19 juli). Marker Wadden vanuit de lucht. Gedownload op 26 maart 2017, van https://www.natuurmonumenten. nl/nieuws/marker-wadden-vanuit-de-lucht 8 Nos.nl, redactie Binnenland, foto ANP. (2016, 24 september). Een nieuw stukje Nederland: de Marker Wadden zijn open. Gedownload op 26 maart 2017, van http:// nos.nl/artikel/2134152-een-nieuw-stukje-nederland-de-marker-wadden-zijn-open. html 9 Alward, E., & Hicon, L., & Krava, J. (2016, 24 september). Eco reaches Marker Wadden. Gedownload op 26 maart 2017, van http://cargocollective.com/ericalward/ Eco-Reaches-Marker-Wadden 10 Corporation 2020. (z.d.). Pavan Sukhdev. Gedownload op 9 april 2017, van http:// www.corp2020.net 11 Framepool. (z.d.). Houtribdijk. Gedownload op 19 maart 2017, van http://muc1. framepool.com/en/search/houtribdijk/ Beleidsbeeld (p. 14)
26
De geplaatste foto’s zijn van de betreffende instagramaccounts. Gedownload op 6 april 2017.
11 De Houtribijk.
27
Wordt lid via www.natuurmonumenten.nl/doe-mee