Raport jakościowo-analityczny. by fundacja.wieloglosu

SPIS TREŚCI

Dlaczego powstał raport?

Metodologia i sposób przeprowadzenia badania

RODZICE

Kwestionariusz ankietowy i próba badawcza

Wyniki badania ankietowego

PRACOWNICY OŚWIATY

Kwestionariusz ankietowy i próba badawcza

Wyniki badania ankietowego

UCZNIOWIE

Kwestionariusz ankietowy i próba badawcza

Wyniki badania ankietowego

WNIOSKI DLA AUTORÓW PORADNIKÓW

Dlaczego powstał raport? Niniejszy raport ewaluacyjny powstał w ramach realizacji modułu III projektu pod tytułem “Profilaktyka zdrowia psychicznego w szkole - myślimy pozytywnie. Prowadzenie działań na rzecz upowszechniania wiedzy na temat zdrowia psychicznego i jego uwarunkowań, kształtowanie przekonań, postaw, zachowań i stylu życia wspierającego zdrowie psychiczne, rozwijanie umiejętności radzenia sobie w sytuacjach zagrażających zdrowiu psychicznemu, przeciwdziałanie seksualizacji dzieci i młodzieży - w szczególności przez prowadzenie działań informacyjnych i edukacyjnych.”

Projekt finansowany jest ze środków Narodowego Programu Zdrowia na lata 20162020.

Celem projektu jest wsparcie pracowników oświaty i rodziców poprzez stworzenie rzetelnego i wiarygodnego źródła informacji na temat problematyki zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w zakresie zachowań autodestruktywnych oraz samobójczych. Zostaną opracowane dwa poradniki, które w swych założeniach mają pomóc rodzicom i pracownikom oświaty we wczesnym wykrywaniu i reagowaniu na zachowania autodestruktywne i potencjalne zachowania samobójcze wśród młodzieży. Opracowane publikacje mają także proponować praktyczne narzędzia i wskazówki, jak wesprzeć młodego człowieka w sytuacji kryzysowej.

Dbając o to, by powstałe poradniki w pełni odpowiadały na potrzeby rodziców i pracowników oświaty pracę nad nimi poprzedziło działanie badawcze, którego celem była diagnoza obecnej sytuacji i stanu wiedzy potencjalnych odbiorców poradników na temat zachowań autodestruktywnych wśród młodzieży.

Niniejszy raport stanowi analizę wyżej wspomnianego badania, która posłuży autorom poradników jako wskazówka do opracowania treści merytorycznej publikacji.

Metodologia i sposób przeprowadzenia badania Zaplanowane badanie miało na celu zdiagnozowanie aktualnej sytuacji i zobrazowanie problematyki w zakresie zdrowia psychicznego dzieci i młodzieży w kontekście zachowań autodestruktywnych, przeprowadzenie ewaluacji wyników oraz sformułowanie wniosków będących fundamentem, na którym zespół autorów opracuje treść merytoryczną poradników.

W założeniach projektu “Profilaktyka zdrowia psychicznego w szkole - myślimy pozytywnie” określono wielkość próbki reprezentatywnej na poziomie 100 osób. W grupie tej znaleźć mieli się przedstawiciele rodziców uczniów, pracowników oświaty oraz samych uczniów.

W związku z celem badania i wielkością próby w założeniach projektu zdecydowano się na przeprowadzenie badania statystycznego metodą CAWI (computer assisted Web interview), czyli techniką wywiadu bezpośredniego w formie kwestionariusza ankietowego prowadzonego za pośrednictwem Internetu.

Metodę badawczą CAWI wybrano ze względu na jej trzy zasadnicze atuty mające kluczowe znaczenie dla realizacji projektu Ministerstwa Edukacji Narodowej: 1) nieograniczony zasięg geograficzny przeprowadzonego badania, który odpowiada wymogom projektu o charakterze ogólnokrajowym; 2) możliwość samodzielnego wzięcia udziału w badaniu osoby badanej bez konieczności zaangażowania ankietera;

3) relatywnie krótki czas oczekiwania na wyniki badania.

Ze względu na możliwość stworzenia kwestionariusza osobowego w formie elektronicznej i umieszczenia go w Internecie do wzięcia udziału w badaniu zaangażowano osoby mieszkające w kilku różnych regionach Polski. Uczestnicy badania samodzielnie wypełniali kwestionariusz ankietowy, poczym natychmiast po zakończeniu badania mogli bezpośrednio przesłać swój kwestionariusz do bazy badawczej.

W toku przygotowań do przeprowadzenia badania opracowano trzy internetowe kwestionariusze ankietowe skierowane do: pracowników oświaty, rodziców uczniów i samych uczniów. Wybrano również sześć szkół ponadpodstawowych z całej Polski, do których przesłano hiperłącza kierujące uczestników badania do odpowiedniego kwestionariusza. Głównym kryterium doboru szkół było ich wcześniejsze zaangażowanie w podobne projekty realizowane przez Ministerstw Edukacji Narodowej oraz ich lokalizacja w różnych regionach w Polsce.

W badaniu wzięli rodzice uczniów, pracownicy i uczniowie następujących szkół: 1) Zespół Szkół Ogólnokształcących w Krzyżu Wielkopolskim (woj. wielkopolskie), 2) Zespół Szkół im. Bolesława Prusa w Pułtusku (woj. mazowieckie), 3) Zespół Szkół w Siemiatyczach (woj. podlaskie), 4) Zespół Szkół Sportowy i Ogólnokształcących w Gdańsku (woj. pomorskie), 5) Młodzieżowy Ośrodek wychowawczy w Wierzbicy (woj. mazowieckie), 6) Zespół Szkół Ponadpodstawowych nr 3 im. Jana Pawła II w Jaworznie (woj. śląskie).

W dobór osób reprezentujących trzy grupy docelowe badania zaangażowali się dyrektorzy i psycholodzy z każdej ze szkół. Ich zaangażowanie wynikające ze

zrozumienia wagi projektu okazało się tak duże, że ostatecznie w znacznym stopniu przekroczono liczbę 100 osób będących reprezentatywną próbą badawczą.

Badanie ankietowe zostało przeprowadzone w okresie od 18 września 2019 do 4 października 2019 roku, a łączna liczba wypełniony kwestionariuszy wyniosła 500 egzemplarzy, na które składa się: ● 100 kwestionariuszy wypełnionych przez pracowników oświaty; ● 107 kwestionariuszy wypełnionych przez rodziców uczniów; ● 293 kwestionariuszy wypełnionych przez uczniów. Wskaźnik ilościowy dla tego rezultatu osiągnięto zatem w 500%.

RODZICE

Kwestionariusz ankietowy i próba badawcza Kwestionariusz ankietowy przeznaczony dla rodziców uczniów powstał za pomocą formularzy Google. Poza tytułem: “Co wiesz o samobójstwie?” na początku kwestionariusza znalazły się informacje dotyczące projektu, w ramach którego badanie było przeprowadzane (nazwa, cel, źródło finansowania) oraz odpowiednie logotypy.

Łącznie kwestionariusz ankietowy składał się z 13 pytań, w tym: ● 9 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru, ● 3 pytania otwarte, ● 1 pytanie zamknięte z siatką pól do wyboru (pola wyboru: “zgadzam się”, “nie zgadzam się”).

Przeprowadzone badanie było całkowicie anonimowe, a jego uczestnicy nie podawali żadnych informacji na swój temat. Celem było wyłącznie zbadanie poziomu wiedzy uczestników na temat zachowań autodestruktywnych wśród nastolatków, a nie wydobycie informacji o samych badanych. Istotne było jedynie to, że są oni rodzicami dziecka w wieku nastoletnim.

W założeniach projektu przewidziano przeprowadzenie 60 wywiadów w formie kwestionariusza ankietowego, jednak ostatecznie zaangażowanie rodziców okazało się na tyle duże, że przekroczono założoną liczbę wywiadów i wypełniono 107 egzemplarzy kwestionariuszy ankietowych. W badaniu wzięło udział 107

rodziców uczniów szkół ponadpodstawowych z wielkopolski, mazowsza, podlasia, pomorza i ze śląska.

Kwestionariusz ankietowy skierowany do rodziców znajduje się w Załączniku nr 1.

Wyniki badania ankietowego Na początku badania ankietowego postanowiono zapytać uczestników czy uważają, że temat samookaleczania i samobójstw dotyczy ich rodzin. Pytanie miało na celu ukazanie, czy rodzice nastolatków dopuszczają do siebie myśl, że wskazany problem może w ogóle stać się częścią ich życia rodzinnego. Badani mieli do wyboru jedną z dwóch odpowiedzi: “Tak” lub “Nie, nie dotyczy”.

Pytanie nr 1: “Czy uważa Pan/i, że temat samookaleczania i samobójstw nastolatków dotyczy Pańskiej rodziny?” Odpowiedzi: “Tak” (8,4%), “Nie, nie dotyczy” (91,6%).

Zdecydowana większość rodziców (91,6%) biorących udział w badaniu uważa, że problem samookaleczania czy samobójstwa wśród nastolatków nie dotyczy ich rodziny. Jedynie 8,4% rodziców wie lub dopuszcza możliwość, że kwestia zachowań autodestruktywnych może wkraść się w ich życie rodzinne.

Następnie poproszono uczestników badania o określenie, czy wiedzą jak zachowuje się osoba, która może być zagrożona samobójstwem. Ponownie mieli oni do wyboru jedynie dwie odpowiedzi zamknięte: “Tak, wiem” i “Nie, nie wiem”.

Pytanie nr 2: “Czy wie Pan/i jak zachowuje się osoba zagrożona samobójstwem?” Odpowiedzi: “Tak, wiem” (52,3%), “Nie, nie wiem” (47,7%)

Tym razem liczba rodziców, którzy twierdzą, że potrafią rozpoznać po zachowaniu danej osoby, że jest ona zagrożona samobójstwem jest zaledwie o 4,6% wyższa od liczby rodziców, którzy takiej pewności nie mają.

Można zatem wysnuć tezę, że mimo iż umiejętność rozpoznawania sygnałów wysyłanych przez osobę zagrożoną samobójstwem nie jest powszechna wśród rodziców biorących udział w badaniu to większość z nich jest pewna, że członkowie ich rodzin nie są zagrożeni samobójstwem.

Aby

ustalić

rodzice

deklarujący

umiejętność

rozpoznania

zachowań

samobójczych u innych osób rozumieją pod hasłem “zachowanie samobójcze” poproszono ich o podanie przykładów takich zachowań. Spośród 56 rodziców,

którzy twierdzą, że potrafią rozpoznać zachowania samobójcze 80% zdecydowało się na wymienienie przykładów takich zachowań.

Wymienianym przez niemal wszystkich objawem zagrożenia samobójstwem u nastolatka jest izolowanie się od otoczenia. Wspomniane odizolowanie wyrażane jest zarówno fizycznie - poprzez zamykanie się w swoim pokoju i znaczne ograniczenie kontaktów z rówieśnikami, jak i poprzez zmianę zachowania polegającą na “zamknięciu się w sobie” nastolatka i w trudności lub niechęci do wyrażania swoich uczuć i myśli. Rodzice wskazują również na skrajne wahania nastroju i pojawienie się zachowań agresywnych wobec innych, ale też wobec samego siebie - samookaleczanie się. Kilku ankietowanych twierdzi, że osoby mające myśli samobójcze często poruszają temat śmierci, a nawet mówią wprost, że mają zamiar popełnić samobójstwo. Wśród podanych przykładów zachowań wskazujących na zagrożenie samobójstwem pojawiają się również apatia, bezsenność i brak apetytu.

Kolejnym pytaniem zadanym ankietowanym było, czy uważają, że próba samobójstwa jest wynikiem zaburzenia psychicznego. Tym razem do wyboru była jedna z trzech odpowiedzi: “Tak, zawsze”, “Tak, ale jest to jedna z wielu możliwych przyczyn” i “Nie”.

Pytanie nr 4: “Czy uważa Pan/i, że przyczyną próby samobójczej są zaburzenia psychiczne?” Odpowiedzi: “Tak, zawsze” (80,4%), “Tak, ale jest to jedna z wielu możliwych przyczyn” (1,9%), “Nie” (17,8%)

Wśród rodziców biorących udział w badaniu zdecydowana większość (80,4%) zgadza się ze stwierdzeniem, że przyczyną prób samobójczych są zaburzenia psychiczne, jednak uważają, że mogą one być jedna z wielu przyczyn tej sytuacji. Według

17,8%

ankietowanych

zaburzenia

psychiczne

nie

są

przyczyną

samobójstw.

Nawiązując nieco do pytania o zachowanie osób zagrożonych samobójstwem zapytano rodziców, czy byliby w stanie wykryć u swojego dziecka zachowania wskazujące na to, że ma ono myśli samobójcze. Możliwymi odpowiedziami były: “Tak”, “Raczej tak”, “Raczej nie”, “Nie” i “Nie wiem”.

Pytanie nr 5: “Czy potrafiłby/potrafiłaby Pan/i rozpoznać u swojego dziecka sygnały wskazujące na myśli samobójcze?” Odpowiedzi: “Tak” (13,9%), “Raczej tak” (54,5%), “Raczej nie” (10,9%), “Nie” (0%), “Nie wiem” (20,8%)

Rodzice w 68,4% odpowiedzieli pozytywnie - 54,5% udzieliło odpowiedzi “Raczej tak”, a zaledwie 13,9% nie ma wątpliwości, że umiałaby wykryć takie sygnały u swojego dziecka. Średnio co piąty rodzic (20,8%) nie wie, czy rozpoznałby zachowania samobójcze u swojego dziecka, a 10,9% ankietowanych twierdzi, że raczej nie byłoby w stanie tego zrobić. Nikt spośród badanych nie udzielił jednoznacznej odpowiedzi “Nie”.

Można zauważyć, że o ile niemal połowa rodziców twierdzi, że nie potrafi rozpoznać zachowań samobójczych u innych osób, o tyle gdy zapytani o to samo w kontekście ich własnego dziecka, zyskują oni pewność, że zauważyliby zmianę w zachowaniu nastolatka.

Następnie postawiono przed badanymi rodzicami 24 tezy dotyczące samobójstw. Mieli oni określić, czy zgadzają się z danym twierdzeniem, czy też nie. Na podstawie udzielonych odpowiedzi wynika, że zdaniem rodziców następujące tezy są prawdziwe: ● Samobójstwo nie wynika ze słabości czy egoizmu danej osoby.

● Osoby odnoszące sukcesy w różnych sferach życia również są narażone na ryzyko popełnienia samobójstwa. ● Samobójstwo nie jest wynikiem nagłego impulsu. ● Zapytanie osoby, którą podejrzewamy o myśli samobójcze, czy rzeczywiście tak jest nie sprowokuje jej do takiego czynu. ● Próba samobójcza nastolatka nie jest formą zwrócenia na siebie uwagi. ● Terapia może skutecznie przeciwdziałać próbom samobójczym. ● Ktoś kto mówi o samobójstwie rzeczywiście może podjąć próbę samobójczą. ● Osobę, która podjęła próbę samobójczą można przekonać, by tego nie zrobiła. ● Nie istnieje grupa osób szczególnie narażonych na samobójstwo. ● Osoby, które podjęły nieudaną próbę samobójczą mogą spróbować ponownie. ● Poprawa nastroju po okresie jego obniżenia nie oznacza, że ryzyko samobójstwa zniknęło. ● To, że ktoś raz miał myśli samobójcze, to już zawsze będzie je miał. ● Wiara i duchowość mogą pomóc w przeciwdziałaniu próbom samobójczym. ● Podjęcie próby samobójczej nie świadczy jednoznacznie o chęci zakończenia życia. ● Zarówno kobiety jak i mężczyźni są tak samo zagrożeni samobójstwem. ● Skłonności samobójcze nie są dziedziczne. ● Próba pomocy osobie z myślami samobójczymi nie urazi jej i nie spowoduje, że przestanie szukać wsparcia. ● Samobójstwa nie popełniają wyłącznie dzieci z rodzin patologicznych. ● Rodzice nie zawsze są odpowiedzialni za samobójczą śmierć dziecka. ● Wsparcie najbliższych jest niezwykle istotne w procesie przeciwdziałania próbom samobójczym.

Należy zwrócić uwagę na to, że niemal taka sama liczba ankietowanych zgodziła się jak i zaprzeczyła stwierdzeniu, że wśród znanych im osób są tzw. typy samobójców. Podobnie przedstawia się sytuacja w pytaniu o to, czy osoba po nieudanej próbie samobójczej na pewno spróbuje ponownie - opinie ankietowanych są znacząco podzielone w tej kwestii.

Kolejną kwestią, którą postanowiono zbadać, była wiedza rodziców na temat skali samobójstw wśród polskich nastolatków na przestrzeni lat. Badani mieli określić, czy liczba nastolatków podejmujących próbę samobójczą z roku na rok wzrasta, czy utrzymuje się na tym samym poziomie, czy maleje.

Pytanie nr 7: “Liczba nastolatków w Polsce podejmujących próbę samobójstwa:” Odpowiedzi: “Z roku na rok wzrasta” (83,2%), “Od lat utrzymuje się na stałym poziomie” (12,9%), “Z roku na rok maleje” (4%)

Wśród rodziców panuje przekonanie, że liczba nastolatków podejmujących próbę samobójczą z każdym rokiem wzrasta (83,2%), przeciwnego zdania jest zaledwie 4% badanych rodziców. Pozostała część (12,9%) twierdzi, że statystyki dotyczące prób samobójczych wśród nastolatków od lat utrzymują się na podobnym poziomie.

Następnie poproszono biorących w badaniu rodziców o wymienienie trzech najczęstszych ich zdaniem powodów, dla których młodzi ludzie postanawiają popełnić samobójstwo. Odpowiedzi udzielone przez rodziców w bardzo dużym stopniu pokrywały się ze sobą. Najczęściej pojawiające się w odpowiedziach przyczyny samobójstw nastolatków to: ● szeroko rozumiany brak akceptacji i zrozumienia ze strony najbliższego otoczenia, do którego biorący udział w badaniu zaliczają dom rodzinny oraz środowisko rówieśnicze; ● problemy w domu rodzinnym rozumiane jako konflikt między rodzicami, konflikt nastolatka z rodzicami, uzależnienie jednego lub obu rodziców oraz przemoc rodzinną; ● trudności w osiągnięciu odpowiednio wysokich wyników w nauce; ● zawód miłosny rozumiany zarówno jako miłość nieodwzajemnioną przez drugą osobę, jaki i rozstanie z dotychczasowym partnerem/partnerką; ● przemoc fizyczna i psychiczna ze strony środowiska rodzinnego i/lub szkolnego; ● brak umiejętności radzenia sobie z problemami; ● uzależnienie nastolatka od alkoholu i substancji psychoaktywnych. Kolejnym pytaniem postawionym rodzicom w kwestionariuszu ankietowym było z kim ich dzieci najczęściej rozmawiają o swoich problemach. Było to pytanie zamknięte z następującymi opcjami odpowiedzi: “Ze mną lub drugim rodzicem”, “Z

przyjacielem/przyjaciółką”,

“Z

pedagogiem/psychologiem

szkolnym”,

“Z nauczycielem”, “Z nikim, samo radzi sobie z problemami”, “Z innymi członkami rodziny lub innymi osobami”,“Szuka pomocy w Internecie”.

Pytanie nr 9: “Z kim najczęściej Pana/Pani dziecko rozmawia o swoich problemach?” Odpowiedzi: “Ze mną lub drugim rodzicem” (76,7%), “Z przyjacielem/przyjaciółką” (7,8%), “Z pedagogiem/psychologiem szkolnym” (1,9%), “Z nauczycielem” (0%), “Z nikim, samo radzi sobie z problemami” (2,9%), “Z innymi członkami rodziny lub innymi osobami” (7,8%),“Szuka pomocy w Internecie” (2,9%)

Według zdecydowanej większości rodziców (76,7%) ich dziecko najczęściej rozmawia o swoich problemach z nimi lub z drugim rodzicem. Następnymi osobami wymienianymi

przez

rodziców

są

inni

członkowie

rodziny

(7,8%)

i przyjaciel/przyjaciółka (7,8%). Na dalszym miejscu rodzice stawiają na samodzielność swojego dziecka w radzeniu sobie z problemami (2,9%) oraz na szukanie przez nich pomocy w Internecie (2,9%). Natomiast 1,9% badanych rodziców uważa, że ich dzieci zwierzają się pedagogowi lub psychologowi szkolnemu. Żaden rodzic nie wskazał na nauczyciela (0%).

Następnie uczestników badania poproszono o wyobrażenie sobie sytuacji, w której ich nastoletnie dziecko wyznaje im, że ma myśli samobójcze. Zadaniem rodziców było opisanie tego co w takiej sytuacji by zrobili. Ponownie odpowiedzi udzielone przez rodziców pokrywały się w bardzo dużym stopniu. Wszyscy uczestniczący w badaniu rodzice jako pierwszy krok wskazali nawiązanie szczerej rozmowy z dzieckiem, w której spróbowaliby ustalić źródło tych myśli. Wszyscy wskazali również na zwrócenie się o pomoc do specjalisty w zakresie psychologii lub psychiatrii. Jedna osoba przyznała, że wpadłaby w panikę

i ogarnąłby ją strach. Również tylko jeden rodzic poza rozmową i pomocą specjalisty wskazał na poinformowanie o zaistniałej sytuacji pedagoga w szkole swojego dziecka.

Kolejne pytanie było pytaniem zamkniętym, które miało na celu sprawdzenie czy rodzice wiedzą, czy w szkole ich dziecka pracuje psycholog szkolny.

Pytanie nr 11: “Czy w szkole Pana/Pani dziecka jest psycholog?” Odpowiedzi: “Tak” (87,6%), “Nie” (4,8%), “Nie wiem” (7,6%)

Zdecydowana większość rodziców (87,6%) deklaruje, że w szkole ich dziecka jest dostępna pomoc psychologa, jednak brak takiej pomocy zgłosiło 4,8% biorących w badaniu rodziców. Natomiast 7,6% rodziców nie wie, czy w szkole ich dzieci pracuje psycholog.

Nawiązując nieco do pytania o osoby z którymi o swoich problemach rozmawiają dzieci biorących udział w badaniu rodziców zapytano ich, czy kiedykolwiek rozmawiali o stanie psychicznym swojego nastolatka z jego/jej nauczycielem lub pedagogiem.

Pytanie nr 12: “Czy kiedykolwiek rozmawiał Pan/Pani o stanie psychicznym swojego dziecka z jego/jej nauczycielem lub pedagogiem?” Odpowiedzi: “Tak” (40%), “Nie” (60%)

Rodzice, którzy rozmawiali o stanie psychicznym swojego dziecka z jego nauczycielem lub pedagogiem stanowią mniejszość wśród ankietowanych (40%), ponieważ 60% rodziców nigdy nie poruszała tego tematu z kimś ze szkoły swojego dziecka. Na koniec badania zapytano, czy rodzice wiedzą gdzie szukać specjalistycznej pomoc w sytuacji gdyby ich dziecko potrzebowało wsparcia terapeuty.

Pytanie nr 13: “Czy wie Pan/i gdzie szukać pomocy, gdyby Pana/Pani dziecko potrzebowało pomocy terapeuty?” Odpowiedzi: “Tak, wiem” (92,2%), “Nie, nie wiem” (7,8%)

Zdecydowana większość rodziców (92,2%) deklaruje, że wie, gdzie szukać pomocy terapeuty, jednak 7,8% badanych nie wie, gdzie ich dziecko mogłoby uzyskać takiej wsparcie.

PRACOWNICY OŚWIATY Kwestionariusz ankietowy i próba badawcza Kwestionariusz ankietowy przeznaczony dla pracowników oświaty powstał za pomocą formularzy Google. Poza tytułem: “Co wiesz o samobójstwie?” na początku kwestionariusza znalazły się informacje dotyczące projektu, w ramach którego badanie było przeprowadzane (nazwa, cel, źródło finansowania) oraz odpowiednie logotypy.

Łącznie kwestionariusz ankietowy składał się z 16 pytań, w tym: ● 10 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru, ● 2 pytania zamknięte wielokrotnego wyboru, ● 3 pytania otwarte, ● 1 pytanie zamknięte z siatką pól do wyboru (pola wyboru: “zgadzam się”, “nie zgadzam się”).

W założeniach projektu przewidziano przeprowadzenie 60 wywiadów w formie kwestionariusza ankietowego, jednak ostatecznie zaangażowanie nauczycieli i innych pracowników oświaty okazało się na tyle duże, że przekroczono założoną liczbę wywiadów i wypełniono 100 egzemplarzy kwestionariuszy ankietowych.

badaniu

wzięło

udział

100

pracowników

szkół

ponadpodstawowych

z wielkopolski, mazowsza, podlasia, pomorza i ze śląska. Kwestionariusz ankietowy skierowany do pracowników oświaty znajduje się w Załączniku nr 2.

Wyniki badania ankietowego Na początku badania ankietowego postanowiono zapytać uczestników czy uważają, że temat samookaleczania i samobójstw dotyczy ich uczniów. Pytanie miało na celu zbadanie, czy nauczyciele nastolatków są świadomi, że problem zachowań autodestruktywnych może dotknąć również ich uczniów. Badani mieli do wyboru jedną z dwóch odpowiedzi: “Tak” lub “Nie, nie dotyczy”.

Pytanie nr 1: “Czy uważa Pan/i, że temat samookaleczania i samobójstw nastolatków dotyczy Pana/Pani uczniów?” Odpowiedzi: “Tak” (78%), “Nie, nie dotyczy” (22%)

Większość pracowników oświaty (78%) biorących udział w badaniu uważa, że problem samookaleczania czy samobójstwa wśród nastolatków dotyczy ich uczniów. Można zatem wnioskować, że problem ten już dotknął któregoś z uczniów badanych nauczycieli i/lub że nauczyciele są świadomi, że wiele nastolatków może borykać się z tym problemem i nawet któryś z ich uczniów może zacząć wykazywać zachowania autodestruktywne.

Pytanie nr 2: “Czy wie Pan/i jak zachowuje się osoba zagrożona samobójstwem?” Odpowiedzi: “Tak, wiem” (69%), “Nie, nie wiem” (31%)

Większość nauczycieli (69%) deklaruje, że wie jak zachowuje się osoba zagrożona samobójstwem. Jednak mimo świadomości problemu, co trzeci badany twierdzi, że nie potrafi rozpoznać takich zachowań.

Dla głębszego zrozumienia co pracownicy oświaty rozumieją pod hasłem “zachowanie samobójcze” poproszono te osoby, które w poprzednim pytaniu zadeklarowały umiejętność rozpoznawania zachowań samobójczych o podanie przykładów takich zachowań. Spośród 69 nauczycieli, którzy twierdzą, że potrafią rozpoznać zachowania samobójcze tylko czterech nie zdecydowało się na wymienienie przykładów takich zachowań.

Wymienianym przez niemal wszystkich objawem zagrożenia samobójstwem u nastolatka jest przede wszystkim zmiana w zachowaniu i wyglądzie. Podkreślano

również nagły charakter tychże zmian. Nauczyciele wymieniali także odsuwanie się nastolatka od grupy rówieśników i jego niechęć do nawiązywania kontaktów międzyludzkich. Według pracowników oświaty u nastolatka mającego myśli samobójcze dostrzegalny jest głęboki smutek, zły nastrój, apatia i negatywny stosunek do otoczenia i przyszłości.

W nawiązaniu do pytania o to, czy nauczyciele uważają, że problem zachowań autodestruktywnych dotyczy ich uczniów, zadano kolejne pytanie. Tym razem o to czy

któregoś

swoich

uczniów

dostrzegają

przejawy

zachowania

samobójczego.

Pytanie nr 4: “Czy któryś z Pana/Pani uczniów przejawia zachowania samobójcze?” Odpowiedzi: “Tak” (13%), “Raczej tak” (8%), “Raczej nie” (48%), “Nie” (15%), “Nie wiem” (16%)

Większość nauczycieli (63%) odpowiedziała negatywnie - 48% wyrokuje, że ich uczniowie raczej nie przejawiają zachowań destruktywnych, wątpliwości co do tego, że żaden z ich uczniów nie wykazuje takich zachowań nie ma za to 15% ankietowanych. Natomiast 13% badanych pracowników oświaty stwierdza, że któryś z ich uczniów przejawia zachowania samobójcze, a 8% podejrzewa, że może tak być. Co więcej 16% nauczycieli odpowiedziało “nie wiem”.

Pytanie nr 6: “Czy uważa Pan/i, że przyczyną próby samobójczej są zaburzenia psychiczne?” Odpowiedzi: “Tak, zawsze” (2%), “Tak, ale jest to jedna z wielu możliwych przyczyn” (90%), “Nie” (6%), “Nie wiem” (2%)

Wśród pracowników oświaty biorących udział w badaniu ankietowym niemal wszyscy (90%) zgadzają się ze stwierdzeniem, że przyczyną prób samobójczych są zaburzenia psychiczne, jednak jest to ich zdaniem tylko jedna z wielu przyczyn tej sytuacji. Według 2% nauczycieli przyczyną samobójstwa zawsze jest zaburzenie psychiczne, ale 6% ankietowanych jest skrajnie odmiennego zdania i nie uważa by samobójstwa były związane z zaburzeniami psychicznymi. Natomiast 2% badanych wybrało odpowiedź “nie wiem”.

Następnie postawiono przed badanymi nauczycielami 24 tezy dotyczące samobójstw. Mieli oni określić, czy zgadzają się z danym twierdzeniem, czy też nie. Na podstawie udzielonych odpowiedzi wynika, że zdaniem pracowników oświaty następujące tezy są prawdziwe: ● Samobójstwo nie jest wynikiem słabości czy egoizmu danej osoby.

● Osoby odnoszące sukcesy w różnych sferach życia również są narażone na ryzyko popełnienia samobójstwa. ● Wśród znanych im osób nie ma osób będących tzw. typem samobójcy. ● Samobójstwo nie jest wynikiem nagłego impulsu. ● Zapytanie osoby, którą podejrzewamy o myśli samobójcze, czy rzeczywiście tak jest nie sprowokuje jej do takiego czynu. ● Próba samobójcza nastolatka nie jest formą zwrócenia na siebie uwagi. ● Terapia może skutecznie przeciwdziałać próbom samobójczym. ● Ktoś kto mówi o samobójstwie rzeczywiście może podjąć próbę samobójczą. ● Osobę, która podjęła próbę samobójczą można przekonać, by tego nie zrobiła. ● Nie istnieje grupa osób szczególnie narażonych na samobójstwo. ● Osoby, które podjęły nieudaną próbę samobójczą mogą, ale nie muszą spróbować ponownie. ● Poprawa nastroju po okresie jego obniżenia nie oznacza, że ryzyko samobójstwa zniknęło. ● To, że ktoś raz miał myśli samobójcze, to już zawsze będzie je miał. ● Wiara i duchowość mogą pomóc w przeciwdziałaniu próbom samobójczym. ● Podjęcie próby samobójczej nie świadczy jednoznacznie o chęci zakończenia życia. ● Zarówno kobiety jak i mężczyźni są tak samo narażeni na samobójstwo. ● Skłonności samobójcze nie są dziedziczne. ● Próba pomocy osobie z myślami samobójczymi nie urazi jej i nie spowoduje, że przestanie szukać wsparcia. ● Samobójstwa nie popełniają wyłącznie dzieci z rodzin patologicznych. ● Rodzice nie zawsze są odpowiedzialni za samobójczą śmierć dziecka. ● Wsparcie najbliższych jest niezwykle istotne w procesie przeciwdziałania próbom samobójczym.

Kolejną kwestią, którą postanowiono zbadać, była wiedza nauczycieli na temat skali samobójstw wśród polskich nastolatków na przestrzeni lat. Badani mieli określić, czy liczba nastolatków podejmujących próbę samobójczą z roku na rok wzrasta, czy utrzymuje się na tym samym poziomie, czy maleje.

Pytanie nr 8: “Liczba nastolatków w Polsce podejmujących próbę samobójstwa:” Odpowiedzi: “Z roku na rok wzrasta” (88,5%), “Od lat utrzymuje się na stałym poziomie” (10,4%), “Z roku na rok maleje” (1%)

Wśród pracowników oświaty panuje przekonanie, że liczba nastolatków podejmujących próbę samobójczą z każdym rokiem wzrasta (88,5%), przeciwnego zdania jest zaledwie 1% badanych nauczycieli. Pozostała część (10,4%) twierdzi, że statystyki dotyczące prób samobójczych wśród nastolatków od lat utrzymują się na podobnym poziomie.

Następnie poproszono biorących w badaniu nauczycieli o wymienienie trzech najczęstszych ich zdaniem powodów, dla których młodzi ludzie postanawiają popełnić samobójstwo. Odpowiedzi udzielone przez pracowników oświaty w bardzo dużym stopniu pokrywały się ze sobą. Najczęściej pojawiające się w odpowiedziach przyczyny samobójstw nastolatków to:

● problemy w domu rodzinnym rozumiane jako konflikt między rodzicami, konflikt nastolatka z rodzicami, uzależnienie jednego lub obu rodziców oraz przemoc rodzinną; ● brak akceptacji i zrozumienia ze strony środowiska rówieśniczego objawiający się przemocą fizyczną, jak i psychiczną, w tym tzw. hejt internetowy; ● depresja i inne zaburzenia psychiczne; ● uzależnienie nastolatka od alkoholu i substancji psychoaktywnych ● brak wiary we własne możliwości, zwłaszcza w kwestii rozwiązywania swoich problemów; ● zawód miłosny rozumiany zarówno jako miłość nieodwzajemnioną przez drugą osobę, jaki i rozstanie z dotychczasowym partnerem/partnerką; ● trudności w osiągnięciu odpowiednio wysokich wyników w nauce; Kolejnym pytaniem postawionym nauczycielom w kwestionariuszu ankietowym było z kim ich uczniowie najczęściej rozmawiają o swoich problemach. Było to pytanie zamknięte z następującymi opcjami odpowiedzi: “Z rodzicami”, “Z przyjacielem/przyjaciółką”, “Z pedagogiem/psychologiem szkolnym”, “Ze mną lub innym nauczycielem”, “Z nikim, sami radzą sobie z problemami”, “Z innymi członkami rodziny lub innymi osobami”,“Szukają pomocy w Internecie”.

Pytanie nr 10: “Z kim najczęściej Pana/Pani uczniowie rozmawiają o swoich problemach?” Odpowiedzi: “Z rodzicami” (10,2%), “Z przyjacielem/przyjaciółką” (48%), “Z pedagogiem/psychologiem szkolnym” (7,1%), “Ze mną lub innym nauczycielem” (2%), “Z nikim, sami radzą sobie z problemami” (3,1%), “Z innymi członkami rodziny lub innymi osobami” (1%), “Szukają pomocy w Internecie” (28,6%)

Według większości nauczycieli (48%) ich uczniowie najczęściej rozmawiają o swoich problemach ze swoimi przyjaciółmi lub szukają wsparcia w Internecie (28,6%). Zdaniem co dziesiątego nauczyciela (10,2%) uczniowie zwierzają się przede wszystkim swoim rodzicom. Według 7,1% nauczycieli uczniowie rozmawiają z pedagogiem lub psychologiem szkolnym. Najmniej nauczycieli wybrało odpowiedzi: “z nikim, sami radzą sobie z problemami” (3,1%), “ze mną lub innym nauczycielem” (2%) i “z innymi członkami rodziny lub innymi osobami” (1%).

Następnie uczestników badania poproszono o wyobrażenie sobie sytuacji, w której ich uczeń wyznaje im, że ma myśli samobójcze. Zadaniem nauczycieli było opisanie tego co w takiej sytuacji by zrobili. Ponownie odpowiedzi udzielone przez pracowników oświaty pokrywały się ze sobą w bardzo dużym stopniu. Wszyscy uczestniczący w badaniu nauczyciele jako pierwszy krok wskazali rozmowę z uczniem, w trakcie której próbowaliby ustalić przyczyny myśli samobójczych, ale w taki sposób, by nastolatek czuł, że ma w nich wsparcie. Kolejnym

krokiem,

który

wykonaliby

nauczyciele

byłoby

bezzwłoczne

poinformowanie o sytuacji rodziców, pedagoga i dyrekcję szkoły. Zaledwie jeden nauczyciel wskazał, że postępowałby zgodnie z przyjętą w szkole procedurą, co może wskazywać na to, że w większości placówek nauczyciele muszą działać intuicyjnie w takich sytuacjach. Kolejne pytanie było pytaniem zamkniętym i dotyczyło obecności w szkole psychologa.

Pytanie nr 12: “Czy w Pana/Pani szkole jest psycholog?” Odpowiedzi: “Tak” (86,7%), “Nie” (13,3%), “Nie wiem” (0%)

Niemal wszyscy nauczyciele (86,7%) deklarują, że w ich szkole pracuje psycholog szkolny, natomiast na brak takiego stanowiska w ich miejscu pracy wskazuje 13,3% badanych.

W nawiązaniu do pytania o sposób postępowania w sytuacji, gdy uczeń wyznaje, że ma myśli samobójcze zapytano nauczycieli na czyje wsparcie mogą liczyć w takiej sytuacji.

Pytanie nr 13: “Na czyje wsparcie może Pan/i liczyć w przypadku, gdy dowie się Pan/i o myślach samobójczych ucznia?” Odpowiedzi: “Najbliżsi koledzy/koleżanki z pracy.” (41,2%), “Pedagog/ psycholog szkolny.” (90,7%), “Dyrektor szkoły.” (73,2%), “Cała rada pedagogiczna.” (48,5%), “Instytucje spoza szkoły” (44,3%), “Inne” (3%)

Nauczyciele wskazali kolejno: pedagoga/psychologa szkolnego (90,7%), dyrektora szkoły (73,2%), radę pedagogiczną (48,5%), instytucje spoza szkoły (44,3%), najlepszych kolegów/koleżanki z pracy (41,2%), rodziców ucznia (2%), rodzinę (1%).

Kolejne pytanie miało na celu wykazanie w jaki sposób nauczyciele poruszają temat zdrowia psychicznego swoich uczniów z ich rodzicami. Uczestnicy badania mogli wybrać kilka odpowiedzi oraz dopisać swoje w opcji “inne”.

Pytanie nr 14: “W jaki sposób porusza Pan/i temat zdrowia psychicznego swoich uczniów z ich rodzicami?” Odpowiedzi: “W trakcie wywiadówki inicjuję temat zdrowia psychicznego.” (12,4%), “Rozmawiam indywidualnie z rodzicami uczniów, których stan psychiczny szczególnie mnie niepokoi.” (58,8%), “Proszę pedagoga lub psychologa szkolnego o poruszenie tematu zdrowia psychicznego w trakcie spotkania z rodzicami.” (22,7%), “Nie podejmuję działań w tym zakresie.” (1%), “Inne” (5,1%)

kontaktach

rodzicami

dotyczącymi

zdrowia

psychicznego

uczniów

zdecydowana większość nauczycieli (58,8%) stawia na indywidualną rozmowę z rodzicem danego ucznia, którego stan psychiczny wzbudza niepokój nauczyciela. O pomoc pedagoga lub psychologa w poruszeniu trudnego tematu podczas wywiadówki prosi 28,6% ankietowanych, a na samodzielną inicjatywę podczas

spotkania z rodzicami decyduje się 12,4% badanych. Jedna osoba przyznała, że nie porusza tematu zdrowia psychicznego w trakcie spotkań z rodzicami, ponieważ uważa, że nie ma wystarczających kompetencji i zapewne zrobiłaby to w nieodpowiedni sposób.

Na koniec badania zapytano, czy pracownicy oświaty wiedzą gdzie mogą kierować swojego ucznia w sytuacji gdyby potrzebował on wsparcia terapeuty.

Pytanie nr 13: “Czy wie Pan/i, gdzie Pan/i uczniowie mogą uzyskać profesjonalną pomoc psychologiczną?” Odpowiedzi: “Tak, wiem” (92,8%), “Nie, nie wiem” (7,2%)

Zdecydowana większość (92,8%) uczestniczących w badaniu pracowników oświaty deklaruje, że wie do jakich placówek kierować uczniów, gdyby potrzebowali oni specjalistycznego wsparcia ze strony terapeuty. Natomiast 7,2% nauczycieli nie wie, gdzie ich uczniowie mogliby otrzymać wspomnianą pomoc.

UCZNIOWIE Kwestionariusz ankietowy i próba badawcza Kwestionariusz ankietowy przeznaczony dla uczniów powstał za pomocą formularzy Google. Poza tytułem: “Co wiesz o samobójstwie?” na początku kwestionariusza znalazły się informacje dotyczące projektu, w ramach którego badanie było przeprowadzane (nazwa, cel, źródło finansowania) oraz odpowiednie logotypy.

Łącznie kwestionariusz ankietowy składał się z 15 pytań, w tym: ● 11 pytań zamkniętych jednokrotnego wyboru, ● 3 pytań otwartych, ● 1 pytania zamkniętego z siatką pól do wyboru (pola wyboru: “zgadzam się”, “nie zgadzam się”).

W założeniach projektu przewidziano przeprowadzenie 60 wywiadów w formie kwestionariusza ankietowego, jednak ostatecznie zaangażowanie uczniów okazało się na tyle duże, że przekroczono założoną liczbę wywiadów i wypełniono 293 egzemplarze kwestionariuszy ankietowych. W badaniu wzięło udział 293 uczniów szkół ponadpodstawowych z wielkopolski, mazowsza, podlasia, pomorza i ze śląska.

Kwestionariusz ankietowy skierowany do uczniów znajduje się w Załączniku nr 3.

Wyniki badania ankietowego Na początku badania ankietowego postanowiono zapytać uczestników czy uważają, że temat samookaleczania i samobójstw dotyczy ich lub ich kolegów. Pytanie miało na celu ukazanie, czy nastolatkowie dopuszczają do siebie myśl, że wskazany problem może w ogóle stać się częścią ich życia lub życia ich znajomych. Badani mieli do wyboru jedną z dwóch odpowiedzi: “Tak” lub “Nie, nie dotyczy”.

Pytanie nr 1: “Czy uważasz, że temat samookaleczania i samobójstw nastolatków dotyczy Ciebie lub osób z Twojego otoczenia?” Odpowiedzi: “Tak” (39,6%), “Nie, nie dotyczy” (60,4%)

Większość uczniów (60,4%) biorących udział w badaniu uważa, że problem samookaleczania czy samobójstwa wśród nastolatków nie dotyczy nikogo z ich otoczenia, ani ich samych. Natomiast 39,6% nastolatków biorących udział w badaniu przyznaje, że wskazany temat dotyczy bezpośrednio ich lub kogoś z ich otoczenia. Może to świadczyć o tym, że problem zachowań autodestruktywnych jest obecny w ich życiu lub dopuszczają możliwość, że będzie tak w przyszłości.

Pytanie nr 2: “Czy wiesz jak zachowuje się osoba zagrożona samobójstwem?” Odpowiedzi: “Tak, wiem” (50,5%), “Nie, nie wiem” (49,5%)

Liczba uczniów, którzy twierdzą, że potrafią rozpoznać po zachowaniu danej osoby, że jest ona zagrożona samobójstwem jest zaledwie o 1% wyższa od liczby uczniów, którzy takiej pewności nie mają.

Można zatem wysnuć tezę, że mimo iż umiejętność rozpoznawania sygnałów wysyłanych przez osobę zagrożoną samobójstwem nie jest powszechna wśród uczniów biorących udział w badaniu to większość z nich jest pewna, że osoby z ich otoczenia nie są zagrożeni samobójstwem.

Aby ustalić co uczniowie deklarujący umiejętność rozpoznania zachowań samobójczych u innych osób rozumieją pod hasłem “zachowanie samobójcze” poproszono ich o podanie przykładów takich zachowań. Spośród 148 uczniów,

którzy twierdzą, że potrafią rozpoznać zachowania samobójcze 118 zdecydowało się na wymienienie przykładów takich zachowań.

Wymienianym przez niemal wszystkich objawem zagrożenia samobójstwem u nastolatka jest widoczny głęboki smutek i złe samopoczucie. Ankietowani określają

wręcz

takie

zachowanie

mianem

“zachowania

depresyjnego”.

Ankietowani wskazują również, że pojawiającym się sygnałem jest izolowanie się od otoczenia, niechęć do kontaktu z innymi i obojętność na to co dzieje się dookoła. Badani twierdzą również, że taka osoba często się samookalecza poprzez zadawanie sobie ran na rękach, a następnie ukrywa ślady takiego zachowania nosząc ubrania z długim rękawem. Kilku ankietowanych twierdzi, że osoby mające myśli samobójcze często poruszają temat śmierci, a nawet mówią wprost, że mają zamiar popełnić samobójstwo.

Pogłębiając nieco temat zapytano badanych nastolatków, czy któryś z ich kolegów przejawia zachowania wskazujące na to, że ma on myśli samobójcze. Możliwymi odpowiedziami były: “Tak”, “Raczej tak”, “Raczej nie”, “Nie” i “Nie wiem”.

Pytanie nr 4: “Czy ktoś z Twoich przyjaciół lub kolegów z klasy przejawia zachowania samobójcze?” Odpowiedzi: “Tak” (8,2%), “Raczej tak” (9,9%), “Raczej nie” (57,9%), “Nie” (24%), “Nie wiem” (0%)

Zdecydowana większość nastolatków biorących udział w badaniu (81,9%) odpowiedziała negatywnie - 57,9% udzieliło odpowiedzi “raczej nie”, a 24% jest pewna, że żaden z ich kolegów nie przejawia takich zachowań. Pozytywnie odpowiedziało 18,1% ankietowanych, z czego 8,2% badanych nie ma wątpliwości, że któryś z ich kolegów zmaga się z wskazanym problemem.

Udzielone odpowiedzi potwierdzają te z pytania o to, czy któryś temat zachowań autodestruktywnych dotyczy kogoś z otoczenia nastolatków biorących udział w badaniu. Zatem można wnioskować, że uczniowie opierają swoje przekonanie o braku zagrożenia zachowaniami samobójczymi wśród znajomych im osób na tym, że na chwilę obecną nie dostrzegają u nikogo sygnałów wskazujących na ten problem.

Pytanie nr 5: “Czy uważasz, że przyczyną próby samobójczej są zaburzenia psychiczne?” Odpowiedzi: “Tak, zawsze” (4,1%), “Tak, ale jest to jedna z wielu możliwych przyczyn” (82,8%), “Nie” (5,5%), “Nie wiem” (7,6%)

Wśród uczniów biorących udział w badaniu 4,1% uważa, że przyczyną prób samobójczych zawsze jest zaburzenie psychiczne, natomiast zdecydowana większość (82,8%) twierdzi, że mogą one być jedną z wielu przyczyn takiej sytuacji. Odmiennego zdania jest 5,5% badanych, a 7,6% nastolatków nie wie, czy przyczyny próby samobójczej można można szukać w zaburzeniach psychicznych.

Nawiązując nieco do pytania o zachowanie osób zagrożonych samobójstwem zapytano uczniów, czy byliby w stanie wykryć u swojego kolegi zachowania wskazujące na to, że ma ono myśli samobójcze. Możliwymi odpowiedziami były: “Tak”, “Raczej tak”, “Raczej nie”, “Nie” i “Nie wiem”.

Pytanie nr 6: “Czy potrafiłbyś/potrafiłabyś rozpoznać u przyjaciela/kolegi z klasy sygnały wskazujące na myśli samobójcze?” Odpowiedzi: “Tak” (19,9%), “Raczej tak” (58,6%), “Raczej nie” (16,8%), “Nie” (1%), “Nie wiem” (4,8%)

Zdecydowana większość nastolatków biorących udział w badaniu (78,5%) odpowiedziała pozytywnie - 58,6% udzieliło odpowiedzi “raczej tak”, a 19,9% nie ma wątpliwości, że byliby w stanie wykryć takie sygnały u swojego kolegi. Negatywnie odpowiedział co piąty ankietowany (21,6%), z czego 4,8% badanych uważa, że na pewno nie zauważyliby zachowań samobójczych u swojego kolegi.

Można zauważyć, że o ile tylko połowa uczniów twierdzi, że potrafi rozpoznać zachowania samobójcze u innych osób, o tyle gdy zapytani o to samo w kontekście ich kolegów, nabierają oni pewności co do swoich umiejętności w tym zakresie.

Następnie postawiono przed badanymi uczniami 24 tezy dotyczące samobójstw. Mieli oni określić, czy zgadzają się z danym twierdzeniem, czy też nie. Na podstawie udzielonych odpowiedzi wynika, że zdaniem nastolatków następujące tezy są prawdziwe: ● Samobójstwo nie wynika ze słabości czy egoizmu danej osoby. ● Osoby odnoszące sukcesy w różnych sferach życia również są narażone na ryzyko popełnienia samobójstwa. ● Samobójstwo nie jest wynikiem nagłego impulsu. ● Zapytanie osoby, którą podejrzewamy o myśli samobójcze, czy rzeczywiście tak jest nie sprowokuje jej do takiego czynu. ● Próba samobójcza nastolatka nie jest formą zwrócenia na siebie uwagi. ● Terapia może skutecznie przeciwdziałać próbom samobójczym. ● Ktoś kto mówi o samobójstwie rzeczywiście może podjąć próbę samobójczą. ● Osobę, która podjęła próbę samobójczą można przekonać, by tego nie zrobiła. ● Nie istnieje grupa osób szczególnie narażonych na samobójstwo. ● Osoby, które podjęły nieudaną próbę samobójczą mogą spróbować ponownie. ● Poprawa nastroju po okresie jego obniżenia nie oznacza, że ryzyko samobójstwa zniknęło. ● To, że ktoś raz miał myśli samobójcze, to już zawsze będzie je miał. ● Wiara i duchowość mogą pomóc w przeciwdziałaniu próbom samobójczym.

● Podjęcie próby samobójczej nie świadczy jednoznacznie o chęci zakończenia życia. ● Zarówno kobiety jak i mężczyźni są tak samo zagrożeni samobójstwem. ● Skłonności samobójcze nie są dziedziczne. ● Próba pomocy osobie z myślami samobójczymi nie urazi jej i nie spowoduje, że przestanie szukać wsparcia. ● Samobójstwa nie popełniają wyłącznie dzieci z rodzin patologicznych. ● Rodzice nie zawsze są odpowiedzialni za samobójczą śmierć dziecka. ● Wsparcie najbliższych jest niezwykle istotne w procesie przeciwdziałania próbom samobójczym.

Kolejną kwestią, którą postanowiono zbadać, była wiedza uczniów na temat skali samobójstw wśród polskich nastolatków na przestrzeni lat. Badani mieli określić, czy liczba nastolatków podejmujących próbę samobójczą z roku na rok wzrasta, czy utrzymuje się na tym samym poziomie, czy maleje.

Pytanie nr 8: “Liczba nastolatków w Polsce podejmujących próbę samobójstwa:” Odpowiedzi: “Z roku na rok wzrasta” (71%), “Od lat utrzymuje się na stałym poziomie” (20,8%), “Z roku na rok maleje” (8,1%)

Wśród uczniów panuje przekonanie, że liczba nastolatków podejmujących próbę samobójczą z każdym rokiem wzrasta (71%), przeciwnego zdania jest zaledwie

8,1% badanych nastolatków. Pozostała część (20,8%) twierdzi, że statystyki dotyczące prób samobójczych wśród nastolatków od lat utrzymują się na podobnym poziomie.

Następnie poproszono biorących w badaniu nastolatków o wymienienie trzech najczęstszych ich zdaniem powodów, dla których młodzi ludzie postanawiają popełnić samobójstwo. Odpowiedzi udzielone przez uczniów w bardzo dużym stopniu pokrywały się ze sobą. Najczęściej pojawiające się w odpowiedziach przyczyny samobójstw nastolatków to: ● poczucie osamotnienia i odrzucenia przez osoby z najbliższego otoczenia, rozumiane jako członków rodziny i środowisko rówieśnicze; ● konflikt między rodzicami, rozwód rodziców; ● zawód miłosny rozumiany jako porzucenie przez dotychczasowego partnera/partnerkę; ● przemoc fizyczna i psychiczna ze strony środowiska rodzinnego i/lub szkolnego;

Kolejnym pytaniem postawionym uczniom w kwestionariuszu ankietowym było z kim najczęściej rozmawiają o swoich problemach. Było to pytanie zamknięte z następującymi opcjami odpowiedzi: “Z rodzicami”, “Z przyjacielem/przyjaciółką”, “Z pedagogiem/psychologiem szkolnym”, “Z nauczycielem”, “Z nikim, sam/a radzę sobie z problemami”, “Z nikim, nie mam osoby z którą mógłbym/mogłabym o tym porozmawiać”,“Szukam pomocy w Internecie”.

Pytanie nr 10: “Z kim najczęściej rozmawiasz o swoich problemach?” Odpowiedzi: “Z rodzicami” (29,1%), “Z przyjacielem/przyjaciółką” (41,8%), “Z pedagogiem/psychologiem szkolnym” (2,5%), “Z nauczycielem” (0,4%), “Z nikim, sam/a radzę sobie z problemami” (19,9%), “Z nikim, nie mam osoby, z którą mógłbym/mogłabym o tym porozmawiać” (3,9%),“Szukam pomocy w Internecie” (2,5%)

Większość uczniów (41,8%) deklaruje, że najczęściej rozmawiają o swoich problemach ze swoimi przyjaciółmi i rodzicami (29,1%). Niemal co piąty badany (19,9%) sam radzi sobie ze swoimi problemami, 3,9% nastolatków nie ma nikogo, z kim mogliby o tym porozmawiać. Pomocy w internecie szuka 2,5% biorących udział w badaniu nastolatków i taki sam procent uczniów (2,5%) rozmawia o swoich problemach z pedagogiem lub psychologiem szkolnym. Natomiast nauczyciela wskazał zaledwie 1% badanych.

Następnie uczestników badania poproszono o wyobrażenie sobie sytuacji, w której ich kolega wyznaje im, że ma myśli samobójcze. Zadaniem uczniów było opisanie tego co w takiej sytuacji by zrobili. Ponownie odpowiedzi udzielone przez nastolatków pokrywały się ze sobą w bardzo dużym stopniu. Wszyscy uczestniczący w badaniu uczniowie deklarują, że pomogliby swojemu koledze, lecz nie wszyscy opisali, na czym ta pomoc miałaby polegać. Osoby, które zdecydowały się na rozwinięcie swojej odpowiedzi jako pierwszy krok wskazały nawiązanie szczerej rozmowy z kolegą, w której spróbowaliby ustalić źródło tych

myśli i pocieszyć go. Wszyscy wskazali również na zwrócenie się o pomoc do osoby dorosłej i polecenie koledze wizyty u psychologa lub psychiatry.

Kolejne pytanie było pytaniem zamkniętym, które miało na celu sprawdzenie czy uczniowie wiedzą, czy w ich szkole pracuje psycholog szkolny.

Pytanie nr 12: “Czy w Twojej szkole jest psycholog?” Odpowiedzi: “Tak” (81,3%), “Nie” (6%), “Nie wiem” (12,7%)

Zdecydowana większość uczniów (81,3%) deklaruje, że w ich szkole jest dostępna pomoc psychologa, jednak brak takiej pomocy zgłosiło 6% biorących udział w badaniu nastolatków. Natomiast 12,7% uczniów nie wie, czy w ich szkole pracuje psycholog.

Kolejną poruszoną w badaniu kwestią był kontakt nastolatków z ich rodzicami. Chcąc nawiązać do pytania o osoby, z którymi badani uczniowie najczęściej rozmawiają o swoich problemach zapytano, czy kiedykolwiek rozmawiali o swoim stanie psychicznym z rodzicami lub nauczycielem.

Pytanie nr 13: “Czy kiedykolwiek rozmawiałeś/aś z rodzicami lub nauczycielami o swoim stanie psychicznym?” Odpowiedzi: “Tak.” (47%), “Nie.” (53%)

Większość badanych uczniów (53%) nigdy nie rozmawiało z rodzicami o swoim stanie psychicznym, jednak grupa ta jest zaledwie o 6% liczniejsza od grupy nastolatków, która taką rozmowę z rodzicami odbyła.

Pogłębiając temat rozmowy o własnych emocjach zapytano nastolatków, kto najczęściej pyta ich o ich samopoczucie. Badani mogli wybrać spośród następujących opcji odpowiedzi: “rodzice”, “nauczyciel/trener”, “przyjaciel/kolega z klasy”, “rodzeństwo”, “nikt nie pyta mnie o to co czuję”.

Pytanie nr 14: “Kto najczęściej pyta Cię o Twoje samopoczucie?” Odpowiedzi: “Rodzice.” (49,8%), “Nauczyciel/trener.” (6,1%), “Przyjaciel/kolega z klasy” (26,9%), “Rodzeństwo.” (3,2%), “Nikt nie pyta mnie o to co czuję” (14%)

Najliczniejsza grupa uczestniczących w badaniu uczniów (49,8%) deklaruje, że najczęściej o ich samopoczucie pytają rodzice. Nieco mniejsza część ankietowanych wybrała przyjaciela/kolegę z klasy (26,9%). 14% uczniów twierdzi, że nikt nie pyta ich o to co czują. Najmniej uczestników badania wybrało odpowiedź “nauczyciel/trener” (6,1%) oraz “rodzeństwo” (3,2%).

Na koniec badania zapytano, czy uczniowie wiedzą gdzie szukać specjalistycznej pomoc w sytuacji gdyby potrzebowali wsparcia terapeuty.

Pytanie nr 15: “Czy wiesz gdzie możesz otrzymać fachowe wsparcie psychologiczne?” Odpowiedzi: “Tak, wiem” (76,9%), “Nie, nie wiem” (23,1%)

Zdecydowana większość uczniów (76,9%) deklaruje, że wie, gdzie szukać pomocy terapeuty, jednak niemal co czwarty z badanych nastolatków nie wie, gdzie mogłoby uzyskać fachowe wsparcie psychologiczne.

WNIOSKI DLA AUTORÓW PORADNIKÓW

Na podstawie analizy wyników badań ankietowych przeprowadzonych wśród trzech grup: rodziców uczniów, pracowników oświaty i samych uczniów można sformułować wnioski, które powinny posłużyć zespołowi autorów poradników jako punkt wyjścia do rozważań nad treścią merytoryczną publikacji. Wnioski z analizy badania ankietowego:

1) Wśród rodziców i nastolatków panuje przekonanie, że temat zachowań

autodestruktywnych nie dotyczy ani ich rodzin, ani nikogo z ich najbliższego otoczenia.

Natomiast

nauczyciele

uważają,

że

zagrożenie

samookaleczaniem i samobójstwem może dotyczyć ich uczniów. 2) Wszystkie badane grupy deklarują, że wiedzą jak zachowuje się osoba

zagrożona samobójstwem. Ważne jest jednak to, że w grupie rodziców i w grupie uczniów przewaga osób twierdzących, że posiadają taką wiedzę wynosi odpowiednio 4,6% i 1%. Zatem bardzo duża liczba rodziców nie wie czym są i jak objawiają się zachowania autodestruktywne. Niemal co trzeci nauczyciel również tego nie wie.

3) Zdaniem osób biorących udział w badaniu nastolatek zagrożny

samobójstwem: ○

przede wszystkim izoluje się od otoczenia zarówno fizycznie poprzez zamykanie się w swoim pokoju i znaczne ograniczenie kontaktów z rówieśnikami, jak i poprzez zmianę zachowania

polegającą na “zamknięciu się w sobie” nastolatka i w trudności lub niechęci do wyrażania swoich uczuć i myśli; ○

jest w złym nastroju i jest smutny;

○

ma wahania nastrojów;

○

często porusza temat śmierci, a nawet mówi wprost, że chce się zabić;

○

wykazuje negatywny stosunek do otoczenia i przyszłości, jest patyczny;

○

zmienia swoje zachowanie i wygląd, często w sposób nagły;

○

staje się agresywny wobec innych i samego siebie, samookalecza się;

4) Mimo iż umiejętność rozpoznawania sygnałów wysyłanych przez osobę

zagrożoną samobójstwem nie jest powszechna wśród rodziców to większość z nich jest pewna, że członkowie ich rodzin nie są zagrożeni samobójstwem. Tak samo wygląda sytuacja w badanej grupie uczniów. 5) Wszystkie badane grupy uważają, że powodem próby samobójczej jest

zaburzenie psychiczne danej osoby, ale może to być tylko jedna z wielu przyczyn. 6) Mimo iż umiejętność rozpoznawania sygnałów wysyłanych przez osobę

zagrożoną samobójstwem nie jest powszechna wśród badanych to uważają, że zauważyliby, gdyby ich dziecko, kolega z klasy lub uczeń wysyłał sygnały wskazujące na zachowania samobójcze. Takie przekonanie jest najsilniejsze u rodziców. 7) Według badanych poza zaburzeniami psychicznymi najczęstrzymi

powodami, dla których młodzi ludzie popełniają samobójstwa są:

46 ○

szeroko rozumiany brak akceptacji i zrozumienia ze strony najbliższego otoczenia, do którego biorący udział w badaniu zaliczają dom rodzinny oraz środowisko rówieśnicze;

○

problemy w domu rodzinnym rozumiane jako konflikt między rodzicami, konflikt nastolatka z rodzicami, uzależnienie jednego lub obu

rodziców oraz przemoc rodzinną;

○

trudności w osiągnięciu odpowiednio wysokich wyników w nauce;

○

zawód miłosny rozumiany zarówno jako miłość nieodwzajemnioną przez drugą osobę, jaki i rozstanie z dotychczasowym partnerem/partnerką;

○

przemoc fizyczna i psychiczna ze strony środowiska rodzinnego i/lub szkolnego;

○

brak umiejętności radzenia sobie z problemami;

○

uzależnienie

nastolatka od alkoholu i substancji

psychoaktywnych; ○

brak wiary we własne możliwości, zwłaszcza w kwestii rozwiązywania swoich problemów;

8) Wśród wszystkich badanych grup panują następujące przekonania: ○

Samobójstwo nie jest wynikiem słabości czy egoizmu danej osoby.

○

Osoby odnoszące sukcesy w różnych sferach życia również są narażone na ryzyko popełnienia samobójstwa.

○

Wśród znanych im osób nie ma osób będących tzw. typem samobójcy.

○

Samobójstwo nie jest wynikiem nagłego impulsu.

○

Zapytanie osoby, którą podejrzewamy o myśli samobójcze, czy rzeczywiście tak jest nie sprowokuje jej do takiego czynu.

○

Próba samobójcza nastolatka nie jest formą zwrócenia na siebie uwagi.

○

Terapia może skutecznie przeciwdziałać próbom samobójczym.

47 ○

Ktoś kto mówi o samobójstwie rzeczywiście może podjąć próbę samobójczą.

○

Osobę, która podjęła próbę samobójczą można przekonać, by tego nie zrobiła.

○

Nie istnieje grupa osób szczególnie narażonych na samobójstwo.

○

Osoby, które podjęły nieudaną próbę samobójczą mogą, ale nie muszą spróbować ponownie.

○

Poprawa nastroju po okresie jego obniżenia nie oznacza, że ryzyko samobójstwa zniknęło.

○

To, że ktoś raz miał myśli samobójcze, to już zawsze będzie je miał.

○

Wiara i duchowość mogą pomóc w przeciwdziałaniu próbom samobójczym.

○

Podjęcie próby samobójczej nie świadczy jednoznacznie o chęci zakończenia życia.

○

Zarówno kobiety jak i mężczyźni są tak samo narażeni na samobójstwo.

○

Skłonności samobójcze nie są dziedziczne.

○

Próba pomocy osobie z myślami samobójczymi nie urazi jej i nie spowoduje, że przestanie szukać wsparcia.

○

Samobójstwa nie popełniają wyłącznie dzieci z rodzin patologicznych.

○

Rodzice nie zawsze są odpowiedzialni za samobójczą śmierć dziecka.

○

Wsparcie

najbliższych

jest

niezwykle

istotne

procesie

przeciwdziałania próbom samobójczym.

9) Wśród wszystkich badanych grup panuje przekonanie, że liczba nastolatków

podejmujących próbę samobójczą z każdym rokiem wzrasta.

48 10) Większość rodziców twierdzi, że są osobami, z którymi ich dziecko

najczęściej rozmawia o swoich problemach. Jednak badani nastolatkowie stwierdzili, że ten temat poruszają najczęściej ze swoimi przyjaciółmi (rodzice byli na drugim miejscu). Co więcej większość nastolatków nigdy nie rozmawiało ze swoimi rodzicami o ich stanie psychicznym. Zaledwie 1% uczniów rozmawia o swoich problemach z nauczycielem. 11) Przedstawiciele wszystkich badanych grup postawieni w sytuacji, gdy

nastolatek wyznaje im, że ma myśli samobójcze zaczęłoby od rozmowy z tą osobą. Zatem wskazane jest przygotowanie wskazówek jak można poprowadzić taką rozmowę. Z odpowiedzi udzielonych przez nauczycieli wnioskować można, że w szkołach nie ma jasno określonych procedur i w takiej sytuacji postępują intuicyjnie. 12) Zapytani o to co zrobiliby, gdyby ich dziecko wyznało im, że ma myśli

samobójcze rodzice żaden z rodziców nie wspomina o poinformowaniu czy szukaniu pomocy w szkole dziecka. Co więcej nie wszyscy rodzice wiedzą, czy w szkole ich dziecka jest pracuje psycholog. 13) Wszystkie badane grupy twierdzą, że wiedzą gdzie mogą znaleźć

specjalistyczną pomoc terapeutyczną. 14) Zdecydowana większość rodziców nigdy nie poruszała tematu zdrowia

psychicznego swojego dziecka z jego nauczycielem. 15) Gdy zdrowie psychiczne danego ucznia wzbudza niepokój nauczyciela ten

stawia na indywidualną rozmowę z rodzicem na ten temat, jednak z odpowiedzi udzielonych przez badaną grupę nauczycieli wynika, że potrzebują oni wskazówek jak przeprowadzić taką rozmowę.