Ντι, μώι βάιζο μ', ντι
Γιώργος Μιλτ. Σαλεμής
Στο φύλλο Νο 85 (5/2013) του ΕΛ δημοσιεύτηκε συνέντευξη της κας Ελπίδας Μπούκα, τελειόφοιτης φοιτήτριας του τμήματος Φιλολογίας του Α.Π.Θ., ειδικευόμενης στη Γλωσσολογία. Τη συνέντευξη παραχώρησε ο λέκτορας του τμήματος Φιλολογίας του Α.Π.Θ., και πρόεδρο της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού Albanohellenica, κ. Δώρης Κυριαζής. Δεν θα μπορούσε να ήταν καλύτερη η συνέντευξη από την πλευρά της νεαρής κυρίας και μέλλουσας γλωσσολόγου! Δεν είναι μόνο το ότι έκανε σωστές και καίριες ερωτήσεις. Φαίνεται πως έχει ασχοληθεί αρκετά με το ζήτημα, ότι είναι γοητευμένη από το “παράξενο” αυτό γεγονός και ότι με αγάπη προσεγγίζει αυτή την “παραδοξότητα” της ιστορίας: Έλληνες να μιλάνε και μιαν “άλλη” γλώσσα, τα Αρβανίτικα! Της απευθύνω τα θερμά μου συγχαρητήρια και την προτροπή μου να συνεχίσει να μελετάει το “αρβανίτικο ζήτημα”. Παραφράζοντας το γνωστό τραγούδι “ντι, μωρ' Γιάννο μ', ντι” απαντώ στην ερώτησή της “ντι αρβανίτε;” ....”ντι, μωρ' βάιζο μ, ντι”! Δεν θα πω όμως το ίδιο καλά λόγια για τον Δ. Κυριαζή, τον καθηγητή του Α.Π.Θ., που παραχωρεί τη συνέντευξη. Πέρα από τις αντιφάσεις και τα ερωτηματικά που γεννιούνται στη γλωσσολογική πλευρά του θέματος, ο καθηγητής, προχωράει και σε εθνολογικές αποφάνσεις λίαν προβληματικές, οι οποίες, κάτω από προϋποθέσεις, γίνονται άκρως επικίνδυνες. Εξηγούμε: 1. Τα αρβανίτικα είναι διάλεκτος ή γλώσσα; Τα αρβανίτικα δεν είναι μία αλλά πολλές διάλεκτοι που διαφέρουν ακόμα και από χωριό σε χωριό. Ομιλούμενα δε από δίγλωσσους Έλληνες, δέχονται, ανάλογα με την περιοχή και με τις συνθήκες ζωής του συγκεκριμένου πληθυσμού, διαφορετικές μεταλλάξεις. Είναι λογικό, πχ, οι Υδραίοι να πλάθουν τη δεύτερή τους γλώσσα διαφορετικά από ότι οι Σουλιώτες. 2. Αλλά και η λεγόμενη “Αλβανική γλώσσα” δεν είναι μία ενιαία γλώσσα αλλά διαθέτει πολλές εκδοχές! Και δεν εννοώ τη σημερινή γλώσσα αλλά τη γλώσσα του 19ου αιώνα όπου η Σκιπερία ακόμα δεν είχε ιδρυθεί και άρα ο μηχανισμός ομογενοποίησης, των διαφορετικών παραλλαγών, μέσω της παιδείας, δεν έχει ενεργοποιηθεί. Έχω υπόψη μου το μνημειακό Λεξικόν της Αλβανικής Γλώσσης του Κωνσταντίνου Χριστοφορίδου, Εν Αθήναις, Τύποις Π. Δ. Σακελλαρίου, 1903. Εκεί, εκτός από το ότι όλα γράφονται ακόμα με ελληνικά γράμματα, παρατίθενται και οι παραλλαγές του κάθε λήμματος ανάλογα με την περιοχή, πχ Πρεμετή, Κρούια, Άνω Αλβανία κλπ. 3. Όταν το 1903, εξακολουθεί να έχει μια τέτοια πολυμορφία και δεδομένου ότι γραπτά μνημεία της γλώσσας αυτής έχουμε μόλις τον 16ο αιώνα, πώς είναι δυνατόν να ισχυριζόμαστε ότι ξέρουμε ποια είναι η “αρχαϊκή Αλβανική γλώσσα”; Ποια είναι αυτή η γλώσσα και με ποιο τρόπο τη μελετάμε ώστε να τη συγκρίνουμε με τις αρβανίτικες διαλέκτους και να βγάζουμε το ένα ή το άλλο συμπέρασμα; Γιατί να μην είναι η διάλεκτος της Αττικής ή της Αργολίδας ή της Καρυστίας η “αρχαϊκή Αλβανική γλώσσα” και να είναι κάποια άλλη από την περιοχή του Γενούσου ποταμού; Τι είναι αυτό που δίνει μεγαλύτερο ειδικό βάρος σε μια γλωσσική παράδοση της Κρούιας και όχι στην αντίστοιχη του Μοριά; Στο κάτω κάτω, από όσο μπορούμε να υπολογίσουμε σήμερα, το πιο δυναμικό και το πιο πολυπληθές κομμάτι των πληθυσμών αυτών μετακινήθηκε νότια και αποίκησε τόσο την Νότια Ελλάδα, την Κύπρο και τα νησιά όσο και τη Νότια Ιταλία και τη Σικελία αργότερα. 4.
Η άποψη που υποστηρίζει ο καθηγητής ότι το κράτος δεν δημιούργησε συνθήκες για
την καλλιέργεια των αρβανίτικων και γι΄ αυτό χάνονται είναι σωστή αλλά είναι και λάθος. Γιατί βλέπουμε ότι και οι ίδιοι οι Αρβανίτες, πολλούς αιώνες πριν, “δεν καταβάλλουν προσπάθειες για να τα καλλιεργήσουν”. Ενώ μιλάνε αρβανίτικα γράφουν ελληνικά. Και όταν δεν γράφουν ελληνικά γράφουν...βενετσιάνικα! Έχουμε χιλιάδες στίχους των ποιητών της Στρατιάς, των αρματωμένων εκείνων ραψωδών, όπου ανιστορούνται τα κατορθώματα των Αρβανιτών Στρατιωτών. Οι στίχοι αυτοί δεν είναι στα αρβανίτικα αλλά στα ελληνικά και στα βενετσιάνικα. Μόνη εξαίρεση αποτελεί, πολύ αργότερα, ο Μάρκος Μπότσαρης. Νέο παιδί δεκαοκτώ χρονών, με προτροπή του Πουκεβίλ, κάθεται και συντάσσει στην Κέρκυρα, αμέσως μετά τον διωγμό των Σουλιωτών από τον Αλή Πασά, αρβανιτοελληνικό λεξικό. 5. Γιατί λοιπόν αυτοί οι υπερδραστήριοι Παράξενοι Στρατιώτες που έχουν στις γραμμές τους και λόγιους και ποιητές “δεν καλλιεργούν” τη δεύτερη γλώσσα που μιλάνε; Απάντηση στην ερώτηση αυτή δεν μπορούμε να δώσουμε αν δεν καταλάβουμε τη φύση των Αρβανιτών. Οι Αρβανίτες είναι κοινότητα Στρατιωτών, κάτι σαν τους Σπαρτιάτες. Δεινοί έφιπποι πολεμιστές του Μεγαλέξανδρου και της Ρωμανίας. Από αρχαιοτάτων χρόνων δίγλωσσοι. Μιλούν για το γεγονός αυτό αρχαίοι συγγραφείς όπως ο Στράβων. Μιλάνε την ελληνική γλώσσα μιλάνε και τα αρβανίτικα. Τα μιλάνε ως δεύτερη μητρική γλώσσα κι όχι όπως εμείς μιλάμε τα αγγλικά τα διδασκόμενα με έναν ενιαίο τρόπο! Έτσι τα αρβανίτικα είναι εν τη γενέσει τους ποικίλα και πολυμορφικά. Δεν έχουμε γραπτά μνημεία όπως δεν έχουμε και για άλλες “επαγγελματικές διαλέκτους” όπως, πχ, των κτιστάδων. Ναι, τα αρβανίτικα, από ένα σημείο και πέρα, διατηρήθηκαν ως δεύτερη μητρική γλώσσα γιατί ήταν γλώσσα επαγγελματική, γλώσσα ενδοσυνεννόησης των κατ΄ επάγγελμα στρατιωτών. Δεν υπήρχε κανένας λόγος να τη γράφουν επειδή είχαν μια πιο εξελιγμένη γλώσσα, τα ελληνικά, τα οποία μάλιστα διαβάζονταν, ακόμα τότε, από πολλούς αλλοεθνείς λόγιους. Είχαν στο στόμα τους δυο γλώσσες όπως στο σελάχι τους είχαν πάλα και γιαταγάνι! Τη μια, δεν είχαν λόγο να τη γράφουν και να τη διαδίδουν γιατί ήταν ένα από τα “επαγγελματικά” τους μυστικά. Άλλωστε λίγοι ήξεραν ανάγνωση και γραφή. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, εκτός από επαγγελματικό μυστικό ήταν και στρατιωτικό. Από κει πηγάζει ο σωστός ισχυρισμός ότι τα αρβανίτικα ήταν η γλώσσα των αγωνιστών του '21. Αν ο Νικόλαος Κασομούλης εικάζει πως οι Αρματολοί κατάγονται από τα “λείψανα του στρατού του Βασιλείου μας”, εμείς σήμερα μπορούμε να το ισχυριστούμε με βεβαιότητα· οι Αρβανίτες είναι ο κρίκος που συνδέει τον στρατό της Ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας με τους Αρματολούς. Τελικά, ο λόγος που επιβιώνουν μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα, αν και δεν τυγχάνουν καμίας μέριμνας ούτε από το κράτος αλλά ούτε και τους ίδιους τους Αρβανίτες, είναι πως χρησιμεύουν ως κώδικας ενδοσυνεννόησης ακόμα και εν καιρώ ειρήνης. Εξακολουθεί να είναι μια γλώσσα για να συνεννοούνται χωρίς να τους καταλαβαίνουν οι άλλοι. Όταν οι “άλλοι” είναι και αυτοί Αρβανίτες τότε μιλάνε...κορακίστικα όπως η προγιαγιά μου η Μακαριώ ή συνεννοούνται με σφυρίγματα όπως στον Καβοντόρο. Ακομπλεξάριστοι για την ταυτότητά τους, δεν διστάζουν να την προβάλλουν κάθε φορά που συναντούσαν τον διαφορετικό “άλλο”. Σε αντίθεση με μας σήμερα που φροντίζουμε να μη φανεί πουθενά πως διαφέρουμε, πως είμαστε μια ιδιαιτερότητα έναντι του “καθιερωμένου”, και εκ των άνω και έξω επιβεβλημένου και ομογενοποιημένου, τύπου “ελληνικής ταυτότητας”. Η ακηδία του κράτους δεν θα είχε βλάψει καθόλου τ' αρβανίτικα αν οι Αρβανίτες δεν είχαν χάσει την ταυτότητά τους όταν αποφάσισαν, ένας ένας και όλοι μαζί όπως άλλωστε και οι λοιποί Έλληνες, ότι δεν έχει νόημα πια να διαφέρουν. Το πώς και το γιατί “αποφάσισαν” είναι άλλη κουβέντα και δεν χωράει σε τούτο το κείμενο. Ίσως σε κάποιο άλλο... 6. Εδώ και αρκετά χρόνια, από τότε που κάπως αναζωπυρώθηκε το ενδιαφέρον για την αρβανίτικη ταυτότητα, τίθεται το ερώτημα για την ετυμολογία του ονόματος “Αρβανίτης”. Όλοι ξεθυμαίνουν στο περιβόητο Άρβανο της Άννας της Κομνηνής· δεν ψάχνουν “παραμέσα”. Όταν, δηλαδή, σε μεσαιωνικά κείμενα , όπως πχ το “Χρονικό των Τόκκων” (15ος αιών), γίνονται αναφορές στα “άρβανα” και στα “Μαζαρακαίικα άρβανα” της Θεσπρωτίας (Βαγενιτίας), εμείς έχουμε το δικαίωμα να ισχυριστούμε πως τα άρβανα ήταν ο τόπος εγκατάστασης των Στρατιωτών, οι στρατιωτικές τους εγκαταστάσεις. Επειδή δε, τότε, έσερναν μαζί τους και όλα τους τα υπάρχοντα, μαζί
με τις πολυμελείς οικογένειές τους, οι εγκαταστάσεις αυτές ήταν κάτι σαν πρόχειρα χωρία, τα κατούντια ή κατούνες. Τα άρβανα, για τους Στρατιώτες, ήταν κάτι σαν τα τσελιγκάτα των ποιμένων. Εκείνος που ερχόταν από τα άρβανα ήταν αρβανίτης.( αρβανίτης= μέρος του λόγου “όνομα επίθετο”κι όχι “όνομα ουσιαστικό”). Δεν ήταν απαραίτητο να είναι από το Άρβανο. Από τέτοιες Στρατιωτικές εγκαταστάσεις, από τέτοια άρβανα, προήλθαν και τα δικά μας χωριά όταν οι Παράξενοι και Φτωχοί αυτοί Στρατιώτες “προνοιάστηκαν” από τους Καταλανούς και στη συνέχεια από τους Ατζαγιόλι (τέλη του 14ου αιώνα), στα έρημα και ακατοίκητα, από τους παλιούς κατοίκους, μέρη αυτά. Συνεπώς, το “Αρβανίτης” είναι συνώνυμο του “Στρατιώτης” και το Άρβανο είναι κάτι ανάλογο με τη “Στρατώνα”. Το “ άρβανο” δίνει το όνομα στον τόπο και γίνεται “Άρβανο” όπως ακριβώς η “στρατώνα” γίνεται “Στρατώνα”. 7. Το μεγαλύτερο ατόπημα το διαπράττει ο καθηγητής όταν αντιμετωπίζει τους Αρβανίτες, που έρχονται στα μέρη αυτά πριν από επτακόσια χρόνια, ως έχοντες διαφορετική συνείδηση και εθνική ταυτότητα από εκείνες των Ελλήνων. Αν και επισημαίνει ότι είναι ομόδοξοι και “πολιτισμικά πολύ κοντά” στους Έλληνες, εν τούτοις, τους αντιμετωπίζει ως κάτι το εθνικά διαφορετικό που “εδώ ζυμώθηκαν και απέκτησαν εθνική συνείδηση”. Ε λοιπόν, πληροφορώ τον κ. καθηγητή ότι οι άνθρωποι αυτοί που ήρθαν στον Μοριά επί Μανουήλ Καντακουζηνού (περί το 1360) και στη συνέχεια απετέλεσαν την φρουρά του τελευταίου Αυτοκράτορα τον οποίο και αποκαλούσαν με θαυμασμό “Δράγατζη”, μετά πολέμησαν τους Τούρκους, είτε συμμαχώντας με τους Βενετούς είτε αγωνιζόμενοι μόνοι τους - όπως ο Κροκόντηλος Κλαδάς στη Μάνη (από 1463 έως το 1490) αλλά και οι των δικών μας χωριών στην πολιορκία της Χαλκίδας(1688) από τον Μοροζίνι - αυτοί οι Στρατιώτες, είχαν πλήρη Ελληνική συνείδηση. Το αναφέρουν οι ίδιοι στην αίτηση τους προς τη Σινιορία προκειμένου να τους επιτραπεί να χτίσουν ορθόδοξη εκκλησία, τον Άγιο Γεώργιο των Ελλήνων, στη Βενετία(1511). Το αναφέρουν πλήθος κειμένων μεσαιωνικών συγγραφέων της Δύσης στα τέλη του 15ου αιώνα. Το αναφέρει ο Νίκανδρος Νούκιος, Κερκυραίος “πολεμικός ανταποκριτής” της εποχής εκείνης, όταν γράφει ότι ο Θωμάς ο Αργείος μαζεύει τους Στρατιώτες του πριν από τη μάχη και τους βγάζει λόγο ξεκινώντας με τα λόγια...“ Ελλήνων εσμέν παίδες...” Ο Θωμάς Μπούας ο Αργείος, πολεμάει πια από ανάγκη ως μισθοφόρος του Ερρίκου του Η' της Αγγλίας εναντίον των βαρυσιδήρων Γάλλων ιπποτών και τους κατατροπώνει στη Βαλονία το 1513. Είναι όμως η συνείδηση που καθορίζει την εθνικότητα ενός λαού; Φτάνει μόνο να “έχουμε συνείδηση” ότι είμαστε, πχ, όμορφοι για να είμαστε όντως όμορφοι ή χρειάζεται και “κάτι” που μας κάνει όμορφους; Και αντιθέτως: Αν δεν έχουμε συνείδηση της ομορφιάς μας, αποκλείεται να είμαστε όμορφοι; Η δική μας, η ελληνική παράδοση, διαφοροποιεί τη συνείδηση που έχουμε για την ταυτότητά μας από τη ίδια την ταυτότητα. Και οι Αρβανίτες που έρχονται τότε στην Ελλάδα δεν είναι μόνο ελληνικής συνείδησης αλλά είναι και ελληνικής ταυτότητας. Όλες οι ταυτοτητοποιητικές παραδόσεις τους είναι ελληνικές. Κυρίως όμως είναι ελληνικός ο τρόπος ρύθμισης της σχέσης ατομικού και συλλογικού και η εξισορρόπηση των ψυχικών τους δυνάμεων. Τα πρότυπά τους, οι ήρωές τους, ο Θεός που πιστεύουν, ο τρόπος που πολεμάνε, ο τρόπος που αμείβονται, ο τρόπος που μετέχουν στα κοινά, ο τρόπος που ζουν και πεθαίνουν, που τρώνε, που γλεντάνε, που χτενίζουν τα μαλλιά τους, όλα αυτά μαζί, είναι ελληνικά και ελληνικότατα και μάλιστα αντιστοιχούν στις πιο γνήσιες, στις πιο κεντρικές ελληνικές παραδόσεις, που εκτείνονται τόσο στο αρχαίο μας παρελθόν και τα ομηρικά έπη όσο και στο δικό μας παρόν και στα δικά μας σύγχρονα βιώματα. Πλήθος τέτοιων στοιχείων αναφέρονται στο υπό έκδοσιν ημέτερον πόνημα Παράξενοι Φτωχοί Στρατιώτες. Της ίδιας ταυτότητας και συνείδησης άνθρωποι οι σύγχρονοι Αρβανίτες αντιτάχθηκαν σθεναρά στην άποψη του μακαρίτη Αριστείδη Κόλλια ότι τα αρβανίτικα πρέπει να διδάσκονται στα σχολεία προκειμένου να διασωθούν. Η διδασκαλία των αρβανίτικων στα σχολεία δεν θα μπορούσε ποτέ να ήταν η διδασκαλία των αρβανίτικων των παππούδων και των γιαγιάδων αλλά της Σκιπιτάρικης ομογενοποιημένης κρατικής γλώσσας. Θα είχαμε έτσι το εξής παράδοξο: Οι μεν Σκιπιτάροι να φέρνουν τα παιδιά τους στο σχολείο για να μάθουν την ελληνική και μεις να τα στέλνουμε για να
μάθουν τη...σκιπιτάρικη(!) Μακριά από μας λοιπόν μια τέτοια λογική. Αν οι Αρβανίτες θεωρούν πολύτιμο στοιχείο της ταυτότητάς τους τη γλώσσα ας τη σώσουν όπως έκαναν όλοι οι πρόγονοί τους που δεν ήταν ούτε πιο μορφωμένοι ούτε πιο ευκατάστατοι από εκείνους. Αν δεν τη θεωρούν πολύτιμο στοιχείο ας την αφήσουν να πεθάνει, άλλωστε, τίποτα στον κόσμο αυτό δεν είναι αθάνατο. Μακριά από μας επίσης και η ταύτιση “Αλβανών” και “Σκιπιτάριδων”. Λέγοντας τους Σκιπιτάριδες “Αλβανούς” είναι σαν να θέλουν οι Σκοπιανοί να λέγονται “Σκοπιανοί” και μεις να τους λέμε “Μακεδόνες”. Κράτος “Αλβανία” δεν υπάρχει! Και αυτό το καθόρισαν οι ίδιοι οι Σκιπιτάριδες, τα εξ αίματος αδέλφια μας και τώρα πια αλλοεθνείς. Ας μη τους στερήσουμε το ωραίο αυτό όνομα που δίνουν στην πατρίδα τους, “Χώρα των Αετών”, και στους εαυτούς τους, “Αετιδείς”! Οι Αρβανίτες Σκιπιτάροι υπήρξαν κάποτε Έλληνες. Όταν όλοι οι Αρβανίτες ήταν Έλληνες. Μετά, τουρκέψανε. Απετέλεσαν μια από τις υποστάσεις της τουρκικότητας ενώ εμείς, οι Αρβανίτες Έλληνες, παραμείναμε μια από τις υποστάσεις της ελληνικότητας. Ακόμα και οι Μιρδίτες της Σκόδρας, που παρέμειναν χριστιανοί του Παπικού δόγματος, πορεύτηκαν ως σύμμαχοι των Τούρκων ενάντια στα εξ αίματος αδέλφια τους. Έως ότου, αποδεκατισμένοι και απελπισμένοι, αποφάσισαν να διαχωρίσουν την ταυτότητά τους από τους Τούρκους και να διαμορφώσουν το δικό τους έθνος. Ας τους αφήσουμε να βρουν τον δρόμο τους ερευνώντας τις κοινές ταυτοτητοποιητικές παραδόσεις· θυμίζοντάς τους την κοινή καταγωγή και το γεγονός ότι η συμμαχία με τους Τούρκους δεν τους ωφέλησε καθόλου.