MaltaGeografika.com
DUN
KARM
TIFKIRA T A' L-ASSEDJU
L-KBIR
U
TAR-REBHA
TAT-VIII
TA'
SETTEMBRU
1565
Erba'
kelmiel
meghudin,
liII路Maliin r.har id-9 ta' Setlembru,
wara stedina
tal-Kurnitat
is-sena, quddiem il Monument tal-Pjazza dik ir-Rebha, Caruana
1927
tal-Pesti ghal din msernmlja glial
fejn kienu jisimghu Mons. Dom. Mawru
O. S. B., Arc'Isqo],
Isqof ta' Malta,
Minh-Iru Sir Gerald Strickland, sentanti
tal-Poplu,
Ministri
u
il-Prirn Rappre-
u l-Poplu.
19"27
E.HPIIW PReSS - VALLETTA
MaltaGeografika.com
Ecccllenza,
Ministri,
Maltin,
Ku ll nazzjon, sewwa kbira sewwa zghira, li bil-ghaqal, bil-hila u, bil-hidma taghha waslet biex qalghet l-isem ta' nazzjon Civili, ghauda fl-istcrja taghha granet aktar sbieh minn ohrajn ; granet li fihom deher aktar imfis er sewwa, aktar miftuh, il-karattru taghha qawwi u habrieki : u ghaldaqshekk huwa dmir ta' kull nazzjon civili li trid izzomm clan it-titlu ta' gieh, li tfakkar lill-uliedha tal-lurn dawk il-granet kbar ta' l-imghoddi li fihom kibret qudc1iem ilghajnejn tad-dinja ; i-ewwel-nett, bhala rahan ta' gratitudini lejn dawk li bil-ghaqal taghhom, bil-hila taghhom bis-sakrificci taghhom qalghulha dak l-isern abili, inbaghad bhala taghlirn l ill-generazzjoni prezenti, biex tnissel fihom il-ghira glial ghamil ta' gieh, ghamil qawwi, ghamil ta' Iejda Iilhom u jekk jista' j kun lill-umanita kollha. Malta Ii tista' tiftaliar b'civilta bil-bosta qadirna u bilbosta sabiha, Malta ghandha tlieta minn dawn il-granet, miktubin b'ittri tad-dawl fil-grajja taghha, Ii j iddu qishom kwiekeb fis-sema ta' l-Istorja : tliet liabtiet u tliet grajjiet li, glialkernrn irnbeghdin b'rnijiet ta' snin wanda minn l-ohra, huma marbutin flirnkien h'rabta mohbija, rabta tas-saliha, rabta qacldisa: tliet grajjiet li walida wara l-ohra jikbru fittjieba, fil-grniel u fil-Iehma bi crescendo li jsahhar.
Lsewwel wanda il-Konversjoni taghha ghar-Religjon nisranija, Ii fiha l-Karattru malti, bil-bo ta religjuz u bilbosta ghaqli, jaqta' bhal abjad fuq l-iswed fi-ambjent pagan Ii bih Malta, dik-il-liabta, benet imdawra. It-tieni, l-Asseclju l-Kbir u spicca bir-Rehna tat-VIII ta' ettembru, 1565; fejn il-Karattru rel igjuz malti, ingliaqad nin ma' l-imhabba talpajjiz u ta ezernpi ta' eroizmu uta' patrijottizmu li jghaggeb. It-tielet, .. il-Qawrna tal-Maltin kontra l-Franciai fit-2 ta' Settembru, 1798, meta l-Karattru malti, clejjem religjuz, ga msielieb -rna' l-imhabba ghajjura tal-patria, inghaqad malnraraxe\\"qana tal-liberta, n Malta, wehida, minn rajha, b'hilitha hi s, qamet bhala nazzjon, qabc1et l-armi u, b'kuragg li jixbah il-genn, sfat hielsa mill-ja ar tal-Liberta Franciza,
MaltaGeografika.com
4Izda d-data li l-Ium tidd i i)'Iel'u'ia barrauija qucldiem il-ghajnejn La' kull Malti hi it- vnr La' tlettel11 bru, l5()5, F'dik il-gurnata Malta libset libsa tn glorja Ii ma tin ternm qatt : glorja Ii ma nafx jekk gliand hiex sehbitha fl-istorja tal-gnus. Ghalhekk Mr lt a, il-patria taghna, ck ejkna fiddawra La' xtutha, imma kbira fis- iwi taghha, stednitna l-Ium, sabiex kif jixraq Iilha u Iilna naglun Iu tifk ira sollenni ta' dik il-gurnata tal-glorja tagliha : u qieghdu tgliax xaqni 1.hrara Ii biha alma, gltas-sejlia ta' l-omm, ingbarna hawnhekk biex inharsu dik il-gurnata, u biex mi l l-ezenipi ta' misserijietna nitghalmu .nnollhll dak kollu l i hu k hir, Ii hu sabin, Ii hu xieraq lic-Civilta ta' gemma; 11 nistrnerru, !1(1bogliclu bhala semm qattiel dak kollu Ii jgliajjeb, li jtabba', Ii jkasbar l-isem taghna uta' Pajjizua. Ingbarna hawn, fdin il-Pjazza : ghaliex din il-wesgha imqieghda fil-qalba tal-Belt, imhuddua, biex inghid hekk, minn zewg dirghajn tat-tempju sabin ta' San Gwann, feju il-barrani, mghaggeb u hieme d, jinzel jara, rieqed f'nghasa helwa, lill-qalbieni La Valette, ma' bosta Kavaljeri ohra, kienet clan l-alihar imsemmija wisq tajjeb ghal .lin il-gurnata li l-lUI11 irridu nfakkru, u mzejna b'monurnent sabih, xoghol ta' wiehed minn hutna Ii qieghed ikattar gewwa Rurna, u minn Ruma fid-dinja kollha, il-gien tan-Nazzjou ta ghnu. X'ifisser clak il-momuuent qalulkorn b'k clma La' iughallem u b'qalb ta' Matti, 1-On01'e\'01i Prof. CW:K:IJieri fiI-lO ta' Mejju Ii ghadda, meta clan il-brouz inkix ef ; u min jiftakar kif hu fisser fix-xbieha tan-nofs il-Qawwa jal-poplu malti, u fix-xbihiet La' ma' genbu ir-Religjon u c-Civilta li clejjem kienu z-zewg dirghaju tal-poplu malti, j intebali illi l-laqgha taglina hawnhekk x ierqa u mahsuba,
*
*
*
L-Assedju! kitbu l-grajja
naliseb Ii 111a hernmx wiehed fost l-Istorici li tas-seklu XVI, Ii ma jqiegliedx l-Asseclju l-Kbir ta' Malta fost l-isbah u l-aqwa gmjja ta' dawk ilmitt sena. Il-Bosio - l-Istoriku ta' l-Ordni - Ii kiteb il-grajja ta' l-Assedju bir-rqaqat kollha u hejja fil-kotba tie gnu il-materjal lill-kittieba ta' wara, u safa l-ishah awtorita fuk clan is-suggett, qatt ma jixba' jxerred il-ward tat-tifhir tieghu fuq id-difiza ta' Malta' ma' tul l-erba' xhur ta- l-Assedju. Scipione Ammirato=-imniazel minn Samminiatelli-Zaba1'e11a f'ras il-ktieb tieghu fuq l-Asseclju taghna=-fl-Istejjer
MaltaGeografika.com
5 ta' Firenze gharidu dawn il-kelmiet : "J ekk alina mita niznu l-grajjiet glias-siwi tagh horn ma nliallux dehriet qarrieqa jaghmuna, nistgnnfil-haqq u fis-sewwa nzornmu illi t-taqhidiet famuzi ta' Salamina uta' Maratona (l-aqwa u l-isbali tigrib fl-istorja tal-Grecja) gn:mdho~11j intfew quddiem id-d ifiza ta' Malta. Din hija glorja tas-sew : din hi glorja li ma tmut qatt. Imma jek k il-glorja ma titnisselx u ma tikberx hlief it-art tal-hsebij iet k har, tar-rieda qawwija, tal-ghemi l shih u qalbieni, Iiema kienu I-grajja Ii taw IiI din il-patria taghna I-jedd glial din il-g lorja ? X'sehe:n kellha fdik id-difiza ? Kemm had met, kemm swiet, xi rmiet minn g idha, minn sahhitha, minn Iiajj itha, hiex it-VIII ta' Sett.emhrn, 1565, sar dak Ii hu, j ig ifieri, data miktuba h'ittri tad-dawl fl-istorja tar-Religjon nisranija u tac-Civilta Ewropea? Isimghu grajja li kienet tkun donnha leggerida mzejna rnill-fantasija ta' xi poeta kieku ma kinetx kollha kernm hi storja, imwettqa minn dokumenti taz-zmien, Ii had d ma jista' jmerihom : Mas-sebh t.at-IS ta' Mejju, 1565, sternghu jidwu ma.' Malta tlett tiri ta' kanun minn SantAnglu, Sant'Jiermu u San Mik iel. Kiener il-kelrna qawwija ta' omm Ii biha din il-patria taghna sejhe: lil uliedha-li k ienu misserijietnahiex jit.ilqu l-ghodda tax-xoghol u jaqbdu l-ghodda tal-gwerra. Il-flotta tat-Torok, l-aktar wanda qawwija f''dawk izzmenij iet, imgltobbija h'ezerctu li l-isem tieghu biss kien iwerwer lis-slaten, moghnija hil-ghodod tal-gwerra l-izjed godda, h'kull ma kienet titloh is-sengha tal-glied, u b'kull ma kienet talhet ix-xewqa kiefra u l-fehrna shiha ta' l-Irnperatur Solimann li kien halef li jiknes minn Malta I-Kavaljeri ta' San Gwann, kienet dehret, sarbut bla-tarf, fuq ix-xefaq bajdani, riesqa bil-qlugh miftuha, lejn din l-art ckejkna H gnaziza Ii hi il-patria taghna, Dik is-sejha k ienet don nha bis-seher. Gewwa l-bliet ilkavaljeri hejjew ruhhom f'Ieliha ta' berqa. F'il-berah, ilMaltin ta' knll qatgha , ta' kull naha tal-gzira harsu harsa rua' dwarhom, Iehmu, hal lew ix-xoghol fejn kien, telqu l-ghodda, u siegha wara clehru qtajja' qtajja' bl-armi f'idejhom sejrin lej n l-ibliet, biex jifhmu sewwa l-ahbar u jiehdu l-ordnijiet x'ghandhom ijaghmlu. IZ-zgnazagn u n-nisa baqghu jigbru mir-raba' u mirrhnla kull ma sata' jiswa ghall-hajja tas-suldati u ghal l-muna tal-bhejjem; u jumejn wara, imqassmin mid-dehen imgarrah
MaltaGeografika.com ----------~~
6 ghaqli u qalbieni, h'tama qawwija fAlla, bi ta' Kavaljer qlub ta' ljuni fsidirhom, kienu lesti jisterinew i'l-Ghadu biex jissieltn m ieghu, hil-halfa Ii j irbhu, inkella jmutu. -Iahasra, kem m kien u Hit fil-ghacld ! Gltal 1;:n11wiehed minnhorn kien hemin erba' minn l-eghdewwa I Izda s-Semn kien maghhom ; u huma liekk kienu jernmnu . . Mija-u-h lax-il-darba tel ghet u niz let ix-xernx, u 'minn sema kollu mdalihan liarset kulljurn, donnha mbikkija, fuq taqtigha l-izjed narxa,taqtigna' hla heda, hla mistrieh, hla hniena : fuq varnpi lil' n irien Ii jberrq u minn Iilu q ta' k anuni wahxija; fuq xita ta' balal, ta' gebel, ta'vlegeg; f'uq nisgH ta' xwabel ilelih n max-xejra; fu q dehrie t ta' hruxija It tkexkex, ta' drill; ta' ticrit, ta' tncghid, ta' ugi h, ta' krib, ta' l'isai'a', ta' hasra, ta' qirda, La' hi ki, ta' d mija, ta' mewt ; fil-waqt Ii l-Ewropa, imbezagha u miblugha, kieneL t istenua=-jattaara, bla negga I ... -it-tmi(:un ta' dik it-taqtigha. 'I'aghna k ienu fis-sewwa ; u t-tama ma d ahketx hihom.路 San tJ'ierrnu, San Mik iel u Kastilja nfethu hhala tl iet qobra wahxija, 11 kienn 1)1a.tarf il-Misilmin li gnahu gewwa fihom. Mas-sebh tat-VIII ta' Settern bru, il-qn iepel ta l-knejj es daqqew 'hil-kbir: minn fu q -is-swar irnkissra sparaw il-kanuni: mid-djar imharhta, mill-glir-lieqi m iknusa, harget bhaltneghida ta' rnistrieh ; mill-pjazez mizghuda sternghet qisha raghda qawwija il-ghaj ta tar-rehha, n rnill-knisja ta' San Lawrenz tal-Birgu, h'Iehen ta' fprn, gn.alkemm imbi kk i, x tered ma ' l-ajru niedi l-i nn u tal-hajr Iil Alla u lill-Bnmbina Marija, li minn dak-in-nhru+ il-Ghid tat-twelirl tagl'iha rtabat hekk sewwa mal-Ghid tar-Rebha, illi l-kelrna Vittorja I'pajjizria saret tfi ser il-wiehed u l-ienor. L-ezerctn ta' Solimanu.e=wahx ta' l-Ewropa-s-im kisser, imharbat, nieqes tlieta minn kull erba', imghobhi taqrlir 11 misthija, rikeh ix-xwieni mfaq qra rnil l-bahri n 11 m ill-qadd iefa, u bhal wiehed n iexef u mistghageh, tbieglted qaj la qaj la II ghab biex qatt ma jidher izjed. Dawn kienu l-grajja, u din kienet ir-Rebha li. libhsn l-patria taghna hi glorja mrnortali, u qegheduha hekk filgholi quddiem il-ghajnejn tad-dirija, Gha.Iiex it-taqbida qalila li ntemmet hir-rebha tat-VIII ta' Settem bru ma kinetx le bejn il-Gzira ta' Malta hil-kavalieri u bejn Sclimanu li bl-akbar flotta 11 bl-akbar ezerctu gie biex jgbakkisha, hiex ikasbarha, hiex j irfisha ; izda benet g;lieda-n glieda ta' darba ghal dejjem-e-bejn ir-Rel igjon u l-Knisja ta' Kristu, m in-naha l-wahda u bej n is-Superstizzjoni ta' Mawrnettu u .
MaltaGeografika.com ~-----
-------
------
7 tal-Misilmin min-naha l-olira : benet glieda, u l-Ohaqda glieda glial darba, bejn ic-Civilta ta' l-Ewropa, frott ta' mijjiet u mijjiet ta' snin ta' hsieb, ta' xcghol uta' gnazla, u bejn it-telqa gnazziena 11 ?;inija tal-Ma.wmett.izmu, Ii kollox igharraq, kollox inigges, k ol lox jeq red jekk ma jaqbelx malfehmiet u max-xewqat tieghu. "Ir-rass li x-xwieni ta' Malta k ienu jrossu Iix-xwieni ta' 80limanu; il-qhid tas-i'Sultana" mghobbija bil-gid ta'l-Orjent, u l-hiki u t-talb tan-nisa tal-Harem li kellhom sehem minn dak ix-xini sabin, setghu jservu l)nala hatab fin-nar ; imma l-ht.ija tal-gwerra k ienet ak tar l-isfel 11 aktar qadima filqalb ta' Solirnanu. Rodi u Malta kellhom ikunu l-bidu u t-tmiem fil-grajja tas-saltna tieghu. Inaddaf lil Kavaljeri m in n. Malta, jaghmel IiI din il-gzira centru tal-qawwa tieghu fil-Merlitcrran, jaqbad ix-xtut u minn hemm j imrah il-gewwa fl-Ewropa sa kernm ig ib 1 Istat i koll ha taht il-hakrna t ieghu u tant il-l igi ta' Mawmettu ; din kienet il-holrna, u din kienat il-Iehma t::,' clan is-Sultan, kiefer 11 tal-biza' daqs kemm qawwi uta' Iehmtu. Anna nafu x'sar ma' tul l-Assedju u wara l-Assedju : nafu kif telqet minn Malta l-flotta torka ; nafu l-laqgha li kellhom il-kbarat tal-flotta uta' l-ezerctu minn Solirnanu. Nafu Ii want t-tiksirn Ii hadet f'Malta, il-Potenza Ottomana nadet taptipa ohra taht is-swar ta' Vienna, 11 spiccat h'waqgha gn.al mewt fil-bahar tn' Lepanto. ~ afu wkoll illi r-Religjon nisranija mic-centru tngnhn ta' Ruma, beqghet miexja bissl iema Iuq it-triq tat-trijonfi taghha, u nafu Ii 1-lstati Ewropej baq gliu 'gnac1dejjin il-qud d iern fir-rebhiet tal-progress u taccivil ta, Imma altna ma nafux, U l-ebda qawwa ta' fantasija ma tista' qatt tintebah x'kien ' isir, kieku ma sarx dale Ii sar. Nistghu imma righidu fis-sewwa illi, la talit is-swar ta' Vienna, l-anqas fl-ilmijiet ta' Lepanto, il-grajja ma kienu jiehdu dik ix-xejra Ii hadu : u Iill-Italja, u ma' l-Italja l-qalba ta' I-Ewropa, ma nafx min hen jista' izjed jehlisha mir-rwiefen tal-kotra u tal-hruxija ta' l-ezerctu ta' Solirnanu. Ghalhekk kbira l-glorja li biha tghattiet il-patria taghna fir-rehha tat-VHl ta' Bettemhru 1565; u ghalhekk kbir il-jecld Ii Malta ghandha !?;nall-gratitnclini tan-nazzjonijiet kollha civili.
* Bela l-istorja!. Fhimt. IsimglIu: jl-wahda hi li meta
*
*
fid-dinja hemm zewg liwejjeg li.Zi.ena: niznu l-mertu taghna mal-mertu ta'
MaltaGeografika.com
8 xi drabi miJln~'najl' rna nintebhu, naq ilbu l-mizie n haddifior, lejna; u din hi wahda mill-hafna gltam liet ta' egorzmn ; l-ohra hi li meta riharsu ma' dwarna, qalbna aktarx tingibsd lejn il-kbir Ii jati izjed fiI-gnajJ1, u ma n ilidnx tisieb biz-zejjed tar-rain u tac-ckejken. Quddiem hannieqa taI-gawhar in-nies titlef gliaqilha fuq id-dawl bajdani ta' dak iz-zibeg prezzj us u fuq il-qawsa lla Ii tilgnah f'dik il-bjuda mitfija: .immn dejjern ftit ikunu clawk illi jahsbu fil-hajta tal-Iiari r, moh hijn, Ii ddomm il-gawhar u tagnmIl1 hanniaqa, u li minngliajrha dale iz-ziheg j ix te rerl, j irtifes, jitkisser, jitfarrak. Malta ckejkna : ghalhekk minn I-istorja ma hadetx rink kollu li kien jisthoqqilhn. II-Bosio fl-istorja Ii k iteh ta ' l-Assedju ghandu erba' kelmiet shien hafna fuq iI-Maltinerba' keImiet li j ixhtu ragg ta' dawl mi ll-isbah fuq il-karattru ta' gensna:-IZrlIJ' jekk ahna nifiuhorn sewva, dawk il-kelrniet hurna wisq ftit gI1>l,1l-jedd li k llhom misserijietna. Il-Bosio hen l-jstori k n ta' I-Orclni-路l-akhar u l-isb.it; istituzzjoni reIig"juza u militari li dehret fid-dinja=-n gonlhekk gnajnu kienet li jgl1i(1 x'gliamlu l-Kavaljeri u mhux x'zhamlu l-Maltin. Hafna storici li g'ew warajh imle", mill-ilma li kien na7.nilhom hu, u ma tawniex al'il)arijiet la ishal'1. u la itjeh. . Izda dak li ma (lalillliex il-Bosio, j idher hej n wieher] u iehor minn rlak Ii qal : 11 goal hekk iller is-skiet ta' dawn il-kittieba qamu k it tiebn ohra li \\'i7.1111aktar hir-reqqa I-gTa.ija ta' l-Assedju ta Malta, u qieghdu fuq ir-ras tnl-Patria taghna l-isbah dijarlernn tn ' glorja l i tista' tinnftdem. Hlll1111 gharfu u sf (jarrn hla It q liq u bla hilla' ill i ma' l-erorzm n tal-kavalj eri fl-Assedj u tn' Malta intiseg l-er01z11111 tal-M禄 It in kollha kemm kien n, suldati u m'humiex,-sanansitra n-nisa u t-tfal bl-istess nila tnr-r,g路ieI-路goaliex dawn k ie nn Ii bl-imhatra ma' l-istees kavaljeri rrnew g'idhom, . annil,hol11 11, l-kotra il-kbira, hajj it.hom ukoll, hla ma na.rget qat t minn fommhom [-icken lewma Iill-kapijipl, jew l-icken ilmint kontra rl-destin Ii kien iros, ham minn l<nlJimkien. II-Grammastrn La, VaIette, hnieclem imgarrah n fa' dehen barrani, kien gn.araf illi minngn.ajr gn.ajnnna k hira n-nies tieghu met kienn jistzhu qatt izorn m n zrnien twil gnall-assalti qawwija tat-Tor k. Xhierin ta' rlan, il-nrara li hiha ialab, ghalkemm ghalxej n, l ill-princpij i-r ta' l-Ewropali jibghatulu xi gll.ajmmiet, u fuq kollox l-ittri mbi1<:kija u wirldieba li baghat wanda f'wahda Iill- Vicire ta' Sqa ll ija biex jihghatlu minnufih il-gliajnuna (1a\\'wija 1i hen wieghedu mi.ll-bi dn , imma li ma waslet qatt hlief meta ma kinetx izjed melltiega. Dale kollu Ii I-Grammastrq LfI. Valette kien jistenna minn
MaltaGeografika.com
9 gnand Potenzi ohra, ma hadux ltl ief minn ghand il-Maltin Mid-disat-elef insara Ii ha llew hajjithom ma' tul I-Ast>edju, sitt-elef kienu Maltin, ulied din il-gz ira ; u, haga l i ghanrlha timla bil-ferh u bil-gnaxqa l-qalb ta' kull Malti, l-ebda wiehed minn dawk il-Maltin, fl-ebda cirkusta nz a, taht l-ebda thedd ida, ghal ebda weghda ta' helsien jew ta' premju ma caharl lillpajjizu, jew kiser il-halfa tas-sedqa li hen ghamel Jill-Grammastrn La Valette, meta offra ruhu sal-mewt ghad-difiza . ta' Malta uta' l-Ordni.
n;fa nafux isimhom? Ahjar hekk : nafu l i kienu Maltin ; nafu li kienu misserijietna; .Dan biz-zejjed ghalina, Hekk is-sakrificcjn taghhom kien izjed perfr-tt : 'mietu ghar-Religjon, mietu ghal Pajj izhom, U l-frugha tal-fohrija ma tistax ittebbaghlhom jew tnaqqsilhorn il-g ieh ta' dak is-sakrificcju. Kif kienet walida n bla ghaz.la l-fehrna H l-qal h ta' kul lhadrl fir-tigrib, hekk ta' knllhadrl tkun walidn t-tifk ira 11 l-glorja.
*
*
*
Lt-t.aqhirl iet ta' Maratona 11 ta' Salarnina sabu l-poeta taghhorn u saru famnzi." L-Ass,Nljn ta' Malta. ma kel lux il-poeta tieghu ; izda l-epopea glorjuzr; t a' dawk il-grajja tal-ghageh, f'poez ija aktar qawwija minn ta' Simon ide, tinsah m iktuba, bla ma t itliassar qatt, fU(1 is-sisien 11 fuq is-swar Ii jhazzrnu l-bliet taghna rebhieha. L-e\nvel kant ta' di k l-epopea j termih, fis-siktn tiegliu solermi, l-Forti SnntJ'ierrnu. Knll barrani l i, m ix t ieq, jitfa' harstu fuq din il-gxira mbierka minn fuq il-bastirnent Ii j kun gej fuq n, j isthaj ln jiFnna'l-ilnna mohhija ta' dawk il-grajja Ii gharldew fis-serna ta' l-istorja bhala komet.i Ii jhalln warajhom' x uxa tit' .~路miel II t.v' clija Ii tghaxxqek. Sant'Jiermu Ii garrah l-ewwel wiehed il-q illa ta' l-eghdewwa horox u fsik kithom : li glial tletin jum ra l-irnrammi tieglm jitkissrn, jittertqu, jitfarrku taht riefnu La' halal ma' tnl il-gurnata, n j erg ghu snan, donnu b'seher, l-ghada fi lghodu, bhall ikieku jistennew attak k izjed ahrax minn ta' qab lu. Itennih SantJ'ierrnu l i ra l-akbar f'gngllbijiet ta' d ixxiplina, ta' f'ehma ghalenija bejn kavaljeri 11 Maltin, u neg'g'a u sedqa li ghalbet il-hrara II l-k lubija La' l-ehrex gannizeari. SantJ'ierrnu Ii ra l-ahhar m itejn d ifensuri t ieghu, gliajjenin mej ta, irnma qalbhorn mixghuln, jiehdu minn idejn sacerdot, qalhieni daqshom, l-ahhar mahfra u l-vjatku, u jitgltannqu bej n iethorn gnall-anliar darba 11 jahilfu Ii ma jmutux hlief ta' eroj ; u lill-ohrajn likienu midruba, mwegghn, migruha, m igju hin fu q siggijiet, fnq is-swar sahiex jissieltu sa I-n.nnar, mhux biex j irbhu, izda biex ibighu gholi kemm
MaltaGeografika.com
IO
sata' j kun is-silta ta'<hajja li kienbaqaghlhom, u biex itawlu ghal xi siegha+-sieg'ha ohra prezzjuza-e il-waqgha tal-Forti 1.1 hekk jatu siegha izjed lill-Grammastru LaVaJettebiex ihejji l-Fort.i San Mikiel. SantJ'ierrnu Ii waqa' fl-ahhar, irn ma hha! ma jaqa' ggant, bhal ma taqa' balluta f'nofs irwiefen li j kexkxu, bhal ma waqa' Sansun, bill i radam taht il-herba r.ieghu ahjar minn tmint-elef millfjur ta'l-ezerctu taBolimanu. Kant iehor ta' di k l-epopea jtennih il-Forti San Mikiel l i ra l-ewwel taqtiglia, mhux fnq Il-hlat ta' ma' \1\\'a1'11,' izda fil-bahar li j mewweg ma' riglejh, II ra jitkissru II jitfarrku d-dzhajjes ta' l-eghdewwa, n xi tmin mija rni ll-ahjar suldati torok, imcarrta, minfuda, niidruba, mix-xwabel tal-gnawwiema m altin, isibu qabarhom taht l-i lma. Il-Forti San Mikiol Ii ra IiI Kandlissa=-l-aktar wiehed Ii kellu isem.ghallkuragg fost il-kbarat torok - -- jahrab quddiem il-hegga ta' l-insara, u semgl5.u j istqarr illi qatt fil-ghomor tieghu ma kien sab liila, heffa u qlubija bhal dik tal-gellieda maltin. Il-Forti San Mikielli rna' tul qishom xahrej n ta' assalti bla mistrieh, mitt darba kien imfarrak minn xita ta' balal u mitt darba msewwi ma' tulek ja lejl, minn l-idejn godlija tar-rgiel, tan-nisa, II tat-tfal malt in ; u ra lit-Torok, hid-daghd igha ta' I-inkejja, bil-fehma tar-reblia mitt darha j inxtehtu bhal tigri, jaslu sa xifer l-iswar 11 mitt darha jitgerh'bu gnal isfel taM riefnu ta' gebel, tu' crieki mixghula, ta' 7.ejt 11 qatran jaghli, kollox imhejji mill-fr-hrnn stiina ta' l-Assedjati li j irbhu inkella jmutu. U kant iehor ta' dik l-epopea jtennih b'Ielien ta' Sultan rebbieh, is-SUI ta' Kaatilja, bil-famuza prexxja tiegl1u, -ÂŁejn delier il-Grammastru La Valette, wiccu .mixghul hil-qilla, donn u mhux bn iede m, imma xi arkariglu tas-sema, bix-xabla misluta ficln u bi l-kel miet tan-nar miktubin fnq ix-xabla.: QI/-i.~ 11t Den';? Min l'nal Alia ta' l-insara ?
*
*
*
Maltin, il-glorja tat-VIII ta' Settem hru, 1565, hi glorja nazzjonali maltija, Izrla jekk. din il-glorja ma hix gnalina Ii lief isern sabin, tqanqila fnewhitha, wirja Ii tlellex, izda Ii tghaddi u tmur ma' nofs Settem bru, irighidilkom li ma tiswa ~). ~istgnu nxebbhuha IiI dak id-dawl fieragh li jaqsam l-ajru f'xi lejla sajfija 11 jmut fuq iz-ziffa Ii ggibu. Jekk l-imgaodcli ma jghal limna xejn, l-istorja ghalina ktieb maghluq, sigra hawlija, kewkba mitfija, Biex il-glorja tat-8 ta;' Settem bu, 1565, tkun tas-sew glorja nazzjonali, glorja mmor-
MaltaGeografika.com
II
tali, j irihtieg illi ahna=-in-nisel ta' clawk il-ljuni ta' l-Assedju -innossu gewwa fina il-qawwa, is-sahha u l-grniel kollu ta' clik . il-glorja ; j inhtieg li dik il-glorja ssir in-nifs tal-hajj a taghna bhala poplu, hiex bhal ma ann:" hadn iha m inn ghan d ta' qahilna, hek k inrodduha IiI ta' waraj na saf'ja, sabina, mimlija. Il-Patria taghna sejhitilna hawn hek k f'dan il-jum talgien taghha mhux biex narnmiraw hiss lil misserijietna filvi rtit taghhorn, izda wkoll, n hosta aktar, hie. nitghallmu minuhom innisslu fina clawk il-virtu shieh li gn.:1gg1m d-dinja . . -r _U kemm hwejjeg ta gien uta,' ÂŁejda. nistghu nitghalmu mill-grajja ta' l-Assedju ! Isimghu; -Misserij ietna rebhu, u rebhu gllarln qalil, erba'
darb iet aktar
qawwi
minn hom.
q ieghdu t-tama taghhorn fAlla.. hniena tas-sema tinss.b miriquxa, il-bieb ma' genb il-knisja tal-Mel ijietna u inti hlisthorn"; tinsab Lawrenz tal-Birgu : "Qieglledt tieghek fil-jum tat-taqbida ".
Izda
hurnn
rebhu
ghal iex
X;hiecla. ta' din it-tama fi ltifkira glial dejjem, fu q lieha : "Fik terrighn missermiktnha fil-koppla ta' San f'uq rasi d-del l tal-qawwa
Malli fehmn misserijietna Ii r-Rel igjon taghhom, ir-ReIigjon l i l-Appostlu San Pawl kien laq qam b'tilqima qawwija fil-mohh 11 fil-qalb tal-Maltin, benet irnhedda mill-Potenza ta' Solimanu, ma qaglidux jahsbuha darhtejn. Bla telf ta' zrnien irstlew b'hegga barranija, 11 bla biza' ta peri kl i, bla hiza' ta'<mewt, qabrlu l-armi u ggieldll hhal ljuni, ghaliex ir-Religjon krenet l-egnzez ga\\-hm li kellhoin : benet ilmimrni tn' gnajnpjhoD1. Rebhu mis. er ij ietna, gnaliE'x wara r-Religjon, kienu jhohhn h'imhabba saf'ja u gniAjjnra l ill-Pajj izhorn ; h'imtiabba li ma tafx tahsir, ma tafx ticrit, ma. tafx inkejja. Kienn gnaclhom frisk i fl-amment ta' misserijietna l-privi leggi Ii l-Grarurnastru La Valett~ bell nehhiel hom hicldnewwa : benet ghadha friska t-tifkira u forsi 'najjen icldemm ta' xi martri. Ma sewa xejn-: il-patria kienet fit-tigrib, n qucldiem il-periklu tal-patria tliassar kollox, intesa k ollox, in difen kollox ; 11 ghalenija ntefghu talit il-hakma u tant it-trigija ta' bnicdem illi dik il-liabta k ellhom ragun jistmerru. Nitghalmu mmela. Il-Jedd tAlla 11 r-Religjon tieghu l-ewwel u fuq kollox. Inhobbuha lil din ir-Religjon imqad dsa taghna, ir-Rel igjon Kattolika, Ii gllal dsatax-il-mitt sena ntisget sfiq mal-hajja ta' $'en na, ma' l-istorja ta' pajjizna,
MaltaGeografika.com
12
Inhobbuha minn qalbna, bil-qawwa taghna kollha, bil-hila taghnakollha, c1ejjem u kullirnkien. Ma nisthux minnha, ma ncekknn qatt l-awtori ta taghha, ma n irf u qatt il-l igijiet u d-d ispoziaxjonij iet taghha, inqimu d-dixxipli na taghha li hi l-frott ta' I-itwal esperjenza fid-dinja. Fuq kollox ma nihdux l-isem taghha fi l-batal, u ma ninqdew qatt bdak l-isem irn. qaddes, jekk gnajnna ma hix ghall-giel; tagliha, ghall-ahjar ta' wliedha. Nit.ghalmu : want l-jedd t'Alla 11 r-Religjon tieglru, ilPatria taghna, Inhobbuha IiI din ic-ckej kna patria taghna, Ii fic-cokon taghha rabbiet wanda minn l-isbah nazzjonijiet tad-dinja. Inhobbuha aktar ghax ckej kna, u ma ghandhiex rlawk is-setghat Ii ghandhorn in-naz sjonij iet kbar 11 qawwija: inhohbuha b'dik it-tjieba li biha wlied imrobbija sewwa j liohbu Iill-ommhorn l i rabbiethom. Inltobbuha b'imhabba . safja ; glia.liha nfisha u glial enda haga ohra, glial ehela ltadrlihor: inhobbuha ghall-gmiel taghha, ghat-tjieba taghha, ghall-ideali qarldisa Ii kellha dejjem quddiem ghajnejha fil-grajja jebsin li gnaddiet minn hom. Ma nku nux ahna l-ewwel berhieqa Ii ntebhghu l-hjuda tal-gilju 11 I-hmura tal-warda li jaghmlu f'bewsa l-Banrliera Maltija. Hawnhekk, mela, quddiem rlan it-Monument, t.ifkira glial dejjern tal-glorja nazzjonali tat-VIII ta' Setternbru, 1565; I'din il-pjazza rusernmija glial din il-glorja, naghrnlu halfa illi l-koll kernm ahna, kbar u :i.gnal', ~non.ia u fqar, ghor-rief 11 mhumiex, inkunu dejjern Maltin -Maltin fil-qirna, fi l-hsieh.Til-qalb-c-Mal tin filk liern, Maltin fil-eghmil. Ninsew it-tweghir tad-rlar jekk l-ghadu jixref minn barra ; irnma, f'gif'n. Alla u fg;ien Pajj izna, ma nhallux, fil-paci, j irhahna ~na.dll iehor mhux an qas ik reh, j igifieri t-taqtigh II t-ticrit ta' bejnietna.
*
*
*
F issa 11a11ini nsellimlek, 0 Malta. tieghi, fc1in is-siegha Ii tf'ak karna f'wahrl a mil l-isbah glorji tieghek, jekk ma. hix l-ishah wah da. Jiena nsel limlek, [a Art ckejkria, imma helwa 11 hnina hha.l gnasE'l li tigbor mis-sgriatar in-nabla tieghek : insellimlek, ja tfajla tal-balta , imbewaa minn l-ohla mewga tal-Mediterran u mgliottija bl-isbalt serna: insellimlek, ja ga.whra tal-gzejjer, ghaxqa tas-slaten, ghira tal-Potenzi, imharsa mis-sema, imharsa mis-swar li jhaddnuk u minri.aider uliede k, imharsa l-Ium mil l-aq wa Potenza Ii qatt dehret fuq I-art, lnsellimlek, ja Malta, ghall-poezija kbira, ghall-poezija
MaltaGeografika.com
qawwija Ii tohrog miuu bcju il-pagni ta' l-Istorja ticghek, b11al l11Cl tohrog il-hlewwa la' Iwieha li Lgnaxxqck miun bej 11 il-weraq tal-warda li ggih ismek. Insellimlek, u int hall ini fil-milja ta' qalbi ngltannilek l-ewwel innu malti tar-Reblm tiegliek, li tnissel figlluriti, k iber mieghi fis-sniu tar-rg ulija, u hareg mill-pinna. tieghi fis-snin ta' xjuh iti.
lZda fi Isienek uglianuihielek l-ghanja Ii gewwa qalbi jien sawwart glialik, II niktibha bid-denim Ii tatn i onuui nixticq, ja Malta, biex haqqek natik ; gliax malti
kien
irl-deunn
Ii carcar
j ikwi
Iuq is-swar tiegliek, l-oghna rahan ta' gie'il ! I-qalb Ii zum met f'baliar niket sa kemm zeruaq tar-Rebha I-j urn sabih.
maltija
Gliidli, ja. xemx, fil-rnixja La' kul l sena, Ii tkejjel biha l-grajja tal-bnedmin, qatt rajt liaga ishah minn SantJ'iermu qatt raj t iljuui curex mill-Maltin ?
taghna '?
Ghax huma raw j itkissru wahda wahda l-imraenmi ta' l-iswar talit in-nirien, izda hilithom 111a nkisritx, U l-Ghadu hemm sabhom jistennewh fuq is-sisien,:
u l-ahhar wielied Ii g'o qalbu diehla hass ix-xafra qattiela, 1.1 sfar, u miel, gliajjat iS111ek, ja Malta, u IiI 111in qatlu urieh in-naha l-olira 'l-San Mikiel ;
MaltaGeografika.com
--
-------~--~---~~-
~----
-
-
u gliaclha l.idwi di k il-ghajta mqaddsa kull meta l-baliar mill-grigal milqut igerhel: bllal eghdewwa l-liale] kiefra tal-k b ir i:3allfJierl11u
fuel l-img arrba
xtut.
Xi swew 1-i6'8ma La' duwk il-qalbeuij a Ii 1-lI1i81cm hajj en samrnar Iuq ghuwwied u Lheddida 'l-ohraj n baghthom mal-rnewgu b'Iialfa li fMalta ma jibqax ulied ? Eglunil
imdemmem
ma jbazzelx
iljun i,
Gllal dik il-halfa wiegbet ohra : n-nar lehh minn Sant'Anglu 11 San Mikiel, angl i ta' wens, in-nisa fuq l-iswar.
11
deliru,
lUewg' wara. mewg, bil-lrila ta' l-in kejja, bil-ghatx tar-reblia, x-xwabel mislutiu, taht hakma tajbu, fieq, imhegga, annuna, resq u, teuuew 11 tel tu l-rnisilmin. L-aj
I'U
mimli
n irien, dhalieu
u lriza'
hares imghaggeb fuq il-wied tad-demur : griet karba ma' l-Ew.opa ; s-slaten kollha liarsu
miblugha,
jistenuew
il-hemm
:
u donnha mkeffna x-xemx telghet u nialet basta dralii u kulljum abet il-glied aktar ahrax minn qabel, gaud Ii mfarrad u mharhat kulljum izjed il-gellied.
U int kont taf, 0 Marta ckejcna u lielwa, li fil-nrizien Ii j izen il-grajjiet kien henun fil-keffa l-wahda l-qalb ta' uliedek, fl-ohra l-kotra tal-Ghadu u l-kefrij iet l
MaltaGeografika.com
Izda go sidrek qatt ma birder l-emna li Alla l-Qawwi tieghek kien habib ; ghalhekk zammej t II ma liargetx nuun la lewrna, la tneghida Iit-tigrib,
fomrnok
u talit il-harsa kol lha Iehma II qawwa ta' Kavaljer li qat.t 111<:\ rema l-hin, urej t x'ifissru l-imhabbiet ta' qalbek, urejt dirghajk kemm huma Ielhauin : glialhekk meta z-zern iq ta' gllo(l"\,"a mqad dsa uriek il-Ghadu mghobhi bit-taqdir jifrex il-qlugh bil-ghagla, jhalli xtutek, u j gh ib fuq bahar ikhal daqs ill-nil', harget
bhal
raghda
inin n go qalbek
l-ghajta
tar-rebha u harstek 1ejn is-sema griet, fil-hin li tal' minn belt glial bell, mad-dinja liafif daqs berqa l-auglu tar-rebliiet. Oh 1'1a11inbusu dak it-trab maghgun bid-demm ta' b'deinrnek, ja Malta, li il-jedd ta' Kristu uta'
imqaddes qlub li habbew shitl ; g15.a1dejjem rifccl
l-Ewropa l-gieh.
U nit, ja xernx, fil-mixja ta' kull aena li tkejjel 'hiha l-grajja tal-bnedmin , xandar lill-gnus taz-zewg qasmiet tad-dinja Ii qatt reblia ma rajt isbah minn din,
MaltaGeografika.com
MaltaGeografika.com