Yachaq masiy by FREDY MAMANI

5 6 YACHAQ MASIY Ñiqipaq

Ñawichana Maytu

hinaspa

A K N

QIC

A W H

A H C

PROYECTO EDUCATIVO NACIONAL AL 2021

5 6 YACHAQ MASIY Ñiqipaq

Ñawichana Maytu

hinaspa

A K N

QIC

A W H

A H C

Maytupa sutin: V Yachaq Masiy Pichqa, Suqta ñiqipi kaq yachakuqkunapaq Qichwa chanka Qillqaq: Mauro Alberto Donayres Muñoz Qillqasqa allichaqkuna: Nereo Aquiles Hancco Mamani Gavina Córdova Cusihuamán 5uÀno Chuquimamani Valer Llimpisqakuna ruraq: Máximo Sánchez Huincho Qillqa maytu llamkachiqkuna: Mahia Maurial Mac Kee Nereo Aquiles Hancco Mamani Qawanakunawan yanapakuq: Fotos de la ONG PERCCA – Lircay Angaraes.

Coordinadora de Pre-prensa: Ivette Arévalo Alejos 2012-14148 yupawan Pirúw suyupa hatun Ñawichana wasinpi mirachisqa. Kaypi mirachisqa: Cecosami Preprensa e Impresión Digital S.A. Ñawpa mirachisqa: 2012 Mirachisqa: 23,500 unidades. MED: Dirección: Av. Del Comercio S/N - San Borja Qayana:615-5800 anexo 1165 Web: www.minedu.gob.pe © Ministerio de Educación-2012 aypusqa Kay qillqasqa maytuqa, paqarichiqkunapa mana unayninwanqa, imaña kaptinpas, manam pipas murachinmanchu.

Unidad 1 Llaqtapi warachikuy

Rimanakusunchik: 1. 2. 3. 4.

¿Imatataq kay qawanapi runakunaqa rurachkanku? ¿Pikunataq kaypi kachkanman? ¿Warmakunachu icha hatun runakunachu kanman? ¿Maypitaq kachkankuman? ¿Imatataq umachakunki qawasqaykimanta? ¿Huk llaqtakunapi kayhinachu kanman? 5. ¿Llaqtaykipi kanchu kamachikuqkuna akllay? 6. ¿Ima pachapitaq akllanku? Rurananchikpaq: Qampas llaqtaykipi kayhina kawsaymanta willarikamuy, hinaspa qillqana maytuykipi qillqay. 1.1.

Expone un tema relacionado referido a sus costumbres, sus vivencias, respetando la estructura formal, las características del auditorio y utilizados recursos visuales.

Unidad Yachay wasipi huñunakuy Tayaqaqa llaqta yachay wasipi 5º, 6º ñiqipi kaq warmakuna huñunakurqaku: Marcelo Salas warmam kamachikuq karqa. Paymi yachay wasipi yaku ususqanmanta huñunakuyta qallarichirqa: - Achka warmakunam wiksanpi uruyuq kachkanku- nispa. Wakin warmakunapas huñunakuyta qatipaspanku rimariyta qallarinku: -Arí, wakinqa chawa yaku upyasqankuwan wiksa nanaywan kachkanku –nin Rolando. -Pilapas qiwikurqunmi, chaypim, huk warmacha mituchasqa yakuman urmaykusqanispam Mariapas nimun. Chayraykum yakumanta sasachakuykunata chuyachayta qallarirqaku. Allin rimasqankumanta qispiqtañataq aktapi tiyachirqaku, chaynallataq, qillqana maytukunapi maskaspanku chuyacharqakutaq: -¿May hinataqsi aktanchik kanqa? –nispankum tapunakurqaku. Chaykunamanta maytunchikpi qillqananchikpaq yachasun: Qallariyninpi churananchik: x ¿Maypitaq huñunakuyqa rurakusqa? x ¿Haykapi? x ¿Ima pachapi? x ¿Pikunataq huñunakusqaku? Willakuyninkunata akllasun: x ¿Ima willakuykunataq kasqa? Mañakuyninkuna: x ¿Imamantataq rimanakusqaku? x ¿Pikunataq rimasqaku? x ¿Imanispataq rimasqaku? Kamachikuyninmanta: ¿Ima kamachikuykunamantaq yachay wasipi yakumanta chayasqaku? Tukukuyninmanta: ¿Ima pachapitaq huñunakuy tukunman karqa? Rurananchikpaq: Kaykunata qawarispa, huk aktata qillqaychik huñunakuykichikmanta. ¡¡Amapunim kay maytupiqa qillqankichu!! 1.3.

Debate sobre temas familiares, del aula y de la comunidad, usando el lenguaje con Áexibilidad y eÀcacia, señalando el espacio y el tiempo involucrado.

1 Kaymi kawsayniy Ñuqaqa kimsa punchaw qulla puquy killapi wanta llaqtapi paqarisqani. Illariywanmi tayta mamay sutichawasqaku. Taytayqa Mario Wayram, payqa Churkampamantam. Mamayñataqmi Santusa Kichka. Ñuqaqa tawa turiykunamanta sullkanñam kani. Taksacha kaspayqa wirachallañas kasqani, puka uyacha, pisi chukchayuqlla. Mamaymi willawarqa, uchuycha kaspaysi, uwihachakunawan pukllayta munasqani; qatapi qaqapaytapas munasqallanitaq. Mana punis chukuwan churakuytaqa munasqanichu. Taytaysi rikran patallapi apakachawasqa; yakullapitaqsi pukllayta munasqani. Mitukunapi quchpaspas lliw apichasqa nuyuchikusqani, qanrachakusqani. Tukuy punchawsi pawaylla pawasqani; pukllay sikillañas kasqani. Aswan wiñaykuspaqa tumpatam chutarikusqani; chukchaypas sunita wiñarikusqa. Mamaymi waytachakunawan simpaykuwaq. Suqta watayuq kaspaqa yachay wasimanmi rirqani. Yachachiqniymi ancha mana asikuq karqa, ichaqa allin runa karqa. Yupaytaqa utqayllam yacharqani, qillqaytaqa mana ancha atirqanichu.

Kunanqa 5º ñiqipiñam kachkani. Allintañam wiñarqunipas, manam wirasapañachu kani. Pukuchu laqyaypim pukllaytam munani, mayninpiqa pukuchatapas haytapakunim. Manapunim mayumanta yaku astamuytaqa munanichu. Uywachaykunata qatiq rispataqmi anchata takini. “Miskillatañam takinki” nispam niwanku. Sipas kaspayqa yachachiq kaytam munayman, warmakunata qillqay yachachinaypaq, utaq takipakuq kayta munallaymantaq, takiyniykunawan runata kusirichinaypaq. Ñawichaspanchik kutichisun: 1. ¿Pikunamantataq kay willakuyqa rimachkan? 2. ¿May llaqtapis paqarisqaku, willakuypi rikuriqkuna? 3. ¿Haykapitaqsi rakisqataq kachkan kay willakuyqa? 4. ¿May pachapitaqsi Illariy yachachiq kayta munanman? 5. ¿Mana amawta kaspaqa ima kaytataqsi munan? 6. ¿Ima rikchaq willakuytaq kay kanman? Rurananchikpaq: Imayna paqarisqaykimanta qampas yachay wasiykipi willakuy, yaqa kaqllata willakuy yachaq masiykikuna riqsinanpaq. 2.1. Contenido Relaciona el de los textos que lee con su experiencia personal y otras realidades.

Unidad Yachay wasiman kutimunchik x x x

Iskay masiykikunata maskay. Pukllanakunata akllasun, chaypaqqa muhupas, chapapas kanmanmi. Huk machinatapas pukllanapaq maskasun.

Qallukiputa paqarichiy

Hayllikuy

Hukta suyay

Tuqllaman wichiykunki, tusunayki

Pisi willakuyta willakuy

Iskaytawan ichiykamuy Watuchita kutichiy

Pukllasunchik: 1. Sapakama machinata chuqasun. Pim kuraq yupayta hurqunqa chaymi pukllayta qallarinqa. Machinapi yupay lluqsisqanmanhinam pukllanataqa purichina. 2. Mayqan kamachikuywan tupaspapas, nisqanta huntachinanchik utaq rurananchik. 3. Pim 16 yupayman chayanqa, chaymi pukllaytaqa llallinqa. 4. Huk kamachikuykunatapas rimanakuspa qillqa maytuykichikpi paqarichiychik. 3.1.

Produce textos instructivos en situaciones comunicativos autenticas a partir de un plan de estructura previa: recuerda el juego desarrollado.

1 Hallmay kutipay Puquy pacha manaraq chayamuchkaptinmi, Kawsay tarpusqankuta kutipanku. Yana Ututu llaqtapim kay hallmay Kutipaymanqa raymichikuqhina rinku Minkanakuypim runakunaqa llamkanku Runakunaqa sapakama wachuta tukupanan, kasqankumanhinam wachukunata yupanku, kaytaqa llallinakuytahinam ruranku. Qipaqkunataqa tupaqnintam suyunku, chay saqisqanku sukataqa tukunankukamam llamkanku, suyuqkunaqa yupastinmi chayhinalla huk chakramanpas samay pachakama hukwanku. Punchaw llamkaypiqa tawa kutitam samanku. Qallariy samaypiqa kukatam akunku, chawpi punchaw samaypiqa quqawtam qarakunku, hatarinankupaqqa kukatam akunku, chaypitaqmi kallpachakunankupaq qirupi puqusqa aqata upyanku. Miskipay samaypiñataq llamkachiq kukata, aqata, chuchutapas aypun, chaynasqam hatarispanku llamkayta tukupanku. Llamkayta tukuspapas ripunankupaq samanku, chaypim chakrayuq waytakunawan llapan llamkaqkunata waytachin, “pay” nispankum chaskikunku, chaypim akunkutaq upyankutaq, qullanan llamkaqmanñataq allin mikuyta haywanku, paytaqmi qaparispan harawinan, chaypim llapa ayllu runakuna mayqan llalliq qullana kasqanta yachan. Ñawichaspa kutichisunchik: 1. ¿May llaqtapitaq kay llamkayta rurasqaku? 2. ¿Imaynataqsi chay mitanakuyqa? 3. ¿Imaynatataq qampa llaqtaykipi llamkanku? 4. ¿Chulla chakrallapichus minkapiqa llamkanku? 5. ¿Maykamataqsi suyuchikuq llamkanan? 6. ¿Hayka samaytaq huk punchaw llamkaypi kasqa?

Pachachay -Samaykuna -Puquy pacha -Suyunakuy -Mita punchaw

Rakinkuna -Qallariynin -Rurayninku -Tukupaynin

Rurananchikpaq: Yachaq masiykikunawan umachanakuspa qatipaychik, mayqan simikunataq rimaykuna pachachaq, tinkuchiqkuna kachkan.

3.3. Reconoce y utiliza conectores de tiempo y consecuencia para relacionar los signiÀcados en el texto.

Unidad Mariawan Pepiwan hatun llaqtapi Ñawinchay:

Kutichiy: 1. ¿Ima nispam Pepe Mariata qaparin? 2. ¿Ima nispam Mariaqa turinta rinrillanpi nisqa? 3. ¿Imatam pani turintin yuyarinku? x Alliqpi kaq siqikunata qawaspa allinta riqsipay. x Rimanapaq pukuchukuna kartilninkunantin kachkan.

SIQI

QILLQAKUN Runapa rimasqan qillqanapaq pukuchu. Runapa qaparisqan, piñakusqan imapas tuqyaptin qillqanapaq pukuchu Runapa yuyariynin, hamutaynin qillqanapaq pukuchu Pisi uyarikuq rimasqalla qillqanapaq pukuchu. Ima rurasqantapas, maypi kasqantapas,haykapi kasqantapas qillqanapaq kartil

2.1. Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes en una historia.

1 Mariano Yupankipa kawsasqan

Timpuq llaqta yachay wasipi, kuraq warmakunam tapurikuspa Mariano Yupanki sutiyuq runamanta willakuyta tarisqaku. Paypa kawsasqanmanta kayhinata qillqasqaku. Ñawinchasunchik: “allpasapa runas ayllu runakunata yanqallamanta llamkachikuq; allpankunatapas qichupakuqsi. Tayta Mariano Yupanki, kay mana allinkunata qawarispa, llaqta masinkuna manaña saruchasqa kananpaq llaqta kamachikuqman willakuq risqa, manataqsi uyarisqakuchu. Chayraykus tayta Marianuqa huk punchaw allpayuqta wasinmanta haytaspalla qarqurqusqa, allpayuqqa Gobernadorman willakuq risqa, tayta Marianutaqa hapirqachisqa, chaysi unay wata karsilpi wichqachisqa, chaypi kaspas tisis unquywan hapichikusqa; chaywantaqsi wañusqa. Marianuqa Victoria Wamanwan masachakusqa. Payqa kay Timpuq llaqtapi 1905 watapim paqarisqa, wañukusqataq 1980 watapi”. Ñawichaspanchik: 1. ¿Allintachu warmakuna qillqasqaku? ¿Sutinta churasqakuchu? 2. ¿Ñawpaqpichu paqarisqanta churasqaku? ¿Llapan rurasqankunataqa mayninpitaq qillqasqaku? Rurananchikpaq: Allinta qawarispa yuyasqakunata allicharispaykitaq yapamanta qillqana maytuykipi qillqay (Qallariynin, sasachakuynin, tukupaynintawan). 3.3. Textos Redacta ordenando las ideas principales y secundarias de modo secuencial.

Unidad Yachasqanchikta tupusunchik Allinta qawaykuspa yuyayniykita kicharispa tapukuykunata kutichiy: Kay rapitaqa mirachikunaykim, amam kay maytupiqa qillqankichu. Pichqa ñiqipaq tapukuykuna (1, 3-a, ch-, 5) Suqta ñiqipaq tapukuykuna (2, 4, 6)

1. Kaypi rimaykunata ñawichaspa (Chta) churay chiqa kaptinqa (Llta) llulla kaptinqa: a.Kamachikuqta akllanchik yachay wasillapim. (…) ch.Yanqa punim chay willakuyqa, kamachikuqkunaqa manam kanchu. (…) h.Taya Qaqa llaqta yachay wasipiqa kamachikuq kasqa Raul Qinchum (…) i.Qacha yakuta upyaptinchikqa wiksapiqa urukuman rikuriwanchik (…) k.Ñawichasqanchikpim kachkan yaku timpu upyanamanta (…) 2. Allinta yuyaymanarispayki huk siqiwan tinkuchiy: a.Illariy pasñachaqa karqa Mario Wayram ch.Illariyqa paqarimusqa tawamanta sullkanmi h.Illariyqa kasqa Churkampapim. i. Illariypa taytanpa sutinqa pukllaysikillañam 3. Allin kaqta qatipaykuspa muyuchawan wichqaykuy: a.Pukllanawan pukllaspa, machinata chuqaspa pukllayta qallariq: 1)Tawa hurquqmi qallarin pukllayta 2)Chunka hurquqmi qallarin pukllayta 3)Aswan kuraq yupayta hurquqmi pukllaytaqa qallarin 4)Manam mayqanpaschu ch.Pukllasqankupi llalliriq kanqa: 1)Llapan kamachikuy ruraqmi. 2)Tuqllakunaman wichiykuqmi. 3)16 ñiqikama chayaqmi. 4)Manam mayqanpaschu. 4. Kay rimaykunatam huntachinayki kay simikunallawan(wata, puquy, punchaw, pacha, tullmin, tuta, mallaychay, suka, suyuchikuy, hallmay, wasi) a.Runakunaqa yupasqa…………..sukallantam qatipananku. Ch.sichum saqirachikunqaku, chaytamá……………………………….wan sutichanku. h.Papa kawsaytaqa iskay kutikamam…………….ta rurananku. i.Kutipay hallmaytaqa ruranku …………..pachapim. 5. Kay pukuchu siqikunapa sutinta churay: Kaytaqa maytuykipi mirachikuy. ___________

_____________

___________

6. Mariano Yupanki willakuypi, chiqa kaptinqa (chta) llulla kaptinqa (llta) churay: a.Mariano Yupankiqa llaqtantam sarunchasqata qawayta munaq. (…) ch.Marianuqa allpayuq haytaspallan qarqurqusqa. (…) h.Marianutaqa wañurqachinku nakaspankum. (…) i.Marianupa wañukusqanqa waranqa watañam. (…)

Unidad 2 1 Qatupi rantipakusunchik

Qawaykuspa rimanakusunchik: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

¿Imakunatam kaypi qawachkanchik? ¿Imay rikchaq runakunataq kay qatupiqa purichkanku? ¿Imaynataq llaqtaykipiqa qatukuna? Yachasqaykimanhina willakuy. ¿Imatataq runakunaqa kaypi rurachkankuman? ¿Imay rikchaq rantipaq churasqakunatataq sapakama qawachkanchik? ¿Kawsaykunataqa rantikuchkankuchu? ¿Imaraykutaqsi wasichatahina rantikunankupaq qatarqunku? ¿Llapan rantipaq churasqachu kaqlla kachkanman?

Rurananchikpaq: x Qampas yachasqaykimanta willarikamuy, imaynam llaqtaykipi qatukuna rurakusqanmanta, hinaspa hatun rapipi chiruy, hinaspa llimpiy. x Huñunakuypitaq yachay wasipi llapan warmaman willariychik qatukunamanta riqsinankupaq. 1.1

Argumenta con claridad y Áuidez teniendo en cuenta el tema, el discurso y el contexto, observando una lámina.

Unidad Yachay wasipi huñunakuy (Kawsay willakuy)

Ñawichasunchik: Raqchi yachay wasipim, 5º 6º ñiqipi kaq warmakuna huk huñunakuyta rurasqaku. Warmakunapa umalliqninsi llaqtankuman urukuna wañuchiq hampikuna qatuqta rikusqa; chaytas llapanman willarisqa. Kay yachay wasipi warmakunaqa uru wañuchiqkunamantaqa yachasqakuña, chaysi, sapakama yachasqankumanhina rimarimunku. Antonio warmam kayhinata willakun: -Aya kuchu qichwankunapi runakuna, achkallataña kay hampikunataqa churanku, iskay kimsa watam allinta papapas ruruykun, ichaqa qipa watakunamanqa allpakunaqa qalayarunña. Hinallataqmi Roger warmaqa Qusqu llaqtakunapitaq rikusqa, imaynam ayllunkuna hampi churasqanta, chaypis huk suyu hampita asllata churaqku, ichaqa aswanqa pachapa wiñachisqan hampikunallawan chakrapi kawsaykunataqa hampisqaku, chayhinallas llapanku yachasqankumanhina rimarisqaku. Allinta rimanariykuspanku kay chuyachayman chayasqaku. Wakin tinkuykunas kasqa: x Llapankus kayhinata ninku, chay rantiy hampikunaqa chakratam qalayachin, allpapa kuruchankuna wañuchisqanrayku, manaña allpa allin kawsayniyuqñachu. x Llaqta kamachikuqman mañakuyta apachinqaku, chay mana allin hampikunamanta waqaychanankupaq. x Cartelkunata, triptikukunatapas ruranqaku, hinaspa tayta mamakuna yachay wasiman hamuqman aypunqaku ñawichanankupaq. x Allinta tapukunqaku pacha mamapa hampinkunamanta, chaypaq ayllupi yachaqkunata pusamunqaku. x Kaykunata ruraspankum chuyachasqankuta qillqaspa Raqchi llaqta runakunaman riqsichinqaku. x Tukuy ima rurasqankutañataqmi aktapi qillqanqaku. 1.3. Opina sobre un problema o asunto de interés local de manera ordenada y articulada. Interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

2 Imaynatam hampinakunchik Yunkapiqa achka hampi qurakunam kan: Matiku quraqa allin chukchu unquypaq, chirimanta katkatataqpaq ima. Kay quraqa yunkakunapim wiñan. Matikutaqa yaku timpupi limun chirwachayuqta upyana, chayqa ancha chirisqakunapaq, chulli unquypaq, tisis unquyniyuqpaqpas allinmi. Chaki humpiqniyuq kaspaqa matiku yakuwan mayllakuna. Kirikunatapas timpusqan yakuwan mayllakuna, chayllam chakichinqa. Huk qurakunapas yunkapiqa kantaqmi. Kanmi “sangre de grado” nisqa, ukunchikpi kirikuna chakichinapaq allin, “Uña de gatopas”, sutiyuqpas uku kiriwan mana iquyanapaq allin punim. Uywakunapa kaqninwanpas hampikuchwanmi; chaymi waka waqrawan, taruka waqrawan wayrasqata hampinku. Urqu suyupiqa sichum muqutapas qiwirqunchik, tullutapas pakirqunchik, chayqa kaykunatam hampikunanchikpaq kutananchik: Maqta uru aychata, utaq sukullukuy aychata, yawar chunqa, wichullu, yana chankaka. Iskutawan kutaspa muqu qiwisqata, tullu pakisqatapas allichaykuspa qipichaykuna, kaytaqa sapa kimsa punchaw rurana. Ancha chaki lluqsiptintaq qulla ispaywan piturina. Ukumantaqa ataquta mikunanchik. Huk hampi qurakunapas kanmi. Kanmi pilli pilli kichpanpaq allin; allqu kichka, chayraq wachakuq warmikunapaq, mula kisa machu wayrapaq. Llaqtakunapiqa hampi wasikuna kan, chaypim hampiqkuna llamkanku. Hospital ESSALUD, MINSA, Posta Sanitaria imam kam. Chaypiqa hampikamayuq makinakunawan qawawanchik, pastillakunata quwanchik, “inyección” nisqata churawanchik. Anchata unquptinchikqa ukunchikta kuchuwanchik, unqusqa aychata hurqunku. Kirunchiktapas aychanta susunkachispam hurquytapas atiwanchik. Hampitaqa “Farmacia” nisqa “Botica” nisqapim rantina, manam huk qatukunapiqa rantinachu, qullusqam kanman. Llaqtanchikqa hampikunamanta aswan qapaq yachayniyuqmi. Huk suyupi hampi rurasqatapas allintam yanapan. Kayhina hampikusqanchikta qawarispam, hampi qurakunata, hampi uywakunata, wakin runakunaqa yachayninchikta pallanku, chaywanñataq makinawan rurasqataña achka chaninpiña kutichiwanchik, chaymi, pastillakuna, upyanakunata ima rantinapaq tarikun. Chaykunaqa quranchikkunamantam lluqsin. Rimarinanchikpaq: 1. ¿Imapaqtaq matikuqa kasqa? 2. Llaqtanchikpi ¿Ima hampi qurakunataq kan?, ¿Uywa hampiqa? 3. ¿Qillqana maytuykipi hampi qurakunapa sutinta qillqaykuwaqchu? 4. ¿Ñawpa kawsaypi imakunawantaq hampikunkuman karqa? Rurananchikpaq: Llapan hampikuna ñawichasqaykimanta, sapakama hampimanta rimaychik. 2.2.

InÀere información importante, del tema a partir de datos implícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos descriptivos e informativos.

Unidad Harawikunata paqarichisun Kay iskay llimpisqakunata qaway. ¿Runakunapa ima rurayninkunatataq chuqllumanpas, mayumanpas tupachinchik? Kirusapa machu, chukchasapa machu, maqta kaspa qumirmanta pachakurqanki, machuña kaspa qillu niraqman tukunki.

Llaqtay mayu, uraykamuspayki, mayninpiqa asirikunki, mayninpiqa takirikunki, mayninpiqa waqarikunki.

Kay iskay taksa harawikunapi runahina rurayninkunata tarispa qillqay. *Kay siqikunatahina mirachikuy qillqana maytuykipi chaypi ruranaykipaq .

Chuqllu:_________________________________ ________________________________________ Mayu:___________________________________ ________________________________________

Chiqa kawsaypiqa manam chuqllupas mayupas nitaq imapas runahinaqa rimanmanchu, takinmanchu, nitaq waqanmanchu. Ichaqa harawikunapi, takiykunapi, willakuykunapiqa rimanmanmi.

¿Mayqan runapa rurayninkunatataq intimanpas urpimanpas tupachichwan? Kayhinata maytuykipi qillqay.

------------------------------------------------------------------------------------------------

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

x Ima yuratapas utaq imakunatapas (maytu, ruru, para) akllay. Chaymantataq harawita qispichiy. x Ama qunqaychu: Munay harawi qispichinaykipaqqa runatahina rurachinaykipas, rimachinaykipas. 3.1.

Produce texto, poéticos, en situaciones comunicativas autenticas, a partir de un plan de escritura previo: ¿A quién le escribo? ¿Qué quiero escribir? ¿Para qué quiero escribir? ¿Cómo lo escribo?.

2 ¿Imahinataq kasqaku? Warmakunam yachaq masinkunamanta qillqasqaku. Kayhinata. Catalina masiyqa: Payqa manam ancha wirapaschu nitaq ancha tullupaschu. Suni yana chukchayuq. Tumpa suytu niraq yuraq uyacha. Ñawisapa kusi kusi qawakuyniyuq. Payqa anasapallañam. Pukay pukay sumaq uchuy simicha. Allinllamanta puriy yachaqmi. Karumanta sayachkaqta rikunki chayqa, maqanakuq uturumanmi rikchakun.

0DVL\ 5XÀQR RuÀnuqa masiymi, payqa allin sunquyuqmi, manam pitapas chiqnikunchu. Allin umayuqmi, yuyayniyuq. Pitapas, maytapas yanaparin, allintam yacharichin. Miski simillanwanmi pitapas rimapayan. Masiy RuÀnuqa llamkaysapam. Taytaytapas chakra rurayta imam yanapan. Mayninpiqa piñakuytam yachan, ichaqa utqaylla llampuyakuqmi.

Kutichiy. ¿Ima simikunawantaq RuÀnupa kayninmanta riman, Catalinapa mayhina kasqantataq willawanchik? *Kayhina siqikunata ruraspayki qillqa maytuykipi kay tapukuykunataqa kutichiy.

1.2.

&DWDOLQD

5X¿QR

_________________________ _________________________ ________________________ _________________________ _________________________ _________________________ _________________________

Describe, personas del medio, social y cultural, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

Unidad Rantisqa mikuykunapa siqinkuna Kay siqikunata qaway: ÂżImantaq allinpuni rikukun?, ÂżSutinchu?, ÂżLlimpinkunachu?, ÂżSiqinkunachu? Sutin

Llasaynin

Ruraqkunapa sutin

Willakusqankuna

PRODUCTO ENVASADO VAS PARA SICRA 6 $ & 58& -U 3XQR 1Â&#x192; /LUFD\ 56$ 1Â&#x192; PESO SO NETO: NET 170 g

VALORES NUTRICIONALES 3RUFLyQ J SURGXFWR HVFXUULGR 3RUFLyQ J SURGXFWR HVFXUULGR ORV SRUFHQWDMHV EDVDGRV HQ FDORUtDV __________________________ CANTIDAD DE PORCION___ ___ 3527(,1$6 3527(,1$6 J *5$6$ *5$6$ J &$/25,$6 &$/25,$6 NFDO TOTAL

VENCIMIENTO JJULIO 2008

Ima suyupis rurakurqa

kikin kasqan riqsinapaq

Haykapkama mikuna kasqan

Kay mikuykunapa siqinkunata allin riqsinapaq kaqninkunata qawarisunchik: Sutin: LIasaynin: Ruraqkunapa sutin: Imatapas willarinapaq: Ima suyupi rurakusqan: Kikin kasqan riqsinapaq: Haykapikama mikuna kasqan: Llamkamunapaq: Huk rantispa mikuypa siqinta apamuspa, kay tapukuykuna kutichiy. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8.

ÂżIma sutiyuqmi kasqa? ÂżMayqan simipi qillqasqataq? ÂżPikunataq rurasqaku? ÂżMaypitaq rurasqaku? ÂżHaykapikamataq mikuna kasqa? ÂżIma ninantaq RUC? Tapurikamuy. Qawasqanchik mikuypa siqinta allinta qaway. ÂżChay mikuy sutikunata qichwa simiman tikrayta atichwanchu? 9. Allinchus chay watawan, killaqa churasqa kachkan? 2.2.

InĂ&#x20AC;ere informaciĂłn importante a partir de datos que presenta el texto y de sus conocimientos previos, en etiquetas de productos.

2 Llullachakuykuspapas (Willakuy)

Yayam Raqay Pata karu llaqtaman rirqa, raymipi misa ruraq, mulanpi sillakuykuspan misa rurananpaq tutamantaraq risqa. Llaqta runakunas kusisqa chaskinku: -Yayayku allin hamusqa kay - nispa. Pisipasqas, mañakun -¿Maypitaq samana puñunallay mastasqañachu? -nispan. -Arí, tayta mikuykuyraq puñunaykipaq- nispa mikuyta qaranku. Kuraqa miskitas mikun, hinaspa puñuq rin. Kamachikuqkunas puñuchiq pusanku. -¿Sapallaychu puñusaq?, qamkunam puñuysiwankichik- nisqa. Allin tutaña karqa, hinaspa yayaqa kaynata riman- Imallatapas willariwaychik, manam puñuyta tarinichunispan. Runakunaqa manas ima niytapas tarinkuchu, ichaqa yayaqa hikutan: -Llullachakuykuspañapas imatapas willariwaychik -nispan. Chayna hukkaqnin runa willakun –Ñaqam yaya, chakraymanta hamuchkaptiy, anchata para, wayra, intuwaptin ñan patapi machayman llantukuq yaykurqani, hinaptinmi, ukunpi allin qawariptiyqa, achka mankakuna tiyachkasqa, tumpa mancharisqam hukninta kicharini, chaypim achka quri kasqa, ichaqa runa kayniymi sampayarqun, mancharikuymanta lluqsirquni, qamwan tupanaykuta yuyarispa, kallpayllaña hamurqani- chayta nispanmi willakuyta tukurqun. Kuraqa, ñawin ninayasqallaña kamachikun: -Utqayman, quqawta rantimuychik, chay machay qawamuq risun, ñuqataqa manam imapas manchachiwanqachu- nispan, runakunaqa yayantinsi akuykunku, rahuta chiripaq nispa upyanku, chayhinas karu sallqata purinku, kukapas, pitanapas, rahupas, pisirusqaña, hinaspas tayta kuraqa piñasqallaña tapun willakuqta -¡Maypiñataq chay machayqa!,¡Icha yanqa purichiwachkanki! –nin. Willakuq runas mancharisqa nin, qammi taytay yaya niwarqankiku, maynaña llullakuspapas imallatapas willariwaychik, nispa, chayraykum llullata willarqayki. Kayta niptinsi kura yaqalla wañukuykunpas, ichaqa, sunqullanpiqa llunku kasqanpi tuqllaman wichiykusqanta, maqachikusqantawan yacharqa. Upallallas kutirimun, runakunañataq sunqullankupi, asikuspanku qipanta yaqa achikyamunankama purimusqaku. Ñawichasqaykimanta: 1. ¿Musyankichu imamanta kay willakuy rimasqanta? 2. ¿Imay pachapitaq kaykunata rurachkankuman? 3. ¿Chullallachu willakuy kachkan? 4. ¿Imatataq yachachiwanchik kay willakuyqa? 5. ¿Ima simikunawantaq willakuypi rimaykuna huñusqa kachkan? Rurananchikpaq: Qillqana maytuykipi kay rikchakuqhina willakuyta qillqaykamuy, huñuqkunawan sumaqta rimaykunata qispichiy.

3DFKD

<X\D\QLQ

3XQFKDZ 5D\PL SDFKD $FKLN\D\ 7XWD

4DOODUL\QLQ 5XUD\QLQNX 7XNXSD\QLQ .DUX

hinaspayki kay simi

3.3. Utiliza conectores cronológicos y lógicos para destacar las relaciones de tiempo en el texto.

Unidad Yawar raymi Kispi llaqta ayllukunapim piña turukunata raymikunapi pukllachinku. Chaypaqmi Sacha nisqan hatuspi turukunata uywanku, chaykunaqa sallqa turukunam, manam pipas hinallaqa asuykunchu, michiqkunapas urqukunallamantam qawanku, chinankupas mana runapa yanapasqallan wachakunku, ancha piñakunam, runa mana riqsisqanku hawa. Runakunam Santa Cruz raymi punchawkunapaq turukunata akllanku, kimsa lasuwanhinam qaykunku, mana waqrakunankurayku, manchana turukunam Sachamanta hamuqkunaqa, llaqtaman chayachimuspa pukllanan kanchaman apanku, kusu nisqan kanchapim huk turukunawan kuskata wichqanku. Astawan turukuna piñanayananpaq, kunturtawanmi apamunku, ancha sasam kuntur hapiyqa, chaymanqa akllasqa qullanakunam rinku. Kunturpa wasinmanmi runakuna tuqlla ruraq rinku, qatakunata mastaykunku, hinaspa sumaq aychakunata tuqlla hawanman churanku, kuntur yarqasqa kutirqamuptin, aychaman asuykuptinmi chakinmanta hapirqunku, wakinñataq qatawan wankinku, umanta urqumuspanku supta sinqanta sirarquspa mana suptakunanpaq watanku, hinallataq chakintapas watarqunku, sumaqllatam kunturtaqa pukllay kanchaman apanku. Pukllay pacha punchawmi, piña turupa wasanman chakinmanta kunturta siranku, mana ayqikuy atinanpaq, turu lluqsimunanpaqmi suptanta kachaykunku, chaypim, turuqa kallpakachayta qallarin, kunturpas pawaytataq munan, chaynasqa kuntur turupa wasanta yawar tuqyanankama suptan, nanaywanñataq turuqa llapa ima harkasqantapas waqran, qullanakuna punchullanwanmi turiyanku, achkam waqrachikunku, chaykunañataq chay pukllay kanchapi yawarninkuta chaqchuspa, pachamamata kallpanchapanku, chayraykum Yawar raymiwan kayta sutichanku. Wakin llaqtapiqa pukllay tukurquptinmi kunturta kachaykunku, wakinpiñataq, hampipaq kunturpa llapa ima kayninta qichunakunku wañurqachispanku . Ruraq: Anqara Chaski.

Ñawichasqanchikmanhina kutichisunchik: 1. ¿Llaqtaykipi kay raymita rurankuchu? 2. ¿Qawasqanchikmanta, allinchu kay ruraykuna kanman? 3. ¿Ima nichwantaq mana sallqa uywakunata runakuna muchuyman churanankupaq? 4. ¿Achkaraqchu kunturkuna urqukunapi kachkan? ¿Ichachu tukurquchkanña? 5. ¿Imatataq rurachwan llapa sallqa uywakuna waqaychasqa kanankupaq? 2.3. Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de textos narrativos y argumentativos.

2 Uywakunas takichkanku Warmakunam pukllay raymipihina takichkanku, chaypaqmi sapa huñunakuypi sumaq takikunata turyanakuspanku paqarichichkanku. Chaypaqmi ayllun ayllun sutichakurqaku, kay pukllay takikunata takinankupaq: Kachi kachis chayarqamun, chuspikunawan hukllawasqa, imallapaqraq chayarqamun, ¿Ichachu masillan maqawananpaq? Kayrakunapas hamuchkanku, hampatukuna aysakusqa, imaraykutaq hamuchkanku, ¿Runa masillan manchachiqchu? Wanwa chuspis hamullachkan, chillikuchata qatikustin, imaraykutaq hamuchkanman, ¿Wañunaytachu musyawachkan? Chayhinas tuya willakamun, manam awqachu chayaykamun, paykunaqa hamuchkanku takikuspa pukllakuqmi. Anchuykamuy kachi kachi asuykamuy mama karya, kuskam kuskam tusukusun kusisqallam takiykusun. Chayhina qatin…… Ruraq: Anqara Chaski.

Ñawichasqanchikmanta rurananchikpaq: 1. ¿Imay rikchaq qillqatataq warmakuna rurachkanku? 2. ¿Mayqan uywakunamantataq riman? 3. ¿Maypitaqcha kachkankuman? 4. ¿Qamqa manachum kay takiyta mirachiwaq huk uywakunata pukllachispa? 5. ¿Chiqachu uywakuna rimanku icha imaraykutaq warmakuna sutinkuta takichichkanku? 6. ¿Imaynakamaraqtaq kaytaqa mirachichwan? ¿Huk uywakunamantawan takichichwanchu? Rurananchikpaq: Qampas musuq yaraymakunata paqarichiy, yachay wasipi takinaykichikpaq. 2.1. Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes en textos literarios.

Unidad Kuchi kanka

(Kawsay willakuy)

Wanka Willka llaqtapim miskillataña kuchi kankata ruranku, chaytam chuñu pasiyuqta uchusapachata qarakunku, mikunapaqqa miskillañam. Mariam mamanta imayna kay rurasqanmanta tapukurqa, chaymi kayhinata yachay wasipi willakun: -Mamayqa, ñawpaqtam kuchita akllan, hayka runapaq kanka haypananta qawan, chaymantaqa chakinmanta wataykuspanmi kuchita nakan, chukchankunatam timpuchkaq yakuwan hurqun, ukunkunatapas sumaqtam mayllan, chaynaspañataqmi puka uchuwan, utaq achutiwanpas, ahuswan, kachiwan, miskichiqkunawan piturqun, chay miskichiqkuna aychaman yaykunanpaq kuchunawan tuksipayan, chaynarquspan hurnumanña apan, chaytam ñuqayku yanapaniku. Urnupim tukuy tuta mana llumpay rupaq quñillapi allimanta kankakun, kikillanpa wiranwanmi kuchiqa tiqtikun, ña allinña kaptinqa mikunapaq hurqumunku, hinaspam qarachallanpas qap nichkaqta kuchun, huk mankapiñataq chuñu pasita ruran, chaytawan kuskantam mamay qarakuyta qallarin. Mariaqa matikunatas haywan, kuyaqkunañataq miskillataña kuchi kankataqa chuñuwan kuskanta mikunku. Chay rurasqamantam Mariaqa masinkunaman willakun. Ruraq: Anqara Chaski Kay tapukuykunata kutichispa qillqasunchik: 1. ¿Mariaqa imamantam willakuchkan? 2. ¿Maypitaq kaykunata ruranku? 3. Amaña ñawichaspa ¿Yapamanta willakuwaqchu kay willakuyta? 4. ¿Tutapichu icha punchawpichu kuchita kankanku? 5. ¿Ima hinatataq llaqtaykipiqa kuchitaqa kankasqaku? 6. ¿Hayka rakipitaq kay rurasqankumanta willakuchkan? 7. ¿May rimaykunataq willakuy haypanapaq llalliriqnin? Rurananchikpaq: Huk uywa mikuy rurasqamanta, yaqa kay willakuypa siqinta qatipaspa, maytuykipi qillqamuy: qallariyninta, rurasqankunata, tukupayninta. 3.2.

Escribe textos de manera organizada, relacionando las ideas principales y secundarias de acuerdo a la secuencia narrativa.

2 Uywa rantipakuy (Kawsay willakuy)

Wanka suyupim “Cuasimodo” nisqa qatuta ruranku, chaymanmi rantikunankupaq uywakunata apanku, wakinñataq uywa rantiqtaq rinku. Chaypi hatun karay wakakunata qawanchik, ñuñusapakunata, makinawan ñukñu urquchikuqta, chaysi yaqa iskay chunka winkuman chayan, kantaqmi hatun karay muhu turukunapas, chaypim imay rikchaq wistukunata qawanchik, chala suyu kawallukunam kachkan, muruchukukuna, chumpiwillka wistukunapas, Wanka suyupi wiñaqkunapas kantaqmi, chaypim uwiha Mirinu wiñan, chayqa uña asnuhina sayayniyuqmi, millwanpas achkam, ichaqa allin chaninniyuqmi; kantaqmi machu quwikuna, paqukuna, llamakuna, kawrakuna, allqukuna, misikuna, wallpakuna, patukuna, huk rikchaq uywakunapas kanmi. Manam uywallatachu chay qatupiqa rantikunku, imaymana mikuykunapas wanka suyupi rurasqanku kanmi, wallpa saqta (yuyu tiqti), chalpachi (timpuchi), uru patachi (qarayuq rihu), chapu (sanku), Wanka aksu(papa qapchiyuq qaychisqa), aswa (aqa), huk rikchaq mikuykunapas kanmi. Hinallataq sumaq pachakuna kanmi: Walikuna, warakuna, ukunchakuna, akawarakuna, llikllakuna, punchukuna, chalinakuna, makitukuna, chullukuna, chaytaqa awanku, Aya Kuchu, Apu Rimaqpi, Aya Wiri, Punupi, yunkapi, Limapi, Qusqupi ima, rurasqakunapas munayllañam warkusqaraq, masasqaraq kachkan. Manam kay qatupiqa qullqillawanchu rantipakunchikman, kanmi chalanakuypas, kawsaykunawanmi, sañukunata, pullukunata, wisllakunata, matikunata, anqarakunata ima chalanakunchik, sapakamam hayka mikuy qunankutapas yachanku. Ñawichaspanchik rurananchikpaq: 1. ¿Ima rikchaq qillqataq kay qillqasqaqa? 2. ¿Imakunamantataq kay ñawichasqanchikpi willakuchkan? 3. ¿Imakunataqsi rantipakunapaq kachkan? ¿May llaqtakunapitaq ruranku? Rurananchikpaq: Llapan ima riqsisqa kaqta yuyaymanariy, hinaspa yachaq masiykikunawan siqichaychik, llaqtaykichikpi kaqkunata tinkuchispaykichik. 2.1. Reconoce el tipo de texto, hechos importantes, procedimientos en textos descriptivos.lee por placer relatos de su preferencia.

Unidad Yachasqanchikta yuyaymanarisun Allinta Ăąawichaykuspayki tapukuykunata kutichiy: Qillqana maytuykipim kay rapitaqa mirachikunki. Pichqa Ăąiqipaq tapukuykuna (1, 2, 4, 6, 9) Suqta Ăąiqipaq tapukuykuna (3, 5, 7, 8, 10)

1. Imakunatam qatupi mana rantikunkuchu: (Tinkuqta muyuwan wichqay) a) Rurukunata ch) Pachakunata h) Kukata i) Papata 2. Raqchipi huĂąunakuy qillqasqa kasqa: (Kaqninta muyuwan wichqay) a) Willakuy ch) Harawi h) Chiqa kaymanta i) Yaraymachu 3. ÂżHampinchikkuna imapaqtaq allin kasqa? (Tinkuqta muyuwan wichqay) a)Matikuqa wiksa nanaypaq. ch) Chay hampikuna uywakunallapaqmi. h)Runa waĂąuchinapaqmi. i)Llapan unquymanta qaliyachiwananchikpaqmi.

Â˘,PD\QDWDT 5XĂ&#x20AC;QXSD FKD\PDQWD &DWDOLQDSD NDZVD\QLQNX " (Tupaqninkunata siqiwan tinkuchiy) o RuĂ&#x20AC;nuqa utqayman llampuyaqmi. o Catalinaqa hinam sayan. o Uturu manam llumpay wirachu o PiĂąakurquspan taytantam llamkaysin. 5. Chiqa kawsaypiqa uywakuna: Chiqata (chta), llullata (llta) churay. a) Llapanku imataĂąapas rimanku. (â&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Ś) ch) Yarayma, willakuykunapi rimachinku. (â&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Ś) h) Runakunaqa lliwmi riman. (...........) i) Kusirichiwananchikpaqhinallam rimanku (...........) 6. ÂżRanti mikuykunata, imanpitaq riqsinchik mana allin kasqanta? a) Puchukanan pachapi ch) Tuqurquptin h)Manam puchukanchu i) a - ch 7. Yayapa willakuynimpim: (Simi tinkuqninta qillqanayki) a) Ă&#x2018;awpaqtas misa .............................. risqa. ch) ..........................puĂąuspansi huk.......................yta maĂąakun. h) Runaqa â&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Ś.. kasqanmantam willasqa. i) Yayaqa â&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Śâ&#x20AC;Ś kasqanrayku tuqllaman wichiykusqa. 8. Yawar raymiqa rurakusqa: (Tupaqninta siqiwan tinkuchiy) Runakuna yaqa llapanku waqrachikusqa. Kunturta wasanpi kunturta watarqunku. Turuta turuta karumanta qatimunku. Pukllaqkuna suptanta siranku. 9. Kuchi kankataqa rurachkanku: (Tinkuqninta muyuwan wichqasun). a) China kuchillamanta. Ch) Urqu kuchillamanta. h) Hurnupim kankanku. i) Manam mayqanpaschu. 10. Watuchikunata paqarichimuy kay simikunawan:( Kuntur, turu, kuchi, yaya, sara, runa).

Unidad 3 Allin mikuyninchik

Qawasqanchikmanta rimasun: 1. 2. 3. 4. 5.

¿Imatataq kaypiqa qawachkanchik? ¿Ima mikuykunataq churasqa kachkan? ¿Miskichu chay mikuykuna kachkanman? ¿Imakunamantaq rikchakun? ¿Kusisqachum kaypi qarakuchkanku? ¿Ima mikuykunatataq qampa wasiykipi ruranku? ¿Sumaq mikuytachu kawsayninchikkunawan yanukuchwan?

Rurananchikpaq: Llaqtanchikpi qakam mikuykuna, miskillaña yanusqa mikuykuna. Ichaqa kaykunata qawarispayki yachaq masiykikunawan rimaychik, imaynataq suyuykipi, llaqtaykipi, ima mikuykuna rurakusqanmanta. 1.1. Narra en su lengua materna costumbres, de su comunidad, de manera ordenada y articulada. .

Unidad Angaraes Ukupa llaqtamanta Antuku willakun Antonio Qispi masiy kayhinata willakun: -Ukupaqa, Wanka Willka suyupim tarikun, qichwa llaqtacham, chaypim kan achka yakuyku, sumaq allpa, chakrakuna, pata patakuna, qachupas allintam wiñan, chaymi uywaniku; wakata, kawalluta, uwihata, kawrata, quwita, kunihuta, wallpata, patuta, kuchita, hukkunatawan. Hinallataqmi ima kawsaykuna tarpusqaykupas allinta rurun, kachkanmi: Hawas, sara, papa, uqa, maswa, purutu, tarwi, achita, kiwicha, kinuwa, alwirhas, lintihas; kantaqmi llullu mikuykunapas sanurya, apiyu, puru, yuyukuna, kulis, tumati, hukkunapas, hawinka, kalawasa ima. Pampakunapiqa, churanikutaqmi miski ruru sachakunatapas: Kapuli, mansana, mimrillu, tumpis, puchi puchi, sirwilus, palta, puru puru, hukkunapas. Chayhinam ayllu runakunawan huñulla llamkaspa, churanikutaq challwa kawsachiq quchakunata, anti miskita, kachipata, lichita, yuhurta, mantikillata, manhar nisqankunatapas. Chayhina sumaqmi llaqtallaykuqa, icharaq hichparimuwaqchik, allin chaskisqam kankichik. Samana chikuta (,) riqsisunchik ¿Imakuna qillqanapaqtaq kay samana chikuta churanchik? x Willakuypi chuyachasqata yapamanta qawarisunchik: Kawsaykuna tarpusqankupiqa tarikun: hawas, sara, papa, uqa, maswa, purutu, tarwi, achita, kiwicha, kinuwa, alwirhas, lintihas , hukkunapas. x Yuyarisun, kayhina chikukunaqa (,) rimaykunapa chawpinpipunim. Ñawichaspa tumpanta samarinanchikpaqmi. x Hinallataqmi, yupaykuna rakinapaqpas allin kay chikuqa, kayhinata: huk, iskay, kimsa, tawa, pichqa, suqta,…chayhinata qatinakun. x Hinallataqmi sutikunata, rakinapaqpas. Rurananchikpaq: Huk willakuyta maytuykimanta akllaspa qillqay, hinaspa samana chikukunata siqiy.

3.3.

Utiliza conectores lógicos, para destacar de signiÀcado en el texto, empleada la como para separar, oraciones y sustantivos.

3 Lata Pukyu ñanchankuna (Waynu taki)

Lata Pukyu ñanchankuna kapulipa muyusqallan, hayka kutim waqarqani, Kutiy yuraykipa llantuyninpi. Hatunqaqa, Qaqa paki, llaqtachaypa waqaychaqnin, qamkunallam yachankichik, llaqtachaypa kapuqninta. Kutiy Lata pukyu plasachapi sumaq wasicha tarikun, chay wasiqa yachay wasim llaqtallaypa hatunchaqnin. Kutiy Chayllamanmi rillachkani, aylluchayta saqiykuspa, muchuymanta lluqsinaypaq, yachaysapa kawsanaypaq. Kutiy Chayllapiñam tinkurisaq, kuyakusqay amawtaywan, kusikunmi ñuqa riptiy, kusikuywan yachachiwan. Kutiy Ruraq: Bernardina Rojas Gastelú

x Yachachiqwan kuska kay takitan takisun. Ñawichaspa kutichisun: 1. 2. 3. 4. 5.

¿Ima qillqamantaq rikchakun kay ñawichasqanchik? ¿Imatataq willawanchik? ¿Pikunamantataq kay rimachkan? ¿Hayka yaraymapitaq rakisqa? ¿Allinchu rimayninkunaqa rakisqa kachkan? ¿Sumaqchu chay takiqa kasqa?

Ruranachikpaq: Qampas, yachaq masiykikunawan kaymanta rimanakuychik, allin kayninmanta, qispichiyninkunamanta, llaqtapa kapuqninmanta, apukuna waqaychaqninchikmanta, yachay wasimantawan ima tinkuchiychik. 2.1.

Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes, explícitos, en textos literarios (canciones).

Unidad Timucha DEMUNAman Chayasqanmanta Timuchas mana mamayuq, mana taytayuq kaspa, tiyunpapi tiyapakusqa. Chay warmachaqa yachay wasiman manas ancha risqachu. Tiyuntaqsi uywa qipallanpi purinanta munasqa. Mana munaptinqa maqaqsi kasqa. Wakaman risqanpis huk warma masinwan tuparqusqa. Paywan pukllaspan mana utqayllachu kutimusqa. Tiyunsi wasipiqa aswan piñasqa suyachkasqa. Chayarqamuptinsi tiyunqa Timuchata sinchita maqaparqusqa. Yachay wasiman Timucha mana hamuptinsi yachachiqqa wasinta risqa. Chaypis Timuchata maqasqata, quyullataña tarisqa. Yachachiqqa tiyuntas tapun. Payqa amawtataqa manas uyariq tukunpaschu. -Ama ruhisur mitikamuychu. Ñuqam yachasqayta wasiypi tiyaq warmataqa rurayman –ninsi tiyunqa. -Chaysi yachachiqqa hatun llaqtata rispa DEMUNAman willarqamusqa. Chay DEMUNAmantas Timuchataqa tiyuntawan qayachisqa. DEMUNApiqa Timuchaqa manchakuymanta mana willakuyta munasqachu. Tiyunñataq aswan chiqata willakusqa. DEMUNApi llamkaqkunas Timuchapa tiyunta anyasqaku. Paytaqa huk aktapis qillqachisqaku manaña haykapas Timuchata maqananpaq. Kunankamas chay DEMUNApi kaq llamkaqkunaqa Timuchata mayninpiqa qawaq rinku.

Ñawichaspa: Rimanakuspa kutichiychik: 1. ¿Ima sasachakuytataq kay qillqasqaqa willawanchik? ¿Ima chuyachaymantaq chayan?¿Imataqsi DEMUNA kasqa? 2. ¿Imanaptintaq Timucha DEMUNApi manchakuspa mana rimarisqachu? ¿Ima nichwantaq chaymanta? 3. ¿Imatataq kunan Timucha rurachkanman? 1.3.

Opina sobre un problema o asunto de interés local, de manera ordenada y articulada. Interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

3 Añasmanta runamantawan (Willakuy)

Tayta Kusim warmanta chakra qawaq kacharqa. Warmaqa tumpa tutayaqpi chakran qawaq risqa. Llaqtamanta karunchachkaptin anchata mancharikurqusqa. Hichpantas ñan uranta uchuychalla runachahina purichkasqa. Chayta qawaykuspa kallpaylla urquta wicharisqa, taytachakunaman kunakuspan. Qipaman qawariptinsi runaqahinalla qatichkasqa, sayariptinsi runapas sayarintaq. Warmaqa manas ima ruraytapas atinchu, mancharisqallañas qaqchan - ¡Yaw runa imatam chay mancharichiwanki, imaraykum qatiwanki - nispan. Runaqa manas imatapas kutichinchu, hinallas chukunta aywirispan sayarayan. Maqtilluqa aswansi utqayman kallpaspan chakranman chayarqun, chukllanman yaykurquspan kaspi aptakusqa lluqsirqamusqa. Qawarinanpaqqa runaqa manañas kasqañachu, chayraqsi samayninpas kutiykarqamun, hawkayarquspan chakra muyuq risqa, yaqa muyuyta tukuchkaptinsi puyumanta killa lluqsirqamun, chaysi, pampata qawariptinqa iskay runachakunañataq pukllachkasqaku, yapamantas mancharikusqa. Warmaqa tumpatas pakakullan, manas runakunaqa musyankuchu, chayrayku, payñataq allimanta pakasqalla asuykun, allinta killa kanchirimuptinqa qawarqusqa, manas runakunachu chaykunaqa kasqa. Iskay añaskunas pampapi sayanpa hapinakusqa purichkasqaku, umanpiñataq wakapa chaki akanta chukutahina hapisqaku. Warmapas chayraq kallpan kutirqamusqa, piñasqallañas kurpakunata hapiykuspan añaskunataqa qatikacharqusqa. Añaskunaqa asnaq ispayninta wayraman challaykuspankus ayqikusqaku. Warmaqa mana kaqwan mancharikusqanmanta asikuspan puñuq risqa. Ruraq: Anqara Chaski.

Ñawichasqamanta kutichiy: Ruraq Ruraqkuna 1. ¿Pikunataq kaypiqa kachkanku? Añaskuna pampapi pukllanku 2. ¿Allin rakisqachus rimaykunaqa kachkan? 3. ¿Sapa rimaykunapi riqsichwanchu, ruraqkunata, rurasqakunatawan? 4. ¿Sapaqchaspa rakichwanchu? 5. ¿Qarichu, warmichu warmaqa kasqa? 6. ¿Imamantataq kay willakuy rimachkan? Rurananchikpaq: Kay willakuyta maytuykipi mirachikuspa, rimayninkunata sapakamata akllay, hinaspa ruraqkunata, rurayninkunatawan qillqanawan rakiy. 3.5. Reconoce el sujeto y el predicado en oraciones extensas y de construcción compleja.

Unidad Minapi llamkapakuy (Kawsay willakuy)

Minapi llamkasqantam Matiaspa taytan willawarqaku: -Wanka Willka suyupim, Aqchilla nisqan mina tarikun, chaymanmi llamkapakuq rirqani. Chaypim tapupayawanku sutiyta, llaqtaymanta, qali kasqaymanta, rapipi qillqasqata huntachispa chaskiwan, paqarisninman mina ukuman yaykuni, mana yachakasqapaqa manchakuypaqmi, intipa akchinta saqispa, lampara akchillawan tuqu ñankunapi purini, karutam rini llamkaq, chaypim kamachikuq llamkaqkunaman ruray mitata aypun. Ñuqataqa lampawan chuqi rumikuna apaq kayruman churkunaypaq churawarqa, chay chuqi rumikunaqa llasanmi, chaytam huntachiq kani. Samana wayram asnayninwan umata nanachikun, qapsankunapas rupaqhinam, yakupas ukupiqa sutunmi, chayrayku hiwi pachawan churakuni, rumi wichisqanmanta harkakunaypaq kasku nisqan chukuta churakuni. Makiy mana pusllunanpaq wantista sukuchini; chawpi punchaw mikuyta ukullaman apamunku, chayllapim samaykuspa mikukuniku, kukata akuykuspa yapamanta llamkaq rini. Llantupi kasqayrayku yaqa aya uyayuqhinam lluqsimuni, qullqi chaskina punchawpi runakuna raymipihina rahuta upyanku, wakinqa wasinkuman kutispanku ayllunkuman aypunku. Minapi llamkaspa utiq uhuwan unqunikutaqmi, qapsanmi kiriyakun qunti wayra samasqawan. Chaymi ancha sasawan chuqi, quri, qullqikunata hurqumuniku, ichaqa, runakunapa llamkayninmi nanaraq allin chaninchasqachu. Wakin minayuqkunam pusaq pachamantapas llalliriqta llamkachikunku, mana kamachikuq qawasqanrayku. Kaykunata qawarispam llaqtanchikman kutikamurqani, kaypiqa wayranchikpas chuyam, allpapas kawsaytam quwanchik. Ñawichasqanchikmanta rimarisun: 1. ¿Chiqa kawsaymantachu kayta willakuchkan? 2. ¿Ima rurasqankunatataq yuyachiwanchik, imaraykutaq llamkapakuq risqa? 3. ¿Llaqtaykipiqa minakuna kanchu? ¿Imaynataq runakuna llamkanku? 4. ¿Imataq kanman sichu mana chuqikuna hurqusqaqa? 5. ¿Llaqtanchikpaq allinchu kay llamkaykunaqa? 6. ¿Pikunataq kay hurqusqankunata apakunku?¿Imapaq? Rurananchikpaq:Maytukunapi kay llamkaymanta rimaqkunata maskaychik, hinaspa willakuychik chiqapchus willakuy kachkan, icha imataraqtaq huntachichwan.

1.3.

Opina sobre un problema o asunto de interés, interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

Warmakunapas runam kaniku

3 Warmakunapa amachay kapuqninkuna: 1.

Ima niraq uyayuqpas, apukunapi manachayqa taytachapi iñiqpas, may llaqtamanta kaspapas, kaqllam kaniku. 2. Wiñayniykupas, hamutayniykupas, kawsayniykupas allin amachasqam kanayku. 3. Huk sutiyuq, huk mama llaqtayuqtaq kanan. 4. Wawapas, mamanpas mikunayuq, wasiyuq, hampisqataq kanayku. 5. Kirisqa ukuyuq kaspapas chaninchasqan kanayku. 6. Taytaykupas, huk runakunapas uyariwanankutaq, kuyawanankutaq. 7. Pukllanaykuta pipas qichuwanmankuchu, chaynallataq mana qullqillamanta yachay wasikunamanpas rinayku. 8. Ima llakiña kaptinpas, warmakunaraqmi ñawpaqpiqa qawarisqa kanayku. 9. Pipas manam usuchiwanankuchu, manataq yanqallapaqqa llamkachiwanankuchu. 10. Hawa llaqta runakunawanpas allin huñuypi, uyarinakuspa, masichakuspa kawsanayku. Ñawichaspanchik: Huñuypi rimanakuspa chuyanchasqaykichikta llapanman willaychik. x ¿Mayhinataq kawsayni kichik mana sutiyuq kaptikichikqa kanman? ¿Sichu mana pukllayta atiwaqchikchu imataq kanman? ¿Yachay wasiman riytapas, piwan rimaytapas, tayta mamaykipa kuyayninta chaskiytapas atiwaqchikchu hinaspaqa? x Wawakunapa kaqninkuna ñawichasqaykimanta ¿Mayqantaq aswan yupaychana rikchakusunki? x ¿Mayqantaq aswan sarusqa? Masiykikunawan rimanakuspa: 1. Aylluykipiqa, llaqtaykipiqa. ¿Riqsinkichu wawakunapa kapuqninkunata? 2. ¿Pikunataq aswan riqsinanku? ¿Imatataq rurawaq riqsinankupaqqa? 2.3. Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de textos informativos e estructuras.

Unidad Mamaypa punchawninpi (Harawi)

¡Ay mamalláy, mama! Ancha kuyakusqay mamalláy, qam kaptiykim inti kanchaytapas riqsini. Qam kaptiykim puriytapas yachani. qamhinaqa manam pipas kanmanchu. ¡Ay mamalláy! ¡Mamalláy! Kay hatun punchawpi, waytahinaraqmi llanllarinki. Intihinaraqmi kanchirinki, wayrahinaraqmi muyurinki. Yakuhinaraqmi tasnuwanki. Pacha Mamahinaraqmi uywawanki. ¡Mamalláy! Chayraykum: Ñawichayta yachachkani. Atuqtapas allquchamanmi kutirqachiyman. Añastapas kuchichamanmi tukurqachiyman. Yakutapas yuraq nukñumanmi tukurqachiyman. Tutatapas punchawmanmi kutirqachiyman. Upatapas rimachiymanmi. ¡Mamalláy! Qamraykuqa imatapas ruraymanmi. ¡Mamalláy! Anchatapunim kuyakuyki. Anta Wayllapi rurasqa. Ñawichasqata kutichispa rurasun: 1. ¿Pimantataq kay harawiqa rimachkan? 2. ¿Riqsinkichum imayna harawi paqarichina kasqanta? 3. ¿Imaynataq mamaykipaq harawipuwaq? 4. ¿May llaqtapitaqsi kay harawita paqarichisqaku? 5. ¿Imakunatataqsi mamanrayku chay warma ruranman? 6. ¿Kay harawitahina qampas paqarichimuwaqchu? Rurananchikpaq: Masiykikunawan rimanakuspa qillqana maytupi mamaykichikpaq harawita qillqaychik, allinta siqinchaspa ruraychik. 3.1. Produce textos poéticos, en situaciones comunicativas auténticas.

3 Mikuyninchiktaqa ¿Imaynatam waqaychanchik? Llaqtakunaqa sapakamam mikuyninkuna imayna waqaychaytapas yachan. Huk llaqtakunapiqa, papamanta chuñuta ruranku, hukkunapitaq yanuspa chuchuqanku. Uqata chuñuspa, yakupi kayanku. Sarataqa wayllunkaspa warkunku. Kaykunataqa mana ismunanpaq, uru mana mikunanpaq, unay waqaychakunanpaq ima ruranku. Aychatapas wallaspa kachichanku, qusñipachispataq chakichispataq waqaychanku. Chakinanpaqqa qasapas allinllataqmi. Yunka llaqtakunapipas mikuykuna waqaychaytaqa allinta yachanku. Challwa aychamantaqa charkita ruranku. Chaypaqqa ñawpaqta chunchulninta hurqunku, chaymantataq kallarqunku, hinaspataq allin kachisapata chakichinku, chaymantataq waqaychanku. Challwakunatapas qusñichispa waqaychallankutaq. latanusta yanuspa kutanku chayta chakichispataq akutahina waqaychanku. Yukatapas kutarquspa yakupi tiyachinku akuntataq harwirispa waqaychanku, chaypa sutinqa pariña. Kay punchawkuna hatun llaqtakunapiqa chirichinam kan. Kay makinapa ukunqa anchata chirin. Chay ukupim aychata, imaymana mikuykunata, yuyukunata, kachipata, mikuna rurukunata, chayraq hapisqa challwakunatapas waqaychayta atinchik. Chirichina pisi punchawllam imatapas waqaychayta atinchik. Kunan qipakunapiqa paqarimuntaqmi hatuchaq chirinakuna. Kay makinapiqa anchatam chirin, qasan ima, chayraykutaq challwakunatapas, aychatapas achkanpi karu llaqtakunaman ritiyasqata apanku.

a hin iric ch

Ñawichasqanchikmanta rimarisun: 1. ¿May rikchaq willakuytaq kay qawasqanchik? ¿Imakunamantataq rimachkan? 2. ¿Suyuykipi kayhina mikuyninchik waqaychaytaqa yachankuchu? 3. ¿Kaqllachu kasqa llapan suyupi mikuy waqaychayqa? 4. ¿Imahinataq kanman mana mikuykuna waqaychayta yachaspaqa? Rurananchikpaq: Kay willakuyta ñawichaspa, mikuykuna waqaychaymanta willarikusunchik. 2.1.

Reconoce el tipo de texto, ideas hechos importantes, explícitos, materiales, ingredientes, procedimientos en textos descriptivos e instructivos.

Unidad Away punchucha (Kawsay willakuy)

Chirimanta katkataqta qawawaspam, kuyay mamay paqu millwata puchkayta allpa puka llimpi niraqchata qallarirqa. Taytayñataq tukurquptin tilarninpi chay qaytuwan awayta qallaykurqa. Ñuqam sapa punchaw yachay wasimanta samaykuspay, taytaytaqa awakuqta qawaq kani. Machu ñaqchawanhinam awaq, chakinpas huktam saruq, huktam hanayman tusuchiq, allwikunata sumaq akllasqata rakispan. Chay rakisqantam qaytukunata purichiq, llapan rikchaqwanmi chiruchankunata churaq. Punchawkuna risqanmanhina punchuqa qispiykurqa. Hinaspataqmi, punchupa patanpaqñataq awarqa, wiqawninman allwita watakuykuspan, kallwakunata yaykuchispan makillanwan awarqa. Patantaqa llañu paqu qaytuchawanmi ruraykurqa, chayta tukurquspañataqmi punchupa patankunaman awasqanta sirarqa. Chaynatam punchuytaqa taytayqa qispichirqa. Ñuqaqa upallallam kay rurasqanta qawaq kani. Huk punchawmi, Mamaywan Taytay qayaykuwaspanku punchuchawan ustuchiwarqaku, away punchuta ustuykachiwaptinmi kusi kusisqallaña wayrawan pukllarqani. Maytapas chaytapas punchuchaywan kuska pillpintuhina kallpaq kani, kunankamapas chirimantam harkawan, wayrawanpas pukllasparaqmi kusisqa kuska purikuniku. Ruraq:

Anqara chaski. Ima kasqan suti ranti

Sapan

Achka

Rimarisunchik: Qari Ñuqa Paykuna 1. ¿Pikunataq punchutaqa awasqaku? Warmi Pay 2. ¿Pitaq kaytaqa willawachkanchik? 3. ¿Qamkunapaqa tayta mamaykichik punchutaqa awapusurqankichikchu? 4. ¿Allin tinkusqachu kay willakuy kachkan? Rurananchikpaq: Qamkunapas qawasqaykichikmanhina qillqaychik, siqinchaspaykichik, pikunamanta, imakuna kasqanta ima. 3.5.

llapa

taqayninkunata

Aplica la concordancia de género, numero y persona, en oraciones extensas y de construcción compleja.

3 Kamachikuqwan Akta qillqasqamanta Laramati llaqtaman kamachikuq chayarqamun, yachay wasipi warmakunata muchuypi qawarispan kayhinata riman: -Allin kanaykichikpaq sumaq yachay wasita qispiykachisun, kimsa killapim rurasun. Hukkaqnin umalliq warmañataq kayhinata nin: Papáy kamachikuq allinmi chay rimasqaykiqa, ichaqa mana wayra aparqunanpaq, nisqaykita yachaywasi aktapi qillqasun, chayhina nispankus akta maytupi qillqanku: Laramati llaqtapi, 35028 Yachay wasipi, kimsa punchaw Aymuray killapi, chunka pacha punchaw risqanpi, llapayku, tayta Ingeniero Raul kuntur, Aya Kuchu FONCODES nisqanpi kamachikuq, llaqta kamachikuqkuna, amawtakuna, tayta mamakuna, yachaq warmakuna huñunasqa, kaykunamanta rimanakunaykupaq: 1.- Yachay wasi yaqa tuñikunanpaq kasqanmanta. 2.- Musuq yachay wasi pirqanapaq. FONCODES Kamachikuq anchuykamurqa, yachay wasi tuñinanpaq kaqta qawaykunanpaq, chaynapim rimanakuy qallarirqa, llapan kaypi tarikuqkunawan, rimanakuy tukuyta kaykunapi tinkurqanchik: Qallariq ñiqipi.- FONCODES, llaqtapa mañakuyninta uyarispam, musuq yachay wasita qispichinqa. Iskay ñiqipi.- Kay llaqtapi tiyaq runakuna yanapakunqa mitanakuspa, kimsa killapi qispichinapaq, chayhinapi yachaq warmakuna sumaqta yachayninta hapiykunanpaq. Hinallataq chay ruranapaq kamachiqkuna kunakusqaña kachkan, paykunam: Tayta Alcalde, yachay wasipi kamachikuq, warayuqkuna, warmakunapa tayta mamakunapa umalliqnin. Kay rimanakuy tukuykuchkan, yaqa chunka kimsayuq pacha risqanpi, llapayku kay akta qillqaykuq anchuykamuniku, allin rinanakusqaykuta rurayman churakunaykupaq, kay qillqasqa kay punchawllapi tukun, yachasqa kananpaq sutiykuta qillaqaniku. Ñawichaspa: 1. ¿Imamantataq kay qillqasqa rimachkan? 2. ¿Riqsinkichu imayna akta qillqana kasqanta? ¿Pikunataq qillqasqaku? 3. ¿Allintachus kayta siqichasqaku? ¿Allintachu taqayninkuna unachasqa? Kayta yuyarinayki, Akta paqarichinapaqmi kanan: -Qallariynin, maypi, ima punchaw, may pacha, pikuna huñunakun, imarayku. -Imamantataq rimanakunanku kanqa. -Imakunatam willakunan, pikunam rimarichkanku. -Imakunamanmi tinkusqankumanhina chayarqunku. -Tukupaynin, may pacha tukusqan, ima punchaw, llapankutaq sutinkuta qillqananku. Rurananchikpaq: Kayta yuyaspa yapamanta qawaspa qillqasqaykita allinta sinqichanki. 3.6.

Risa, corrige, reescribe y edita su texto para mejorar el sentido y la conexión entre las ideas. Socializa con destinatarias reales.

Unidad

3 Yachasqanchikta yuyaymanarisun

Allinta ñawichaykuspayki tapukuykunata kutichiy: Amam kaypiqa qillqankichu qillqana maytuykipim mirachikunki. Pichqa ñiqipaq tapukuykuna (1, 2, 3, 6, 9) Suqta ñiqipaq tapukuykuna (4, 5, 7, 8, 10) 1. Mama pachanchikpa rurusqanmantaqa kan: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a).Yanqa rurukuna ch) Allin mikuykuna h) Wañuchiqkuna i) Mana imapas 2. Ukupa llaqtamanta qillqasqa kasqa: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Willakuy ch) Harawi h) Taki i) Yarayma 3. ¿Lata pukyu takiypiqa pimantataq rimachkan? (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Qaqakunamanta, llakimantawan. ch)Yachay wasimanta, amawtamantawan. h) Sachapa yurankunamanta. i) Mana allin kawsaymanta. 4. Warmakunapa amachaq kapuqninmanta: (Tinkuqninkunata huk siqiwan tinkuchiy) o Runaqa manam pipas harkanmanchu. o Warmakunaqa mana qullqillamantam hampinanku. o Pukllayta warmakunataqa uyarinankum o Unquqkunataqa waqaychasqam kanan. 5. Mamanchikpaq harawipi: (ll ta) llulla kaptin, (ch ta) chiqap kaptin churay. a)Mamay Limamanmi pusakusqayki. (...........) ch)Waytahinaraqmi llanllarinki. (...........) h)Runakunapa allin kuyasqan kanki. (...........) i)Upatapas rimachiymanmi. (...........) 6. ¿Imahina kaptintaq punchuta awapusqaku? (Tinkuqninta muyuwan wichqay). a) Yanqamanta ch) Chiriptin h)Pukllananpaq i) Chiqnikuspa 7. Punchu ruranaykupaqqa kayhinatam ruraniku: (Simi pisiqninta qillqay) a) Ñawpaqtas .............................. paqu millwata puchkan . ch) .......................taytan telarman qaytuta churaspan ................... h)Awayta tukurquspas patanta ………………….. i).Qayaykuspanku ………………..churachinku. 8. Mikuy waqaychanapaqqa: (Tinkuqninta siqiwan tupachiy). Runakuna……………………..aychamanta ruranku. Mikuykunata …………………..chiripi kananpaq. Chuchuqata sarata…………….ruranku Challwa…………………………charkitam ruranku. 9. Añasmanta willakuyninpi: (Tinkuqninta muyuwan wichqay). a) Warmaqa añasta sipirqusqa. ch) Manchakuspan ayqikusqa. h)Hawkalla añaswan qatichikusqa. i) Anchatam mancharikusqa. 10. Añas willakuy kaqtahina willakuykunata qillqana maytuykipi paqarichimuy.

Unidad 4 Musuq wata Inti Tiqsiy

Llaqtanchikpa musuq wata tiqsiyninqa manam hawa runapa musuq watanhinachu. Chayqa apakun 21 punchaw, Inti Raymi killapim, chaypim intiqa tumpata kanchiriyninwan karuchawanchik, chaypim yachaqkunaqa intita yupaychanku, yachankutaq musuq wata kasqantapas, chaypaqmi sapaqchanku anqusukunatapas, challanku, tinkanku llapan rikchaq rurunkunawanpas, ratachispanku ima. Kaytaqa ruranku allin wata kananpaqmi, qasa mana chayamunanpaq, mana runtumunanpaq, manataq usyawan kawsaykuna wañunanpaq, chaypaqmi hatun apukunapa hichpanman rispanku, llamapa sunqunmanta, yachayta hurqunku, chaymanhina llaqta willasqaña kanankupaq, allinta ima nisqan kawsaytapas ruruchinankupaq. Ñawichaspanchik yuyaychananchikpaq: 1. 2. 3. 4.

¿Imaynatataq llaqtaykipi musuq watataqa umanchanku? ¿Kay kaqllatachu ruranku? ¿Imatataqcha kay rikusqanchikpi runaqa rurachkanman? Kay ñawichasqaykimanta willarinakuychik, chiqakunata tapurikuspaykichik. ¿Allinpaqchu kaykunata ruranchikman?

Rurananchikpaq: Machu taytanchikkunata tapurikuspaykichik, yachaq masiykiwan kaykunata qillqana maytuykichikpi kutichiychik. 1.2.

Describe situaciones, fenómenos, procesos del medio natural, social y cultural, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

Unidad Inti Raymi

(Kawsay willakuy)

Tomas Qantu, masiykum Aya Kuchu llaqtayuq, purikuq runa kasqan hawa, achka suyupi qawasqanmanta kayhinata willariwanchik: Qusqu llaqtapim ñawpa sapan Inkakunapa llaqtanpi hatun raymikunata ruranku, kanmi: Corpus Cristi, taytacha Temblores, hukkunapas kanmi. Chaykunamanta aswan hatun raymiqa “Inti Raymi” sutiyuqmi. Chay raymipim Tayta Intita yupaychapanku, Saksay wamanpim ruranku. Llapan llaqta ukupi kamachikuqkuna chayman rispa raymita qawanku. Raymipa chawpinpi huk “yachaq” Willaq Uma sutiyuq llamapa sunqunta hurquspan allpanchikta suyunchikta, kamachikusqankunata ima qawarin, waturin. Yachaqpa nisqantahinam imakunatapas qipa punchawkunapaq qawarinku; chaymantataq pacha mamaman tinkanku, anqusanku. Runakunaqa anchatam kusikunku. Chay punchawmi tusunku, watyanku; suyupi kaq mikuykunata mikunku. Kay raymiqa 24 Inti raymi killapim rurakun. Wakinqa ninku: 21 punchaw, Inti Raymi killapi, tayta intimanta allpanchik karuchasqanraykutaqsi rurankuman karqa. Chay raymimanqa huk suyukunamantapas kusirikuqmi runakuna rinku. Kay inti raymitaqa manam Qusqullapitaqchu ruranku, hinallataqmi kayhina punchawkunapi, Aya kuchupi Willkas Waman llaqtapipas kay raymita rurankutaq, Usnu nisqanpi, kaypipas Inkaqa tiyaqmi, chayrayku yuyarispanku paykunapas hatunmanta ruranku, Inka pachakunawan churakuspanku, llapa rurasqankuqa Qusqupi rurasqankumanhina kamachinakunku. Kaykunataqa Tomasqa willariwanchik yachay wasipi warmakuna yacharinanpaqmi. Ñawichasqaykimanhina: 1. ¿Pitaq kay willakuykunata apamuwarqanchik? 2. ¿Ima sutitaqsi hatun raymipa sutinqa? ¿Imarayku? 3. ¿May pachakunapitaq kay raymikunata ruranku? 4. ¿Llaqtaykipiqa kay rikchaq raymitaqa rurankuchu? 5. ¿Pitaqsi kamachikun, qipa punchawkunata llaqtakunapi rurananchikmanta? 6. ¿Llaqtaykipiqa “yachaqkuna” kanchu? ¡¡

Rurananchikpaq: Yachaq masiykikunawan willarinakuychik.

rimanakuspayki,

kay

willakuytahina

1.1. Narra tradiciones de su comunidad de manera ordenada y articulada.

raymikunamanta

4 Tiqsi muyuymanta Kay musuq wata Inti tiqsiypi, tiqsi muyuntinmanta amawtaykum kayhinata willarikamun: Tiqsi muyuqa ancha hatunmi. Chay tiqsi muyupim achka hatun quyllurkuna ruyru muyukuna kan, intipa hichpankunata muyunku wiña wiñaypaq. Intim chawpipi tarikun, muyuriqninpi riqsisqakunaqa pusaq hatun quyllurkuna muyuchkan. Chay quyllurkunapa sutinkunaqa kaykunam: Mercurio, Chaska(Venus), Allpa(Tierra) ñuqanchikpa tiyasqanchik, Marte, Júpiter, Saturno, Urano, Neptuno, kay quyllurkunaqa sapakamam killayuqkuna, chaymanhinam muyuriynin siqillapi purinku. Wakinmi Intipa qayllallanpi tarikun, hukkunañataq ancha karupi tarikun. Tiyasqanchik allpapas intipa ñan churasqanpim purin, riqsisqanchik killapas kay allpanchikpa hichpallantataq muyun, siqichasqañam ñanninqa, kay muyusqanpim sapa tutakunapi rikunchik, chayhinam killa hichpallapihina kachkaptinpas ancha karupi tarikun, chayraqmi 1969 watapi runakuna chayman chayaytapas atiparqaku, wakin quyllurkunamanqa manaraqmi kunankamapas chayaytaqa atipankuraqchu. Allpanchik, intita muyuriykunanpaqa, huk watapiraqmi muyuspa muyuspa puriyta tukun. Chaymi yachananchik sapa watam huk inti muyu tiqsiyta ruranchik, llaqtanchikkunapiqa musuq watanchik kay 21 Inti Raymi killapim, wakin runakunañataq kay musuq watatahina Uchuy puquy killata riqsinku. Chayhinam kay pacha tiqsipa muyuyninqa riqsinanchikpaq.

Ñawichaspa rimanakusunchik: Huñunakuypi yachay wasipi masinchikwan rimanarikusun, ichaqa chulla chullallamanta rimarisun haypanakunanchikpaq, kay tapukuykunata kutichispa: 1. ¿Chaskataqa riqsinchikchu? 2. ¿May pachapitaq qawakun? 3. ¿Imaynapitaq pacha muyusqantaqa musyachwan? 4. ¿Intiqa kuyurinchu? ¿Ichachu kay allpa pachanchik kuyuriqqa? 5. ¿Imaynatataq unanchanchiq kay quyllurkunapa puriynintaqa? 6. ¿Manachu yachachiqninchik qawarichiwanchikman kaykunata huk qawanallapipas?

Rurananchikpaq: Maytukunata hapiykuspanchik maskasunchik, chiqa kaqkunata qawasun. 2.3.

Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de textos informativos y argumentativos.

Unidad Papa huqariymanta

Kay rapipim Arturo Cesarwan papa huqariypi rikukun, imahina yanapakusqankumanta. Kaytam Yana Ututu llaqtapi rurachkanku. Paykunaqa uñallaraq kasqankumanta pacham kay llamkaykunataqa ruranku, llapa ima kawsaykuna tarpusqankuta huqarispanku. Paykunapaqa kayqa manam sasachu, pukllaqhinallam tayta mamankuta yanapanku. Wiñarquspaqa hatun runahinañam minkachikunqaku, llamkayninpas chaninchasqam kanqa, paykunahinam ayllupiqa llapan warmakunaqa chakrapi yanapakunku, huqariypi, akllaypi, taqiypi, chuñuypi, chuchuqaypi ima. Ancha sumaqmi kay papa huqariyninqa, papapa samayninpas, allpapas miskillatañam asnakun. Mama Santusapas chakra patanpim allpa kurpakunallawan urnuta ruraspan ichuwan kañan, quñirquptinñataq papata kamaykun, chaymanta pamparqun, samana pachapaqqa papa watyatam kachipayuqta, uchuyuqta mikunqaku, kayqa ancha miskim. Ñawichaykuspanchik kutichisun: 1. ¿Imaynatataq aylluykipiqa kawsaykunataqa huqarinku? 2. ¿Manachu kay rapita qawaykuspayki, huk willakuyta paqarichiwaq? 3. ¿Imawanmi qallarin? ¿Hayka rakipitaq siqichasqa kachkan? ¿Imapitaq tukun? Rurananchikpaq: x Yachaq masiykikunawan rimanarikuspayki, huk willakuyta maytuykichikpi qillqamuychik, rimaykunata allinta siqinchaykuspa, sumaq chuya kananpaq. x Yuyariy willakuypam kanqa: Hallariynin, rurayninkuna, tukupaynin. 3.1.

Produce textos descriptivos, en situaciones comunicativas auténticas, a partir de un plan de escritura previo: ¿Qué quiero escribir? ¿Para qué quiero escribir? ¿Cómo lo escribo?.

4 Ayllukunapi mikuy waqaychanamanta (Kawsay willakuy)

Ñawpa pachamantaraqmi tarpusqanchik kawsaykunataqa, uywakunamanta paqariq mikuykunata waqaychayta yachachiwarqanchik, qullqakunapi, tampukunapi imam llaqtapaq waqaychana karqa, pirwakuna, taqikuna, pukullukuna, patakuna, puyñukuna, anqarakuna, chaykunapim llapan rikchaq mikuykunata waqaychakuqku. Anqara suyukunapiqa kaqmi qullqakunaqa, kaykunaqa puna urqukunapim rurasqa karqaku, chiriwan mana urukuna mirananpaq: Uqay qullqa, Chuqi tampu, Anqaraylla, hukkunapas. Hinallataqmi wankakunapas ruraqku hatun pukullukunata, chaypa ukunpim waqaychaqku mikunankuta, chaynataqmi Qusqu runakunapas tampu nisqankupi llaqtapaq mikuytaqa pisiriy pachakunapaq waqaychaqku, manataq chayllachu llapa ima kaqkunatapas churaqkum. Kay Chanka suyupipas, achkallañam kachkan qawakunapaqhina, Chuqi Kiraw, nisqan, Wari llaqtakunapi, hatun tampukuna, sumaq qullqakunapas. Chay qullqapa ukuntam pukyu ikllirimuq, chaypa samayninwan: sumaq papapas, miski uqapas, maswapas chuñuyaqchu, yuyu, llullu mikuykunapas kaqllataq allinta waqaychakuq. Kunan pachakunapas yachananchikmi, imaynam waqaychana kasqanta, papa urukunapaq, muñata mastaqku uchpatahina, huk rikchaqkunatapas churaqku. Ñawichaspa qillqasunchik: 1. ¿Ima sutiwantaq riqsisqaku waqaychana wasikunata? 2. ¿Haykapitaq rakisqa kay willakuy kachkan? ¿Haykataq kikin kaqlla simikuna kachkan? 3. ¿Hayka simitaq tikrarisqa kachkan qillqasqa? 4. ¿Samana chikuta, hatiq chikuta, tukupay chikuta, akllayta atiwaqchu? 5. ¿Mayqan simikunataq mikuykunata, tampukunata hatunchan? Rurananchikpaq: Qillqana maytuyki kay willakuytahina ruraspayki chikukunawan siqiy.

3.4.

Utiliza, palabras y expresiones sinónimas. Maneja el punto Ànal, el punto seguido, el punto aparte, los dos puntos, y la coma enumerativa.

Unidad Achanqaray (Harawi)

Achanqaraymi kani, munay waytacham kani. Punchaw chayamuptin, intiwanmi ñawichay rikcharikun. Uyayñataq sullawan uparikun, chuya llimpihina. Sapa tutayaptin ñañay quyllurkuna, kusi kusilla pukllachiwan. Mamay killatañataq, makillanpi puñuchiwan. Kuyakuq puriq wayrataq, kirawniyta kuyuchiwan. ¡Kay sumaq pachapim, kusi kusilla kawsakuni! Achanqaraycham kani… Ruraq: Julian Yaulilahua. Ñawichaykuspanchik rurasun: 1. 2. 3. 4.

¿Imamantataq kay harawiqa rimachkan? ¿Allin rakisqachu ima kaqninpas kachkan? ¿Imaynataq qallarin? ¿Imaynataq tukun? ¿Kay harawitahina paqarichichwanchu?

Rurananchikpaq: x Kay qawasqaykimanta huk rikchaq waytamanta harawikamuy, hinaspa sapa rimayninkunata tinkuchiy. x Huñupi yachaq masiykikunawan qawachikuspañataq allinta siqinchaychik. Yuyarinayki: Harawitaqa paqarichinchik sumaq simiwan kawsaykunata allin yupaychanapaqmi, allin kayninmanta rimanapaqmi. Sumaq simikunawanmi imamantapas rimarinanchik, chuyata siqinchaykuspa. 3.6.

Revisa, corrige, reescribe y edita su texto para mejorar el sentido y la conexión entre las ideas. Socializa con destinatarios reales.

4 Runakunapa paqarisqanmanta (Willakuy)

Pacha Kamaqqa kay pachatapas, sallqakunatapas, yurakunatapas, mayukunatapas, quchakunatapas, urqukunatapas, pampakunatapas, ñas kamasqaña. Chaymantataqsi huk runata kay pachapi tiyananpaq kamayta munasqa. Chayraykus huk hatun runata rumimanta unanchasqa. Kay runaqa ancha hatun kaspataq, pisi kuyuyniyuq kasqa puriykachaspas, yurakunatapas, sallqakunatapas wakllichiq kasqa. Qipamanqa paykunapuras waqranakun, hukkunatañataq qaqapaykun, chayraykus kay hatun runakuna chinkarusqaku. Chaysi pacha Kamaqqa ancha llakisqa, sapallan kayhinata yuyaychakusqa ¿Imaynatataq allin runataqa unachasaq? Nispan, chayhinata rimapakuchkaptinsi huk papa rurucha uyarispan kayhinata nisqa: - Pacha kamaq, ñuqayku yurakunapas, uywakunapas yanapaykikuman chay musuq runa rurayta- nispa. - Chaynaqa ¿Imaynataq rurana kanman?- nispan Pacha kamaqqa kutichin. Kay rimanakuytas huk uywakunapas, huk yurakunapas uyarisqakutaq, chaysi: - Chay musuq runa kuyuykachaq kananpaqqa ñuqa muqu muqu tulluyta qusaq- nispa saraqa rimarqamun. - Ñuqaykupas puku sunqu tulluykuta makinpaq, chakinpaq qusaqku- nispas suquspas rimaykamuntaq. - Nuqañataq qarayta uman kananpaq qusaq- nispas kalawasa nin. - Aychayuq kananpaq ñuqayku ukuykuta qusaqku- nispas papapas, apichupas rimarimunku. - Ñuqaykutaq sapiykuta sirkananpaq qusaqku – nispas qimillukunapas rimarqamunku. - Ankunpaq sapiykuta quykusaqku – nispas pinku pinkupas nin. Chayhinatas arí, uywakunapas yurakunapas ancha kusisqa, Pacha kamaqpa rurayninpi tarikunku. Sapankas aswan allin kaqninta churarinku. - Chay musuq runapa aychantaqa sumaq qaraykuwan qataykusaqku – nispas lukmapas rimarqun. - Ñuqataq chay musuq runa yachaysapa kananpaq ñutquyta qusaq – nispas qintiqa rimamun. - Allin rikunanpaq, ñuqataq ñawiykunata churasaq – nispas ankapas yapaykun.

Unidad -Ñuqataq allin muskiq kananpaq sinqayta qusaq – nispas allqupas nin. Atuqtaqsi mana ima niyta atispan nisqa: -Chay runa allin rimaq kananpaq ñuqañataq qalluyta qusaq- nispas atuqqa rimaykuchkarqa. Chayta uyarispas saraqa kayhinata yapaykusqa: -Rimaspa simin kichakuchkaptin mana tuqulla rikurinanpaq ñuqaqa ruruykunata kirunpaq qusaq – nisqa. -Umanta mana chirinanpaqñataq ñuqaykuqa millwaykuta qusaqku – nispas paquchakuna rimamunku. -Ñuqaykutaq ruqananku qatasqa kananpaq qaraykuta qusaqku- nispas uchuy churukunapas rimarqamusqaku. -Ñawi qichipranpaq, sapranpaq ima ñuqaykutaq llañu millwaykuta qusaqku – nispas wikuñakunapas rimarqamusqaku. Musuq runaqa tukusqaña kaptinsi kapuli sachaqa kayhinata nisqa: -Anayuq kananpaq, ñuqaykutaq yana ruruchaykuta qusaqku – nispa. -Qurutayuq kananpaq, ulluyuq kananpaq ñuqaykutaq ukuykuta qusaqku – nispas ullukupas, uqapas rimarqamusqaku. Uqapas, ullukupas pisiyaqsi kasqa, chayraykus wakin musuq runaqa qari kanchik, hukkunataq warmi. Kayhinas arí musuq runaqa paqarimusqa. Chaypis Pacha kamaqqa kay rurasqanta pukuykuq kasqa kawsayniyuq kananpaq. Chay punchawmantas runaqa puriyta, kay pachapi qallarisqa. Llapa yurakunapas, uywakunapas, kikin Pacha kamaqpas ancha kusisqas tarikun, kay musuq runa ruraysisqankumanta. Chaymi rimakuy. Chayraykus anti runaqa allpatapas, muyuriqnintapas anchata kuyan.

Kay willakuyta ñawichaspa, llapa rimasqanta siqinchaspa rimanakuychik. Rimarisunchik: 1. ¿Imaynakunatataq kawsakuyta kunan pachapiqa unanchanku? 2. ¿Kayhina paqarisqanchikmantachu ayllunchikpi rimanku? 3. ¿Chiqapchu kayhina paqarimuyqa kanman karqa? ¿Icha ima ninkitaq? 2.2. InÀere información importante, ideas principales y secundarias, el propósito y el tema a partir de datos implícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos narrativos.

4 Qallukipuwan atipanakuy x x x

Yachaq masiykikunawan utiqllaman rimaspa atipanakuychik. Pukllaytaqa iskayman huñukunata paqarichispam qallarinaykichik. Sapakamam suyunakuspa utqayman qallu kiputa tuqyachinanchik:

Qallukipuwan rimayta qallarisuchik: Ukucha uchuy uchkupi uchuy uchkuchata uchkun, uchuy ukuchachankunapaq uchkuta uchkuspan uchkupi uchuy sarachata mikun. Waqra, waqra qasapi waqranakun, waqramasinwan waqranakusqanpi waqran waqllirqun. Kamcha kañakun Kamchachikusqanpi, kamcha kallanapi mana kamchachiptinku. Sara lawata lawakurqani, lawaruspataq mikurqani, lawalawata lawaruspa, sara lawata lawaqta lawawan laqarurqani. Puka sisi sasa sipina, sisi wasipi puka sisi, sisikunapa wasi sisinta sasa sasata tarirquni. Pukllaspañataq kutichispa rurasunchik: 1. ¿Llapankuchu kay qallu kiputa utqayman tuqyachinku? 2. ¿Allin tinkuchisqachu rimayninkuna kachkan? 3. ¿Imaraqtaq pisichkan ancha sasa tuqyachiy kananpaq? Rurananchikpaq: Yachaq masiykichikwan umanchanakuspaykichik, musuq qallu paqarichimuychik, hinaspa qillqana maytuykichikpi qillqamuychik.

kipukunata

3.1. Produce textos, a partir de un plan de escritura previo.

Unidad ¿Sacha saqtay allinchu kanman icha manachu? Imaraykum mana saqtanachu x Urqukunapas, chakrakunapas mana qalayakunanpaq. x Wayramanta llaqtata harkananpaq. x Lluqllakuna mana kananpaq. x Wayrata chuyachananpaq. x Chaypi pisqukunapas, huk uywakunapas qisachakunanpaq. x Wakinqa hampikunanpaq allin, hukkunataq mikunakunata quwanchik.

Imaraykum chaninchakuspa saqtana x x x x

Yantapaq saqtanchik. Wasichakunapaq allin. Kulluqa tukuy ima ruranapaqmi allin. Tiyanata, hamparata, kawituta, carpetata, hukkunatawan. x Wampu ruranapaq allin. x Llaqtas sumaqtam mastarikun. x Chakrakunapas sachakunapa harkayninwan, quñiriyniwanqa mirakunmi.

Ñawichaspayki kutichiy: 1. ¿Qamqa ima niwaqtaq sacha saqtaymanta? ¿Allinchu sachakuna, mallkikuna saqtay kanman? ¿Imanaptin? 2. ¿Imaynataqsi pisquchakunaqa sachakunapi kawsanku? 3. ¿Anchachus sinchi wayrapas mana sachakuna kaptinqa kanman? 4. ¿Imakunamantawantaq sachakunaqa harkawanchik? 5. ¿Imaynatataq aylluykipi sachakunataqa waqaychankichik? Rurananchikpaq: Masiykikunawan rimanakuspa, maytuykipi qillqaychik, allinta siqinchaykuspa. 1.3

sachakunapa

allin

kayninkunamanta

Opina sobre un problema o asunto de interés local, de manera ordenada y articulada. Interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

4 Chaka simpay (Kawsay willakuy)

Ceriano Mallqupa llaqtanmi Pata kancha, chaymanmi pusawarqa, ayllunpi qiswa chaka simpasqankuta qawanaypaq, chaymi kay willakuyta huqarirqani: Mana chimpay atina wayqukunapim qiswa chakata mastanku, chaypiqa manam kullu chakataqa churayta atichwanchu, chayraykum ayllupi kamachikuqkuna, huñunakuyta ruraspanku, kay llamkayta mitanakunku, llapa runakunam churanakunku kaykuna huñumunankupaq: Wakinmi qiñwa llañu mallkikunata, utaq chachas mallkikunatapas apamunanku, hatunkaray waskakunatahina simpanankupaq. Wakinñataqmi qichwaman rinku, paqpakunapa yurankunata yakupi yaqa chunka punchaw nuyuchinku, waqtaspankum mikuyninta taspinku, chukchallanwan waskata kawpunku, wakinñataqmi ichuta nuyuchispanku chaka watanapaq qiswata kawpunkutaq. Huk runakunam sachapa kullunmanta yaqa iskay rikra sayayniyuq kaspikunata chakapa pampanpaq hurqunku. Kaykunata huñuyta tukurquspam, ayllupi tiyaqkuna raymitahina chaka simpayta qallarinku. Llapankum yanapakunku, kantaqmi pinkullu, wankar, waqachiqkunapas chay waqasqanmanhinam llamkanku. Chaka awayta tukurquspam, huk “yachaq” apukunata anqusan, mayumanpas challan, allinlla chaka mastay rurakunanpaq. Kay llamkaykunataqa qachwastinmi ruranku, chakata mastarispañataq raymichakunku. Chaynatam huk urqumanta, huk urqukama chimpanankupaq ruranku. Apurimaq, Qusqu llaqta ayllukunapiqa kay qiswa chakataqa kayhinatas ruranku.

Ñawichaspanchik: 3DFKDFKD\ 1. ¿Llaqtaykipiqa imaynatataq chakata ruranku? 2. ¿Allinpaqchu kay chakataqa rurasqaku? 3XQFKDZ 3. ¿Imaynataq qallarin kay llamkayqa? ¿Pikunataq llamkanku? 0LWDQDNX\ 4. ¿Huk punchawllapichus kayta rurankuman? 6DPD\ 5. ¿Kay ruraykunata siqirqruchwanchu? Rurananchikpaq: Ñawinchasqanchikmanta rimaspa, kaqllatahina maytuykichikpi qillqaychik. 3.2.

<X\D\NXQD +XxXQDNX\ 5XUDVTDQNX 5D\PL $QTXVD\

Escribe textos de manera organizada, estableciendo relaciones entre las ideas principales y secundarias de acuerdo a la secuencia narrada.

Unidad

4 Yachasqanchikta qatipasunchik

Kay tapukuykunata allinta qawaykuspayki kutichiy qillqa maytuykipi: Amam kay rapipiqa qillqankichu, mirachikunaykim. Pichqa ñiqipaq tapukuykuna (1, 2, 4, 6, 9) Suqta ñiqipaq tapukuykuna (3, 5, 7, 8, 10)

1. ¿Musuq wata tiqsiytaqa ima killapitaq rurasqaku? (Muyuwan wichqay) a) Aya marqapi ch) aymuray killapi h) Inti raymipi i) Manam mayqinpaschu 2. Inti Raymi nisqan raymitaqa ruranku: Churay (ll ta) llulla kaptin, (ch ta) chiqa kaptin. o Punu llaqtapi (......) o Qusqu llaqtapi (......) o Aya cuchu llaqtapi (......) o Wanka willkapi (......) o Llapan suyupi (......) 3. Tiqsi muyupim quyllurkuna kaykunata ruran:(Kaqninta siqiwan tinkuchiy) Allpa pacha siqillantam muyunku Killa Venus nisqanmi Quyllurkunaqa Allpa pachapa willkanmi Chaskaqa Intipa hichpantam muyun 4. Arturo wiñarquspanqa chakra llamkasqanpi: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Waqanqa ch) Qillakunqa h) Qullqipaqpas llamkanqa i) Manam imatapas chaskinqachu 5. Mikuykuna waqaychanapaq imataq: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Isanka. ch) Machaykuna. h) Tampu, qullqa nisqanmi. i) Yanninpi pirqallam. k) Llapankum 6. ¿Imamantataq achanqaray harawiqa riman? (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Huk runamanta ch) Warmimanta h) Waytamanta i) Mana mayqanpas 7. Runakuna chayraq unachasqa kaspan: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Aychamanta unanchasqam. ch) Rumimanta unanchasqam kasqaku. h) Uywahinam kasqaku. i) Mana mayqanpas. 8. Sachakuna yanqanpi saqtana kasqa: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Allinmi ch) Llapan tukunanpaqmi h) Llaqtata wayramanta harkananpaq i) Maman mayqinpaschu. 9. Chaka simpaypiqa llamkasqaku: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Aylluntinmi ch) Machulakunalla h) Warmakunalla i) Llapanku 10. Chaka takyananpaq yachaqkuna rurasqaku: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Mayullaman anqusayta ch) Apukunaman anqusayta h) Allin watayta i) Manam imatapas rurankuchu

Unidad 5 Wasi Tiqsiy pacha

Ñawichaspanchik rimasunchik 1. 2. 3. 4. 5. 6.

¿Kay iskay qawanapi imatataq runakuna rurachkanku? ¿Imaynatataq qampa aylluykipi wasikunata qatanku? ¿Kayhinatachu chaypiqa llamkanku? ¿Pampapi kaqkunaqa imapaqtaq ichuta maytuchkanmanku? ¿Uran kaq qawanapiqa imatataq llamkaq rurachkan?¿Imapaq? ¿Qamkunaqa kay llamkaykunapi yanapakurqankichikchu?

Rurananchikpaq: Llaqtaykipi imaynas wasi qatay kasqanmanta willarinakuychik, chaymanta chuyanchasqaykichikta qatipaspa huntachiychik, hinaspa qillqaykuychik, chiruychiktaq yachaq masiykichik riqsiykunankupaq. 1.2.

Describe situaciones, fenómenos, procesos de medio natural, social y cultural, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva, observando láminas.

Unidad Wasi tiqsiykuna Yawuli, Chupqa ayllukunapim kawsay huqariy tukuyta wasi tiqsiyta ruranku, chaymantam willarimuykichik: Ñawpa runakunam sumaq llaqtakunata urqu wasankunapi paqarichirqaku, urqu wasankunapi, manam kunanhinachu, allin allpapi wasita tiqsiqku, astawanmi qaqakunapa hawanpi, mana lluqllapas apananpaq. Riqsiqkutaqmi maynin wayra hamusqanta, wasi punkutapas churaq, wayra yaykuspan mana qata wikaparunanpaq, wasi ukupi mana qusñi quntirayananpaq, qusñi lluqsinanpaq pukulluta qichqankunapi churaqku. Kunan pacha runakunaqa pampakunapim wasita tiqsinku, kaytaqa ruranku chayraq yananchakuqkunam, tayta mamanku allpa qusqanpi; wasi tiqsiytaqa ruranku aynipi, mitapipas, qullqipaqpas rurankutaqmi. Pirqa tiyachinankupaqmi tupunku, chaynaspa tiqsiyta hatun rumikunawan qallarinku, allin qaqay pirqa tiyananpaqqa mituwan kuskantam churanku, chakiykuptinñataq, hawirapi allpata takyachispa pirqata takanku, tika yaqa kaqllakamatam wasikunata ruranku, kanmi iskay rakiyuq wasikuna, ñawpaqninpiqa kuyaqninkuna chaskinankupaq, chaypim unanchanku tiyan, yupaychana wasim chayqa. Iskay patayuqta ruraspaqa, markata chawpipi churanku, takayta tukurquspañataq qatanku. Wakinqa urqumanta rutumuspa ichuwan qatanku, kaspikunawan chaqllaruspa, chay ichutaqa sikinta umantawan taqruspa awaqhina churkunku, qiswa waskawan watanku, patanmanta qallarispam qata wasankama rinku. Kayta ruraspa tumpata qiruwan waqtapanku huñuriqhina chakasqakuna, tuqukuna, chiqisqakuna chinkananpaq, mana yaku sutunanpaq. Wakinqa sañuwan qatanku, kay tihakunatam llinka mituwan ruranku, kañanku ima, qirukunataqahina kaqtam churanku, chaqlla hawanman mituchaspa sañuta hapichinku. Wakinqa kalaminawan qatankutaq, ichaqa mana allin hapichisqa kaptinqa wayram qatataqa tikrarqun. Ñawichaspanchik rimarisun: 1. ¿Kay llamkaykunataqa maypitaqsi ruranku? ¿Ima pachapi? 2. ¿Kaqllachus ñawpa pachapiqa rurasqa kasqa? 3. ¿Imaraykutaq runakunaqa pampakunapi wasita tiqsin? 4. ¿Imaraykutaq wayqukunapi wasita mana ruranchikmanchu? Rurananchikpaq: Tayta mamaykita imaynas aylluykipi wasi tiqsiymanta tapumuy, hinaspa yachay masiykikunaman willay. 1.1.

Narra en su lengua materna costumbre, testimonios, de su comunidad, de manera ordenada y articulada.

5 Rayminchikpaq (Harawi)

Llaqtaypa punchawninpi raymillay raymi, kusi kusilla runa tusuchiq. Kusi kusi sunquwanmi pachanchikpas waytarikun. Intipas, killawan tusun, lliwmi tusuymanqa haykunku. Hampatupas, karyawan tusun, allquchapas, misiwan asirispa muyunku, chay raymita qawarispa. Kuchikuna tusurispa, asnukuna hanllarispa, wallpakunañataq takirispa pawaykachanku. ¡Sumaq raymi sumaq tusuy! Kunan, kunan, Kutirimuy. Ruraq: Tito Cabrera

Ñawichaspanchik: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

¿Imay rikchaq qillqasqataq kay ñawichasqanchikqa? ¿Imamantataq rimachkan? ¿Pikunataqsi raymipi kusikuchkanku? ¿Imakunatataq sapakama rurachkanku? ¿Imaynataqsi sunqunchik kusikun raymipiqa? ¿Pitaq kay raymi harawi qillqasqapa unanchaqnin? ¿Imayna qillqasqataq qallariyninpi rimaykuna kachkan?

2.1.

Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes, explícitos. Lee por placer textos literarios de su preferencia.

Unidad Sulluquta llaqta Sulluquta llaqta San José Suyucha patmapim tarikun. San Josiqa Azángaro suyuchapim kachkan. Azangaro suyuchaqa Punu suyupi tarikun. Punu suyuqa Pirúw Mama llaqtapim kachkan. Sulluqutapiqa anchatam chirin, papatapas mayninpiqa qasarqunmi; ichaqa, uywakunam anchata miran. Paqupas, wikuñapas achkallañam kan. Qusqumanta Sulluqutaman riyta munaspaqa, lata pisqupipas, makinapipas, kamiyunpipas, richwanmi. Juliacamanraq chayana, chaymanta karupi iskay pacha nisqampi Azángaruman, chaymanta uchuy karukuna Sulluqutaman chayan. Arqipamanta, Limamanta, Juliacakama chayana. Sulluquta runaqa uywatam michin. Chaypi kan runsuwis wakakuna, mirinu uwihakuna, paqu suripas wakayantin. Chaypi tarikun “La Campeona” sutiyuq waka. Kay wakamanta sapa punchaw 24 winku lichita chawanku. Sulluqutapiqa kantaqmi wikuñapas chaytaqa Wiluyupi uywanku. Wiluyuqa achka yakuyuq, Sulluqutamanta huk punchaw puriypiraq, chaypim wikuñakunata hapispa millwanta rutunku, hinallataq paqupatapas. Kikin Sulluquta runaqa papata, uqata, maswata, ullukuta ima tarpunku. Chaymantaqa chuñuta, tuntata, murayata allinta ruranku. Killan killan rurasqanku kaykunam: Hatun papa allay Aymuray-Inti raymi killapim; chaypiqa watyatapas chaquyuqta, kayatapas achkatam mikunku. Anta sitwa killapi mikuyta taqinku, Qapaq sitwapi kasarakunku, wasikunatapas tiqsinku. Kay killa qallariyta paquta siñalanku. Kantaray killapi papata tarpunku, pusaq punchawpi mamacha Rosariupaq raymichapunku, llaqtapaq tawa pichqa punchawmi hatun kusikuy, tusuyniyuq, hatun qatuyuq. Aya marqa killapi paqukunata rutunku, kaqtaq almakunatapas raymichanku. Surpana urquqa ritiyuq, chayqa munay wichqanapaq. Kantaq Pinkilluni apachita chaypiqa huk qucha kan. Chay quchapis Ata wallpa Inka qullqinta pakachisqa. Sichum muhupaq munay wakata, uwihata, kachipata, mantikillata, rantiyta munaspaqa Sulluqutaman riy. Ñawichaspanchik rimasunchik: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

¿May llaqtamantataq kaypi rimachkanku? ¿Maypitaq tarikun? ¿Imataqsi Sulluqutapi tiyaq runakunapa llamkayninqa? ¿Achkachu ruwasqankuqa kasqa? ¿Imakuna? ¿Imapaq? ¿Maypitaqsi wikuñataqa uywanku? ¿Imanrayku? ¿Quchapiqa imatas pakasqaku? ¿Pikuna? ¿Imaraykutaqsi Sulluqutaman richwan?

Rurananchikpaq: Warma masiykikunawan rimanakuspa, kay willakuypa taqayninkunata pacha risqanmanhina rakiychik. 2.3.

Opina de manera crítica acerca de contenido y la forma de textos expositivos y argumentativos.

5 Champa tikray (Willakuy)

Wanka willka ayllukunapi, raymikuna rurakuptin llapan ayllukuna tinkunku, chaypim qullanakuna rinku sumaq pachankuwan pachakusqa. Qullanakunaqa tutanpim tinkuyta ruranku, atipanakuypiqa pukllaqhinallam maqanakunku, “champa tikray” nisqanpi, wakinmi kaytaqa “kuchuschawan” riqsinku, kamachikuqkunapas rinku amachanankupaq. Manam yanqa maqanakuychu, ichaqa kuchusllawanmi wasapikama waqtanakunku, mayqan pampaman urmachiqmi llallin, kay pukllaytaqa iskay iskaymantam ruranku. Runakunaqa muyu kanchatahinam ruranku, sapa ayllumanta qullanam chawpiman yaykun, maqaqninta suyaspan, huk ayllumantañataq kapuqninta, sayayninpaqhina tupanankupaq qullanata churanku, willanakuspanku qallariqnin waqtan iskay kutitakama, tukuruptinñataq huknin takan, kaytam suyunakuspanku mayqinpas urmaykunankama ruranku, mana atinakuptinkuqa kamachikuqmi rakin, hukkunaña yaykunanpaq, maqanakuq runapa ayllu masinkuna, warminkupas qachwa takitam takimunku kallpanchaspanku, wakin harawinku qaparikuspanku, turyanakuspanku ima. Sichum pipas maqachikunqa chaypiqa manam huk maqawan kutipakunmanchu, chaytaqa kamachikuq warayuqkunam waqtaparunman, chayrayku chaymanqa yaykunku chaykunamanta harkakuq atiqkunam. Kay tupanakuytaqa tutam yaqa achikyarqunankama ruranku, llalliqkunapas manam ñuqam kani nispachu huknintaqa usuchin, asawanmi rikranakurusparaq paykunaqa allinmi ninakunku. Warma purapas waqtanakunkum sayaynin yuyayninpura, kamachikuqkunam kaytaqa qawanku, manam mana sayayninwanqa takanakunmankuchu. Llalliriqpa ayllunkunañataq hatunchasqa kanku. Ñawichaspanchik: 1. ¿Imamantataq kaypiqa willakuchkanqa? 2. ¿Llaqtaykipi kayhina pukllaykuna kachkanmanchu? 3. ¿Pikunataq kaypiqa llalliqkuna? ¿Allinpaqchum kaykunataqa ruranku? Rurananchikpaq: Qawasqaykimanhina, yachaq masiykikunawan kaymanta rimanarikuychik, hinaspataq ima tinkuqninkunamanta willarinakuychik. 1.2.

Describe situaciones del medio cultural y social, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

Unidad Suyunchikpi uywakuna (Haylli)

Nina kuru, akchi kurucha kunan tuta wasillayta akchiykamuy. Wira kanchim tukupay tutapa takiyninwan ripukun. Wikuñachay, wikuñachay llapan pukyupa wiqillanta huñuykamuy. Sumaq chuya yakum usyayta manchakuspan ripukun. Hampatuchay, hampatuchay sinchi parallata qayaykamuy. Allin kawsay qukuq parallam qunti wayrata manchakuspan ripukun. Kunturchallay, kunturcha puyuchakunata kutirichimuy. Allin para puyuchallaytam kay usyay pacha mancharichin. Nina kurucha, akchi kurucha wawqiykunata kutirichimuy, mayupatantam ripuchkanku muchuymanta mancharikuspanku. Icharaq wiñaypaq ripuchkanku……. Ruraq:

Anqara Chaski.

Ñawichaykuspanchik: 1. 2. 3. 4. 5.

¿Pitaq kaypiqa waqapakuchkan? ¿Imarayku? ¿Ima pachakunapitaq kaytaqa qillqachkankuman? ¿Allin rakisqachu kay rimaykunaqa kachkan? ¿Samay chikukunaqa kachkanchu? ¿Kikin kaqlla simikunapas kachkanchu?

Rurananchikpaq: x Kaykunamanta yachaq masiykikunawan rimanakuspataq, musuq hayllikunata maytuykipi paqarichimuy. x Hayllikunata qillqaspaykiñataq rakiq samas chikunkunata siqiy. 3.4. Maneja el punto Ànal, el punto seguido, el punto aparte, en textos literarios.

5 Edwin wasichakun (Kawsay willakuy)

Puka pampa llaqtapim Edwin kayta willakun: Taytaypiwan wawqiykunam wasiykuta hatarichichkanku, machu awki wasinmanta qatirqamuwaptinku. Chaymi ñuqa nini: -Taytallay utqayllaman wasinchikta qispirqachisun, amaña sullkachaykuna chiripi, wayrapi, parapi waqanankupaq, ñuqatapas anchatam chirillawan, ¿Chaychus sullkachaykunata mana chirinman?nispay. Hinaspa musquni: -Wasichayku qispiruptinqa, quñi quñiraqchiki puñurquymanku, chaychay kuchuchapichá sullkachaykunawan pukllariymanku. Hinaspa tukupani: -Chayhinapichá machuyanaykukama kawsakuymanku. Edwin Taipe - Qucha Qasa. Willakuypa siqiyninta rurasunchik: 1. 2. 3. 4. 5.

¿Imantataq willarikamuchkan kay willakuqqa? ¿Imaynataq kay willakuyqa rakisqa kachkan? ¿Kachkanchu qallariyninqa? ¿Kachkanchu sasachakuynin utaq kipunqa? ¿Kachkantaqchu tukupayninqa?

Yuyariy: Willakuykunapa siqinkunaqa: Qallariynin Kipun Kaynapas kanmanmi Tukupaynin

Tukupaynin Qallariynin Kipun Tinkuynin

x Huk rikchaq siqinchaypas kanmanmi, chayta tinkuchispaykiñataq maytuykipi kay willakuypa, rakinkunata siqispayki mirachikuy, utaq huk willakuytapas paqarichimuy kay siqikuna hatalliqta. 3.6.

Revisa, corrige, reescribe y edita su texto para mejorar el sentido y conexión entre las ideas. Socializa con destinatarios reales.

Unidad Punchuchalláy (Harawi)

Mamaypa puchkasqanmi kanki, taytaypa awasqanmi kanki. Sumaq munay yana punchuchallay, sumaq kuyay yuraq punchuchallay. Paywanmi urqun qasanta purini, paywanmi parapi ritipi purini. Iskayllaykum maytapas puriniku, paywantaq raymikunapipas tusuniku. Punchuchallay yuraq puyuhinam kanki, kuyaypa ñawinhina yachanam kanki. Yawarniyhina pukacham kanki; wikuñachahina chumpicham kanki. Maypipas tarillawankim punchuchallay, chirapahina tukuy llimpiyuq punchuchallay. Ñuqawanmi paqarirqanki, ñuqawantaq wañuyta tarinki.

Ruraq: Leonel Menacho Ñawichaspa: 1. ¿Imamantataq kay harawipi riman? 2. ¿Imakunawantaq punchuta tupachin? 3. ¿Imaraykutaq kay harawi qillqaq punchuta kuyasqa? 4. ¿Allin tinkuchisqachu rimayninkuna kachkan? 5. ¿Qampaqa away punchuchata pipas awapusurqankichu? Rurananchikpaq: x Kayhina qillqaspa tupachiykunata qillqay, chaymantataq warma masichaykiman qawachiy. x Sumaqta yuyaychakuy, allinta yaraymankunata tinkuchinaykichikpaq.

2.2.

InÀere información importante, ideas principales y secundarias, el propósito y tema de datos implícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos narrativos.

5 Wikuña chakuqmantawan wikuñamanta (Willakuy)

Puna ayllupis kanchantin wikuñakunas kusisqa kawsasqaku. Chay ukupi machu hañachu, mama wikuñakuna uñantinkuna tarikun. Chay wikuñakunaqa huk millay qaqa wayqupis kawsaq kasqaku. Wikuñaqa Pacha mamapa uywanmi, paykunatas huk millay runa rikurqusqa; chaysi rimapakusqa: - ¡Kunan ichaqa! Chay qaytu kunkakunata huk, hukmanta wañuchisaq – nispas wikuña chakuqqa richkasqa. Wikuñakunataqa machu hañachus pusan, wikuñakunaqa wayrahinaraqsi pawayta qallarinku. Wikuñakuna chaquqqa tuqyachikuspakamas wikuñakunata qatipan, chayllapis huk uña wikuñaqa qaqa qaqaman urmaykurqusqa. Kay wakcha wikuñachaqa manas tayta mamanmanta imatapas yachanchu, manataqsi rikunpaschu, chaysi ancha mancharisqa waylla ichupi pakakun: - ¿Mayllapitaq mamayqa? ¿Kawsallanchu wañullanchu? ¿Ima ñuñullawantaq ñuqaqa kawsasaq? – nispas kay wikuñachaqa waqarikun. Supay yarqasqas payqa tutallan mikuyta yacharqusqa. Mikuyta maskaspas huk punchaw huk tarukachawan tuparqun, paytas rimapayan: - ¿Masiychu kanki, icha awqachu?- nispa. - Arí, masichaykim kani, ñuqapas qamhinallataqmi qurata mikuni. Ñuqaqa manam aycha mikuqchu kani – nispas tarukachaqa kutichin. - Ñañachay taruka, yachawaq, ñuqaqa mana mamayuqmi purichkani, kayhinatam mamaymantapas trupaymantapas rakiwanku – nispas wikuñachaqa waqanayaspa willakun. - Ñañachay, ¡Amaña waqayñachu, amaña llakiychu! iskayninchik amachanakuspa kawsasunchik, ¡Ama waqaychu! Haku sumaq qura mikuq, haku pukllakuq – nispas tarukachaqa sunqunta suwan. Tarukawan wikuñachaqa mikuq, pukllaqsi rinku, chaynas tuqyaqta uyarisqaku. Mancharikuspankus ichu ichupi paykunaqa pakakunku. -Huk punchawpas chayhinata tuqyachikuspam qatiwanku, tayta, mamaymanta rakiwanku, ¡Mayllapitaq mamayqa! ¿Kawsallanchu wañullanchu? ¿Imaraykutaq runaqa chaquyta munawan? – nispas wikuñachaqa llakikuyta qallarin.

Unidad - ¡Ama llakikuychu! qamkuna sumaq millwayuq kankichik, chayraykum millay runakunaqa chaqusunkichik, wañuchisunkichik ima. Mamaykiqa ñachari hamunqaña – nispas tarukachaqa rimapayan. -Allinpuni ñañachay taruka, kunanqa mamay maskaq rirqusaq, paqarin minchaña tupaspa pukllarikusun – nispas ripun. Kay wikuñachaqa purisqanpis huk wallatawan tuparqun, paytas kayhinata tapurikun: -Mama wallata, tapurikusqayki, ¿Manachu mamayta rikupuwarqanki? kanchantinmi mana kanchu – nispa. -Ñaqachallam kay quchapi paykunaqa yakuta upeyaykuspa urquniqman siqaykunku nispa mama wallataqa kutichin. -Wikuñachaqa utqayllas urquta wicharqun, chayllapis mama wiskachawan tinkun, paytapas tapukullantaq: -Mama wiskacha, ¿Icha qam mamayta rikuwaq karqa? – nispa. - Mamaykiqa chay urqu qipanpim kachkan – nispas wiskachaqa kutichin. Wikuñachaqa utqayllas urquta wicharqun…

Ñawichayta tukuspanchik rurasun: 1. ¿Pikunataq kay willakuypi kachkanku? 2. ¿Kay willakuykunaqa asikunapaqchu? ¿Llakikunapaqchu? 3. ¿Manchakunapaqchu? ¿Imarayku? 4. ¿Imamantataq kay willakuyqa rimachkanman? 5. ¿Kay willakuypiqa, suti rantikuna kachkanchu? ¿Mayqinkuna? Rurananchikpaq: x Yachaq masiykikunawan, suti rantikunawan sutikunata akllaspa tikrachiy, hinaspa yapamanta willakuychik. x Willakuy qillqasqa rimanapaq, tapukuy, qapariy, samay chikukunatam hatallinan, hinaspa sumaqta willakuyta siqinchanan.

3.4. Utiliza pronombres personales. Maneja el punto Ànal, el punto seguido, el punto aparte, los dos puntos, el guion de diálogo, los signos de interrogación, admiración y la coma. Utiliza adjetivos caliÀcativos.

5 Unanchanchikkuna Ñawpa pacha mantaraqmi, runakunaqa riqsichikunankurayku unanchakunata paqarichirqaku, chaywanmi suyukunata, maman suyukunatapas riqsinchik. Ñawpa runakunam urqukunapi unanchankuta qillqaqku, chaykuna suyunku sapaqchaq karqa, kunankamapas kanmi qucha unancha, puytu unancha, inti unancha, usqu misi unancha, maqta uru unanchakunapas, chaykunam ayllukunata suyukunatapas riqsichiq, ichaqa manañam kunanqa chaykunata waqaychankuchu, yupaychankuchu. Inka taytanchikkunapa punchawninkunapi unanchakunaqa karqam, kay pachapi riqsisqanchik unancham, chaypa llimpinkunam chirapaman rikchakuq, hinallataqmi tawantin suyupa sapakama riqsisqa unanchankupas karqa. Suyukunapa unanchankum tawa kuchukunawan llikachasqakama karqa, chaykunapas kinrayninman chirapa llimpiyuq, chay unanchankuwanmi maytapas riqku, chaymanhina riqsichikunankupaq. Kay unanchakunataqa kamachikuqkunam apaq, manataqmi kay unanchankutaqa qichuchikuqkuchu , wañuqkupas unanchan aptakusqam. Kay pachanchikkunapipas Pirúw Mama suyunchikpi kantaq unanchanchik, chaymi huk suyukunamanta riqsichiwanchik, kimsapim rakisqa llimpinkunaqa, iskaymi pukakama, yawarninchik maqanakuypi chaqchusqanchikrayku, chawpipiñataq yuraq chaysi hawka runakuna kasqanchikrayku, chaytam llapa kay Pirúw suyupi yupaychanku, hinallataqmi kantaq hukkunapas, kanmi harkaqninchik, hinallataqmi yupaychanchik Pirúw suyu Hayllitapas, chayta kastilla simipi Himno Nacionalwan sutichanchik. Ñawichaspanchik kutichisun: 1. ¿Imaynataq ñawpa unanchakunaqa kasqa? 2. ¿Imaynataq kunan pacha unanchakunaqa? ¿Pitataq riqsichin? 3. ¿Imayna llimpikunawantaqsi unanchanchik pawkarchasqa kachkan? 4. ¿Imakunatataqsi unanchapaqhina kay Perú suyupi hatarichirqaku? 5. ¿Allinchus kay unanchakuna yupaychayqa? ¿Imarayku? 6. ¿Aylluykipa unanchankunaqa kachkanchu? 7. Kaptinqa ¿Imayna llimpichasqataq? Rurananchikpaq: Allinta rimanarikuspaykichik kaykunamanta yuyaymanariychik, hinaspa huk llaqtakunapi, suyukunapi unanchakunatapas tupachiychik.

2.2.

InÀere información importante aparte de datos implícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos argumentativos.

Unidad Yachaykusqanchikta yuyariykusun Allinta kay yuyaymanaykunata hamutaykuspayki, tapukuykunapa kutichiyninta akllay: pichqa ñiqipaq tapukuykuna (1, 3, 4, 6, 9). Suqta ñiqipaq tapukuykuna (2, 5, 7, 8, 10). 1. ¿Imatataq kay ñiqi paqarisqanpi runakunaqa rurachkasqaku? (Muyuwan tinkuqninta wichqay.) a) Tusuchkan ch) Wasita qatachkan h)Purichkan i) Sayachkan. 2. ¿Harawipi pikunataqsi raymichakuchkanku? (Chay kaqta muyuwan wichqay.) a) Atuq, usqu misi huk sallqakunapiwan ch) Hampatu, wallpa, allqu, kuchi, asnu. h) Runakunaqa manam ramichankuchu. i) Manas imatapas ruwankuchu 3. ¿Sulluqutaqa maypitaq tarikusqa?(Muyuwan tinkuqninta wichqay.) a) Yunkapi ch) Chalapi h) Punu llaqtapi i) Qusqu llaqtapi. 4. ¿Champa tikray nisqantaqa rurasqaku?(Muyuwan tinkuqninta wichqay.) a) Kuyanakuspa ch) Rikranakuspa h) kuchuschanakuspa i) Asutinakuspa 5. Uywa harawipiqa kaykunatam ruranku: (Tupaqninkunaman siqita churay) Hampatu yakuta huñumun. Nina Kuru puyuta kutichimun. Kuntur parata mañakun. Wikuñacha wasita kanchirin 6. Edwinpa aylluntam machu taytanku: (Muyuwan tinkuqninta wichqay.) a) Maqarqusqa ch) Waqaychasqa h) Wasimanta qarqusqa i) Wasinpi harkasqa 7. Wikuña chakuy willakuypiqa: (Siqikunawan tupachiy) Atuq urqu wasanpis mikuchkan. Uña wikuñacha mana kanchu. Maman wikuña sapallan kaspan waqan Tarukacha urmaruspan qiparusqa. 8. Punchuchaqa:( Siqikunawan tupachiy) Warmapa manchachisqa. Raymipi llimpiyuq kasqa. Parata tayta mamanpa ruwapusqan. Chirapa kuska tusuysiqnin. 9. Inka Taytanchikkunapa unanchankuqa: (Muyuwan tinkuqninta wichqay.) a) Manam karqachu ima unanchanpas. ch) Chirapa kaqllam llimpinkuna kasqa. h) Hina pukawan yuraqllam karqa. i) Yanqa willakuymi chayqa. 10. Edwin masinchikpa willakuynintahina paqarichiy, kasqanta chiruspayki ima.

Unidad 6 Allpa qasuy

Chiru qawanata ñawichaspa rimarisunchik: 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7.

¿Imatataq kay chiru qawanapi runakunaqa rurachkanku? ¿Pitaq kusisqa llamkasqankuta qawamuchkan? ¿Imakunataq hanaq pachapi pawachkanku? ¿Ima llamkanakunawantaq llamkachkanku? ¿Qampas allpa qasuypiqa llamkarqankichu? ¿Aylluykipi imapaqtaq allpa qasuytaqa rurankichik? ¿Chiqap llamkaymantahinachu kay chiruqa qispichisqa kachkan?

Rurananchikpaq: Kaykunamanta rimanakuspaykichik, pisiqninkunamanta chuyanchaspa kayhinata qillqa maytuykichikpi chiruychik. 1.2. Describe imágenes en láminas, que muestran procesos del medio natural, social u cultural.

Unidad Allpa qasuy

(Kawsay willakuy)

Pampas llaqtapim chakiy pachapi kaytaqa ruranku: Taytay Machu warayuq, kusisqallaña yupanakuypi chakmasqanchik chakiñam, tarpuy pachapas hichpallañam, huñunakuyta paqarichispa llapan ayllu masinchikta kunakusun kumun chakrapi kurpakunata, qasunanchikpaq – nispanmi sullka warayuq kawsay kamachikuq kasqan hawa machu waranta rimapayan. -Arí, allintam chaytaqa papay yuyachiwanki - nispanmi qayakun: -Tayta kampu, alwasirkunata kamachikunki kunan tuta llapan ayllunchikta willarinankupaq, paqarin llamkay tukupaynintam kay kawiltuman asuykamunqaku, chaypim rimanakusun llaqtanchikpa mitan ruraykunapaq- nispan kamachikun. Tayta kampuqa alwasirkunata huñuykuspanmi kayhinata kamachikun: - Tayta kuraq alwasir huk waqra pukuqwan rinqa, Patakancha muqumanta qayakunqa Astu ayllukunata, Chawpi warañataq huk waqra waqachiqwantaq Apachitaman rinqa, chaymanta Anqu ayllukunata qayakamunqa, Sullka warayuq Qichqa Markaman rinqa, chaymanta Chakas ayllukunata qayakamunqa, paqarinpaqmi machu wara huñunakuyman qayakamuchkan, ¡Llapanmi tinkuy kanchapi tarikunan! – nispan tukun. Tutapi, qunqaymanta kayna niqta uyarikun: ¡Awyaaaa…tayta mamakuna paqarinmi llamkay tukupay pacha huñunakuy kanqa, llapanchik anchuykusun, llaqtapa ruraynikunamanta mitanakunanchikpaq…..! Iskay kimsa kutitam qaparimunku, chayhinapi ayllu runakunaqa willasqaña puñunku. Huñunakuypim kamachinakunku, ayllun ayllun llallinakuypi qasunankupaq. Qasuy punchawpiqa llapa runam llamkaq rinku, chayhinapi kurpakunataqa waqtaparunku allpayarqunankama, chaki qurakunatapas kañanku, chayhinapim chakrankuqa tarpunallapaqña suyanqa. Ruraq: Anqara Chaski

Ñawichaspañataq: 1. ¿Imatataq qawasqaykimanhina kaypi rurachkanku? 2. ¿Mayhinatataq suyuykipi kaytaqa ruranku? Rurananchikpaq: Kaypi ñawichasqaykichikmanhina suyuykichikmanta rimanakuychik. 1.3.

Opina sobre un problema o asunto de interés local, de manera ordenada y articulada. Interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

6 Uturunkumantawan kusillumanta Yunkapi yarqasqa uturunku kusilluchata hapirqusqa, chaysi uturunkuqa:-Yaw kusillu kunanqa mikurqusqaykim – nispa nisqa. -¡Ama mikuwayraqchu! ¡Ama mikuwayraqchu! Ñawpaqtaqa atipanakusunchikraq, chaymantaña mikuwankipas manapas – nispas kusilluqa mañapakusqa. -¿Imapitaq atipanakusunchikqa? – nispas asispan tapun. -Masiykunata ñuqa huñumusaq, qampas masiykikunata huñumunki, chayhinapi takanakusunchik. Llalliwaptikyqa mikuwanki –nispas chipiqa kutichin. -Arí allinmi. ¿Haykapitaq maqanakusunqa? ¿Maypitaq tarinakusuchik? – nispas uturunkuqa tapuykuntaq. Pusaq punchawmanta kaypi tinkusunchik- nispas kusilluchaqa uturunkuwan rimanakurunku. Iskayninkus ñanpi tupaq masinkunata tuta punchaw sapakama minkakusqaku. “Wawqichay pili, wawqichay supi supi, panichay apasanka, wawqichay chakurikuna, willarinakuychik, pusaq punchawmantam uturunkupa masinkuwan maqanakusunchik” nispas hukta hukta taksa uywakunallata minkakusqa. Uturunkupas sallqakunata minkakuntaq: “Wawqichay puma, wawqichay tihri, wawqichay liyun, wawqichay atuq, wawqichay iliwanti, panichay sacha kuchi, panichay Taruka, wawqichay asnu, wawqichay añas, willarikuychik, llapanchikmi, pusaq punchawmanta kusillupa masinkunawan atipanakusunchik, paykunata maqarqaysimuwaychik” nispas, hatun uywakunallata minkakusqa. Minkasqa punchawqa llapan uywakunas huñunakunku; kusilluchaqa sapallansi chay sacha sachapi sayachkan. Uturunkupa, masinkunapas kanchanpis chayanku. Kusilluñataq -¡Masichaykuna ñawpaqman! –nispa qaparisqa. Chayta uyarispas llapan urukuna, sisikuna, wañuchikuq apasankakuna, wañuchiq atuq atuqkunawan chay hatun sallqakunapa wasankuman wichaspa kaniyta qallarisqaku. Hatun sallqakunaqa: “¿Imatataq kay kusilluchaqa rurachkan?” nispas kakuchkasqaku; qunqayllamantas ukunku siqsiyta qallarin, wakinpata nanan, chayna hatun sallqakunaqa quchpayta qallarinku, hukkunataq pawaykachan, wakintaq qaparin, hinaspas ripukuyta qallarinku. Wakinsi sacha sachapi chinkan, hukkunataqsi mayuman yaykun, wakintaqsi chay kikin pampakunapi urmanku. Kusilluchallas asikuspan qipakusqa. Chaynapi yunka runakuna rimanku; “Pisi kallpayuqkunamantaqa manam asikunachu”. Ñawichaspanchik: 1. 2. 3. 4.

¿May suyupitaq willakuypi kaqkuna awqanakuchkanku? ¿Imaynataqsi chay suyuqa? ¿Pikunataq kay willakuypiqa rimanku? ¿Pikunamantawantaq kay willakuypi rimankutaq? ¿Imapitaq kay tukurqun?

2.1.

Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes, en textos narrativos. Lee por placer textos literarios de su preferencia.

Unidad Minkakuq qillqakunata rurasun Llaqtaykipi hampiq qurakunatapas, hampiq uywakunatapas, wakin runakunaqa manas ancha riqsinkuchu. Chay runakuna riqsinanpaq, yachanankupaqpas maytuta qispirqachisunchik. Qillqa unanchanapaqqa kaykunata rurasun: -Hampiq quratapas uywatapas akllay. -Kikinpuralla, utaq uywalla akllaqkunawan huk taqallapi kanaykichik. -¿Pipaqmi kay maytu kanqa? ¿Pikunam ñawichanqa? Chayta rimanakuychik. -Chay akllasqaykimanta imatapas aswan yachamuy: ¿May hinataq? ¿Maypim tarikun? ¿Imapaq allin? ¿May hina upiyanam? Chaykunamanta rimaychik.

Maytu ruranapaq:

Chay hampikunamanta yachaykunata hapispa, sapallayki maytu rurayta qallariy. Huk rapita kuskamanta iskayman pataray: -Hawa uyanpi maytupa sutinta qillqay, hampina siqintapas; maypi, haykapi rurasqatapas. -Rapipa ukunpitaq mañasqan willarikuyninta qillqay. Chaypim kanan: ¿May hinam chay hampi?, ¿Maypim tarikun? ¿Imapaqmi allin?, ¿May hinatam apaykachana?, ¿May hinatam tupachina? Sapanka willasqaykipaq huk siqita ruray. -Qipa rapipa urayllanpiña sutiykita qillqay.

Rurasqaykita masiykikunaman qawachiy; chaymantataq chuyapiña yapamanta aswan allintaña rurapay. Llamkasqaykita qawariy: x Llamkasqaymanta: ¿Maytumanta imallatapas chuyanchasqanichu? ¿Masiykunapa rimasqankuta kay qillqamanqa churasqanichu? x Maytumanta: ¿Allintachu sutinmanta willasqani?, ¿Siqikunatapas rurasqanichu?, ¿Kay (.) (,) chikunkunatapas allintachu churasqani?

3.6.

Revisa, corrige, reescribe y edita su texto para mejorar el sentido y la conexión entre las ideas. Socializa con destinatarios reales.

6 Llaqtay mayu (Harawi)

Ukañan mayu, llaqtay mayu iskay pukyupa churin, maqta uruhina qinquta, qinqu qinquta uraykamunki. Ukañan mayu, llaqtay mayu, qammi puquy parawan manchariypaq qaparimunki, kallpayki atisqanta imatañapas aparikunki. Ukañan mayu, llaqtay mayu llaqtaypa llakinta apanki, Lirkay mayupi chinkaspayki, ñuqapa wiqiyta apakuy, yakuykipa mayllarisqanta. Wiña wiñaypaq rispataq, sunquykupa nanayninta qapaq atiywan hukwachiy, manaña muchuypas harkawanankupaq, Ukañan mayu, llaqtay mayu. Ruraq: Yuri Belito Taipe Ñawichaspanchik: 1. Harawipi sapanka yaraymata qaway. Chaymantataq niy: ¿Mayqan simikunataq achka kutikama rikurimun? Huk watuwan tupachiy. Kayhinata: Ukañan mayu, llaqtay mayu

+DUDZLSLTD VLPLNXQD NXWL NXWLVSDP ULNXUL\WD DWLQ FKD\WDTD VXPDT ULPDUL\WD KXUTXQDSDTPL TLOOTDQD

2. Kunanqa huk harawita paqarichiy, hinaspa, qillqana maytuykipi qillqay.

3.4. Utiliza pronombres personales, maneja el punto Ànal, el punto seguido, el punto aparte, la coma, etc.

Unidad ¿Pitaq kani?

(Hamutana willakuy)

Qaytuman rikchakuq urucham ñuqaqa kani. Ñuqamanqa manam pipas qarawanchu, chakraypas manam kanchu; ichaqa wañusqa yurakuna, uywakunapas, paykunapa wanunkupas mikunallaymi. Kaykunaqa allpaman tukun, chaytataq ñuqaqa miskitaraq mikuni, aswan allin wanutaraq akanipas, chaywanqa allpata miskiyachini, allichani, paypa kallpanta kutichini. ¡Chaymi kusisqalla tiyakuni! Ñuqaqa kawsani mana tulluyuq, chakiypas, makiypas, manam kanchu, mikuspakamalla ñanniyta kichani. Ñuqaqa allpa ukullapim kawsakuni, rupayqa wañuchiwanmi, qaraypas mana millwayuqmi. Ñuqaykuqa chinantin urquntinmi kikiykupi kaniku. Yana allpa ukupiqa utqayllamanmi mirarquniku. Chakra llamkaqpas kuchurpariwaptinkuqa utqaylla allinyaruspa huk huntasqa kuykaman kutiniku. Huk kuykamantaqa iskayman, kimsaman ima rakikuyta atiniku. Kuykaqa may allpapipas tiyallanikum, maypim mikunayku kan chaypim tiyaniku. Allpakuna mullpa yurachakunawan taqrusqa, chay allpakunapi aswan allintaqa kawsaniku. Ismusqa yurachakunata, allpayasqa yurachakunata mikuspa kawsaniku. Akachaykuqa kawsaq yurakunapaq ancha allinmi. Akachaykuwanmi allpapas aswan kallpayuqman kutin, hampikun, wayrapas ukuman yaykun. Llinka allpapiqa, qullpa allpapipas manam tiyanikuchu. Ñawichaspanchik rurasun: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

¿Imataq kasqa kay urukunaqa? ¿Imatataq mikusqaku? ¿Mayhinataq kasqaku? ¿Imaynatataq mirakusqaku? ¿Maypitaqsi tiyasqaku? ¿Imataqsi llamkayninku? ¿Kachkanchus kay willakuypi suti rantikunaqa?¿Mayqinkunataq? ¿Kachkanchu (,), (.), (:), (;) chikukuna? ¿May rikchaq rimaykunataq kachkan?

Rurananchikpaq: Maytuykipi siqinchaspa kaykunamanta yuyasqaykimanhina qillqay.

3.4.

Utiliza pronombres personales posesivos, relativos, palabras y expresiones sinónimas. Utiliza adjetivos caliÀcativos.

6 Chiqap willakuy

Qusqu Tawqamarka llaqtapis, Paucartambupi, 23 warmakuna wañurqunku. Paykunaqa yachay wasinkupi aku nuñullata upiyasqaku. Manataq uru wañuchiqwan taqruspa kasqanta yachasqakuchu. Chay aku ñuñupa wayqanpitaqsi huk runa “Parathion” nisqa uru wañuchiqta suwa allqupaq churasqa. Huk warmañataq chayta mana yachaspa “Aku ñuñupa puchunchá” nispa kikin yachay wasiman aparqusqa. Paqarisnintintaq yachay wasipi aku ñuñuta upyanankupaq uru wañuchiq akuyuqta timpuchisqaku. Chaytaqa llapan warmakuna yapachikusparaq upiyasqaku. Chaymantas llakiyqa hamusqa. Chulla chullamantas wiksa qiwiywan pampapi chutarikunku. Llaqtapi hampina wasi mana kaptin, mana pipas yanapaq kaptin yaqa llapallan warmakuna wañurqunku. Hurqusqa: Uru wañuchiq hampiwan warmakuna wañunku María Huamán. Fé y Alegria 44. Qusqumanta

Kayta ñawichaspayki kutichiy: 1. 2. 3. 4. 5. 6.

¿Imamantataq qillqa ñawinchasqanchik willakun? ¿Pimantaq willanku? ¿Haykapitaq rurakusqa? ¿Maypitaq chay llakiy kasqa? ¿Imaraykutaqsi aku ñuñutaqa timpuchisqaku? ¿Allinchus mana riqsisqa mikuykuna uqariyqa?

Rurananchikpaq: Kaykunamanta rimanakuspaykichik chuyanchaychik, yachay wasipi mana kay muchuykuna kananpaq. 2.2.

InÀere información importante, ideas principales y secundarias, el propósito y el tema a partir de datos implícitos del texto, en textos informativos.

Unidad Warmi hurquy (kawsay willakuy)

Venancio allin waynañam kachkan, tayta mamasi rimanakun: -Tayta, Venancio musuñam allin llamkay atipaqñam, kuskachaqninta maskasun. -Arí mama, akllayqa sasam kachkan – nin. -Qichqa Wayqupim Graciela sutiyuq sipas kan, allin pasñam, tayta mamanta rimapayarqamusun -nin mamanqa. Tayta RuÀnuqa arí nispan, Gracielapa ayllunman aynikuq rin, llamkay samaypi, rimarin: -Tayta Sergio ¿Paychus Graciela sutiyuq warmaykiqa? – niq tukun. Tayta Sergioqa – Ari tayta paymi, allin sipasñam – nispa kutichin. RuÀnuqa kaytas nin: -Imay sunqulla, ñuqaykupapas qari warmayku musuñam kachkan, ichaqa manam kuskachaqninta tarinikuchu, ¿Manachu qam chaskiykuwankikuman paykuna masachakunankupaq? – ¿Yanqatachus chayta tayta RuÀno niwachkanki? ¿Chiqapchu rimasqyki icha piñachiwaytachu munanki?- nispa anyan. RuÀno piñakuynin tanichinanrayku -Tayta chiqaptam rimani, kaytam warmiywan umancharqaniku, pampachaykuway mana munaspaqa- nispan mañakullan. -Mamanwanmi rimanay kanqa, huk punchaw hamuruychik, ichaqa paykunaqa manaraqmi yachanankuchu -nispan tukuykun. Kutispan RuÀno nin: – Warma Qichqa Wayqutam risun, uwihata nakamuy. Venancio kayta ruraspa taytanta qatin, tutaykuqtañas tayta Sergiopa wasinman samapakuq chayarqunku. -Yaykukamuychik- nispan, tayta Sergio mikuyta qarasqa, hinaspas, kukata aypunakunku, chaypis tayta RuÀno rimariyta qallarin -Taytay kunakusqaymanmi anchuykamuni, kuyakuyniyta chaskiykullaway, nispan uwiha aychata apaykun, chaysi tayta Sergio nin: - Mamay, machu Taytanchikta qayamuy, hinaspa Gracielata yaykuchimuy. Mana munachkaqtas pasñata pusamunku, Venacio nanas musyakunchu, qunqaytas payta chawpiman tanqaykuspa mana riqsisqan pasñata hapichinku, manasá hapinakuyta munankuchu, machu taytanñataq qayllankupi iskayninta hukllawachispa anyan, asutin ima, mana haykappas rakinakunankupaq, chaynasqata kuskata wichqarqunku, chaypiñas iskayninku rimanakuspa riqsinakunku, allin sunqu kasqankurayku arí ninku, qaripa ayllunmi Gracielata musuqwan pachachin, Venanciotapas warmipa ayllun sumaqta pachachin, hinaspa raymiwan Gracielata pusakunku. Kayqa llaqtapi yananchakuynin hinam, chayñam wasinkutapas tiqsipunqaku. Kay pachakunapipas ayllukunapiqa kaynataraqmi wiñaypaq ayllukunata paqarichinku. A.Chaski. 1. ¿Imamantataq kay willakuyqa rimapayawanchik? 2. ¿Allinchu kayhina yananchakuyqa kanman? 3. ¿Imaynatataq aylluykipiqa kaykunata ruranku? Huñupi rimanakuy, hinaspa kutichiy. 2.3. Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de los textos narrativos.

6 Wayrapa, Yakupa, Pacha Mamapa mañakusqanku Samasqanchik wayram huk kuti juezman kayhinata rimaspa yaykusqa: - Runakunam papáy sinchita qanrachawanku- nisqa Kamachikuqñataq kutichin - ¿Imatataq ninki wiraqucha wayra? ¿Imaynataq chayqa? Astawan willaykamuwaynispa. Mana kuyapayaspa qupakunata, urqukunata kañaspa, qusñiwan wiñaypaq taqruwanku. Manam kawsayta atinikuñachu- nispan. Rimachkaptillanku, wayrapa tiyasqanman, sutuy yaku anchuykun. -¿Imamantaq qamqa hamuwachkanki? - Runakunamanta uywakunamantawan kihakuqmi hamuchkani- nin. - ¿Ima kasqankumantataq chay? Rimariy- nin. -Runakunam imaymana qillikunata, qupakunata ima, qanrakunata wischuwanku. Manam chayllachu papay, uywakunapas ispaspa, ñanniyku patanpi quchpanku, chayraykum chuspikunapas ñuqallaykupiña asnachiwaspanku tiyanku…-nin. Chay rimasqallanpitaq pachamamapa samaynin chayarqamun. -¿Ima nispaykitaq qamqa hamuwachkanki? -Supaypunim runakuna kasqaku, ninawanmi rupachiwanku. Imayniraq rurasqa wanutaraq hichawanku, tukuy mana allinkunata, mana atisqaykutam ruruchiwanku- nispan anchikun. - ¿Imatawantaq niwaq? – nispan tapun. - Ñawpa kawsaqkunatapas wañurqachinkum, watan watantaq mana samachiwaspa rurunayta munanku. Wañusaqmi, manam imatapas ruruchisaqchu…- ninsi pachamamaqa. Juez, tiyasqanmanta sayarispam… - ¡Manam allinchu! ¡Manapunim allinchu! Kunanpacham runakunata chay uywakunatapas yachachisaq. - Allinmi chayqa papáy ¡Amachawayku! Nispankus nanachikuqkuna suyachkanku. Ñawichaykuspanchik rimarisun: 1. ¿Imamantataq kaypiqa rimachkanku? 2. ¿Chiqapmantachus kaytaqa anchikunku? 3. ¿Imatataq qamkuna kaymanta rimariwaqchik? 4. ¿Imatataq juez ruranman karqa kaykuna mana kananpaqqa? Rurananchikpaq: Huñupi rimanakuspa kaykunata kutichiychik. 2.2.

InÀere información importante, ideas principales y secundarias, el propósito y el tema a partir de datos implícitos del texto y las ilustraciones en textos argumentativos.

Unidad Tiyasqanchikta qawarisunchik Qawaytaq ñawinchaytaq kay iskay qillqasqakunata tinkuchiy: Kay runakunaqa tiyasqankuta mana chaninchasqankurayku, qupallapi, qanrallapi, chuspikunapa chawpinpi, qilli wayrapi ima tiyanku, hinallataq qapruchukunata, lata wayqakunata chuqanku, kaykunaqa pachatam qanrachaspan unquchin. Kaypiqa manam allin kawsaytaqa tarichwanchu.

Qipa watapiñataq runaqa chuyapi kawsanankurayku, llaqtataqa kuyayllapaqtaña allichanku, qupatapas chulla tuqullaman apanku, runakunapas chuyalla purinku. Ancha kusisqam tiyanku Iskaynin siqikunata tinkuchikpa qillqa maytuykipi qillqay kayhinata:

Pacha Kaqkuna Yaku Warma Pacha Qupa Wayra

Ñawpa

Qipa

qachachasqa

Chuya

Ñawichasqanchikmanta: 1. ¿Imaraykutaq mana qanrapi tiyachwanchu? 2. ¿Imaraykutaq chuyapi tiyachwan? Rurananchikpaq: Yachaq masiykikunawan kay taqakunata mirachikuspaykichik, qillqa maytuykichikpi kutichiychik. Rimarisqaykichiktawan ayllupipas willarikamuychik.

1.2. Describe situaciones reales, fenómenos, procesos del medio natural, social y cultural relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

6 Michka tarpuy (Taki)

Michka, michka sumaqchallanpi sumaq tarpuy, ñawpaqchallata tarpukusqa Kutiy miskillatañam sisachillanki. Hawas, hawas yuraq sisacha sumaq hawas puspuchapipas tiqtichapipas miskichallañam qamqa kanki.

Kutiy

Maswa, maswa qillu sisa maswachallay yanuypipas apipipas miskillañam qamqa kanki.

Kutiy

Sara, sara sumaq sisacha, sumaq sara llullullanpiraq pallasqapi muchuy pachapi mikunalla.

Kutiy

Papa, papa llulluchallanpi miski mikuy. Manam qamtaqa imallapipas mana tarpuqqa mikusunkichu.

Kutiy

Michka, michka llapan mikuypa sisachinan. Allin parquta mañaykuspam ñawpaqllapiraq sisachillannki.

Kutiy

Kayqa waynu takim, yaqa “Chiri, wayra” takiwanmi tinkun. Rimarisunchik: 1. ¿Imamantataq kay takiqa willarikun? 2. ¿Allintachu suti rantikunata churasqaku? 3. ¿Allintachu tinkuchkan rimaykunaqa? 4. ¿Huk kawsaykunawanpas kay takita mirachichwanchu? Rurananchikpaq: x Kay takiyta huk kawsaykunaman mirachispa qillqaspa, huñupi takiychik. x Urquntin chinata, sapanka utaq achka kaqkunata tinkuchiychik. 3.5. Aplica la concordancia de género, número y persona, en oraciones de construcción compleja.

Unidad

6 Yachasqanchikta yuyaymanarisun

Allinta ñawinchaykuspayki tapukuykunata kutichiy: Ichaqa yuyariy amam kay rapipiqa qillqankichu, qillqa maytuykipi mirachikuspam chuyanchanki.Pichqa ñiqipaq tapukuykuna (1, 2, 4, 6, 10) Suqta ñiqipaq tapukuykuna (3, 5, 7, 8, 9). 1. Allpa qasuytaqa ruranku:(Muyuchawan tinkuqninta wichqay) a) Sarunankupaq ch) Yanqapaq h) Tarpunankupaq i) Hallmanankupaq 2. ¿Imataqsi kusilluchaqa kasqa? : (Muyuchawan tinkuqninta wichqay) a) Willakuy ch) Uywa h) Chipi i) Yarayma 3. ¿Pitaqsi maqanakuytaqa llallirqusqa? (Muyuchawan tinkuqninta wichqay). a) Uturunku sallqa masikunawan. ch) Sallqakunam wañuqpaq takararisqaku. h) Mama pacham ayqirachisqa llapankuta. i) Kusillucham masichankunawan. 4. ¿Ima raykutaq warmakunaqa folletuta rurachkanku?(Siqiwan tinkuqninta aylluchay). a) Hampikuna suyunpi hampikuna riqsichinanpaq. ch)Yachaykuna allinta riqsinankupaq. h) Runa ayllunpi kasqanta waqaychanankupaq i) Warmakuna mana chinkananpaq. 5. Kuykakunaqa kaykunatam ruran:(Chiqapta(ch ta) llullata (ll ta) churay). a) Sachakunapa yurantam mikun. (………) ch) Allpakunatam kallpanchan. (………) h) Allpayasqa rapichakunatam mikun. (...........) i) Allpakunatam purmayachin. (...........) 6. ¿Warmachakunaqa ima upyasqankuwantaq wañusqaku? (Muyuwan tinkuqninta wichqay) a) Wañuchiq hampiwan ch) Yakuwan h)Ñuñuwan i) Aqawan 7. Warmi hurquypis kaykunata rurasqaku: (Huntachiq simukunata allqankunapi qillqay) a)Ñawpaqtas Venaciopa ..............................rimanakusqaku. ch) .......................tayta maman yupaychakuq kasqa. h)Warmi hurquyqa llaqtapi…………………. hinam. i)Venacioqa ………………pusakun ayllunman, …………kawsanankupaq. 8. Wayra, yaku, pachamamapa willakuynimpi kayhinatas rimanku: Runakunaqa……………kañaspanmi………….taqruwanku. …………………. supaymi kasqaku, llumpaytam………………... Mana samachiwaspankum……………………munanku. Allinmi……………………………….amachawayku. 9. Ñawpa pachapiqa runakunaqa: (Muyuwan tinkuqninta wichqay) a).Manam imatapas ruraqkuchu. ch) Qupapi, mana allin wayrapa samayninpim kawsasqaku. h).Allin chuyanchasqa, sumaqta muyuriqninta waqaychasqaku. i).Hinallam kanankama imatapas ruranku. 10. Michka tarpuymanta huk rikchaq takikunatawan paqarichimuychik.

Unidad 7 Llaqtanchikpi yakumanta

Ñawpa pachapi, Perú mama suyupi, yakutaqa runamasinchikkuna allinta yupaychaqku. Mana yaku kaptinqa manam ima kawsaykunapas wiñanmanchu, manataqmi imapas rurunmanchu, chayraykum yakunchiktaqa waqaychananchik, yarqankunata allinta ruraykuspa, qachakunamanta chuyanchaspa, mana usunanpaqtaq allinta ñanninta rurananchik, imaynam ñawpa runakuna sumaqta yarqachaqku, llapa chakranku parqusqa kananpaq. Ñawpa taytanchikkunam yaku purinantaqa siqinchaq, yaku rakinakunata, yarqakunata rumiwan pirqaspa, qaqakunata, rumikunata tuquykuspam ukullanta yakutaqa purichiqkupas, maykamapas astaqku, urqunta wayquntakamapas yakutaqa apaqkum, manam imapas haykappas harkanmanchu karqa. Kunan pacha runakunaqa, tubo nisqantañam hapinku, ichaqa manam chaywanpas allintaqa yaku usunanmantaqa harkayta atinkuchu. Ñawichaspanchik rimarisun: 1. ¿Imamantataq kay ñawinchasqanchik rapi willariwanchik? 2. ¿Ayllunchikkunapi imaynataq yaku waqaychaytaqa atinchik? 3. ¿Yarqakunataqa imaynatataq aylluykipi ruranku? 4. ¿Imaynatataqsi ñawpa taytanchikkuna yarqakunata ruraqku? Ruranachikpaq: Yachaq masiykikunawan kaykunamanta maytuykichikpi chuyanchaychik.

1.2.

rimaspaykichik

tapukuykunata

qillqana

Describe situaciones, procesos del medio natural, social y cultural relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

Unidad Musuq yachachiq (Huk yachay wasi, huk ñiqipi kaq warmakuna) Yachachiq: - Bien niños, hoy vamos a aprender la palabra <<Calabaza con z>> Warmakuna: - Imatachá kay yachachiq rimachkan. Yachachiq: -Les dije que aprenderemos la palabra “calabaza”-(hinaspaqa amawtaqa qillqana pirqapi qillqan) -Todos escriban en su cuaderno. El que termina puede irse a su casa. (Huk warma wasinpi) Warma –Taytay, musuq yachachiqniykum, kastilla simillapi rimapayawanku, chaymi ñuqaykuqa mana imatapas haypanikuchu. Tayta –Paqarinchá yachay wasiman rinay kanqa, kamachikuqninwan rimarinaypaq. Manam allinchu kanman kastilla simillapi yachachinanqa, siminchikpim yachachinan. (Paqarisninpi, ña yachay wasipiña) Tayta -¿Allinllachu profesor? ¿Chiqapchus huchuy warmachakunata kastilla simillapi yachachichkanki? Yachachiq –Yo no hablo ni entiendo el quechua amigo, habla con el Director. Director –(Chayraq chayarqamuspan) Allinllachu taytay, ¿Imapaqchá allin kayman? Tayta –Wiraqucha Director, huk ñiqipi kaq warmakunataqa, ñuqaykuqa munaymanku runa siminchikpi yachachinaykichikta, ichaqa chaymantaqa kastilla simitapas allin rimayta yachanankutaq. Yachachiq – Señor Director, yo no hablo ni entiendo quechua, le suplicaría que usted se haga cargo de los primeros grados, mientras pueda aprender la lengua. Director -¡Kusa!, paqarinmantachá ñuqa primer gradokunaman ripusaq. Runa simipi qillqayta, ñawinchayta ima yachachisaq, chaymantataq kastilla simitapas yachachillasaqtaq, pisi pisimanta allin rimanankupaq, chaymanta qillqayta, ñawinchaytapas atinankupaq. Tayta – Arí Wiraqucha Director, ¡Kusa punim kanqa!, warmanchikkunapas allintapunim yachanqaku.

Ñawichaspanchik rimasun: 1. ¿Imamantataq kay willakuy kachkan, pikunataq rimachkanku? 2. ¿Chiqap ruraymantachu kay willakuy rimachkan? 3. ¿Aylluykipi kanchu hamawtakunaqa mana qichwa simi rimaq? 4. ¿Maykunapitaq rimasqankuqa kachkan, imaynataq willakuy rakisqa kachkan? 5. ¿Imaynatataqsi kay sasachakuyta chuyanchasqaku? 6. ¿Allinpaqchu kay rurasqakuna kanman karqa? 7. ¿Yachay wasikipi kaykuna kaptinqa imatataq rurawaq? Rurananchikpaq: Yachaq masiykikunawan rimanakuspa, pikuna, maypi rimasqanta, imakuna rurasqankutapas tapukuykunamanhina huntachiychik. 2.1.

Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes, en textos argumentativos. Lee por placer textos literarios y no literarios de su preferencia.

7 Perú Mama llaqta riqsichiy (Harawi)

Perú mama suyullay, sunquykipim kuska kawsaniku, llapan rikchaq llaqtakuna, llapan rikchaq rimaqkuna. Chala aqu suyuykipim, lamar qucha mastarikun, kusallañam challwakunapas tuytun, ichaqa usyaywanmi allpankuqa chaki. Anti suyu llaqtaykikunam anchallaña kawsay qukuq, miski mikuykunapas llanllarimun, ritikunapa wiqinwan parqusqa. Yunka suyuykikunapim kawsaykuna anchallaña wiñarikun, sachakunam puyuwan pukllanku, miski rurukunapas waytarimun. Llapan suyukunam yupaychasunki, maman suyu kasqaykirayku, ñawpaqman kuska puririnayku, sutiyki hatunchasqa kananpaq. Perú hatun mama suyu, Inkapa unanchakusqanpi kawsaq, anchallaña kuyaq sunquywanmi, karupi kaspapas yuyariyki. Ruraq: Anqara Chaski Ñawichaspanchik rimasun: 1. ¿Pimantataq kay harawiqa rimachkan? 2. ¿Imanraykutaq Perú suyunchikta kuyachwan? 3. ¿Imaynataq siqinchasqa rimayninkuna kachkan? 4. ¿Sapa yaraymapihinallamantachu rimachkan? Rurananchikpaq: x Warma masiykikunawan rimanarikuspaykichik, kaykunamanta rimaychik, chiqapninkunata haypanakuspa. x Qampas paqarichimuy musuq hayllikunata kaqllatakama siqispayki.

2.3 Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de textos poéticos de su realidad.

Unidad Uywa Raymichay Achka kutitam uywakunapaq raymichapunku, millwan rutuy tukuytapas raymita ruranku, kaytam uywa pukllachiywan riqsinchik, kayhinatam ruranku: Manaraq raymi punchaw chayamusqan tutam, velakuyta ruranku, misata tiyachispanku, chaypim anqusukuna: Llampu, kuka kintu, aqa upitu, clavel waytakuna, uywakunapa akllasqa millwankuna, llimpikunapas, vinu, trahu, purutu, pasas, waytakuna, akllasqa qurakunata ima churanku. Wakinqa taytachankutapas churankum, ichapas kanman chakatasqa Cristo utaq San Lucas, chaytawan kuskatam velakuyta qallarinku, chaypitaqmi kachkan paqarinamanta illa uywanku huqarimusqankupas. Chawpi tutatam pachamamapa anqusunta churanku, paray pachapi uywakuna waqaychasqa kananpaq, hinallataq allin mirananpaq. Anqusutam Pachasulaman churananku pukullupi huntachinku, llapan anqusutam churanku taytanchik Pachakamaqpa sumaq sutinpi. Kutirqamuspañataq qura hampikunata timpuchinku, punchawpi mikunankupaqpas sara pila timpuchita aychasapata tiyachinku. Punchaw achikyaytam llapan uywata huñuykamunku. Qura timpukunata sapakama uywakunaman upyachinku, unquykunamanta waqaychananpaq, urukuna wañuchinanpaq, chayllapitaq haykam uywa kaqta yuyarinankupaq yupanku. Chawpi punchawtaqa uywakunata pampaman hurqunku, chaypi uywakunata qatikachaspanku pukllachinku, llimpi yakukunawan uywapa wasankunaman challanku, harawipuspanku, hayllipuspanku, takipuspanku ima. Uywakunapas kusikuymantam kallpakachanku. Tukupaynintaqa sumaqtam raymichakunku, wakinqa uwihankunata hapiruspankum tusuchinku. Chaynatam uywa pukllachiytaqa ruranku. Ñawichaspanchik rimarisunchik: 1. ¿Allinchu kay uywa pukllachiy kasqa? 2. ¿Allinpaqchu kaykunata rurasqaku? 3. ¿Imakunatataq upyachisqaku uywakunaman? ¿Imapaq? Rurananchikpaq: Yachay wasipi rimanakuspa kaykunata chuyanchaychik, hinaspa kawsaynikichikwan tinkuchiychik. 1.2.

Describe situaciones reales, procesos del medio natural, social y cultural, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

7 QusĂąipata ayllu runam huĂąunakunku QusĂąipata llaqta runakunaqa hatun huĂąunakuypi kawsayninkunamanta rimachkanku. HuĂąunakuy ruraqkunaqa ninku: - Kunan watakunaqa mikuypas as pisillam, chakranchikkuna manaĂąa Ăąawpaq hinaĂąachu rurun. Mayupi challwapas chinkarqun, mana allin ruraqkuna, warwaskuwan, dinamitawan hapisqankurayku. ArĂ haykap challwanapaqpas mana challwanapaqpas kanmi kamachikuy qillqasqaqa, ichaqa chayqa mana huntakunchu. Chaymantas ninku: -Sapa watam wawakunaqa mirachkan, mana allin mikusqam kachkanku, mayunkupi challwa kaptinqa allin kallpayuq kanmanku. Kaykunata rimanakuspankum huk memorialta, maĂąakuy qillqasqata llaqta umalliqman qillqanqaku. Ă&#x2018;awichaspanchik rurasun: QusĂąipata ayllu runakunapa memorialninta allin qillqasqa kananpaq qillqayta yanapakusun. Chaypaq masiykikunawan rimanakuspa kay tapukuykunata kutichispa qillqanaykipi kutichiy: Kaykunam memorialpi rinan 1. ÂżPimanmi memorialta apachinqaku? 2. ÂżPikunataq apachiqkunaqa? 3. ÂżIma sasachakuykunatataq riqsichinqaku? 4. ÂżImakunatataq maĂąakunqaku? Kaykunata huntachispa apachisun.

x x x x x x x

&KDVNLTQLQ $SDFKLTNXQD 6DVDFKDNX\QLQNXQD ULTVLFKL\QLQ 0DxDNX\QLQ 7XNXSD\QLQ 0D\SL KD\NDSL UXUDNXVTDQ $SDFKLTNXQDSD VXWLQ TLOOTDQNXQD

Ruranachikpaq: Kunanqa memorialta computadora maĂąakunapaq rurasun. Yuyarinayki llapan rakiq chikunawanmi qillqasqanchik siqinchasqa kanan.

3.4.

Maneja el punto Ă&#x20AC;nal, el punto seguido, el punto aparte, los dos puntos, el guion del diĂĄlogo, los signos de interrogaciĂłn, admiraciĂłn y la coma enumerativa, en sus redacciones.

Unidad Sarachamanta hayllikusun (Haylli)

Sumaq yuraq sarachallay, sumaq kusi kiru saracha, allin maytusqa wasikimanta, quri chukchaykiwan llipyarinki. Sumaq puka sarachallay, wakchapa kusikunallan, anchata ruruspaykichu, runakunata kawsachinki. Ima sumaqmi wiñasqaykiqa, quri parwa chukusapa, parqusuqniykita kusichinki, hallmasuqniykita asipayanki. Wallpaykunatam kawsachinki, wawakunatapas saksachinki, miski miski hamka kachipayuq, kuyay sumaq sarachallay. Yunkakunapi wiñaspaykichu, anchata wayrawan pukllarinki, anaqman wiñaspachum, puriqkunata watiqachkanki. Rapichaykikunam kanchirimun, sapa punchaw inti kanchiriptin, sumaq qumir rapichaykiwan, llantuyniykitapas quwanki. Miski munay sarachallay…. Ruaraq: Yhonatan Martinez

Ñawichaspanchik kutichisun: 1. ¿Imamantataq kay harawiqa rimachkan? 2. ¿Maykunapitaq saraqa wiñan? 3. ¿Haykapi rakisqataq kachkan kay harawiqa? 4. ¿Pikunamantaqsi kawsayta sarachanchikqa qun? 5. ¿Imatataqsi wayrawan saraqa ruran? 6. ¿Imatawantaq sarachamanta nichwan? Rurananchikpaq: Qampas wasiykipi imaynam sara wiñasqanmanta musuq harawikunata paqarichimuy, hinaspa hayllikuy. 2.1. Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes, en textos descriptivos y narrativos.

7 Yarqa aspiy (Qachwa taki)

Rasu willkapa wiqichallantam maskay maskani. Tamrayku apupa sullaychallantam qaway qawani, para wayrata qayanman nispa. Anchuykamusun, hichpaykullasun kay suyu, wak suyu, yakullanchikpa ñanchallanta kichaykunapaq, sumaqchallata puriykunanpaq. Qantu waytachallay, sumaq achanqaraylla ima sumaqtam waytarichkanki, ñachu yakuta mañakunkiña sumaqchallata parquykunaypaq. Suytu pukyupam ñawin huntata yaku pawamun, chaynas ñuqallay paway pawani, yarqa aspiymi nispa niwaptin. Haku mamachay tuyturqamusun, sumaq yakupi purikamusun, ama mamachay mancharikuychu, sumaqchallatam apallasqayki. ¿Icha patuchu ñuqallay kayman, qamwan kuska tuytumunaypaq? Manam qamwanqa rillaymanchu, tayta mamaycha piñakuwanman, machu taytaycha asutiwanman, Puñuy patañam manam qawanchu, haku mamachay purikamusun, yaku ñanchata qatirikuspa, ichapas yaku qipanta ripuy ripuchwan. Ruraq:

*Kayqa qachwa takichaqa, kusikuywan takinapaqmi.

Anqara Chaski

Pachachay -Chaki pacha -Yarqa aspiy -Tutaykuy

Rakinkuna -Qallariynin -Rurayninku -Tukupaynin

Ñawichaspanchik kutichisun: 1. ¿Imay pachapitaq kay llamkayta ruwanku? 2. ¿Tamrayku Rasuwillkawan runachu kanku? ¿Hinallapichu kachkanku? 3. ¿Imaynatataq kay ruraykuna qallarin, hinaspapas imaynatataq tukun? 4. ¿Allin tinkuchisqachu ruraykuna kachkan?

Rurananchikpaq: x Yachaq masiykikunawan kay harawi kastata, ima ruraymantapas qillqaychik. x Tawa kuchupi qillqasqata qawaspaykichik sumaqta siqiychik. 3.3.

Utiliza conectores cronológicos y lógicos para destacar las relaciones de signiÀcado del texto, en las construcciones literarias de su realidad.

Unidad Huk yaku sutuychamanta (willakuy)

Mama Mariaqa llakisqas mana parasqan hawa, anaq pachata qawarispan, sunqun ukullapi: -“¿Haykapitaq kay paranqa, haykapitaq sarallaytapas tarpukusaq?” nispas llakisqa kachkan. Mama Mariaqa yaku aysakuqsi pukyuta risqa, kutimuspansi uña asnunta pawaykachaqta rikurusqa. Chaysi nin: -¿Imaraykutaq kay chuqu rinri asnuqa pawaykachan? ¿Imatam mikusaq nintaq payqa? –nispas rimapakun. Unaymanqa sapa punchawhinas wayrakuyta qallarin, puyukunatapas chay wayraqa aparqun. Chay pachas asnukuna huk uywakunapas hachinyaspanku pawaykachayta qallarisqaku. Yapamantas Mariaqa yakuta sañu puyñukunapi asnuwan aysamuchkarqa, asnuqa pawaykachaspan siwara challapi lluchkaruspa puyñukuna qipisqanta urmachin, puyñukunaqa lliwsi pakikurun, yakunpas wichaytaraqsi siqaykun, mama Mariapa hichpanman, asnukuna kasqanman, parahina uraykamun. Mama Mariaqa piñasqas uña asnunta kaspiwan waqtaparun, maqasqapas asnuchaqa pawaykachallansi. Chay ayllupiqa chay kikin tutas parayta qallarin. Tutantin paqaristinsi paraykun. Chayqa kasqa huk yaku sutuycha hanaqman rispan huk sutuy ñañachankunata pusarqamusqan hawa, chaykunataqsi paraman kutispa kay allpaman chayamusqaku. Chay punchawmantas paraqa sapa punchaw chayan. -“Uña asnupa kallpanchamusqan yaku sutuymi pusamuwanku” -nispas paraqa chayachkan. Uña asnus chay yaku sutuytaqa hanaqman kallpanchasqa, chayhinapi siwarapas, huk kawsaykunapas, qumirllaña wiñananpaq. Pampakunapi wischusqa siwara muhuchakunapas, hawas muhupas, sara muhuchapas, munayta nuyurqusqa huk tuta imallapi. Chaysi mama Mariaqa -“Allipaqchiki kay uña asnuqa chay mawka puyñukunata urmachirqa” -nispa kusikun. Asnuchapas, mama asnupas parananpaqsi pawaykachan. Ñawichaspanchik rimasunchik: 1. ¿Kay willakuyqa kusikuypaqchu, icha manchakuypaqchu kasqa? 2. ¿Imanaptintaqsi asnuchaqa sañuta pakirqusqa? ¿Imapitaqsi urmaykusqa? 3. ¿Kusikuq asnuta haykallapipas rikurqankichu? 4. ¿Ima raykutaq kay willakuy”Yaku sutuychamanta” sutiyuq kanman? 5. ¿Pitaq yaku sutuychata qayamusqa? ¿Imataq chay yaku sutuyqa? Rurananchikpaq: Kaykunamanta willarinakuspaykichik tapukuyta kutichiychik, hinaspa rakinkunata riqsichiychik, pikuna kaqkunata, ima rurasqankunata ima. 2.1.

Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes, explícitos, en textos narrativos.

7 Mallqunchikkuna (Harawi)

Wakcha kaspachu waqanman, mana kallpayuq kaspachu llakikunman, manam pachamamapa churinkunaqa, manam llaki sunquyuchu purinman. Mallquyaruspaqa ancha kallpayuq, manam muchuypas manchachinchu, aswanmi sasachakuyta chuyanchan, kuyaq sunqunwanmi llamkaykunpas. Waynayay, sipasyay ancha kusim, waytakunapa ikllirimusqanhina, imaynaya kay kawsayta watarquyman, mana puchukay pacha waqanaypaq. Asllata suyay ñuqaykupim kallpaqa, ama tayta mamallay waqaychu, wiqita lluspiriy, sunquta hawkayachiy, ñuqaykum kallpachaq hamuchkaniku. Ancha kuyasqay qullanakuna may kallpatam chaqchurinkichik, may kusikuytam mastarinkichik, kawsaykunapas qamkunawan pacharikun. Suyunchikta sumaqta chaninchasun, ñawpa pachapi kamachikuypihina, llaqtapi ruraykunata puririchisun, yachasqanchikta mastarispa. ¡Manam imapas qipachiwanchikmanchu…..! Anqara Chaski Ñawichaspanchik: 1. ¿Kay harawiqa pikunamantataq rimachkan? 2. ¿Ima raykutaq qillqasqa kachkan? ¿Pikunataq mallqukunaqa? 3. ¿Allin tinkuchisqachu harawipa rimayninkuna kachkan? 4. ¿Imaynatataq kay harawita tikrachiwaqchik? Pacha Rurananchikpaq: -Waynayay Yachaq masiykikunawan umanchanakuspa, -Puchukay pacha kay kaqlla musuq harawikunata qispichimuychik, -Aslla suyay maytuykichikpi qillqaykuspa. 3.2.

Rakinkuna -Qallariynin -Rurayninku -Tukupaynin

Escribe textos de manera organizada, estableciendo relación entre las ideas principales y secundarías de acuerdo con una secuencia lógica y temporal.

Unidad Tayta wayllay (Willakuy)

Hatun Wayllay llaqtapi, Anqara suyupi chunka tawayuq punchaw setiembre killapi, watan watan Tayta Wayllaytapaq raymichapunku, chaymantam tayta Mariano kayhinata willakun: Ñawpaqmi españolkuna chayamusqan hawa, llapa Wari unanchankupa tiyasqanpi kapillakunata ruraqku, manaña apukunchikkunapi iñinanchikpaq, chayhinam runa chakran qawaq risqanpi, chakanata tarirqusqa, hawanpis runa chakatasqa llaqllasqa kasqa. Llaqtaman kutispan ayllunkunaman willarqamusqa, chayta unancharqaku taytacha kasqanta. Kamachikuqkuna Aqupanpaman apayta munasqaku, manataq kuyuchiyllatapas atisqakuchu, hinaptinsi hichpan Lircay llaqtaman atipakusqaku, manas kuyurichiytapas atisqakuchu. Hatun Wayllay Wari llaqtaman niptinku, chakanaqa mana llasayniyuq rikurirusqa. Kapilla muqupi tiyachiyta munasqaku, chayman niptinku yapamanta llasarikurun, Apu anqusananku kasqanman asuchiptinku wayralla risqa, hina kasqanmansi sawarunku. Yayatas qayachimunku, payñataq iñikuy wasita tiqsinankupaq llaqtata kamachikun. Chayhinam Apu qayakunanku wasipa hawanpi hatun iñiy wasita tiyachirqaku, Qusqu llaqtamantam chiruq, llimpiq runata minkamusqaku, llapa taytacha unanchasqankumanhina llimpinanpaq, achka hatun qawanata chiruspanmi pawkarchasqa. Runakunaqa manam taytachatahinachu hatallinku, chayqa tupan ñawpa unanchaq Apunkuwanmi, karu yunka llaqtakunamantam hamunku, kawsay allin wiñananpaq mañakuq, Pachakamaqpa paqarina wasin kasqan hawa. Kunan pacham raymita ruraspa qatuchakunku, yunkamantam miski rurukunata chalanankupaq apamunku, chaypim miski rurukunawan kawsaykunata ima chalanakuspanku rantipanakunku. Karu suyukunamantam qatuman runakunaqa hamunku, Tayta Wayllay watukuq, velakuspanku allinninkupaq mañakunku, Apu Taytanku ancha qukuq kasqanrayku. Chaypim warikunapa kawsay paqarinan tarikun. Ruraq: Anqara Chaski Ñawichaspanchik rurasunchik: 1. ¿Ima pachapitaqsi kay qatutaqa ruranku? 2. ¿Tayta Wayllayta may pachapitaq tarisqaku? ¿Maymantaqsi apananku kasqa? 3. ¿Maykunamantataq runakuna raymiman hamunku? 4. ¿Taytachatahinachus Tayta Wayllaytaqa runakuna qawanku? ¿Icha imamantaq tinkuchinku? Rurananchikpaq: x Yachaq masiykikunawan tinkuchiy, allinchus kay willakuy siqinchasqa kachkan. Kamachinakuspa qillqaychik. Qawananchik (Ñawpapi, kay pacha, qipapi kasqanta) x Hinallataq qawankichik (Qallariyninta, rurasqankunata, tukupaynintawan) 3.3. Utiliza conectores cronológicos y lógicos, para destacar las relaciones de tiempo en el texto.

7 Yunta watay (Kawsay willakuy)

Malta turuymi kapuwan, yaqa iskay watayuqña kallpanpas huntarqunñam, chaymi taytay tarpuyta qallarinapaq, chakra yapunapaq, tayta Mariuman kunakuq rirqa, paymi chay turu wataypaqqa kusallaña. Watay punchaw chayarqamuptin yuhuta aparikuspayku chakraman riniku, chaypim machu pillku turu yapuy qallarinapaq masachakuqninta suyachkan, ñuqapas turuyta qatispam rini. Watanankuta musyaruspam turuyqa ayqikuyta qallarin, lasurquspankum sachaman asuykachispa watarqunku, hinaspam machu turuta asuykachispanku yuhuman watanku, machu turuqa kikillanmi asuykun, malta turutachataqa kuskanta watanku, turuchayqa aytinyaykachakunmi, pawaytaraq munan, ichaqa machu turu ancha kallpayuq kasqan hawa, hinallapi takyachin, takllata churaspanmi tayta Mario, yapuyta qallarin, turuchallayqa munay mana munaymi kuska purin, mana yachakasqa kaspan ichiytapas atinchu, ichaqa machu turum siqillanta apan, iskay kuti imakamam mana munastin purin, pisiparquspañataq manaña ayqinñachu astawanmi yapuyta yanapakun, huk samaypaqqa allintañam yapun. Llakisqam turuyqa qawarillawan, amachaway niqhina, ichaqa llakikuspapas manam michakuyta atiymanchu, chaypaq unanchasqa kasqanrayku, yachakarquptinqa kuskañam yapunayku kanqa. Chawpi punchawpiqa mamay kusisqallaña mikuyta qarakun, kay turu watayqa raymihinam, llapan ayllupa kusikunanmi, llamkayta tukurquspañataqmi watasqankuta paskanku, piñakusqan hawam utqaylla asurikunku, paqarinpas wataytaqa yapanqaku, yachakaruspanqa kikillanñam watachikuq asuykunqa. Turuchallayqa ima munaymi llamkaykun, paqarin minchaqa ñuqañach sapallaypas yapukuchkasaq, chaymi sunquy hawkayaspan kusirikun. Allinpaqmi turuchayqa yapuyta yachaykuchkan. Ruraq: Anqara Chaski Ñawichaspanchik rimasunchik 1. ¿Allinpaqchu kay turu wataytaqa ruranku? 2. ¿Imaraykutaq turutaqa watachkanku? ¿Piwantaq masachakusqa? 3. ¿Pikunataq turutaqa watasqaku? ¿Qasillachu watachikusqa? 4. ¿Chiqap rurayhinamantachu kay willakuy kasqa? 5. ¿Imaynatataq aylluykipiqa kayta ruranku? 6. ¿Kay willakuyqa imaynataq qallarichkan?¿Atichwanchu llamkayta mana yachakasqa turuwanqa? 7. ¿Willakuypa kaqninkunata imayna siqinchasqa kasqanta rakichwanchu? Rurananchikpaq: Yachaq masikikunawan kay turu wataymanta rimanakuychik, hinaspa willarinakuychik, llapan yachaqkuna riqsinankupaq. 2.2. InÀere información importante, ideas principales y secundarias, a partir de datos inplícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos narrativos.

Unidad Yachasqanchikta Yuyarisun Allinta qawarispayki hamutay, hinaspa tapukuykunata kutichiy: Kay rapita mirachikuy. Pichqa ñiqipaq tapukuykuna(1, 3, 4, 7, 9) Suqta ñiqipaq tapukuykuna(2, 5, 6, 8, 10). 1. Llaqta runakunam yaku apanankupaq kaykunata ruranku:(Muyuwan wichqay) a) Anqusunta

ch) Yarqakunata

h) Pukullukunata

i) Machaykunata.

2. ¿Musuq yachachiq mayhinatataq allinta rurasqa?(Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Llapa warmakunatam qarqurusqa mana yachasqanku hawa. ch) Mana kikinkupa siminpichu yachachisqa. h) Chiqaptam willakusqa mana qichwa rimay atipasqanta. i) Huk ñiqiman yachachiq risqa. 3. ¿Perú mama suyumanta harawipi imamantataq mana rimankuchu? a) Llapan suyukunamantam rimanku. ch) Imaynam kawsaykuna uqarinamanta rimanku. h) Llapan suyukuna kallpachanamanta rimanku. i) Challwakuna tuytusqanmanta rimanku. 4. Uywa pukllachinapiqa ¿Pikunataq pukllan? Tinkuchispa muyuwan wichqay. a) Runakuna

ch) Warmakuna

h) Uywakunalla

i) Llapanku

5. Qusñipata ayllupi rimanakuqkuna: Chiqap kaqta (chta), llulla kaqta (llta) churay. a) Chakrakunas manaña ñawpahinachu rurun. ch) Warmakunas saksayta challwata mikunku h) Mañakuy rapitas paqarichinanku kanqa. i) Mana allinta mikuspaqa warmakuna mana kallpayuq kanqaku

(……) (……) (……) (……)

6. Yarqa aspiy takiypiqa takiqkum kasqa: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Maqtawan pasña turyanakuspa llamkasqankumanta. ch) Rasuwillkapa wiqinwan parquna kasqanmanta. h) Raymichakuspanku ayllupi yarqa aspiy nisqanpi llamkanamanta. i) Lliwmantam harawikuypiqa takichkanku. 7. ¿Harawipi mallqukunaqa kasqaku? Kaqninta muyuchawan wichqay. a) Qintikuna ch) Machu runakuna h) Maqtakunawan pasñakuna i) Manam mayqinchu 8. ¿Imatataq mama Mariapa asnuchanqa rurasqa? (Kasqanta muyuwan wichqay) a) Asnu masinkunawanmi kuskanchakuykuspa ayqikusqa. ch) Mama Mariaqa asnuchanta kaspiwansi maqaparusqa. h)Puyñukunata pakiruspansi kallpakachasqa huk asnukunapiwan. i)Sutuy yakuchatam kallpanchasqa parananpaq. 9. ¿Imapaqhinataq Tayta Wayllayta hatallinku? (Ñawpatahina tinkuqninta wichqay). a)Ñawpa paqariq Taytankutahinam yupaychanku. ch) Taytachatahinallam. h) Manam imapaqpas hapinkuchu. i) Raymichakunanku raykullam yuyarinku. 10. InÀere información importante, ideas principales y secundarias, a partir de datos inplícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos narrativos.

Unidad 8 Kawsayta tarpusunchik

Ñam paray pacha qallarinña, allpapas papa nuyuchisqañam kachkan, chaymi kaypi tarikuq ayllu warmakuna, yachaywasinku chakrapi tarpuchkanku, wakinmi wachuta aspinku, wakintaq muhuta churanku, hukkunataq muhuta pampachkanku. Mayna sumaqtachá kawsayqa ruruykunqa, chayhinapitaq rurusqanta yachay wasipaq qullqichaspa imallatapas rantipakunqaku. Tayta mamankum paykunawan kuska llamkaykuchkanku, allinta ruranankuta yachachispanku, munayllañam kay llamkaykunaqa kachkan, ñawpa ruraytahinam kaytaqa rurachkanku, kusikuywanmi allpata sumaqta chuyanchaspanku muhuta churaykunku, omawtakunapas kay rurayninkumanta qillqachinqa, kaymantaqa manam mayqinpas qunqanqachu, ichaqa, wiñaypaqmi kay yachasqankuqa, maypi tiyaspankupas mirachikunqaku. Chaynam kay ayllupa yachay wasinkupi ruraqta qawarqani, chaytataq willariykamuykichik. Qawasqanchikmanta rimarisunchik: 1. ¿Llaqtaykipiqa kayhinatachu llamkaykunkichik? 2. ¿Chakranchik mana kaptinqa, imatataq rurachwan paykunahina llamkananchikpaq. 3. ¿Kay kasqanhinachu llaqtaykipi tarpunku? ¿Imatataq tarpuchkanku? Ruranachikpaq: Willakuypa ñawinchaspa, ayllupi rurasqanchikwan tupachisun. 1.1. Narra en su lengua materna, testimonios, de su comunidad, de manera ordenada y articulada.

Unidad Tayta Donatomanta (Kawsay willakuy)

Tayta Donato maqta kayninpi kallpasapa tuki runa kasqa, manas ima llamkaytapas manchaqchu, aswansi llapa maqta masinkunapa llamkakusqanta pinqayman churaq. Paysi llapan runata ima llamkaypipas llalliq. Mikuykuna huqariy killapi manaraq llapan mikuykuna astay tukuchkaptinku, tuta pacha chayarqamusqa, manas pipas maypas chay chakrapi puñuytaqa munasqakuchu, ichaqa, tayta Donato chay tuta qari tukuspan chakrapi puñusqa, kawsay huqarisqankuta waqaychaspan, chay tutas mama pacha mancharichisqa, chaymantapunis iquyayta qallarisqa, qalay kaqninkuna nanayta riqsisqa, chawpinmanta urayman tallqinkuna wañuyta qallarisqa; qawaqkunaman rispan qawachikusqa, paykunañataq nimusqaku - pukyupa kamas ñawinpim puñusqanki, chaymi pukyu usturqusunki -nispanku. Chay pachamantapunim tayta Donatoqa suchuyarun, mana qalay kaqninta kuyuchiyta atinchu, manam ñaqchakuyllatapas atinchu, hukyaytam ichikunpas, hinaspapas huk niraqtam chakichkan. Payman asuykuspa rimapayaptiykum kayhinata niwanku: -Kayqa apukunapa sasachakuyninmi, llapa runa masiypa llamkakusqankuta pinqachisqaymanta. Ancha llakipaqmi muchuypi kay machuchaqa tarikun, chaymi sullka hamuqkunata nin: - “Suyaykuy kulis manam wiñaypaqchu chikchinpay muntinqa”, amam willkaykuna runa masinchiktaqa pinqaymanqa churananchikchu. Kayhinatam imaynam kallpa wayrallahina chinkasqanmanta qawarichin. Ñawichaspanchik: 1. ¿Kusikuypaqchu kay willakuy kachkan? 2. ¿Kay willakuy imayna tukunantataq munawaq? 3. ¿Imaraykutaqsi tayta Donato suchu rikurirusqa? 4. ¿Allinchu hukpa rurakusqanta pinqayman churananchik? 5. ¿Kay willakuy imatataq yachachiwanchik? 6. ¿Kay willakuypihina pukyu yaykunantaqa uyarirqankichu? 7. ¿Imaynatataq waqaychakuchwan pukyumantaqa? Rurananchikpaq: Kaykunamanta rimanakuspaykichik tapukuykunata yachachikusqanmanta mastarichiychik. 1.2.

chuyanchaychik,

hinaspa

Describe situaciones reales, imaginarias, fenómenos, procesos del medio natural, social y cultural, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

8 Qallu kipukuna Runa sarata sarun, sura surantinta sarata sarun, surantinta saruq sarun, sura saraqa saruchikun, saruq runawan surachikustin. Ñawikim ñawillaywan ñawinchanakun, ñawinchasqa ñawillawan ñawinchanakun, ñawichakunaqa ñawinchanakuq tukun. Suka sukapim sukastin sukaq sukata sukan, chay suka sukastin sukaqtam sukawan suka sukata sukachin. Simisimilla simipasqaymi simillay simipasta simiyachin, simillay simikunata simiyachisqaymi, simi similla simikunata simichachin. Atuqchakuna atuqmasinkunata atuqyachispan atuqpuranachin, atuqkuna atuqkunawan atuqchanakuspa, atuq tukuspanku pukllanku. Para parapi parawan parachikunki, paranayasqan parata paray parachispa, parawan kuska para parapi parachikunki, mana para parapi llantukuspayki. Salla sallapi sallqa sallqakuna sallqa sallapi sallawan sallachikunku, sallawan kuska sallqakuna sallakunawan sallachikuspa kawsanku. Ñawichaspanchikñataq: 1. ¿Kusachu kay qallu kipuchikuna sasachakuy? 2. ¿Mana sasallawan kay qallu kipukunata tuqyarachiwaqchu? 3. ¿Allinchu simi tinkuchisqakuna kachkan? ¿Icha imaraqtaq kanman? 4. ¿Qampas manachu kay kasta musuq qallu kipukunata paqarichiwaq? Rurananchikpaq: Yachaq masiykikunawan llallinakuspa, kayhina simikunata paqarichimuychik. 3.3. Utiliza fuegos de palabras, para destacar las relaciones de signiÀcado en el texto.

Unidad Rimanakunapas sutihinallataqmi (Kamachinakuy)

1. Harawikunata kay simikuna hurqusqawan maskay: x x x x x x

Tusuchiy Tukuriy Tusuy Hanllariy Paway kutirimuy

Kay llapan ima ruraytapas rimachin. Chayraykum “Rimana” sutin sutiyuq.

Kay rimana simikunapa sapinman huk kuti huntachiqkunata yapaptikichikqa sutimanmi chay simikunaqa kutin. Kayhina: Miku

= Ñam mikuykunaqa huntaña kachkan

Picha

na = Huk pichanakunata ruramusunchik.

Wañu

sqa= Chay wañusqaqa ñam pampakunña.

Taki

= Takiqkunaqa manam hamunqakuchu.

2. Chay suti huntachiqkunawan yapaptinchik kay simiqa huk niraqman tukrakunqa. Qaway. Rimana sapi

Puklla

Simi huntachiq

Musuq simikuna

-y

Pukllay

-na

Pukllana

-sqa

Pukllasqa

-q

Pukllaq

Ruranachikpaq: x Wak qillqasqakunapi huk willakuya akllay, chaypitaq kay –y, -na, -sqa, -q simi huntachikkunata tariychik. x Qillqanaykipi munasqayki rimana sapikunata qillqay, chaykunamantaq kay –y, -na, -sqa, -q, suti huntachiqkunata yapay. 3.4. Utiliza verbos, adicionando suÀjos los transforma en sustantivos.

8 Rimanakuspa atipanakuychik “Allinchu icha manachu trago upyay kanman” nisqa rimaywan huk atipanakuyta masiykikunawan kamarquychik. Chaypaq: 1. Haykapmi chay atipanakuyta rurankichik. 2. Huk huñunakuy pusaqta, qillqaqtawan akllaychik. Chay rimanakuy pusaqqa: x Mita mitapi rimaqkunata uyarinan. x Rimaqkunata ñanman churanan. x As asllamanta rimachinan. x Tukuy ima rimasqanpas yupaychasqam kanan. Qillqay yanapaqqa: 1. Sapa rimaqpa rimarisqanta huntasqata qillqanan, kaqtaq tiqsinanpas. 2. Lliw chuyanchaykunata qillqanan. 3. Llapan warmakunata iskay taqapi rakiychik. Huknin taqaqa “trago upiyaymanta” sayarinqa, huknintaq “trago mana upyanamanta” sayarinaykichik. 4. Sapanka taqapi, imaraykum chay rimayman sayapakunkichik, chayta huk rapipi qillqanaykichik. 5. Sapa taqapi huk umalliqta akllaychik, payqa sutiykichikpi rimamunqa. 6. Atipanakuypiña kaspaqa, rimanakuy pusaqqa llapallanta tapurikunankupaq minkakunan. 7. Llapanta uyarispa huk chuyanchaykunaman chayanaykichik. Rimarisunchik: Llamkasqaykichikta qawariychik: x ¿Llapallaykichikchu imallatapas rimarirqankichik? ¿Mayhinata? x Rimanakuy pusaqqa, ¿Allintachu llamkarqa? x Qillqaqqa, ¿Allintachu qillqasqa? x ¿Sapanka taqachu, rimasqanta kallpachan? x ¿Chuyanchayman chayarqankichikchu?

1.3.

Opina sobre un problema o asunto de interés local, de manera ordenada y articulada. Interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

Unidad Hatun tarpuy Taytaymi manaraq tarpuyta qallarichkaptin, urqukunata muyuriq rin, hinaspam llapan sallqa yurakuna sisasqanta qawamun, llapanmantaqa puka sisatam qawarimun. Sichus puka sisa waytarimuyta qallarimunña chayqa, yachanñam ayllupi wiñaq rurukuna tarpuna kasqanta, chayhinapim qallarin tarpuyta. Sullka kaqkunata riqsichiwankutaq, sichus atuq waqarqamunqa, chayqa tarpuna pacha kasqantam willakamuchkan. Chayhinapim ayllupiqa kaykunata tarpuyta qallariniku: Hawas, papa, maswa, uqa, ulluku, sara, siwara, trihu, tarwi, achitata ima. Llapaykum: Taytayku, mamayku, sullkaykunapiwan, llamkaq riniku. Aylluykupi tiyaq runakunatapas minkakunikutaq, aynipi yanapawanankupaq, wakintaq qullqipaq minkasqa hamunku. Wakinmi, allpata qasuniku ñutuy ñutuyta, hukkuna sukakunata aspiniku, chay suka yarqaman muhuta churaniku, takllawan haytaptinkuqa muhuta iluniku, chaynapiqa manam sukapichu wiñanqa, chaytaqa muruypa tarpuy nisqanwanmi riqsiniku. Huk rikchaq tarpuypas kantaqmi, champata tikraspakama sukatahina ruraniku, chawpichanmanñataq uchkuykuspayku muhuta churaniku, wakinpiqa mana allpata tikraspa tarpuy kantaq, takllawan uchkuykuspalla muhuta churaniku, chaytam chiway nisqanwan riqsiniku. Chawpi punchawpaqmi mamay quqaw yanukusqanta llamkaqkunaman qaramun, samana pachakunapiñataq taytay kallpanchakunankupaq kukata aypukun. Hatun tarpuypiqa llapaykum llamkaniku, uñamanta, machukama, warmi, qari, raymichakuqhinam kayqa, manam pisipaytapas tarinikuchu, maki makillam llamkaniku, kawsay quwasqankurayku. Hatun tarpuypiqa, runakunaqa tarpunku, takllakunawan, turukunawanpas yapunku, wakillantaq tractorwanpas allpata tikrachispa tarpunkutaq, kayqa imaynam pampa kasqanmanhina, qullqiyuq kasqankumanhina. Ñawichaspanchik: 1. ¿Imay rikchaq tarpuykunataq kasqa? ¿Llaqtaykipiqa imaynataq? 3. ¿Takllallawanchu tarpuna kasqa? ¿Icha imakunawantaq? Rurananchikpaq: Sumaqta qatipaspayki kaykunamanta rimanakuychik, haypasqaykichikpa chiqapninkunata hurquspa chuyanchaychik. 1.2.

Describe situaciones reales, procesos del medio natural, social y cultural, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

8 Kawsay rikurisqanmanta Sumaqllaña qullqiwan llimpisqata qawaykuwaspanku, runakuna wañuchiwanankupaq pampawanku, chaypim pachapa ñitisqan kaspayku, wañuytapas tariniku. Ichaqa manam wiñaypaqchu wañunikuqa, yakuwan nuyuspa sunquykumanta wawachayku ikllirimun. Paykunam intipa quñiriyninta maskanku, lluqsimuspañataq uchuy yurachaman tikrakunku, wayrawan pukllaspanku, wiqi sutuchankunamanta upyaspa wiñarinku, pachapa kallpanta mikuspanku uqarikunku. Ancha munaymi wiñarquspaqa, runakunatapas sayayninpi llalliniku, kusikuymantam sisaykupas ikllirimun, sumaq kusikuywanñataq, kawsaq rurukunata qispichiniku, yuraykupa sunqunman yaykuspa. Chaymi pacha qatisqanmanqa, yapamanta kawsarimuniku, llulluchamanta wiñasqaykupim chukchaykupas wiñarimun, kiruchaykupas qullqiwan takasqahina, anchata puqurispayku, chay runa wañuchiqta kawsayta quniku. ¡Manam wañuchiytaqa atiwanqakuchu! ¿Imataq kaniku? Ruraq: Anqara Chaski Ñawichaspanchik: 1. 2. 3. 4.

¿Ima kawsaymantataq kaypi rimachkanku? ¿Imataq kay qillqaqa kasqa: Willakuychu, aranwaychu, takichu? ¿Allinchu rimanankuna tinkuchkan, icha imaraqtaq pisichkan? ¿Ñuqanchikpas manachu kayhinata paqarichichwan?

Rurananchikpaq: x Yachay wasipi rimanakuspaykichik, huk kawsaykunamanta qillqamuychik. x Ñawinchasqanchik qillqapa siqinkunata qatipaspa qillqananchik.

3.1.

Produce textos descriptivos, narrativos, en situaciones comunicativas auténticas, a partir de un plan de escritura previo: ¿Qué quiero escribir? ¿Para qué quiere escribir? ¿Cómo lo escribo?

Unidad Ayninakuy

(Kawsay willakuy)

Runakunam kay pachapi sapallankupaq munaq, ichaqa aylluykupiqa manam chayhinachu, Ayacucho, Paqcha llaqtaykupiqa maki makillam llamkaniku, chaytam ayni nisqanwan sutichaniku. Ima llamkaypas chayarquptinqa llapa aylluntinmi llamkachikuqman asuykuniku, kuskayku kawsaykunata wiñachinaykupaq. Kay ayniqa ñawpa taytanchikkunapa unanchasqanmi, paykunaqa manam kunanhina muchuypichu kawsarqaku, astawanqa pacha mamataqa achkanpi mikuy wiñarinanpaq puqurichiqku, machu taytayku uñallaraq kasqaykumanta pacha chaykunata yachachiwanku, chaymi yachakasqaña mana mancharispa llapallayku llamkayman riniku. Kaykunaqa ancha kuyakuyllapaqmi, wakin ayllukunamantapas anchuykamunkum, qullananku llallinakuqhinam llamkanku, kallpankuta mana michakuspanku, astawanmi utqayllaman ayllunku riqsichinankupaq llamkanku. Warmikunapas sumaqllatañam mikuykunatapas yanukunku, ayllun ayllunmi sapakama qaranakunku, llamkaqkunapas munaytam saksaykunku. Kaykunata qamkunaman willariykiku, may suyuña kaspapas kaykunata ayllupi mirachinaykichikpaq, ñawpa taytanchikkunapa yachachisqanpihina kanapaq. Paykuna yachachikurqaku: Ama suwa, ama qilla, ama llulla kanatam; hinallataq huk umalla, huk makilla, huk sunqulla llamkaykunanchikpaq; chaymanhinam kanqa: sumaq kay, sumaq kawsay, sumaq ruwaypas. Llapan suyunchikmi kaytaqa rurananku, suyunchik, llaqtanchik, ayllunchik allin puqurinanpaq, hinaspa wicharinanpaq. ¡Chayhina kachun…! Ñawichaspanchik: 1. 2. 3. 4. 5. 5.

¿Ñawinchasqaykimanhina ayni llamkayqa allinchu? ¿Aylluykipi imaynatataq llamkankichik? ¿Kay willakuy purisqanta qatipawaqchu? ¿Hayka taqapitaq rakichwan? ¿Imaynataq qallarin, imapitaq tukun? ¿Pikunataq kay aynipiqa llamkasqaku? ¿Hina ayllullachu llamkanku? ¿Kay ruraykunaqa machu runakunallapaqchu kasqa?

Rurananchikpaq: Kaykunamanta rimanakuspaykichik, ñawinchasqata umallamanta willarikuychik, wakin warmakuna yacharinankupaq. 2.2. InÀere información importante, ideas principales y secundarias, el propósito y el tema a partir de datos implícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos argumentativos.

8 Trompuwan pukllanchik (Pukllay willakuy)

Warmakunam pukllaypaq kusallaña kanku, chaymi kapuli kullumanta muyuchina kulluta trompo nisqanta llaqllanku, hukkunapas kayta sumbayllu sutiyuqwan riqsinku. Llaqllaruspanku suptanta churanku, wakinqa lluqi kaspichata churanku, wakinñataqmi clavosmanta kamas chawpipikama, mana chayqa manam allintachu muyunman. Warmakunam yachaywasiman achkan rikchaq muyuchikunata apamurqaku, rantiy trompukunapas kanmi, wakinqa ankuniraq kullumanta mana pakikurqunanpaq llaqllaykamunku. Pukllanankupaqmi warmakuna imayna pukllanankupaq siqinkunata churanku: Qallariynin : x Pukllaqkunam akllanakunku masi pura, trumpupa suptanwan qullqi qatipanankupaq. x Chaypim ñawinchaq kan, pampapim iskay siqita qillqan, hallariyninta chayanatawan. x Hinaspa trumputa qaytuwan wankuykusqata chuqaspanku tusuchinku. x Chay muyuchinata tusuchkaqllata makiwan huqarinku, hinaspa suptanwan qullqichata qatipanku, chayqa manaña muyuy atinankamam. x Sichum tusuchisqa wañurqunqa hinaspaqa hukña pukllanan kanqa. Pukllaykuna riqsisqa: x Qichunakuspa qatipay x Llallinakuypi qatipay x Trumpu ichqay x Qullacha Tukupaynin: Kaypiqa mayqinmi siqikuna churasqankupa hawanta qullqi pawachiqmi llallirinqa, utaq mayqan trompo mana ichqakuqmi. 1. ¿Ima pachapitaq kay pukllaytaqa suyuykipi ruranku? 2. ¿Ima sachakunamantataq kay muyuchina kulluta ruranku? Rurananchikpaq: Ima kasta pukllay kasqanta willarikamuy, hinaspa kaypi rimasqan siqitahina ruraspa trompuwan pukllaychik. 1.3. Opina sobre un tema interés local, de manera ordenada y articulada. Interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

Unidad Harawi takiy (Taki)

Ima munayraq, hayka kuyayraq, suyullaykiman apamuwachkan. ¡Kayqaya kaypi mana kuyasqayki runallapas kumuykachachkani! ¡Hamunitaq manataq chaskiwankichu, mana hamuptiyqa rimapakunkitaq! ¡Pim nirankitaq, maymi nirankitaq, kayqaya kuyasqayki qullanaqa kaypi kachkani, mana riqsikuq, pasñallay pasña! ¡Huuuuu….Waaa…! ¡Huuu..Waaa…! ¿Pipa wallpantaq, chay chayarqamun, tuqruq tuqruqlla rimaykachaspan? ¿Ichachus wallpa usuchallanpichu, yanqa yanqata aspiykullanqa? ¿Pipa kuchintaq chay kuchichaqa, uq uqyaspan chayaykamuchkan?, ¿Untispallanña sukanim ninqa, tarpunim ninqa? ¡Qilla maqtaqa wiskachahina, kay intipiña qaparkachastin chayaykamuchkan, anyapakuchkan! ¡Haayy….. Huuu… Waaaa……!¡Huuu…Wa…! ¡Manam wallpachu, manam kuchichu, allin qullanam, tarpuyman hamun! ¡Maypitaq kachkan pisi chakrayki, huk muyuyllapi tukurqunaypaq! ¡Ancha kuyakuq sunqullaywanmi hichpaykamuni! ¡Manam chasara umachakuna, usuchiwaspan rimananpaqchu! ¡Huuuuu…Waaa…….! ¡Huuuu…Waaaa……! ¡Chayna kaptinqa, anchuykamuway, asuykamullay, kuskachallanchik tarpuykunapaq, amaña tayta piñakullaychu! ¡Maqlla patrumpa kukachallampas manasá kanchu, maqlla maysuta,mayuchuch apan, qaqachuch ñitin! ¡Huuu Waaa…! ¡Huuu…Waaa…..! ¿Ichachuch ninki, yarqasllata llamkachikusaq, tarpuchillasaq? ¡Ima munaymi kamachikuqlla kawsaychallata tarpuykullanchik, takllachallata haytaykullaspa! ¡Allpallanchikta qasuykullaspa, rurullanchikta churaykullasun, tarpuykullasun! ¡Pacha mamata kunakuykusun allin rurulla qispiykunanpaq! ¡Huuuu……Waaaa……! ¡Huuu…Waaa…..! ¡Kallpaylla hamuy pampaykullasun, kuchim musyaspan tikrarqullanman! ¡Yutum musyaspan, churasqanchikta aspiparunman! ¡Hina hinachun tikrarqullachun, muqu sinqanta mastarqunaypaq! ¡Suyaykuy suyaykuy, kurku suptantapas mastarqusaqmi qaqayllas! ¡Huuu…….waaaa……..! ¡Huuu….Waaaa….! Ñawichaspanchik: Kusachu kay harawikuy kachkan? 1. ¿Llakipaqchu icha asikunapaqhinachu qaparichkanku? 2. ¿Pikunataq kaypi turiyanakunku? ¿Imapitaq kachkanku? 3. ¿Qarikuna llamkay pachapichu chayasqaku? 4. ¿Imatataqsi kuchiwan yutu ruranqaku? Rurananachikpaq: Rimanakuspa kaymanta kawsaynikichikmanhina tupachiychik. 2.3. Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de los textos descriptivos narrativos.

8 Watuchikunawan pukllasunchik ¡Imallayki haykallayki!

¡Asar! Chumpisapa chumpisapa taytakucham piñasqallaña sayarayachkan.

Ukun sañucha hawan kalaminacha. Ñanpa uranpi ñanpa hawanpi quri tinyacha.

Hatunkaray runa anqas sisa qumir rapicha. Sikillampi ñutqunniyuq. Aputapas wakchatapas simi hakaykachachiq. Quri chukchacha, qullqi kirucha, qullachallanpi quñikuq. Suytu chakicha, puchka qipi sikicha, mana samaspa

puriq.

Ñawichaspa kutichisunchik: 1. ¿Sasachu kay watuchikunaqa kasqa? 2. ¿Imayhinatataq llaqtaykipi kaykunataqa pukllanku? 3. ¿Imayhinatataq kaykunataqa chuyanchanchik? x Kaykunata yachay wasipi tapunakuspaykichik chuyanchaychik. x Huk watuchikunatapas sasachanachikuspa paqarichimuychik. 1.4. Escucha con atención e interés mensajes implícitos: Doble sentido, sentido Àgurado, ironías, chistes, etc.

Unidad Yachasqanchikta tupusunchik Allinta qawaykuspa tapukuykunata kutichiy: Kay rapitaqa mirachikunaykim, amam kay maytupiqa qillqankichu. Pichqa ñiqipaq tapukuykuna (2, 3, 4, 8, 9) Suqta ñiqipaq tapukuykuna (1, 5, 6, 7, 10) 1. Kaypi rimanakunata ñawinchaspa: ch qillqata churay chiqap kaptinqa, ll qillqata llulla kaptintaq: a) Warmakuna qasuy llamkayta rurachkanku. (….) ch) Yachay wasi chakrapi tarpuchkanku. (….) h) Yachachiqmi qullqita warmakunaman llamkasqankumanta qunqa. (…) i) Yachachiqmi rurasqankumanta qillqachinqa. (…) k) Tayta mamanku michakunku kay llamkaymanta. (…) 2. Tayta Donato willakuymanta: (Allinta yuyaymanarispayki siqiwan tinkuchiy) a) Donato mana puñuyta munasqachu. ch)Suchu yaykuruptinmi suchuyarun h) Pukyu runa masinta pinqayman churaq. i) Runakunam kaspan mana ñaqchakuytapas atinchu. 3. Qallu kipuqa kasqa: Kaqninta tinkuchispa muyuchawan wichqay: a) Iskay iskaymanta awqanakunapaqmi. ch) Qallu paskarinapaqmi. h) Aswan yuyaymanta hamutanapaq. i) Manam mayqimpaschu 4. Rimanakunataqa: (Tinkuqninkunata muyuchawan wichqay) a) Rimayllapin qillqaspa churana. ch ) Yanqallapaq qillqanam. h) Huntachiqkunawan sutiman tikrachinapaqmi. i) Manam mayqinpaschu. 5. Iskay taqaman warmakunata rakirquspa: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Wakinmi trago upyaymanta nanachikunku. ch) Qillqaqmi rimasqankuta huntachispan qillqan. h) Rimanakuyta tukuspankum chuyaman chayanku. i) Llapan rimaykunam hinapi tinkun. 6. Imataq hatun tarpuypi mana kanchu: (Muyuchawan tinkuqninta wichqay) a) Chiway nisqan tarpuymi ch) Muruypa tarpuymi. h) Yakupi tarpuymi. i) Turuwan tarpuymi. 7. Kawsay rikurisqan willakuypi rimachkan: (Ñawpa tapukuytahina wichqay) a) Hawas kawsayninmanta. ch) Papa tarpusqamanta. h) Sarapa kawsayninmanta. i) Manam mayqinpaschu. 8. Ayninakuypiqa: (Tinkusqanta muyuwan wichqay) a) Samakunku ch) Kuska llamkanku h) Yanapanakunku i) Yanqam kayqa 9. Harawi takipi, ruraqkuna: a) Raymichakuchkanku ch) Tusuchkanku h)T turyanakuchkanku i) Llamkachkanku 10. Watuchi pukllaywan atipanakuspayki, musuq paqarichisqakunata chunkata qillqaykamuy.

Unidad 9 Aya marqay mikuyninta allichakusunchik

Anqara suyu Pirqa ayllukunapim kay hitanata ruraniku: Aya marqay killaqa, allinpunim tukuy rikchaq anqusukuna churanapaq, ayllukunapi kamachikuqkunawan apunchikkunapa mikuyninta ruwaniku, ancha manchakuywan yupaychaspam apunchikkunapaq anqusunkunata churaniku, llapa kawsaykuna allin wiñananpaq, chaypaqmi misakuna huntachiy, sarata kutaspayku, llamputa ruraniku, hinallataq akllasqa kuka kintuta, quwikunatam nakaspa yawarninta matipi huntachiniku, sunquchankutapas hurquniku, chaypin qawaniku imayna wata kananta, vinutapas, upitu aqatapas, kuskanta sumaqta hukllawaspayku, apu kasqanman apaniku, kawsayta waqaychaspan wiñachinanpaq, anchata mañakuspam anqusaniku. Apunchikmanqa mañakuniku kawsaykunapaq, uywakunapaq, runakunapaq, llaqtapas waqaychananpaqmi. Sichus allinta chaskirqamuwasun chayhinapiqa raymichakunikuraqmi, sichus mana allinchu anqusasqayku, tapukusparaqmi mañakusqanmanhina huntachinayku. Chaynam apukunapas allinta mikuspan kallpanta quwanankupaq. Ruraq: Anqara Chaski Ñawichaspanchik: 1. ¿Imakunataq qawanapiqa rikukun? ¿Imapaq rurasqataqsi? 2. ¿Imamantataq willakuchkanchik? ¿Aylluykipi kayhinata rurankuchu? 3. ¿Ima killapitaqsi kaytaqa rurachkanku? 4. ¿Imapitaqsi yanapakun apunchikkunaqa? ¿Pikunataq apukunaqa? 1. ¿Allinpaqchu apunchikkunaman anqusananchik kanman? Rurananchikpaq: Kay rimasqakunata chuyanchay, aylluykipa rurayninwan tupanchu, ima hinatataq apukunapa kallpanta suyuykipi mañakunkichik, chaymanta rimanakuychik. 1.1.

Narra de su lengua materna tradiciones y costumbres de su comunidad, de manera ordenada y articulada.

Unidad Aya marqay Wankawillka suyupim, Qarwapata sutiyuq llaqta tarikun, ñawpa pacha watakunapi Ayamarqay killapi, utaq pipas wañukuptin, kirmapi wañusqata wataykuspanku qullanakuna ayata qachwastin marqaqku, ayata pampaq apaqku, pamparquspanku samay kanchapi raymichakuqku, manam kunan pacha hinachu waqapakustillan muyuriqku, almakuna yawar mayu chimpanallanpaqmi kusirichina kaq. Chayta uqarispam kay qachwa takichata riqsiykachimuykichik. Hanaq Pachamanta (Qachwa takiy) Hanaq pachamanta wañuyta kachamun, hanaq pachamanta wañuyta minkamun, rispayki runata pusamuway nispan, kallpaspa maqtata aparqamuy nispan. Wañuy wañuychalla, ripuy ripuychalla, wañuy wañuychalla ripuy ripuychalla, wiqiwan yawarwan rantinam kasqanki, llakiwan waqaywan huntachinam kasqa. Ay ripuy ripuy, ay wañuychalla ay ripuy ripuy, ay wañuychalla, ima nispallaraq rakinakuykusun, ima nispallaraq chullachinakusun. …Rakinakuykusun, chullachinakusun…. …Rakinakuykusun, chullachinakusun…..

Ruraq: Anqara Chaski.

Kay takiqa qachwa takim, aya astanapaqmi takinchik. Ñawichaspanchik rurasun: 1. ¿Ñawinchasqaykiman hinaqa, kusikuypaqchu, llakipaqchu kay taki? 2. ¿Imamantataq rimachkan? ¿Pitaqsi wañuy kunakuq kachkan? 3. ¿May pachapitaqsi kaytaqa takinku?¿Llaqtaykipiqa kayhinatachu ruranku? 4. ¿Imaraykutaq wañuy wiqiwan chaninchana kasqanta nin? 5. ¿Allinchu kanman tusustin, takistin aya apayqa?¿Imaynanpi? 6. ¿Taki kaqninkunata akllachwanchu, hinaspa rakichwanchu? 6. ¿Imaynatataq munawaq wañuspa pampasunaykita? Rurananchikpaq: Kaykunamanta rimanakuspaykichik, huk yaraymakunatawan paqarichispa, allinta siqinchaspa qillqana maytuykichikpi qillqaychik.

3.2.

Escribe textos de manera organizada, estableciendo relación sobre las ideas principales y secundarias.

9 Wirumanta azúcar ruray Yunka, chala suyukunapim azúcar wirukunata tarpunku, chay wirukunaqa suqus kaqllam, ichaqa yaku sunquyuqmi, puquruptinmi rutuspanku rumimanta rurasqa mulinuman apanku, chaypim wirupa yakunta sutuchispanku machu paylakunapi huñunku. Wirupa miski yakuntam hatunkaray mankakunapi yaqa apiyanankama timpuchinku, paykuna maynakama timpunanta yachanku, timpuchiyta tukurquspañataq chirichinku, chiriptinñataqmi chay timpuqa aquyarun, chaytam azucarwan sutichanchik, wayqakunapi huntachisqatañataq qatuman apanku, llapa runakuna yaku timpu miskichinankupaq, llapan rikchaq tantakunata miskichinankupaq, huk rikchaq miskikunapaqwan kusa. Ichaqa kay miski wirupa yakunmantaqa manam asukarllatachu ruranku, puquchispankutaqmi waraputa ruranku, chaytañataq chuyanchaspa trahupaq, hampipaq alcohol nisqanta ruranku. Hatun llaqtakunapiqa kanmi fabrica nisqanku, chaypiqa makinawanñam kaykunata ruranku, achkampi rantikunankupaq, kanmi chuya azúcar, kanmi qillu azúcar, mana hapiy atina azúcar kutapas kantaqmi, kayqa runakuna mañakusqankumanhinam.

Ñawichaspanchik: 1. ¿Riqsinkichu azúcar wiruta? ¿Hina azucarllatachu hurqunku? ¿Imakunatawantaq? 2. ¿Ima wirumantaq rikchakun? ¿Mallirqankichu azúcar wirutaqa? 3. ¿Imaynatataqsi azucartaqa ruranku? 4. ¿Rurasqankuta siqincharuwaqchu? ¿Imaynakama rakisqataq kay willakuy kachkan? 5. ¿Imakunapaqsi kay miski azúcar kasqa?¿Imarayku? Rurananchikpaq: x Kaykunata qawasqaykimanhina, yachaq masiykikunawan willanarikuspa chuyanchaychik. x Maykunapi wiru azúcar wiñasqanta, ñawinchana maytukunapi maskaychik utaq yachaqkunata tapurikuychik.

1.2. Describe situaciones imaginarias, fenómenos, procesos del medio natural, social y cultural, relacionando sus ideas de manera coherente y expresiva.

Unidad Kapuqninchikkunata riqsisunchik Runakunapa kapuqninkuna sayarichiq 1. Lliw runakuna kay pachamanqa kawsaqmi hamunchik, runamasinpa kawsaynintaqa manam pipas qichunmanchu. 2. Llapanchikmi chaypas maypas purikunallanchik, manam pipas harkawananchikchu. Tukuy imatapas rurayta atiwaq, ichaqa runa masiykita ama saruchaspa. 3. Llapan runakunam, pimanpas imatapas, imamantapas rimayta atinchik. Manam pipas, yuyaychasqanchikmantaqa chiqniwanchikmanchu. 4. Llapan runakunam, kaypipas maypipas allinta qawawananchik. Manam pipas yanqamantaqa llamkachiwananchikchu ima kaptinpas, runam kanchik. 5. Manam pipas wasinchikmanqa mana munaptinchikqa yaykuyta atinmanchu. 6. Lliwmi llaqtanchikpa ñawpa yachayninkunata hapiyta atinchik. Hinallataq chay yachaykuna mana chinkananpaq wawanchikman yachachinanchik. Runakunapa kapuqninkuna amachaq huñunakuykunata riqsisunchik Convenio Nº 169 Llaqtanchikkunata “Pueblos Indígenas Organización Internacional y tribales” nisqata amachan. del trabajo (OIT). Defensoría del pueblo. CIDH (OEA) Consejo Interamericano de los Derechos Humanos.

Pipas kaqnikikunata anchata saruptinqa kay huñunakuyman asuykuy.

Costa Rica suyupi tarikun.

Rurananchikpaq: x

Kaykunamanta rimanakuspaykichik runakunapa huk kapuqnintawan huntachiychik.

2.2.

InÀere información importante, ideas principales y secundarias, el propósito y el tema a partir de datos implícitos del texto, informativos e instructivos.

9 Tanta wawa ruway

Aya marqay killapim, Ayacucho, Huancavelica, Apurimac, markakunapa llaqtankunapi miski tanta wawata sumaqllataña ruranku, wañuqkunaman anqusun churanankupaq, wakintañataq ayllupi mikunankupaq. Ñawpaqtam trihuta akllaspanku, kutachinku, chaytam puquchiq masata ruranku, wakinmi aqapa qunchunwan puquchin, wakinñataq levadura nisqawan, chaytam puñuchinku, chaymanmi quñi yakuwan kutata hukllawanku, hinaspataq churanku kuchi wirata, asukarta, miski asnaq anis, kanila, waynillata ima, chay kuskantam masata qaqunku, hinaspanku tantata ruwayta qallarinku. Ñawpaqtam wawapa yupinta churanku, hinaspa pachachinku chunchultahina ruraspanku, hawanmanñataq runtu puquchisqawan llusinku, llimpisqa miskiwan churanku, ñawinkunapaqñataq pasaswan churanku, ichaqa manam wawa rikchaqllatachu ruranku, kawallukunatapas, urpichakunatapas, miski tantachakunatapas rurankutaqmi, llapanmi ayllupi kaqkuna yanapakunku, warmakunapas munasqanku rikchayniyuq tantachakunata ruraykunku, chaypaq mamanku masata rakinku, chayhinapi paykunapas uña kasqankumanta yachanankupaq. Latakunapa hawanpi wawakunata churaykuspa, hurnuman apanku, chaypiñataq tantataqa yanuchinku, chaymantam tikasqaña sumaqllaña asnakustin lluqsimun. Chirichispanku isankaman sumaqllata churanku, hinaspa wañuqpaq rakispanku wakinta aypunakunku, kuyaqninkumanpas mallichinkutaq. Ruraq: Anqara Chaski Ñawichaspanchik rurasun: 1. ¿Pikunataqsi tanta wawata ruranku? ¿Imapaq rurasqataq? 2. ¿Munaychu kay tanta wawaqa? ¿Aylluykipi kayhinatachu ruranku? 3. ¿Imakunatawantaqsi kay pachapiqa ruranku? ¿Pikunapaq? 4. ¿Hatun runallachu kay ruraypiqa llamkanku? Ruranachikpaq: Kaykunata mirachikuspanchik, wakin rurasqakunamantapas qillqasun. Rimanakuspa kay ruraykunamanta, hukkunamantapas qillqaychik.

3.1.

Produce textos descriptivos, narrativos, instructivos, en situaciones comunicativas autenticas, a partir de un plan de escritura previo: ¿Para qué quiero escribir? ¿Cómo lo escribo?

Unidad Kunturmanta willakuypipas harawipipas 1. Allin yuyaywan Ăąawinchay Sumaq riti urqukunapim kuntur sutiyuq hatun pisqu tiyan. Payqa tutahina yana raprayuq, kunkanpi yuraq utuluhina pistunayuq. Qasanta, urqunta wasapaspa purin. Chiritapas qasatapas wawqichakuspa mikunanta maskan. Riti urqumanta inti taytanwan rimanakunku. Runapa Ăąakariyninta qawarispa llakikunku. Tayta Intitaq yapamanta kunturta kachamun: â&#x20AC;&#x153;Runakunapa waqllisqa kawsayninta allichaysimuyâ&#x20AC;? nispa. Chaymi kunturqa qawawanchik, muyupayawanchik ima. 2. Kunanqa harawiman tikrasunchik .D\WD KLQDP xXTDQFKLNSDV .D\WD KLQDP xXTDQFKLNSDV ZLOODNX\NXQDWD KDUDZLPDQ WLNUDFKZDQ ZLOODNX\NXQDWD KDUDZLPDQ WLNUDFKZDQ FKD\SDT $OOLQWD SLPDQWD ZLOODULNXTWD xx $OOLQWD SLPDQWD ZLOODULNXTWD TDZD\ xx ,PD UXUDVTDQWD \X\DUL\ xx ,PD\QD ZLOODNX\ SXULVTDQPDQ ,PD\QD ZLOODNX\ SXULVTDQPDQ KLQD KDUDZLWDSDV WLQNXFKL\ xx +DUDZLNXQDTD SLP NDTPDQWD +DUDZLNXQDTD SLP NDTPDQWD VXPDTFKDVSD ULPDFKLQDSDTPL xx $OOLQWD ULPD\QLQNXQDWD $OOLQWD ULPD\QLQNXQDWD TLVSLFKLVSD KDUDZLWD \DFKD\NXVSD KDUDZLNXQDQFKLN 4DPSDV ND\WD KLQD KXN ZLOODNX\PDQWD KDUDZLPDQ WLNUDFKL\

Riti urqukunapi tiyaq kunturchallay yana rapraykiwan aparikuway, urqukunata wasapaspa kuyay llaqtallay qawaykunaypaq. Tayta intiwan rimanakuspa, minkasqahina muyupayanki, imasumaqtam willariwanki, kuyay llaqtallay qispichinaypaq. Awya Yallapi muyullaspayki, llaqtay muchusqanta qawaspa, imatam tayta Inti kamachisunki, huchankumanta wanakunanpaq.

2.1. Reconoce el tipo de texto, personajes, ideas y hechos importantes, explĂcitos, en textos literarios.

100

9 Tupaq Amaru haylli Tuqyaq ninawanchá patachinqaku, kayhinatachá qipinqaku, pampapichá chutarinqaku. Maqaspachá simintapas ninawan huntachinqaku. Patachinqakuchá: ¡Manataqchá wañuchiyta atinqakuchu! Uma chakinmanta sayachinqaku. Qapariynintachá kiruntawanchá chutarinqaku. Piñarikuypichá haytanqaku. Chaymantataq yawarchanqaku: ¡Manachá wañuchiyta atinqakuchu! Yawartachá umanta pillunqaku, maqaywantaq uya tullunta, tuminwantaq waqtanta. Allpatachá kanichinqaku. Maqanqakuchá ¡Manataqchá wañuchiyta atinqakuchu! Ñawintawan musquynintachá hurqunqaku. Qaparichispachá ñakanqaku. Tuqyachinqakuchá. Wañunanpaqtaq maqanqaku, kiñanqakuchá ¡Manataqchá wañuchiyta atinqakuchu! Patachiytachá munanqaku manataqchá atinqakuchu. Pakiriytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu. Wañuchiytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu. Ñakaytachá munanqaku. Qillichaytachá, saruytachá, ñutuytachá munanqaku. Patachiytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu. Pakiriytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu. Wañuchiytachá munanqaku, manataqchá atinqakuchu, kimsa punchaw ñakarichichkaptintaq, llapanña ñawinkupaq tukukuchkaptin, kay pachapi qispirikuyta qaparispam kutimunqa ¡Manataqchá wañuchiyta atinqakuchu! Ñawichaspanchik: 1. ¿Kay hayllipiqa pimantataq rimachkan? 2. ¿Kusikunapaqhinachu kaykuna rurasqanku? 3. ¿Imata ruraspapas wañuchiyta atipasqakuchu? ¿Imarayku? 4. ¿Wañusqaqa imaynanpitaqsi hatarimunman? Rurananchikpaq: Kay hayllita sumaqta ñawinchaspaykichik, yachapakuychik, hinaspa yachay wasipi hayllikuychik, ima kasqankunata willakuspa. 1.4. Escucha con atención e interés mensajes implícitos doble sentido, sentido Àgurado.

101

Unidad Yachay wasi Qincha waytapi purun waytapi, qincha waytapi muya waytapi pillpintuchalla pawaykachachkan, miskichallanta maskaykullaspan. Kutiy Chaynam ñuqapas yachay wasipi chaynam ñuqapas yachay wasipi qillqakunata maskaykullani, amawtallaypa yachachillasqan. Kutiy Chayna punillam yachay kallasqa, chayna punillam yachay kallasqa, ancha sasacha tariykunalla, wiña wiñaypaq umayman yaykuq. Ruraq: Elsa Acuña. Ñawichaspa kutichispa rurasunchik: 1. Yachaq masikim kay takitaqa qillqaykamurqa, ¿Imamantataq riman? 2. ¿PilIpintuqa imatataq waytakunapi maskan? 3. ¿Hayka yaraymapitaq kay rakisqa kachkan? 4. ¿Ima raykutaq sapakama yaraymapi kutiy nichkan? 5. ¿Imaraykutaq yachaq warmakunawan pillpintuta tinkuchin? 6. ¿Qamkunapas manachu yachay wasipi kawsakuymanta kayhina takikunata paqarichimuwaqchik? Rurananchikpaq: Yachaq masiykikunawan umanchanakuspa musuq takikunata paqarichimuychik, hinaspa qillqana maytuykichikpi qillqaspa, yachay wasipi hatun rapipi mirachispaykichik masiykichikman yachachiychik. 3.3. Reconoce y utiliza secuencias oracionales, para establecer relaciones de signiÀcado en el texto.

102

9 Willakuqkunamanta (kawsay willakuy)

Kunan pachakunaqa manam imapas pakasqañachu kanman, imatapas willakuymanñam churanku, chaypaqmi runakuna, wayra wasikunata unancharqaku, chaymanta rimaykuspam radio nisqantakama maynaña karupi tarikuspapas willakuykunata, takikunata, willariykunatapas uyarinchik, televisión nisqapas kantaqmi, chaynintakama runakunapa rurasqanta, kawsasqanta, tususqanta, maqanakuykunata, kawsaymanta willakuqtapas qawanchik, akllanchiktaq ima qawananchiktapas, teléfono nisqakunapas kantaqmi, chaynintakama piwanpas karupi tarikuqkunawan rimanakunchik, wasipi llikachasqakuna kantaq, wayqapi aparikuspa rimananchikpaq kantaqmi, chaytam celular ninku, kaqllataq kunanqa Internet nisqapas kan, chaypiqa kay pacha muyuriqnin suyukunapa rurasqankumanta yachananchikpaq unanchasqa, llapa ima llikachasqa tinkuchinalla. Pipas maypas kay riqsiytaqa atinmanmi, ñuqanchikpas atichwantaqmi kaykuna maskaytaqa, ichaqa ñawinchay, qillqaymi atinanchik. Kay willakuqkunaqa manam sasa hatalliychu, manataqmi sasa llamkachiychu, mayhinaqa warmachakunapas mana sasallatam hapispanku pukllachinku. Kusa kaptinpas, manam ancha ayllukunapi kanraqchu, chayrayku willakusqankuqa ichapas llullahinaraq kachkan, ñuqanchikmi kaykunata hapinanchik atikun, manaña rakisqahina tarikunanchikpaq. Ñawichaspanchik: 1. ¿Imakunataq kay willakuqkunaqa kachkan? ¿Wasinchikpiqa kaykunata hatallinchikchu? 2. ¿Sasachus kanman ñuqanchikpaq kaykunawan yanapachikunanchikqa? 3. ¿Imakunapaqtaq kay willakuqkunaqa allin? ¿Llaqtanchikpaq allinchu? 4. ¿Kanchu willakuq wayra wasikunaqa? ¿Pikunataq llamkan chaypiqa? 5. ¿Ñuqanchikpas manachu chaynintakama imatapas willakuchwanchik? Rurananchikpaq: Kaykunamanta rimanakuspaykichik, tapukuykunata kutichiychik, hinaspa yachaq masikichikman willariychik riqsinankupaq.

2.3. Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de textos descriptivos, informativos.

103

Unidad Wayanaypi usanan hampi Wayanaymi, Acobamba nisqan markaman aylluchakun, Wankawillka suyupim tarikun, yaqa tawa chunka wataña kay chiqap willakuy rurakusqan, qunqasqamanta riqsinaykichikpaq huqarimuni: Ñawpa pacham hacendado runakuna llaqtapi, allpakunamanta, runakunamanta, ima kaqninkunamantapas munaychakuq, ayllu runakunaqa muchuyllapiñam kawsaqku. Kamachikuqman kihakusqapas manam amachaqta tariqkuchu. Kay pachapi haciendakunaqa puchukayninpiñam karqa, Perú suyu kamachikuqkuna ayllukunaman allpankuta kutichirqaña, chayrayku hacendadupa runankuna, yanqamanta runataqa muchuchiq. Llaqta muchuypi tarichisqan hawa llaqta uqarikurqa, ñawpa kamachikuyninmanhina ushananhampi nisqanta rurarqaku, kay runa Matías Escobar sutiyuq millay runa hacienda Administrador karqa, warmikunatam waqllikuspan hapiylla hapiq, manam llakipayaqchu, runakunapa uywankunata hapiykuspan suwakuq, runakuna piñallaña karqaku, kaykunamanta kihakuq rirqaku achka kutiña Acobamba llaqtaman, mana amachayta tarispanku, paykuna, hapiruspanku wanakunanpaq karsilpi tiyachirqaku, chayrayku awqachakuspan kamachikuqnin Eustaquio Palominuta sipirurqa, chayta qawaspanku qatispanku hapiruspanku wañuqpaq chakatarqaku, misti kamachikuqkunañataq Wayanaypi tiyaq runakunata karsilpi tiyachirqaku, yaqa llapan llaqtata kay rurasqanku hawa, mana paykuna pimantapas amachaqninta tarisqankurayku, mana kastilla simipi rimasqankurayku, imamantañapas tumpaspanku. Kunankamaqa yaqa llapanmi karsilpi tiyaqkuna wañunkuña, wakillanñam kawsanku. Misti runakuna mana llaqtapa kapuqninta nanachispanku kaykunata rurarqaku, wakcha kasqankurayku, qullqillapaq ley nisqata kamachispa, apullapaq kaqninta nanachikuspanku, maynaña suwa, runa wañuchiq, waqrakuq, millay runa kaptinkupas, chayllapim ima kihatapas tukurqachiqku, astawanmi ayllupi tiyaq runakunata wanakunanpaq nispan karsilkunapi ñakaspanku tiyachiqku. Hatun llakim kaykuna llaqtanchik ukupiqa, kunankamapas chaynankuraqmi, ichaqa sunqunchikmi ninahinaña kachkan, ñawpa kamachikuytahina rurananchiktam suyachkanku.

Ñawichaspanchik: 1. ¿Kay willakuy allinchu qillqasqa kachkan? ¿Haypanchikchu ima nisqantapas? 2. ¿Kay chiqap willakuyta uyarirqankichu? ¿Llaqtaykipiqa kayhina willakuykuna kanchu? ¿Kaqllatahina qillqachwanchu? 3. ¿Imakunaraqtaq kay willakuykuna huntachina kanman? Ruranachikpaq: x Yachaq masiykikunawan willanarikuspa, qillqaykuychik, sumaqta rimaykunata allichaspa, haypasqaykichikmanhina. x Hinaspataq huk kaqlla willakuyta qillqaychik, siqinchaspaykichik allinta allichaspa, amawtawan yanapachikuspapas qispichiychik. 3.6. Revisa, corrige, reescribe y edita su texto para mejorar el sentido y la conexión entre las ideas. Socializa con destinatarios reales.

104

9 Llamkasqamanta willakuy Andahuaylas, warmakunam yachay wasinkupi â&#x20AC;&#x153;Proyecto Quwi uywayâ&#x20AC;? nisqanta qispichisqaku, chay kasqa quwikuna mirachisqankumanta, chaymi paykuna chay llamkasqankumanta sapakama Ăąiqikunapi tukupasqanta willakunanku, rapipi qillqaspa willakunankupaq kunasqa kasqaku. Chayhinapim paykuna rimanakuchkanku, ima hinakay llamkaymanta willakuy rapi huntachinankupaq, hinaspam umanchakuspanku kayhinata qillqasqaku: Âł/ODSDQ UXQDSD UXUDQDQ ZDWDSLÂ´ Llamkaymanta Willakuy 02-YWLL-A-2007. 3LSDT .DPDFKLNXT $PDZWD <DFKD\ :DVL $QGDKXD\ODV 3LNXQD 3LFKTD xLTLQ <DFKDTNXQDPDQWD <X\DFKL\ 3UR\HFWR Âł4XZL X\ZD\Â´ 3DFKD $QGDKXD\ODV $\DPDUTD\ NLOOD ZDWDSL _________________________________ $QFKD NX\DNX\ZDQPL QDSD\NX\WD FKD\DFKLPX\NLNX DQFKD NXVLNX\ZDQ OODPNDVTD\NXPDQWD ZLOODULQD\NXUD\NX ND\KLQDP 585$64$.81$ - 3UR\HFWR Âł4XZL X\ZD\Â´ KDOODUL\QLQSLP TXZLNXQDSD ZDVLQNXQDWD WLTVLUTDQLNX - 4DWLTQLQSLTD TXZLNXQDWD DNOODVSD\NX FKLQDNXQDWD XUTXQWLQWD X\ZDUTDQLNX - 6DSDNDPDP NDPDFKLNXUTDQLNX TDFKX UXWX\SDT FKX\DQFKDTNXQDWDSDV ZDTD\FKDTNXQDWDSDV - TXZLPDQWDP PLUDFKLUTDQLNX NXQDQTD KDWXQ TXZLxD NDSXZDQNX XxD TXZLNXQDSDV NDFKNDQ 6$6$&+$.8<.81$ - 0DQDP TXOOTL\NX NDUTDFKX LFKDTD DPDZWD\NXZDQ WD\WD PDPD\NXSD \DQDSDNXVTDOODQPL +8. 3$&+$3$4 <8<$<.81$ 0DxDNXQLNX \DQDSDNXT NDPDFKL\ ZDVLNXQDWD SLVL TXOOTLOODZDQSDV \DQDSDULZDQDQNXSDT KLQDOODWDT TDWXNXQDSL DOOLQ FKDQLQSL UDQWLNXQD\NXSDT .D\WDP ZLOODNXQLNX FKLTDS UXUDVTD\NXPDQWD \DFKDQD\NLSDT .XVLOOD ND\

_______________________ :DUPDNXQDSD 8PDOOLTQLQ

Ă&#x2018;awichaspanchik rimasun: 1. ÂżAllintachu warmakuna kay llamkay willakuyta rurasqaku? 2. ÂżPimantaq apachichkanku?ÂżPikunataq apachichkan? ÂżImamantataq willakuchkanku? 3. ÂżAllintachus quwikunata mirachisqaku? ÂżSasachakuyqa kasqachu? 4. ÂżAllin siqinchasqachu kay willakuy kachkan? ÂżImaraqtaq pisin? Rurananchikpaq: Rimanakuspa llapan kaqkunata huntachiychik, hinaspa sapa taqapi rimanakuychik. 2.2. InĂ&#x20AC;ere informaciĂłn importante, ideas principales y el tema a partir de datos implĂcitos y de sus conocimientos previos, en textos informativos y argumentativos.

105

Unidad Yachasqanchikta yuyaymanarisun Allinta ñawinchaykuspayki qillqana maytuykipi mirachikuspa tapukuykunata kutichiy: Pichqa ñiqipaq tapukuykuna (1, 2, 3, 6, 10), Suqta ñiqipaq tapukuykuna (4, 5, 7, 8, 9). 1. Apukunapa mikuynintaqa rurasqaku: (Tinkuqninta muyuwan wichqay). a) Ayllu runakuna ch) Kamachikuqkuna h) Warmakuna i) Llapanku 2. Aya marqay qachwa takinaqa kasqa: (Tinkuqninta muyuwan wichqay). a) Asikuyllapaq ch) kusi tusunapaq h) Wañuchikuypi i) Yanqallam 3. ¿Azúcar wiru ima rikchayniyuqtaq? (Tinkuqninta muyuwan wichqay). a) Sachamanmi rikchakun. ch) Hawaspa wirunmanmi rikchakun. h) Suqusmanmi rikchakun. i) Manam mayqinmanpas rikchakunchu. 4. ¿Imaynataq runakunapa kapuqninta nanachikuchwan? (Tinkusqanta siqiwan tinkuchiy) a. Rimasqanchikmanta chanin kaqtam quwananchik. ch. Wasiman yuyasqakunatam rurananchik. h. Yachasqanchik manam pipas ñakawanchikmanchu. i. Llamkaptinchik mana munaptinchikqa yaykunmanchu. 5. Tanta wawata rurasqaku: (Chiqapta (chta), llullata (llta) churay) a) May pachapipas tanta wawataqa ruranku. (………) ch) Ayakunaman anqusu churanankupaqmi ruranku. (………) h) Runakunapas tanta wawataqa aypunakunkum. (...........) i) Sansapim tanta wawata tiqtichinku. (...........) 6. Kunturtaqa tayta intiqa kamachikusqa: (Tikuqninta muyuwan wichqay) a) Uywa mikunanpaq ch) Muyunanpaq h)Runa pusananpaq i) Yanqam. 7. Tupaq Amaru hayllipi tarinchik: (Tupaqninta churanki maytuykipi). a) Manataqchá wañuchiyta .............................. . ch) ......................punchaw ñakarichichkaptintaq. h) Tuqyaq ………………….patachinqaku. i) Pakiriytachá ……………..manataqchá…………………….. 8. Willakuqkunamanta willakuyqa: (Siqiwan tinkuchiy) Runakuna televisiónpi qawakunmi. Wayrawasimanta pacha muyuriq suyukunata qawachwan. Internetwan kay willakuqkunataqa hatallinmanmi. Ruraykunaqa rimasqanta karupi kaspapas uyarinchikmi. 9. Ushananhampi nisqan kasqa: (Tinkusqanta muyuwan wichqay) a) Uwiha hampinapaq kamachim kasqa. ch) Runakuna muchuypi tarichinapaqmi. h) Ñawpapi mana allinmanta runa wanachiymi. i) Kamachikuqkunapa rurayninmi. 10. Llamkay willakuytaqa ruranchik (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Mañakunapaq ch) Riqsichinapaq h) Wanakunapaq i) Llullakunapaq. Yuyarinki amam kay rapipiqa qillqankichu

106

Unidad 10 Hallmay wawachay

Ayacucho suyupi, Kispillaqta sutiyuq llaqtapi, qichwa chakrapi kaykunata aynipihina ruraqta qawaspan, tayta Balvino Zevallos willakun: Imayna tarpuypacha tukusqanman, hinaqa, kawsaykunam wiñamusqanmanhina ikllirimun, mana allin qurakunapas tarpuyninchikwan kuska wiñan, chayrayku, sapakama kawsaykunata qurachaykuspa wawachananchik, kaytam riqsinchiktaq ñawpaq hallmaywan. Kaykunata ruranchik tarpusqanchik kawsay chuya kananpaqmi, hinallataq wawa kawsaykunata allpawan sumaqta aytuykunanchikpaq, allinta sapichakuspa qaqay sayananpaq, mana wayrapas, mana parapas wañurqachinanpaq. Chayraykum kay qawasqayki warmakuna kusikuyllawan sara chakrapi llamkachkanku. Llamkaqkunaqa manam suyullapi tiyaqkunachu, kachkankum Anqara warmakuna, kachkantaqmi Qanas warmakuna, hinallataq Apurimaq warmakunapas, paykunam qayanakurqaku aynipi llamkanankupaq, amawtankunawan kuska Kispillaqtaman rirqaku kuskanku yachasqankuta mastarichinankurayku, raymipihinaraqmi llamkaykusqaku. Ñawichaspanchik: 1. ¿Chiqapchu huk suyu warmakunaqa kasqa? ¿Imapitaq riqsinchik? 2. ¿Pikunawantaq yachaq warmakunaqa risqaku? ¿Mayman? 3. ¿Ima llamkaytataq rurachkanku? Rurananchikpaq: Kaykunamanta rimanakuspa aylluykichikpi rurasqankumanhina tinkuchiychik, hinaspa tapukuykunata qillqana maytuykichikpi kutichiychik.

1.1.

Narra en su lengua materna, costumbres, testimonios, de su comunidad, de manera ordenada y articulada.

Unidad Watuchikunawan pukllasunchik Qallarinanchikpaq huñukunapi akllanakusun, hinaspa atipanakuypi pukllasun: Kayhinatam tapukuna kanqa: ¡Imallayki haykallayki! Uyariqkunañataq kutichimun: ¡Asar! Nispa. Wakin llaqtakunapi tapukuyqa kayhinam: ¡Imallasá haykallasá! Kutichinku kayhinatam ¡Asa! Hukpiñataq kayhinata tapukunku: ¡Imallanpas, haykallanpas! Kutichinku: ¡Imallataq! Tapukuy: Ñawpaqpim yuraq kurucha kani, kunan yanaman tikrakurquni, paqarinqa wayrapi puriq pichinkucham kasaq. Tawa chakiyuq kani, nitaq purinichu mikunata qipini, manataq mikunichu. Kuyasqayraykum ñanta purini, tunqurintañataq millpuwan, chaypitaq kallpata hapispay, llapan mikuyta ñutuni. Mana atipaqkunaqa huchallikunmi, chayhinapi tapukuqkuna tapukuykunawan ñakachin: Tapukuq -¿Wichiykunkiñachu? Mana kutichiy atiq -Arí wichiykuniñam. Tapukuq -¿Maykamataq wichiykurqanki? Kutichiq -Uku qaqamanmi wichiykurqani, umallaypas yawaryanankama. Tapukuq -¿Maytaq chay yawar? Kutichiq -Allqum llaqwarqun. Tapukuq -¿Maytaq chay allqu? ¡Allquhina anyay! Kutichiq -Atuq manchachiqmi rin ¡Waw, waw, waw…! Tapukuq -¡Llulla! ¿Maytaq chay atuq? ¿Imaynataq chay atuq purin? Kutichiq –Kayhinatam purin (Ichin atuq kaqlla) Kaynahinatam, manaña tukuy tapukuykunawan muchuchinku, tukurquspañataq yapamanta watuchikunawan suyunakuyta qallarinku. Rimanakunapaq: 1. ¿Imaynatataq suyuykipi watuchikunawan pukllanku? 2. ¿Imatataq ruranku mana atispankuqa?¿Tapukuyllapichu tukun? Rurananchikpaq: Kay rurasqankuman hina pukllaychik, tapukuykunata paqarichimuspaykichik. 2.3.

108

Opina de manera crítica acerca del contenido y la forma de textos de doble sentido, ironías y argumentativos.

10 Taytachapa raymin wayliya (Raymimanta willakuy)

Apurimaq llaqtankunapi runakuna raymita ruranku, unanchaq wawa taytacha paqarimusqanta yuyarispanku. Chaypaqmi Wayliya nisqan raymita unancharqaku, paykunam watan watan sumaqllataña achalakuspanku tusunku, llapa ayllu runakunam kaypaqa kamachinakunku, astawanqa kay raymiqa sumaqllatañam rurakun. Antabamba- Apurimaq nisqan llaqtapi, chaymi riqsiykunanchikpaq wawqinchik Antonio willakusqanta kay maytupi churaykuchkani. Sumaqllatañam arpapas, wiyulimpas waqaykamun, chay waqachisqanmanhinam tusuqkunapas sumaqta tusunku, imakunatañapas ruranku, paykunam runallawan pirqatahina ruranku, chaypaqqa allin kusa kallpasapa runakuna, allin pawaq runakuna tusunku, warmikunapas paykunawan kuskam tusunkutaq. Kay raymimanqa runakuna achka suyukunamantam qawakuq rinku. Ñawichaspanchik rurasun: 1. 2. 3. 4.

¿Pikunataq kaypi raymi ruraqkunaqa? ¿Pipaqtaqsi raymichapuchkanku? ¿Qarikunallachu kaypiqa tusunku? ¿Imaynatataq llaqtaykipiqa kay raymita ruranku?

Rurananchikpaq: Yachaq masiykikunawan kaykunamanta rimanakuspa, ima rurasqankunata pachachaspa, qillqana maytuykichikpi kay siqinchasqata qillqaychik. 3.2.

Escribe textos de manera organizada, estableciendo relación entre las ideas principales y secundarias.

109

Unidad Yachay wasimanta (Harawi)

Ichu patallay wayllay ichu qamllaña yachay wasiyta qawarinki. Manam karutachu rini, iskay urqupa qipachallantam, kimsa urqupa chawpillantam rini. Kutirimuspay qawaykuptiyqa, yachay wasiyqa karupiñam kasqa. Urqukunañam harkallawasqa, puyukunañam chinkarqachillan. Ama turillay karunchankichu, amam yachay wasita saqirqunkichu. Yachay wasita saqispaykiqa, yachay wasita qipanchaspaykiqa, qawaq ñawsahinam kawaq. Yachay wasita mana saqispa, yachay wasita mana qipanchaspa. Qillqaykunatam allinta yachasun, ñawinchaytawan allinta yachasun, yuyayninchiktam wiñarichisun. Qillqaykunata yachaspanchikqa, ñawinchayta yachaspanchikqa. Amawta kayman chayasunchik, Ingeniero kayman chayasunchik, Abogado kayman chayasunchik, Doctor kaymanpas chayasunchik. Ruraq: Elizabeth Palomino. Ñawichaspanchik rimarisun: 1. ¿Pitaq kay harawi qillqaq kasqa? 2. ¿Imamantataq qillqamuchkan? 3. ¿Chiqapchu kay nisqankuna? 4. ¿Hayka yaraymapitaq rakisqa kachkan? 5. ¿Allintachu tinkuchkan simipasqankunaqa? 6. ¿Allintachu rakisqaku llapa rimaykunata? Rurananchikpaq: Ñawinchasqaykichikmanhina kaykunamanta rimaspaykichik, kamasqankunata huntachiychik, kuska yapamanta harawikunaykichikpaq. 2.1. Reconoce el tipo de texto, ideas y hechos importantes, explícitos e implícitos en textos literarios. Lee por placer textos literarios de su preferencia.

110

10 Chuyapi tiyay (Kawsay willakuy)

Runakunam wayrata, yakuta, pachamamatawan qanrachaspanku, llaqtakunapi tiyanku, chay rurasqankum pachamamata unquchin, yakukunata wañuchin, unquykunatapas paqarichin, runakuna manañam ñawpahinañachu kawsanku, kay qanrachasqankumanhinam kawsakuynintapas quruchkanku, iquyaytañam tarichkanku. Hampi wasikunapim unquyniyuqkama kawitukunapi achka wischurayanku, ichapas mana qullqinku kasqan hawa wañullachkankupas. Llapa awtukunapa samayninmi wayratapas manaña samanapaq atiyta qanrachanku, hinallataq qupa kañasqankupas, kantaqmi urqukuna kañaqkunapas, chayrayku llaqtakunapi antahinallaña qusñi hawankupi kachkan, manaña intipa lliplliynintapas qawarinkuñachu, kawsaykunapas kaykunarayku manaña allintañachu wiñan, rurunkunapas unquyniyuqkamallaña. Runakunam, yakuman llapa ima qupakunata wischunku, hatun ispaykunata, uywa wañusqakunata, wasipi qacha yakukunam desagüe nisqantakama mayukunaman rin, chaynallataqmi minakunamantapas wañusqa yakukunata kachaykunku, chaypiqa manañam challwachakunapas kawsanñachu, manataq chay yakuqa parqunapaqpas allinñachu. Chayraykum llapa runakuna, ñawpa kawsaymanhina kutirispanku, kaykunata alliyachinan, mana chayqa wañuyllañam qipanchikpi muyuriwasun. Ñawichaspañataq: 1. 2. 3. 4. 5.

¿Chiqappunichu chayhina rurasqakuna llaqtakunapi kachkan? ¿Imaynataq llaqtanchikta kaykunamanta waqaychachwan? ¿Llaqtaykipi yakuqa chuyachu? ¿Icha qachañachu kachkan? ¿Imarayku? ¿Intipa kanchiriynin mana kawsaykunaman chayaptinqa imanantaq? ¿Qupa kañasqa wayra allinchu kasqa samayninchikpaq?

Rurananchikpaq: x Kaykunamanta rimanakuspaykichik, huk hukllamanta rimarimuychik, hinaspa tapukuykunata kutichiychik. x HHinallataq kay rimasqaykichikpa chuyanchayninta, wakin yachaq masiykichikmanpas willarikuychik yachanankupaq. 1.3. Opina sobre un problema o asunto de interés local, de manera ordenada y articulada. Interviene oportunamente y respeta la opinión de los demás.

111

Unidad ¿Mayhinam hamuq pachapi kanqa? (Rimanakunanchikpaq)

Punchawkuna risqanmanhinam, llaqtakunaman chayaykamuchkan llapan rikchaq kawsay riqsichisqa, rurasqakuna: Allin wasikunatam, yachay wasipaqhina, kamachikuy wasikunatapas tiqsiykunku, llaqtapi wasin wasinmi chuya yakuta chayachinku, akchikunatam churanku, kamachiy wasikunamanta allin maytukunatam apachimuchkanku, hamawtakunatapas sumaq yachachinanpaq yachachichkanku, allintam kaykunataqa rurachkanku. Ichaqa kachkantaq mana allin ruraykunapas, ñawpa rurasqanchikkunata qunqaymanñam churachkan, huk runakunapa kawsayninmanhina yachachiwaspanchik, huk ruraykunata riqsichiwaspanchik, chaykunawan ichapas sullka warmakunaqa aylluntapas ñakachkanku, tukuypim kaykuna kachkan: Takiypi, tusuypi, pachakuypi, raymichakuypi, llamkaykunapipas. Sichus kaykunata mana siqinchasunchu, chaynaqa ayllunchikmi, siminchikpas wañuypaq unanchasqahina kanqa. Ñuqanchikmi kaykunata riqsiykuspa tikrananchik, ayllunchikpa rurayninkunata mana qunqaspa, huk kawsayniyuq runakunapa yachayninta hapiykuspa, kuskata, allin kawsayman purinanchikpaq. Kay pachapi unanchasqam pachakamaqpa allin rurasqan, ichaqa kanmi runakuna, apu kasqankurayku munasqallankuta qawarichiwanchik, mana ñawparunanchikrayku, mana llallirunanchikrayku, chaymi yachasqanchiktapas mana yuyayniyuqtahina ñakachiwanchik. Yachananchikmi llaqtanchikpa kapuqninta, kamachiyninkunatapas, kay Perú suyu kaqkunata, hinallataq llapan suyukunapa kamachiyninkunatapas, kanmi Convenio 169 OIT nisqan ñuqanchik ranti qillqakusqan, chaykunawan musuq kawsakuyninchikta waqaychakunapaq, amachakunapaq, hinaspa chulla runahinalla kay pachapi kawsakunanchikpaq. Chay kaptinqa hamuq pachaqa ancha kusikuypi kawsaymi kanqa, kuskanchakuspa sumaq tiyaymi, allin kawsakuy, allin ruraypas kanqa, llaqtanchikta wiñarichispa ñawpaqman puririchinapaq. Mana chay kaptinqa wañuyllañam suyawasun. ¡Ama chayhinaqa kachunchu! Ruraq: Anqara Chaski

Ñawichaspa rimanakusunchik: 1. ¿Allinpaqchu llapa ima yanapakuykunata ayllunchikman chayachimunku? 2. ¿Imakunatataq qunqayman churachiwachkanchik? 3. ¿Imaraykutaq kay mana allin ruraykunata rurachkankuman? 4. ¿Mana allinniraqkunata tikrachichwanchu? Rurananchikpaq: x Kaykunamanta rimanakuspaykichik, allinta siqinchaspa rimanakuychik, hinaspataq taqapi chuyanchayninkunata huntachiychik.

taqa

2.2. InÀere información importante, el propósito y el tema a partir de datos implícitos del texto y de sus conocimientos previos, en textos argumentativos.

112

10 Huk muralta rurasunchik (Kamachinakuy)

1. Pichqanka huñunakuyta ruraychik. 2.-Huñu ukupi kay tapukuykunata kutichiychik. x ¿Imataq muralpa sutin kanqa? x ¿Pikunam ñawinchanqa? x ¿Imapaqtaq rurana kanqa? x ¿Imakunatataq willana kanqa? x ¿Ima kaqninkunapitaq rakikunqa? x ¿Maypitaq churankunqa? 3.-Kutichisqaykita wakin warmakunawan qawachinakuychik. Llapaykichikmantataq mural ruranaykichikpaq kamachinakuychik. Kaypitaq chay yuyasqakunata qillqay: x ¿Imataq muralpa sutin kanqa? x ¿Pikunam ñawinchanqa? x ¿Imapaqtaq rurana kanqa? x ¿Imakunatataq willana kanqa? x ¿Ima kaqninkunapitaq rakikunqa? x ¿Maypitaq churakunqa?

4. Masiykikunawan muralpa ruranankunata rakinakuychik, ¿Pikunataq ruranqaku? Chaytawan. 5. Huñupi chay ruraykunata llamkaychik. Siqikuna rurayta ama qunqankichikchu. 6. Chay rurasqaykichikta huk ñiqipi kaq yachaq masiykichikkunaman riqsichiychik.

3.1. Produce textos expositivos, en situaciones comunicativas auténticas, a partir de un plan de escritura previo: ¿A quién le escribo? ¿Qué quiero escribir? ¿Para qué quiero escribir?, ¿Cómo lo escribo?, ¿Qué formato utilizaré?

113

Unidad Yachasqanchikta yuyaymanarisun Allinta ñawinchaykuspayki tapukuykunata kutichiy: Ichaqa yuyariy kay rapipiqa amam qillqankichu, qillqa maytuykipi mirachispa qillqaspa kutichinaykiqa. Pichqa ñiqipaq tapukuy (1, 2, 6, 8, 9). Suqta ñiqipaq tapukuy (3, 4, 5, 7, 10). 1. Kawsay wawachay llamkayqa kasqa: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a).Wawakuna kawsachiy ch) Tarpuymi h) Parquymi i) Hallmaymi 2. Ima raykutaqsi watuchitaqa rurachwan: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Yuyachikuypaq ch) Pukllaypaq h) Hamutanapaq i) Maqanakuypaq 3. ¿Wayliya raymipiqa pipaqtaq tusunku? (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a) Runakuna kusirichinankupaqmi. ch) Allin pisipananku raykullam. h) Kay pacha unanchaq taytachapaqmi. i) Chaynallam imamantapas raymichakunku. 4. Yachaywasi harawi rimasqan: (Tinkuqninkunata siqiwan tupachiy) Harawikuq kaymanpas chayasun. Warmakuna yachaywasi qawananta harkasqa. Urqukuna yachay wasimanta illakuchkarqa. Amawta manam yachaywasimanta karunchananchu. 5. Chuyapi tiyanapaq kayta rurachwan: (llta) llulla kaptin, (chta) Chiqap kaptin. a) Llapa qupakunatam ñankunaman wikapananchik. (………) ch) Yakutam chuyanchananchik. (………) h) Urqukunatam kañaykunanchik. (...........) i) Allintam llaqtata chuyanchananchik. (...........) 6. ¿Imaynataqsi hamuq pacha mana allin ruraykunawan kanqa? (Tinkusqanta akllaspa muyuchawan wichqay). a) Wañuy pacha ch) Chiri pacha h) Kusa kawsay i) Yanqam. 7. ¿Mayqin kamachikuytaq kay pachapi kapuqninchikta qispichin? (Tinkuqninta akllaspa muyuwan wichqay) a) Peru mama suyu kamachikuq. ch) Convenio OIT 169 kamachikuy. h) Llaqtapi unanchasqa kamachikuy. i) Llapan kamachikuymi allin puni. 8. Warmakunaqa mural ruraytaqa unanchasqaku: (Muyuchawan wichqay) a) Willakuykuna laqanankupaqmi. ch) Yachasqankuta riqsichinankupaqmi. h) Ayllupihinaspa huk lllaqtakunapi kasqanta riqsichinankupaq. i) Llapan ruranankupaqmi. 9. Wayliya raymipi runakunaqa tususqaku: (Tinkuqninta muyuwan wichqay) a)Ayllupi runakuna kusirichinallanpaqmi tususqaku. ch) Apukuna kusichinapaqmi tususqaku. h) Kay pacha, anaq pacha unanchaqpaqmi tusupunku. i)Yanqallam tusunku. 10. Watuchiwan pukllanapaq huchallikuq tapunaykichikpaq, musuq sasa tapukuykunata paqarichimuychik.

114

10 GLOSARIO: MUSUQ YUYAYKUNA Akllay wanllay. Escoger, clasiÀcar. Alma El que en vida fue, cadáver. Allwi. Urdimbre. Amachaq.Rimaysiq, harkaq Defensor, el que deÀende, abogado. Amawta, Hamawta, yachachiq Docente, maestro. Anqara Mate grande, especie de calabaza grande, batea. Nacionalidad. Anqara chaski Mensajero Anqara. Anqusu Ofrenda. Anyay Amonestar, reprender. Apachita Cumbre, linderos. Apu Dios mayor de las montañas. Aqa Upitu Chicha de jora. Atipanakuy Concurso, competencia. Awki Abuelo, Dios menor de las montañas, divinidad. Awqa Enemigo. Ayni Servicio recíproco en el que trabajan el uno para el otro. Chakana Cruz andina, transporte con palos cruzados. Chakitaklla Arado de pie, instrumento para voltear la tierra. Chakmay Barbechar, volterar la tierra. Chaquy Cazar. Chalay Cambiar. Challay Ceremonia de rociar licor en honor al cerro tutelar. Chirwa Jugo. Chiway Siembra solo haciendo un agujero en la tierra, sin prepararla. Chuqi Mineral. Chuchu Trago. Hallmay Aporcar, cultivar. Haylli Poesía musical, cierto tipo de canción entonada en las faenas agrícolas. Hikutay Apurar, exigir. Hukway Trasladarse, cambiar de lugar. Hurquy Costumbre para sacar a la nuera de la casa paterna. Ichqay Rajar el trompo o tronco. Iklliy Brotar la semilla. Kirma Trasporte con palos cruzados. Illa rumi Piedra de Huamanga, amuleto símbolo de fecundidad. Iluy Echar semilla al tiempo que voltean la tierra. Intuy Atemorizar. Iqu Inútil, inválido. Kallwa Implemento de tejido de telar de mano. Karya(kayra) Lagartija Kawpuy Trenzar, torcer, torzalar. Kunakuy Encargar Kusillu Mono. Kutichi Ofrenda de pago a los apus, rito para curar. Kutipay Recultivar. Llampuy Suavizar las cosas, ritual de ofrenda a los apus o quitar la ira de los dioses. Luychu Persona que hace reír en los techados de la casa. Llinka, llinki Arcilla Makitu Mangas decorativas. Michka Sembrío adelantado, primera siembra. Minka Tarea, trabajo cooperativo. Mita Obligación, contrato, trabajo colectivo por tareas. Muruypa Siembra al voleo, sin surcos.

115

Unidad Muya Huerta. Pacha Hora, tiempo/ Pachachaq Diferencia de tiempo. Pachakamaq Creador, Dios. Pachamama La madre tierra, universo. Paqpa Cabuya, maguey. Parqu Riego. Pirwa Almacén de granos constrido con paja. Pukyu Daño por acercarse a un puquial sin permiso, puquial. Pullu Manta de lana, rebozo. Qallpa Tierra después de cosechar los tubérculos. Qapaq Glorioso, sagrado. Qawana Televisión. Qawakuna Espejo. Qawaq Adivino, el que lee. Qiru Vaso de madera, copa. Qisa, qista Nido. Qiswa Soga de paja o de cabuya. Qumpi Llaga seca. Qunti Denso, polvoriento. Qullana Campeón, el mejor. Qullqa Depósito de víveres. Qurachay Deshierbar. Rumichay Limpiar la chacra de piedras. Sañu Teja, objetos de arcilla cocida. Saqra Diablo, demonio. Saywa Piedras que se asemejan a animales u hombres en las montañas. Suchu Persona minusválida de las extremidades inferiores. Suqus Carrizo. Suyucha patma Distrito. Suyunakuy Distribución de area de trabajo, competencia. Runtu para Granizada gruesa. Tallqin Partes de algo. Taqi Almacén para guardar alimentos, granero. Tinkuy/Tupanakuy Competir. Tiqsiy Fundar, poner cimiento, construir casa. Tiqsimuyu Tierrra. Tupaq Grandioso, magníÀco. Unancha Bandera, escudo. Uwiha Oveja. Wachay Parir los animales. Wanwa chuspi Avispón negro, mosca de la muerte. Wanas/ Chakitaklla Arado de pie. Waqra Demonio. Warachikuy Ceremonia de nombrar autoridades. Wasichakuy Techar la casa. Wayna Amante, joven. Winku Litro Willka Luz, brillo luminoso, sol. Yachaq Sabio, instructor. Yanachakuy Hacerse siervo, comprometerse con pareja. Yarayma Estrofa. Yarqa Canal, acequia. Yarqa aspiy Hacer canal, mantenimiento de canales. Yaya Padre, sacerdote.

116

10 MAYTUPA ﾃ選QINCHAYNIN: UYA

RAKIYNIN

SUTIN

Llaqtapi warachikuy

Qatupi rantipakusunchik

Allin mikuyninchik

Musuq wata inti tiqsiy

Wasi tiqsiy pacha

Allpa qasuy

Llaqtanchikpi Yakumanta

Kawsayta tarpusunchik

Apunchikkunapa mikuyninta A allichakusunchik

107

Hallmay wawachay

115

Glosario- Musuq yuyaykuna

117

Unidad YANAPACHIKUSQAYKU MAYTUKUNA CHÁVEZ GONZALES, Oscar. El quechua al alcance de los profesores bilingües. Manual auto instructivo para la escritura del quechua Ayacucho- Chanca. Lima: MED. 2001. DONAYRES MUÑOZ, Mauro Alberto. Qullqapi Anqara Siminchikkuna. Diccionario Quechua – Castellano, quechua Ayacucho Chanca. Huancavelica: Imprenta VILA. 2001. HANCCO MAMANI, Nereo Aquiles. Simi Pirwa Diccionario Quechua castellano – Castellano Quechua. Cusco: CBC. 2007. LADRÓN DE GUEVARA, Laura. Diccionario Quechua de las Regiones, Diccionario Quechua- EspañolIngles. Lima: Editorial BRASA. 1998. MINISTERIO DE EDUCACIÓN. 5 Yachaq masiy Pichqa ñiqipaq qillqasqa, Cuaderno de trabajo. Lima: MED. 2006. MINISTERIO DE EDUCACIÓN. 6 Yachaq masiy Pichqa ñiqipaq qillqasqa, Cuaderno de trabajo. Lima: MED. 2006. MINISTERIO DE EDUCACIÓN. Diseño Curricular Nacional de Educación Básica Regular. Lima: MED. 2005. MINISTERIO DE EDUCACIÓN. Yachakuqkunapa Simi Qullqa, Diccionario escolar, quechua AyacuchoChanca. Lima: MED. 2005. MINISTERIO DE EDUCACIÓN. Diccionario Políglota Incaico. Quechua Aymara y Castellano. Lima: UNESCO, GTZ y UNICEF. 1998.

118

Carta Democrática Interamericana

La democracia y el sistema interamericano

Fortalecimiento y preservación de la institucionalidad democrática

Artículo 1 /RV SXHEORV GH $PpULFD WLHQHQ GHUHFKR D OD GHPRFUDFLD \ VXV JRELHUQRV OD REOLJDFLyQ GH SURPRYHUOD \ GHIHQGHUOD /D GHPRFUDFLD HV HVHQFLDO SDUD HO GHVDUUROOR VRFLDO SROtWLFR \ HFRQyPLFR GH ORV SXHEORV GH ODV $PpULFDV

Artículo 17 &XDQGR HO JRELHUQR GH XQ (VWDGR 0LHPEUR FRQVLGHUH TXH HVWi HQ ULHVJR VX SURFHVR SROtWLFR LQVWLWXFLRQDO GHPRFUiWLFR R VX OHJtWLPR HMHUFLFLR GHO SRGHU SRGUi UHFXUULU DO 6HFUHWDULR *HQHUDO R DO &RQVHMR 3HUPDQHQWH D ¿Q GH VROLFLWDU DVLVWHQFLD SDUD HO IRUWDOHFLPLHQWR \ SUHVHUYDFLyQ GH OD LQVWLWXFLRQDOLGDG GHPRFUiWLFD

Artículo 2 (O HMHUFLFLR HIHFWLYR GH OD GHPRFUDFLD UHSUHVHQWDWLYD HV OD EDVH GHO HVWDGR GH GHUHFKR \ ORV UHJtPHQHV FRQVWLWXFLRQDOHV GH ORV (VWDGRV 0LHPEURV GH OD 2UJDQL]DFLyQ GH ORV (VWDGRV $PHULFDQRV /D GHPRFUDFLD UHSUHVHQWDWLYD VH UHIXHU]D \ SURIXQGL]D FRQ OD SDUWLFLSDFLyQ SHUPDQHQWH pWLFD \ UHVSRQVDEOH GH OD FLXGDGDQtD HQ XQ PDUFR GH OHJDOLGDG FRQIRUPH DO UHVSHFWLYR RUGHQ FRQVWLWXFLRQDO

Artículo 18 &XDQGR HQ XQ (VWDGR 0LHPEUR VH SURGX]FDQ VLWXDFLRQHV TXH SXGLHUDQ DIHFWDU HO GHVDUUROOR GHO SURFHVR SROtWLFR LQVWLWXFLRQDO GHPRFUiWLFR R HO OHJtWLPR HMHUFLFLR GHO SRGHU HO 6HFUHWDULR *HQHUDO R HO &RQVHMR 3HUPDQHQWH SRGUi FRQ HO FRQVHQWLPLHQWR SUHYLR GHO JRELHUQR DIHFWDGR GLVSRQHU YLVLWDV \ RWUDV JHVWLRQHV FRQ OD ¿QDOLGDG GH KDFHU XQ DQiOLVLV GH OD VLWXDFLyQ (O 6HFUHWDULR *HQHUDO HOHYDUi XQ LQIRUPH DO &RQVHMR 3HUPDQHQWH \ pVWH UHDOL]DUi XQD DSUHFLDFLyQ FROHFWLYD GH OD VLWXDFLyQ \ HQ FDVR QHFHVDULR SRGUi DGRSWDU GHFLVLRQHV GLULJLGDV D OD SUHVHUYDFLyQ GH OD LQVWLWXFLRQDOLGDG GHPRFUiWLFD \ VX IRUWDOHFLPLHQWR

Artículo 3 6RQ HOHPHQWRV HVHQFLDOHV GH OD GHPRFUDFLD UHSUHVHQWDWLYD HQWUH RWURV HO UHVSHWR D ORV GHUHFKRV KXPDQRV \ ODV OLEHUWDGHV IXQGDPHQWDOHV HO DFFHVR DO SRGHU \ VX HMHUFLFLR FRQ VXMHFLyQ DO HVWDGR GH GHUHFKR OD FHOHEUDFLyQ GH HOHFFLRQHV SHULyGLFDV OLEUHV MXVWDV \ EDVDGDV HQ HO VXIUDJLR XQLYHUVDO \ VHFUHWR FRPR H[SUHVLyQ GH OD VREHUDQtD GHO SXHEOR HO UpJLPHQ SOXUDO GH SDUWLGRV \ RUJDQL]DFLRQHV SROtWLFDV \ OD VHSDUDFLyQ H LQGHSHQGHQFLD GH ORV SRGHUHV S~EOLFRV Artículo 4 6RQ FRPSRQHQWHV IXQGDPHQWDOHV GHO HMHUFLFLR GH OD GHPRFUDFLD OD WUDQVSDUHQFLD GH ODV DFWLYLGDGHV JXEHUQDPHQWDOHV OD SURELGDG OD UHVSRQVDELOLGDG GH ORV JRELHUQRV HQ OD JHVWLyQ S~EOLFD HO UHVSHWR SRU ORV GHUHFKRV VRFLDOHV \ OD OLEHUWDG GH H[SUHVLyQ \ GH SUHQVD /D VXERUGLQDFLyQ FRQVWLWXFLRQDO GH WRGDV ODV LQVWLWXFLRQHV GHO (VWDGR D OD DXWRULGDG FLYLO OHJDOPHQWH FRQVWLWXLGD \ HO UHVSHWR DO HVWDGR GH GHUHFKR GH WRGDV ODV HQWLGDGHV \ VHFWRUHV GH OD VRFLHGDG VRQ LJXDOPHQWH IXQGDPHQWDOHV SDUD OD GHPRFUDFLD Artículo 5 (O IRUWDOHFLPLHQWR GH ORV SDUWLGRV \ GH RWUDV RUJDQL]DFLRQHV SROtWLFDV HV SULRULWDULR SDUD OD GHPRFUDFLD 6H GHEHUi SUHVWDU DWHQFLyQ HVSHFLDO D OD SUREOHPiWLFD GHULYDGD GH ORV DOWRV FRVWRV GH ODV FDPSDxDV HOHFWRUDOHV \ DO HVWDEOHFLPLHQWR GH XQ UpJLPHQ HTXLOLEUDGR \ WUDQVSDUHQWH GH ¿QDQFLDFLyQ GH VXV DFWLYLGDGHV Artículo 6 /D SDUWLFLSDFLyQ GH OD FLXGDGDQtD HQ ODV GHFLVLRQHV UHODWLYDV D VX SURSLR GHVDUUROOR HV XQ GHUHFKR \ XQD UHVSRQVDELOLGDG (V WDPELpQ XQD FRQGLFLyQ QHFHVDULD SDUD HO SOHQR \ HIHFWLYR HMHUFLFLR GH OD GHPRFUDFLD 3URPRYHU \ IRPHQWDU GLYHUVDV IRUPDV GH SDUWLFLSDFLyQ IRUWDOHFH OD GHPRFUDFLD II La democracia y los derechos humanos Artículo 7 /D GHPRFUDFLD HV LQGLVSHQVDEOH SDUD HO HMHUFLFLR HIHFWLYR GH ODV OLEHUWDGHV IXQGDPHQWDOHV \ ORV GHUHFKRV KXPDQRV HQ VX FDUiFWHU XQLYHUVDO LQGLYLVLEOH H LQWHUGHSHQGLHQWH FRQVDJUDGRV HQ ODV UHVSHFWLYDV FRQVWLWXFLRQHV GH ORV (VWDGRV \ HQ ORV LQVWUXPHQWRV LQWHUDPHULFDQRV H LQWHUQDFLRQDOHV GH GHUHFKRV KXPDQRV Artículo 8 &XDOTXLHU SHUVRQD R JUXSR GH SHUVRQDV TXH FRQVLGHUHQ TXH VXV GHUHFKRV KXPDQRV KDQ VLGR YLRODGRV SXHGHQ LQWHUSRQHU GHQXQFLDV R SHWLFLRQHV DQWH HO VLVWHPD LQWHUDPHULFDQR GH SURPRFLyQ \ SURWHFFLyQ GH ORV GHUHFKRV KXPDQRV FRQIRUPH D ORV SURFHGLPLHQWRV HVWDEOHFLGRV HQ HO PLVPR /RV (VWDGRV 0LHPEURV UHD¿UPDQ VX LQWHQFLyQ GH IRUWDOHFHU HO VLVWHPD LQWHUDPHULFDQR GH SURWHFFLyQ GH ORV GHUHFKRV KXPDQRV SDUD OD FRQVROLGDFLyQ GH OD GHPRFUDFLD HQ HO +HPLVIHULR

Artículo 19 %DVDGR HQ ORV SULQFLSLRV GH OD &DUWD GH OD 2($ \ FRQ VXMHFLyQ D VXV QRUPDV \ HQ FRQFRUGDQFLD FRQ OD FOiXVXOD GHPRFUiWLFD FRQWHQLGD HQ OD 'HFODUDFLyQ GH OD FLXGDG GH 4XHEHF OD UXSWXUD GHO RUGHQ GHPRFUiWLFR R XQD DOWHUDFLyQ GHO RUGHQ FRQVWLWXFLRQDO TXH DIHFWH JUDYHPHQWH HO RUGHQ GHPRFUiWLFR HQ XQ (VWDGR 0LHPEUR FRQVWLWX\H PLHQWUDV SHUVLVWD XQ REVWiFXOR LQVXSHUDEOH SDUD OD SDUWLFLSDFLyQ GH VX JRELHUQR HQ ODV VHVLRQHV GH OD $VDPEOHD *HQHUDO GH OD 5HXQLyQ GH &RQVXOWD GH ORV &RQVHMRV GH OD 2UJDQL]DFLyQ \ GH ODV FRQIHUHQFLDV HVSHFLDOL]DGDV GH ODV FRPLVLRQHV JUXSRV GH WUDEDMR \ GHPiV yUJDQRV GH OD 2UJDQL]DFLyQ Artículo 20 (Q FDVR GH TXH HQ XQ (VWDGR 0LHPEUR VH SURGX]FD XQD DOWHUDFLyQ GHO RUGHQ FRQVWLWXFLRQDO TXH DIHFWH JUDYHPHQWH VX RUGHQ GHPRFUiWLFR FXDOTXLHU (VWDGR 0LHPEUR R HO 6HFUHWDULR *HQHUDO SRGUi VROLFLWDU OD FRQYRFDWRULD LQPHGLDWD GHO &RQVHMR 3HUPDQHQWH SDUD UHDOL]DU XQD DSUHFLDFLyQ FROHFWLYD GH OD VLWXDFLyQ \ DGRSWDU ODV GHFLVLRQHV TXH HVWLPH FRQYHQLHQWH (O &RQVHMR 3HUPDQHQWH VHJ~Q OD VLWXDFLyQ SRGUi GLVSRQHU OD UHDOL]DFLyQ GH ODV JHVWLRQHV GLSORPiWLFDV QHFHVDULDV LQFOXLGRV ORV EXHQRV R¿FLRV SDUD SURPRYHU OD QRUPDOL]DFLyQ GH OD LQVWLWXFLRQDOLGDG GHPRFUiWLFD 6L ODV JHVWLRQHV GLSORPiWLFDV UHVXOWDUHQ LQIUXFWXRVDV R VL OD XUJHQFLD GHO FDVR OR DFRQVHMDUH HO &RQVHMR 3HUPDQHQWH FRQYRFDUi GH LQPHGLDWR XQ SHUtRGR H[WUDRUGLQDULR GH VHVLRQHV GH OD $VDPEOHD *HQHUDO SDUD TXH pVWD DGRSWH ODV GHFLVLRQHV TXH HVWLPH DSURSLDGDV LQFOX\HQGR JHVWLRQHV GLSORPiWLFDV FRQIRUPH D OD &DUWD GH OD 2UJDQL]DFLyQ HO GHUHFKR LQWHUQDFLRQDO \ ODV GLVSRVLFLRQHV GH OD SUHVHQWH &DUWD 'HPRFUiWLFD 'XUDQWH HO SURFHVR VH UHDOL]DUiQ ODV JHVWLRQHV GLSORPiWLFDV QHFHVDULDV LQFOXLGRV ORV EXHQRV R¿FLRV SDUD SURPRYHU OD QRUPDOL]DFLyQ GH OD LQVWLWXFLRQDOLGDG GHPRFUiWLFD Artículo 21 &XDQGR OD $VDPEOHD *HQHUDO FRQYRFDGD D XQ SHUtRGR H[WUDRUGLQDULR GH VHVLRQHV FRQVWDWH TXH VH KD SURGXFLGR OD UXSWXUD GHO RUGHQ GHPRFUiWLFR HQ XQ (VWDGR 0LHPEUR \ TXH ODV JHVWLRQHV GLSORPiWLFDV KDQ VLGR LQIUXFWXRVDV FRQIRUPH D OD &DUWD GH OD 2($ WRPDUi OD GHFLVLyQ GH VXVSHQGHU D GLFKR (VWDGR 0LHPEUR GHO HMHUFLFLR GH VX GHUHFKR GH SDUWLFLSDFLyQ HQ OD 2($ FRQ HO YRWR D¿UPDWLYR GH ORV GRV WHUFLRV GH ORV (VWDGRV 0LHPEURV /D VXVSHQVLyQ HQWUDUi HQ YLJRU GH LQPHGLDWR (O (VWDGR 0LHPEUR TXH KXELHUD VLGR REMHWR GH VXVSHQVLyQ GHEHUi FRQWLQXDU REVHUYDQGR HO FXPSOLPLHQWR GH VXV REOLJDFLRQHV FRPR PLHPEUR GH OD 2UJDQL]DFLyQ HQ SDUWLFXODU HQ PDWHULD GH GHUHFKRV KXPDQRV $GRSWDGD OD GHFLVLyQ GH VXVSHQGHU D XQ JRELHUQR OD 2UJDQL]DFLyQ PDQWHQGUi VXV JHVWLRQHV GLSORPiWLFDV SDUD HO UHVWDEOHFLPLHQWR GH OD GHPRFUDFLD HQ HO (VWDGR 0LHPEUR DIHFWDGR Artículo 22 8QD YH] VXSHUDGD OD VLWXDFLyQ TXH PRWLYy OD VXVSHQVLyQ FXDOTXLHU (VWDGR 0LHPEUR R HO 6HFUHWDULR *HQHUDO SRGUi SURSRQHU D OD $VDPEOHD *HQHUDO HO OHYDQWDPLHQWR GH OD VXVSHQVLyQ (VWD GHFLVLyQ VH DGRSWDUi SRU HO YRWR GH ORV GRV WHUFLRV GH ORV (VWDGRV 0LHPEURV GH DFXHUGR FRQ OD &DUWD GH OD 2($ V

Artículo 9 /D HOLPLQDFLyQ GH WRGD IRUPD GH GLVFULPLQDFLyQ HVSHFLDOPHQWH OD GLVFULPLQDFLyQ GH JpQHUR pWQLFD \ UDFLDO \ GH ODV GLYHUVDV IRUPDV GH LQWROHUDQFLD DVt FRPR OD SURPRFLyQ \ SURWHFFLyQ GH ORV GHUHFKRV KXPDQRV GH ORV SXHEORV LQGtJHQDV \ ORV PLJUDQWHV \ HO UHVSHWR D OD GLYHUVLGDG pWQLFD FXOWXUDO \ UHOLJLRVD HQ ODV $PpULFDV FRQWULEX\HQ DO IRUWDOHFLPLHQWR GH OD GHPRFUDFLD \ OD SDUWLFLSDFLyQ FLXGDGDQD Artículo 10 /D SURPRFLyQ \ HO IRUWDOHFLPLHQWR GH OD GHPRFUDFLD UHTXLHUHQ HO HMHUFLFLR SOHQR \ H¿FD] GH ORV GHUHFKRV GH ORV WUDEDMDGRUHV \ OD DSOLFDFLyQ GH QRUPDV ODERUDOHV EiVLFDV WDO FRPR HVWiQ FRQVDJUDGDV HQ OD 'HFODUDFLyQ GH OD 2UJDQL]DFLyQ ,QWHUQDFLRQDO GHO 7UDEDMR 2,7 UHODWLYD D ORV 3ULQFLSLRV \ 'HUHFKRV )XQGDPHQWDOHV HQ HO 7UDEDMR \ VX 6HJXLPLHQWR DGRSWDGD HQ DVt FRPR HQ RWUDV FRQYHQFLRQHV EiVLFDV D¿QHV GH OD 2,7 /D GHPRFUDFLD VH IRUWDOHFH FRQ HO PHMRUDPLHQWR GH ODV FRQGLFLRQHV ODERUDOHV \ OD FDOLGDG GH YLGD GH ORV WUDEDMDGRUHV GHO +HPLVIHULR III Democracia, desarrollo integral y combate a la pobreza Artículo 11 /D GHPRFUDFLD \ HO GHVDUUROOR HFRQyPLFR \ VRFLDO VRQ LQWHUGHSHQGLHQWHV \ VH UHIXHU]DQ PXWXDPHQWH Artículo 12 /D SREUH]D HO DQDOIDEHWLVPR \ ORV EDMRV QLYHOHV GH GHVDUUROOR KXPDQR VRQ IDFWRUHV TXH LQFLGHQ QHJDWLYDPHQWH HQ OD FRQVROLGDFLyQ GH OD GHPRFUDFLD /RV (VWDGRV 0LHPEURV GH OD 2($ VH FRPSURPHWHQ D DGRSWDU \ HMHFXWDU WRGDV ODV DFFLRQHV QHFHVDULDV SDUD OD FUHDFLyQ GH HPSOHR SURGXFWLYR OD UHGXFFLyQ GH OD SREUH]D \ OD HUUDGLFDFLyQ GH OD SREUH]D H[WUHPD WHQLHQGR HQ FXHQWD ODV GLIHUHQWHV UHDOLGDGHV \ FRQGLFLRQHV HFRQyPLFDV GH ORV SDtVHV GHO +HPLVIHULR (VWH FRPSURPLVR FRP~Q IUHQWH D ORV SUREOHPDV GHO GHVDUUROOR \ OD SREUH]D WDPELpQ GHVWDFD OD LPSRUWDQFLD GH PDQWHQHU ORV HTXLOLEULRV PDFURHFRQyPLFRV \ HO LPSHUDWLYR GH IRUWDOHFHU OD FRKHVLyQ VRFLDO \ OD GHPRFUDFLD

La democracia y las misiones de observación electoral Artículo 23 /RV (VWDGRV 0LHPEURV VRQ ORV UHVSRQVDEOHV GH RUJDQL]DU OOHYDU D FDER \ JDUDQWL]DU SURFHVRV HOHFWRUDOHV OLEUHV \ MXVWRV /RV (VWDGRV 0LHPEURV HQ HMHUFLFLR GH VX VREHUDQtD SRGUiQ VROLFLWDU D OD 2($ DVHVRUDPLHQWR R DVLVWHQFLD SDUD HO IRUWDOHFLPLHQWR \ GHVDUUROOR GH VXV LQVWLWXFLRQHV \ SURFHVRV HOHFWRUDOHV LQFOXLGR HO HQYtR GH PLVLRQHV SUHOLPLQDUHV SDUD HVH SURSyVLWR Artículo 24 /DV PLVLRQHV GH REVHUYDFLyQ HOHFWRUDO VH OOHYDUiQ D FDER SRU VROLFLWXG GHO (VWDGR 0LHPEUR LQWHUHVDGR &RQ WDO ¿QDOLGDG HO JRELHUQR GH GLFKR (VWDGR \ HO 6HFUHWDULR *HQHUDO FHOHEUDUiQ XQ FRQYHQLR TXH GHWHUPLQH HO DOFDQFH \ OD FREHUWXUD GH OD PLVLyQ GH REVHUYDFLyQ HOHFWRUDO GH TXH VH WUDWH (O (VWDGR 0LHPEUR GHEHUi JDUDQWL]DU ODV FRQGLFLRQHV GH VHJXULGDG OLEUH DFFHVR D OD LQIRUPDFLyQ \ DPSOLD FRRSHUDFLyQ FRQ OD PLVLyQ GH REVHUYDFLyQ HOHFWRUDO /DV PLVLRQHV GH REVHUYDFLyQ HOHFWRUDO VH UHDOL]DUiQ GH FRQIRUPLGDG FRQ ORV SULQFLSLRV \ QRUPDV GH OD 2($ /D 2UJDQL]DFLyQ GHEHUi DVHJXUDU OD H¿FDFLD H LQGHSHQGHQFLD GH HVWDV PLVLRQHV SDUD OR FXDO VH ODV GRWDUi GH ORV UHFXUVRV QHFHVDULRV /DV PLVPDV VH UHDOL]DUiQ GH IRUPD REMHWLYD LPSDUFLDO \ WUDQVSDUHQWH \ FRQ OD FDSDFLGDG WpFQLFD DSURSLDGD /DV PLVLRQHV GH REVHUYDFLyQ HOHFWRUDO SUHVHQWDUiQ RSRUWXQDPHQWH DO &RQVHMR 3HUPDQHQWH D WUDYpV GH OD 6HFUHWDUtD *HQHUDO ORV LQIRUPHV VREUH VXV DFWLYLGDGHV Artículo 25 /DV PLVLRQHV GH REVHUYDFLyQ HOHFWRUDO GHEHUiQ LQIRUPDU DO &RQVHMR 3HUPDQHQWH D WUDYpV GH OD 6HFUHWDUtD *HQHUDO VL QR H[LVWLHVHQ ODV FRQGLFLRQHV QHFHVDULDV SDUD OD UHDOL]DFLyQ GH HOHFFLRQHV OLEUHV \ MXVWDV /D 2($ SRGUi HQYLDU FRQ HO DFXHUGR GHO (VWDGR LQWHUHVDGR PLVLRQHV HVSHFLDOHV D ¿Q GH FRQWULEXLU D FUHDU R PHMRUDU GLFKDV FRQGLFLRQHV VI

Artículo 13 /D SURPRFLyQ \ REVHUYDQFLD GH ORV GHUHFKRV HFRQyPLFRV VRFLDOHV \ FXOWXUDOHV VRQ FRQVXVWDQFLDOHV DO GHVDUUROOR LQWHJUDO DO FUHFLPLHQWR HFRQyPLFR FRQ HTXLGDG \ D OD FRQVROLGDFLyQ GH OD GHPRFUDFLD HQ ORV (VWDGRV GHO +HPLVIHULR Artículo 14 /RV (VWDGRV 0LHPEURV DFXHUGDQ H[DPLQDU SHULyGLFDPHQWH ODV DFFLRQHV DGRSWDGDV \ HMHFXWDGDV SRU OD 2UJDQL]DFLyQ HQFDPLQDGDV D IRPHQWDU HO GLiORJR OD FRRSHUDFLyQ SDUD HO GHVDUUROOR LQWHJUDO \ HO FRPEDWH D OD SREUH]D HQ HO +HPLVIHULR \ WRPDU ODV PHGLGDV RSRUWXQDV SDUD SURPRYHU HVWRV REMHWLYRV Artículo 15 (O HMHUFLFLR GH OD GHPRFUDFLD IDFLOLWD OD SUHVHUYDFLyQ \ HO PDQHMR DGHFXDGR GHO PHGLR DPELHQWH (V HVHQFLDO TXH ORV (VWDGRV GHO +HPLVIHULR LPSOHPHQWHQ SROtWLFDV \ HVWUDWHJLDV GH SURWHFFLyQ GHO PHGLR DPELHQWH UHVSHWDQGR ORV GLYHUVRV WUDWDGRV \ FRQYHQFLRQHV SDUD ORJUDU XQ GHVDUUROOR VRVWHQLEOH HQ EHQH¿FLR GH ODV IXWXUDV JHQHUDFLRQHV Artículo 16 /D HGXFDFLyQ HV FODYH SDUD IRUWDOHFHU ODV LQVWLWXFLRQHV GHPRFUiWLFDV SURPRYHU HO GHVDUUROOR GHO SRWHQFLDO KXPDQR \ HO DOLYLR GH OD SREUH]D \ IRPHQWDU XQ PD\RU HQWHQGLPLHQWR HQWUH ORV SXHEORV 3DUD ORJUDU HVWDV PHWDV HV HVHQFLDO TXH XQD HGXFDFLyQ GH FDOLGDG HVWp DO DOFDQFH GH WRGRV LQFOX\HQGR D ODV QLxDV \ ODV PXMHUHV ORV KDELWDQWHV GH ODV ]RQDV UXUDOHV \ ODV SHUVRQDV TXH SHUWHQHFHQ D ODV PLQRUtDV

Promoción de la cultura democrática Artículo 26 /D 2($ FRQWLQXDUi GHVDUUROODQGR SURJUDPDV \ DFWLYLGDGHV GLULJLGRV D SURPRYHU ORV SULQFLSLRV \ SUiFWLFDV GHPRFUiWLFDV \ IRUWDOHFHU OD FXOWXUD GHPRFUiWLFD HQ HO +HPLVIHULR FRQVLGHUDQGR TXH OD GHPRFUDFLD HV XQ VLVWHPD GH YLGD IXQGDGR HQ OD OLEHUWDG \ HO PHMRUDPLHQWR HFRQyPLFR VRFLDO \ FXOWXUDO GH ORV SXHEORV /D 2($ PDQWHQGUi FRQVXOWDV \ FRRSHUDFLyQ FRQWLQXD FRQ ORV (VWDGRV 0LHPEURV WRPDQGR HQ FXHQWD ORV DSRUWHV GH RUJDQL]DFLRQHV GH OD VRFLHGDG FLYLO TXH WUDEDMHQ HQ HVRV iPELWRV Artículo 27 /RV SURJUDPDV \ DFWLYLGDGHV VH GLULJLUiQ D SURPRYHU OD JREHUQDELOLGDG OD EXHQD JHVWLyQ ORV YDORUHV GHPRFUiWLFRV \ HO IRUWDOHFLPLHQWR GH OD LQVWLWXFLRQDOLGDG SROtWLFD \ GH ODV RUJDQL]DFLRQHV GH OD VRFLHGDG FLYLO 6H SUHVWDUi DWHQFLyQ HVSHFLDO DO GHVDUUROOR GH SURJUDPDV \ DFWLYLGDGHV SDUD OD HGXFDFLyQ GH OD QLxH] \ OD MXYHQWXG FRPR IRUPD GH DVHJXUDU OD SHUPDQHQFLD GH ORV YDORUHV GHPRFUiWLFRV LQFOXLGDV OD OLEHUWDG \ OD MXVWLFLD VRFLDO Artículo 28 /RV (VWDGRV SURPRYHUiQ OD SOHQD H LJXDOLWDULD SDUWLFLSDFLyQ GH OD PXMHU HQ ODV HVWUXFWXUDV SROtWLFDV GH VXV UHVSHFWLYRV SDtVHV FRPR HOHPHQWR IXQGDPHQWDO SDUD OD SURPRFLyQ \ HMHUFLFLR GH OD FXOWXUD GHPRFUiWLFD

119

SÍMBOLOS DE LA PATRIA HIMNO NACIONAL DEL PERÚ CORO Somos libres, seámoslo siempre, y antes niegue sus luces el Sol, que faltemos al voto solemne que la Patria al Eterno elevó.

BANDERA

CORO DEL HIMNO NACIONAL

ESCUDO

KAY MAYTUTAQA MANAM RANTIKUNACHU, MANA QULLQILLAWANMI AYPUSQA KANAN