Bachelorscriptie "Een leefbaar Schiermonnikoog" by Gerard Amersfoort

een leefba

Bachelorscriptie

Gerard Amersfoort

Meebewegen | Voortbouwen | Bundelen

â&#x20AC;&#x153;Waar zandkorrels voeten worden, korrel na korrel, stap voor stap, wandelt het eiland verder oostwaarts. Maar hoe geduldig men ook mag zijn, niemand kon het ooit vangen in zijn beweging.â&#x20AC;? - Jelske de Swaef, 2015

Colofon

Gerard Amersfoort 142396 Breda University of applied sciences Eefje van den Hoogen | hogeschoolbegeleider Claudius Prinsenlaan 12 4811 DK Breda BGSV bureau voor stedenbouw en landschap Merel Bakker | Bedrijfsbegeleider Westblaak 51 3012 KD Rotterdam 4 februari - 29 mei 2019

Voorwoord In een dorp omgeven door op en neer deinende natuurlijkheid waar hemel en aarde het toneel delen, wonen noestige burgers die leven van de mensen die ze komen opzoeken. Schiermonnikoog is de vijfde in de reeks van Waddeneilanden in het grootste getijdegebied ter wereld. Mens en natuur zijn verweven en het bestaan is er bij gratie van de natuurkrachten. De zandhoop wordt onophoudelijk aangevallen door de zee, maar ook zijn inwoners lopen gevaar te verdwijnen. Geen verstuiving of verzwelging door de zee, maar demografische krimp. Dit afstudeerverslag bevat een verkenning van de problemen die er zijn en poogt die op te lossen in een integraal ontwerp. Het is tijd voor een nieuwe streek, gebaseerd op oude fratsen, ook voor hen die verandering zien als een gebrek aan zelfbeheersing. Op deze plek wil ik Merel Bakker en alle andere collegaâ&#x20AC;&#x2122;s van BGSV bureau voor stedenbouw en landschap en Eefje van den Hoogen van Breda University of applied sciences van harte bedanken voor de begeleiding van dit onderzoek en ontwerp. Ook bedank ik mijn medestudenten Inge Brekelmans, Milou van der Gragt en Carlijn van den Hoven voor hun feedback en de goede bijeenkomsten die we hadden. Daarnaast wil ik Hanneke op den Buysch van de gemeente Schiermonnikoog in het bijzonder bedanken voor haar belangenloze medewerking aan mijn onderzoek. Tevens bedank ik haar collegaâ&#x20AC;&#x2122;s Ellen Arends, Anton Baarda, Christy Hagen en Piet Huisman voor de medewerking en gesprekken die ik met hen had. Ook bedank ik Marianne van Hall, voorzitter van VVV Schiermonnikoog, Remmelt Mulder, voorzitter van het Schiermonnikoogse Ondernemersverbond en mede-eigenaar van de Tox Bar en Jaap Schadenberg, directeur van basisschool Yn de Mande voor de gesprekken die ik met hen heb gehad. Gerard Amersfoort

Samenvatting

De bevolking op Schiermonnikoog krimpt, ook zijn er in verhouding steeds meer ouderen en steeds minder jongeren. De kleinschaligheid en geĂŻsoleerde ligging zorgen voor bijzondere uitdagingen op het gebied van leefbaarheid. In tegenstelling tot andere krimpgebieden is er veel werkgelegenheid en zijn de woningprijzen hoog. Directe oorzaak daarvan is het toerisme dat de economische basis van het eiland vormt. Drie van de vier banen hangen samen met deze sector. Hierdoor is de werkgelegenheid wel eenzijdig waardoor hogeropgeleiden geen baan kunnen vinden. De beschikbaarheid en betaalbaarheid van woningen is een steeds groter probleem. Er is op alle fronten een tekort aan woningen. Vooral eenpersoonshuishoudens kunnen geen geschikte woning vinden, ook de huisvesting van piekseizoenswerkers vormt een probleem. Door het toerisme is het voorzieningenniveau hoog voor een dorp van deze grootte. Bepaalde voorzieningen zoals de school staan echter onder druk door teruglopende leerlingenaantallen.

De Waddeneilanden en Schiermonnikoog in het bijzonder staan bekend om hun bijzondere natuur en rust. De natuur op het eiland, dat in zijn geheel een Nationaal Park is, is uniek en divers. Het eiland is altijd in beweging, door aanvoer en afzetting van zand verandert de vorm van het eiland. Door de jaren heen is het eiland steeds oostelijker komen te liggen. In de 18e eeuw verdween het toenmalige dorp daardoor in zee. Het huidige dorp is gesticht op de overgang van duinen naar polder. De kaarsrechte bebouwingslinten, de streken, zijn hierin een sterke karakteristiek. Deze karakteristiek wordt doorgezet in de visie â&#x20AC;&#x2DC;Meebewegen, voortbouwen en bundelenâ&#x20AC;&#x2122;. Met het plan wordt meebewogen met de dynamische natuur, voortgebouwd op de bestaande kwaliteiten van de streken en worden de krachten gebundeld, bijvoorbeeld door de fusie van de basisschool en de middelbare school. De ontwikkeling van een kenniscentrum en het inzetten op vrije beroepen en ondernemers draagt bij aan een verbreding van de werkgelegenheid. De verschillende doelgroepen vinden hun plek in een nieuwe streek, met een herkenbare identiteit maar een flexibele invulling.

Inleiding 10 Aanleiding en leeswijzer 12 Hoofdvraag

Context 16 Demografie 22 Toerisme

Analyse leefbaarheid 8

28 Werkgelegenheid 30 Woningen 34 Voorzieningen 42 Mensen

Identiteit en ruimte 46 Waddeneilanden 48 Schiermonnikoog 52 Ontstaan en landschap 58 Cultuurhistorie 64 Stedenbouw 68 Mobiliteit 72 Lagenbenadering

Visie Ambities 76 Scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s 78 Visie 86

Stedenbouwkundig plan Een nieuwe streek 98 Principes 102 Een streek voor iedereen 108 Beeldkwaliteit 110 Ă&#x2030;cht Schiermonnikoogs 112 Uitwerking 114 Epiloog 120 Bronnenlijst 122

Bijlagen I. Analyse vormverandering II. Grenzen Nationaal park III. Historische kaarten IV. Analyse gevels V. Indeling per typologie Plattegrond dorp Schiermonnikoog

Inleiding Aanleiding en leeswijzer “Angst voor een oud, duur en leeg eiland”, zo kopte dagblad Trouw op 24 oktober 2015 (Trouw, 2015). In dat artikel wordt beschreven hoe de kleinste gemeente van Nederland te maken heeft met hoge woningprijzen en een lange wachtlijst voor sociale huurwoningen. Jongeren trekken weg, het aandeel ouderen neemt toe en voorzieningen komen onder druk te staan. Er moet rekening worden gehouden met de waardevolle natuur waarvoor de toeristen komen die voor inkomsten zorgen. Het onderzoek richt zich op de vraag welke zaken een rol van betekenis spelen ten aanzien van de leefbaarheid in de specifieke situatie op Schiermonnikoog. Hoofdstuk 1 bevat een onderzoek naar de context van deze problemen aan de hand van de thema’s demografie en toerisme. Hierbij worden ook de 10 verschillende Waddeneilanden vergeleken. Een uitgebreide analyse aan de hand van verschillende aspecten van leefbaarheid op Schiermonnikoog is te vinden in hoofdstuk 2. Het derde hoofdstuk gaat in op de identiteit van het eiland. Op basis van deze drie hoofdstukken die het onderzoeksdeel vormen wordt in hoofdstuk 4 een visie gevormd aan de hand van scenario’s. In hoofdstuk 5 volgt een stedenbouwkundig plan en een uitwerking daarvan. Methode Voor het onderzoek is een uitgebreide literatuurstudie gedaan. Daarnaast zijn voor de leefbaarheidsanalyse open interviews gehouden met verschillende gemeentemedewerkers van de beleidsdomeinen zorg, onderwijs, volkshuisvesting en ruimtelijke ordening, de projectleider leefbaarheid van samenwerkingsverband De Waddeneilanden, de directeur van de basisschool, de voorzitter van de ondernemersvereniging en de voorzitter van VVV Schiermonnikoog.

Strand Duinen

Haven

Polder

Dorp Schiermonnikoog Veerbootterminal

Plattegrond Schiermonnikoog

Noordzee

De Balg

Nationaal Park Schiermonnikoog

Waddenzee

Welke zaken zijn nodig om op Schiermonnikoog leefbaarheid in de toekomst te waarborgen; in welke context spelen die aspecten zich af en hoe kunnen die in een ontwerp dat past bij de identiteit van Schiermonnikoog worden geĂŻntegreerd?

Hoofdvraag

1 CONTEXT

Demografie en toerisme: de context van Schiermonnikoog

In dit hoofdstuk wordt aan de hand van de themaâ&#x20AC;&#x2122;s demografie en toerisme de context van het onderzoek geschetst.

CONTEXT

Demografie: Nationale ontwikkelingen

Wat zijn de sociaalgeografische kenmerken van gebieden die te maken hebben met demografische krimp en welke ontwerpoplossingen worden toegepast in krimpregio’s? De Nederlandse bevolking groeit volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) van 17 miljoen in 2016 naar 18,1 miljoen inwoners in 2040. Deze groei is niet evenredig verdeeld naar regio. Eén op de drie gemeenten zal in dezelfde periode te maken krijgen met een afname van de bevolking. 16 De verschillen zijn groot, zo zal Delfzijl naar verwachting te maken krijgen met een krimp van 27,9% en de gemeente Utrecht met een groei van 30,5% (Planbureau voor de leefomgeving, 2016). Grote steden trekken jongeren aan vanwege de vele voorzieningen en de werkgelegenheid en zullen volgens de prognose aanzienlijk blijven groeien. Het zijn dan ook voornamelijk plattelandsgemeenten die rekening moeten houden met demografische krimp. In 2040 is de leeftijdsgroep 60 tot 75 jaar het meest prominent. Deze vergrijzing zorgt voor een steeds groter wordende zorgvraag, terwijl de bevolking die daarvoor moet zorgen juist afneemt. De krimp heeft ook andere ruimtelijke gevolgen. Bedrijventerreinen en winkelgebieden krijgen te maken met leegstand; trends die door online werken en winkelen versterkt

Krimpbeleid zou moeten gaan over de vraag hoe ervoor gezorgd kan worden dat de huidige inwoners niet vertrekken.

worden. In krimpregio’s komen woningen leeg te staan, de woningmarkt is er vaak ontspannen (De Jong & Daalhuizen, 2016). Krimpregio’s In Nederland zijn door het ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties zogenoemde topkrimpgebieden aangemerkt met een verwachte bevolkingsdaling van 16% tot 2040; dit zijn gemeenten in Zeeuws-Vlaanderen, Zuid-Limburg en Noord- en Oost-Groningen. Ook in de Achterhoek, Noord-Oost-Friesland en andere delen van Limburg is er sprake van sterke krimp. Daarnaast bestaat er een categorie van anticipeerregio’s; dit gaat om gebieden waar de bevolking nu nog niet daalt, maar er tot 2014 wel een afname van 4% wordt verwacht. Hieronder vallen de Waddeneilanden, Noord-West en Zuid-Oost Friesland, de Kop van Noord-Holland, delen van Zeeland en Noord- en Midden-Limburg (Rijksoverheid, z.d.).

Omgaan met krimp Er kan op verschillende manieren worden omgegaan met demografische krimp. De eerste reactie van gemeenten op demografische krimp was het bijbouwen van nieuwe woningen en het trekken van nieuwe inwoners met campagnes (Hospers, 2011). Het project Blauwestad in Groningen is hier een goed voorbeeld van. Het project omvatte 1800 riante kavels, dat is later bijgesteld naar 1200. In 2017 moesten er nog 800 kavels verkocht worden. Er werd ingezet op yuppen en pensionado’s uit de Randstad, maar die kwamen niet (Cobouw, 2017). Deze op buitenstaanders gerichte strategie werkt niet, want er wordt door gemeenten in dezelfde kleine vijver gevist. Een succesvolle wervingsactie van de ene plaats trekt inwoners weg bij de andere. In 2010 waren de helft van de 180 verkochte kavels door mensen uit de buurt gekocht. Twee derde van de Nederlanders verhuist binnen de gemeente en maar 7% kijkt verder dan de eigen regio (Hospers, 2011). Ook binnen een gemeente verhuizen inwoners naar een nieuwbouwwijk en daardoor lopen andere wijken juist leeg. Deze strategie om krimp te bestrijden werkt niet, en verergert de problematiek eerder. Daarom is het beter om krimp te begeleiden. “Accepteer dat de bevolking daalt, investeer in kwaliteit en richt je op de eigen bevolking”, aldus Gert-Jan Hospers, bijzonder hoogleraar Transitie in Stad en Regio aan de Radboud Universiteit.

Krimpbeleid zou moeten gaan over de vraag hoe ervoor gezorgd kan worden dat de huidige inwoners niet vertrekken. Daarvoor moet er niet meer gedacht worden in kwantiteit maar in kwaliteit. Gemeenten kunnen woningen en krimpwijken herstructureren. Woningen kunnen worden afgetopt, waarbij de bovenste verdieping(en) van een woning of flat wordt afgehaald. Woningen kunnen worden samengevoegd waardoor er minder woningen zijn die wel groter zijn. Met uitplinten wordt de functie van de begane grond veranderd. Woningen kunnen ook verbeterd worden zodat ouderen er beter kunnen blijven wonen. Er kan ook worden aangepuist waarbij de woning verdiept wordt en een kangaroewoning ontstaat voor ouderen die graag dicht bij hun kinderen willen wonen (Van der Werf, 2009). Om leegstand te voorkomen wordt er echter vaak voor sloop gekozen. Een plan om het gehucht Ganzedijk, op nog geen 10 kilometer verwijderd van Blauwestad, te slopen stuitte op veel verzet. Volgens de wethouder was er in 2008 geen toekomst meer voor het dorp: “Het beste is om Ganzedijk als samenleving te laten eindigen en terug te geven aan de natuur” (Nu.nl, 2008). Uiteindelijk is 20% van de huurwoningen en 30% van de koopwoningen verdwenen, terwijl de andere woningen zijn opgeknapt en een speeltuin en vlindertuin zijn aangelegd (Platform 31, 2011).

Blauwestad: yuppen en pensionado’s bleven weg.

CONTEXT

Demografie: Ontwikkelingen Waddeneilanden

Op welke manieren en in welke mate wijken de Waddeneilanden qua problematiek af van typische krimpregio’s en op welke manier verschillen de eilanden onderling hierin? De Waddeneilanden Texel, Vlieland, Terschelling, Ameland en Schiermonnikoog krimpen volgens de prognose respectievelijk 5,6%; 4,8%; 9,8%; 4% en 8,6% tussen 2015 en 2040 (Planbureau voor de leefomgeving, 2016). De Waddeneilanden vormen de enige regio in de provincie Friesland 18 waar naast een daling van het aantal inwoners

ook een daling van het aantal huishoudens wordt voorspeld (Fries Sociaal Planbureau, 2018). Dit geldt ook voor Texel (Gemeente Texel, z.d.). Door de demografische krimp en de vergrijzing komen voorzieningen steeds meer onder druk te staan. Waar andere krimpregio’s te maken hebben met leegstand en lage woningprijzen is er op de Waddeneilanden een woningtekort en zijn de woonlasten hoog (Trouw, 2015). Ook economisch draaien de eilanden in tegenstelling tot andere krimpregio’s goed, door het toerisme. Het toerisme komt de leefbaarheid en het voorzieningenniveau ten goede.

Hoge woningprijzen De gemiddelde woningwaarde ligt op alle Nederlandse Waddeneilanden boven het landelijk gemiddelde van €230.000 als WOZ-waarde. Op Terschelling is de gemiddelde WOZ-waarde het hoogst met €309.000, op Ameland met €238.000 het laagst. In andere krimpgemeenten zijn die waarden veel lager. Zo is de gemiddelde WOZwaarde in Delfzijl €126.000 en in Kerkrade €135.000. De woningprijzen liggen ook boven het gemiddelde van Friesland van €176.000 en anticipeergemeente Den Helder met een WOZwaarde van €146.000. Het gemiddelde prijspeil op de Waddeneilanden is €267.000 en ligt daarmee boven het niveau van de gemeente Utrecht: €262.000 (CBS, 2018). Duitse Waddeneilanden Op de Duitse Waddeneilanden speelt dezelfde problematiek. De bevolking van Duitsland krimpt op de lange termijn flink, volgens de prognoses tussen 2013 en 2060 met 16% (Destatis.de, z.d.). De Duitse Oost-Friese en Noord-Friese Waddeneilanden behoren respectievelijk bij de deelstaten Nedersaksen en Sleeswijk-Holstein. Nedersaksen krimpt tussen 2011 en 2030 met 4,4% (Jung, Böttcher, & Heinecke, 2012), SleeswijkHolstein groeit tussen 2015 en 2030 nog met 1,4%. Hoofdstad Kiel en de stad Flensburg groeien terwijl de landelijke gebieden te maken krijgen

den

ilan ene add eW 19

ilanden

Juis

kum

niko

mon

ing

Texel

ell

ela

sc h

Vli

Bor

Ned

r Schie

d Wa

d Amelan

dse rlan

nden

ila dene

oge gero Wan og kero Spie og geo Lan rum Balt ney der Nor

ne Wadde e s e i r F Oost-

r Te

Alle Oost-Friese eilanden krijgen te maken met demografische krimp, behalve Baltrum (Jung, Böttcher, & Heinecke, 2012). Dat eiland groeit naar verwachting met 20% tot 2030 (Niedersächsische Landgesellschaft mbH, 2015). In absolute zin gaat het om kleine aantallen, een verklaring hiervoor is lastig te vinden. Mogelijk heeft het te maken met dat de ontwikkeling tot badplaats later op gang is gekomen dan bij de andere Oost-Friese eilanden (Nithack, 2013). De andere Oost-Friese eilanden krimpen 7 tot 13 procent tot 2030 (Bergers, 2012) (Bertelsmann Stiftung, 2016) (Jung, Böttcher, & Heinecke, 2012). Bij een sterke krimp is er ook sprake van een sterke vergrijzing. Op Baltrum

Norderney had in 2011 de hoogste huurprijs van €15 per vierkante meter van een woning van de hele deelstaat Nedersaksen. Tweede op die lijst is het oostelijkst gelegen Oost-Friese eiland Wangerooge met €12. Op Spiekeroog zijn de huurprijzen juist laag. De verkoopprijzen van woningen op de eilanden zijn het hoogst van heel Nedersaksen. De gemiddelde verkoopprijs lag in 2011 boven €275.000 terwijl het gemiddelde in Nedersaksen €150.000 is. In grote steden als Hannover en Göttingen zijn de gemiddelde woningprijzen ook niet zo hoog als op de Oost-Friese eilanden.

s Frie

met krimp (Schleswig-Holstein, z.d.). Elk district (landkreis) waartoe de eilanden behoren krijgt te maken met demografische krimp van 3 tot 12 procent (Landesamt für Statistik Niedersachsen, z.d.) (Statistisches Amt für Hamburg und SchleswigHolstein, 2016).Ook het aantal huishoudens neemt vanaf 2022 af (Schleswig-Holstein, 2016).

groeit het relatieve en absolute aandeel jongeren juist (NBank, 2011).

ord No

Waar andere krimpregio’s te maken hebben met leegstand en lage woningprijzen is er op de Waddeneilanden een woningtekort en zijn de woonlasten hoog.

CONTEXT

Demografie: Ontwikkelingen Schiermonnikoog

Wat zijn de demografische ontwikkelingen op Schiermonnikoog? In 1737, toen de visserij welvaart bracht telde het eiland 1251 inwoners (Gemeente Schiermonnikoog, 2009). In 1995 had het eiland nog meer dan 1000 inwoners. De bevolking op Schiermonnikoog neemt bij ongewijzigd beleid volgens de prognose van het CBS tot 2040 af van 937 nu naar 511 inwoners in 2040 (IJdema, 2016). Een andere 20 voorspelling komt rond de 860 inwoners uit in 2040 (Planbureau voor de leefomgeving, 2016). Het maken van betrouwbare voorspellingen is moeilijk door de geringe omvang van de eilanden, zelfs op het niveau van de Waddenregio (Smulders, 2016). Naast een afname in de bevolking is er ook sprake van veranderingen in de leeftijdsopbouw van de bevolking. In 1995 was het aandeel inwoners van 0 tot 25 nog bijna een derde, in 2005 was dat amper een kwart. In 2018 is nog geen een vijfde van de bevolking onder de 26. Het aandeel ouderen neemt absoluut en relatief toe. Dat was in 1995 17,9% (ca. 180 ouderen) en is nu 28,2% (ca. 264 ouderen) (Fries Sociaal Planbureau, 2018). Dit is het hoogste percentage van alle Nederlandse Waddeneilanden (CBS, 2017). Deze ouderen blijven ten opzichte van de

rest van het land langer in hun eigen huis wonen voordat ze naar een verzorgingshuis gaan omdat er geen verzorgingshuis op Schiermonnikoog is en ze dan naar de vaste wal moeten (Depenbrock & Bennen, 2017). De vorige burgemeester Sjon Stellinga kenschetste het sentiment: â&#x20AC;?Op de wal gaan ze zeker dood.â&#x20AC;? (Dagblad van het Noorden, 2015) Verandering in huishoudenssamenstelling Als gekeken wordt naar de verschillende huishoudens valt op dat het aandeel tweeoudergezinnen op Schiermonnikoog is afgenomen. In 2005 waren het er 113, in 2017 waren het er nog maar 81. Het totaal aantal huishoudens steeg van 487 naar 509. Het aantal alleenstaanden met en zonder kinderen nam toe, terwijl de hoeveelheid stellen gelijk bleef. Het Fries Sociaal Planbureau voorspelt tot 2030 een lichte afname van 1,6% in het aantal huishoudens voor alle Friese Waddeneilanden. Het aandeel huishoudens van 65 jaar en ouder neemt echter toe, terwijl 21% van de huidige huishoudens in de categorie 45 tot 65 jaar volgens de prognose is verdwenen in 2030 (Fries Sociaal Planbureau, 2018). Een gedeelte daarvan zal dan tot de oudere huishoudenscategorie behoren, een ander deel zal zijn vertrokken. Het aandeel huishoudens

in de categorie 15 tot 25 jaar neemt af. Conclusie De eilanden met het minste aantal inwoners ondervinden sneller problemen bij demografische krimp omdat bijvoorbeeld de voorzieningen eerder onder druk komen te staan. Als we naar alle Nederlandse en Oost-Friese eilanden kijken valt op dat Baltrum, met het minste aantal inwoners, niet te maken heeft met demografische krimp. Spiekeroog, Wangerooge en Schiermonnikoog, die na Baltrum het minst aantal inwoners hebben, krijgen wel te maken met demografische krimp. Op Spiekeroog echter zijn de huurprijzen laag, in tegenstelling tot Schiermonnikoog waar relatief ook een grotere demografische krimp verwacht wordt. Op Wangerooge zijn de huurprijzen ook hoog, maar de demografische krimp is wel kleiner. Vlieland kent een minder sterke krimp en heeft ook net wat meer inwoners. Juist en Langeoog hebben eveneens een minder sterke krimp dan op Schiermonnikoog is te verwachten en hebben nog meer inwoners. De grootste opgave ten aanzien van de demografische ontwikkelingen in samenhang met de sociaaleconomische ontwikkelingen ligt op basis van deze cijfers dus op Schiermonnikoog, het heeft weinig inwoners, relatief veel ouderen en een relatief grote demografische krimp.

Dorp Schiermonnikoog met links hotel Van der Werff en rechts de supermarkt

CONTEXT

Ontwikkeling toerisme op de Waddeneilanden

Welke rol speelt het toerisme op de eilanden en welke ruimtelijke uitwerking heeft dat? Het toerisme is een belangrijke factor voor de Waddeneilanden en de eilanden zijn een steeds populairdere vakantiebestemming. Tussen 2013 en 2017 groeide het aantal toeristen dat een van de eilanden bezocht met 21% (WNL, 2018). De eilanden zijn vooral populair onder Nederlanders, 80% van de toeristen komt uit eigen land (CBS, 2016a). Het toerisme is bepalend voor de lokale 22 economie op de eilanden. Drie van de vier banen hangt rechtstreeks samen met de toeristische sector (Gemeente Schiermonnikoog, 2009). Schiermonnikoog heeft hierin het hoogste aandeel horeca en vrijetijdswerkgelegenheid, Texel het laagste. Per 1000 inwoners zijn er 27 horecazaken op de Waddeneilanden, in de rest van het land zijn dat er 4. Ook zijn er per 1.000 inwoners 5 winkels meer dan in de rest van Nederland (WNL, 2018). Daarmee zijn er op de Waddeneilanden relatief het meest aantal horecazaken en winkels van het hele land. Schiermonnikoog heeft 26,8 horecazaken per 1000 inwoners, op Vlieland zijn dat er zelfs 35,5 (Bakker, 2018). Ook het aantal recreatiewoningen is vele malen hoger dan in de rest van Nederland. Op Schiermonnikoog en Ameland zijn er meer recreatiewoningen dan woonhuizen. In heel Nederland is maar 1,5% een

recreatiewoning (CBS, 2019). Hierdoor ziet een dorp op de Waddeneilanden er anders uit dan een dorp van dezelfde grootte op bijvoorbeeld het Friese platteland. Het toerisme heeft invloed op de functies en voorzieningen en de bouw van vele recreatiewoningen op de eilanden. De invloed van de ruimtelijke uitwerking van het toerisme is het sterkst op Vlieland en Schiermonnikoog en het minst sterk op Texel.

Texel

Vlieland

Terschelling

Verhouding woningen en recreatiewoningen

Ameland

Schiermonnikoog

Vakantiewoningen op Schiermonnikoog 23

Een van de vele hotels op de eilanden

Een begrip op Schiermonnikoog: hotel Van der Werff

CONTEXT

Ontwikkeling toerisme op Schiermonnikoog

Welke rol speelt het toerisme op Schiermonnikoog en welke ruimtelijke uitwerkingen heeft dat? Het was de scheepvaart die tot de 19e eeuw welvaart bracht op de eilanden. Schiermonnikoog, en ook Terschelling hadden een zeevaartschool en verschillende vormen van scheepvaart, zoals de walvisvaart, zorgden voor inkomen. De eilanden waren tussen 1550 en 1750 de dichtstbevolkte regio van Friesland. Schaalvergroting en de overgang van zeilvaart naar stoomvaart zorgden er echter voor 24 dat de havens op het vasteland belangrijk werden waardoor de eilanden minder welvarend werden. Dat veranderde door het opkomende toerisme rond 1850. In eerste aanleg had dit een medische achtergrond; mensen kwamen naar het eiland om de heilzame werking van zeewater en schone lucht te ondergaan (Gemeente Schiermonnikoog, 2009). Recreatiewoningen In de 19e eeuw werden de eerste toeristische activiteiten ontplooid. De eigenaar van het eiland zag mogelijkheden om het eiland te ontwikkelen tot badplaats, net zoals dat met buureiland Borkum gebeurd was. Eerst werden er kamers van de eilanders verhuurd, maar de opening van het Badhotel in 1887 mag het symbolische begin worden genoemd van de toeristische activiteiten die er sindsdien op het eiland zijn (VVV Schiermonnikoog, z.d.). Het Badhotel werd

Tussen de 280.000 en 300.000 mensen bezoeken jaarlijks Schiermonnikoog

gerealiseerd bij de Noordzee ten noorden van het dorp, de Badweg er naartoe werd toen verhard (Provincie Fryslân, z.d.). Na de Tweede Wereldoorlog maakte de toerismesector een groeispurt door, wat ook voor een bevolkingsgroei zorgde (Gemeente Schiermonnikoog, 2009). Het Badhuis werd het slachtoffer van duinafslag, de aangebouwde keuken stortte in zee en het pand werd in 1924 verder afgebroken (VVV Schiermonnikoog, z.d.). Aan de weg die ernaartoe liep werden vakantiewoningen gebouwd (Spaan, z.d.). Vanaf de jaren ’50 en vooral in de jaren ‘60 is er ook op grote schaal in de duinen ten westen van de Badweg gebouwd (Kadaster, z.d.). Een opvallende ontwikkeling is bungalowpark De Monnik. Deze is eind jaren ’60 in de Banckspolder gerealiseerd, als op zichzelf staande ontwikkeling. De woningen zijn omsloten met bebossing en vormen

een grote boskamer op een plot in de polder. De 7 boerderijen op Schiermonnikoog bieden allemaal de mogelijkheid om te overnachten, vaak zijn dat groepsaccommodaties (Kieckens, z.d.). Voorzieningen Tussen de 280.000 en 300.000 mensen bezoeken jaarlijks Schiermonnikoog (VVV Schiermonnikoog, z.d.). Op de Waddeneilanden verbleef in 2015 39% van de toeristen in hotels, 34% in een huisje (CBS, 2016a). Op Schiermonnikoog zijn deze percentages waarschijnlijk nog hoger omdat mensen niet met de auto, caravan of camper het eiland op mogen. Schiermonnikoog leeft van het toerisme en dat uit zich in de 25 horecazaken en 769 woningen met logiesfunctie die het eiland rijk is. Er zijn meer recreatiewoningen dan woonhuizen op het eiland (CBS, 2019). Het toerisme gaat het hele jaar door, maar wordt gekenmerkt door het hoogseizoen. Voor de enige discotheek op het eiland geldt dat een derde van de omzet in 8 weken in het hoogseizoen wordt gedraaid (Eb en Vloed, 2016). De docent Nederlands op de enige middelbare school op Schiermonnikoog omschrijft in de docu-serie De Eilanden hoe in de winter het eiland weer ‘voor de gemeenschap’ is (Omroep MAX, 2018).

Ruimtelijke uitwerking toerisme op Schiermonnikoog

Het badhotel stortte in zee

2 ANALYSE

Analyse leefbaarheid: de aspecten op Schiermonnikoog

Schiermonnikoog kent bijzondere uitdagingen wat betreft leefbaarheid. Verschillende aspecten spelen hierbij een rol. De belangrijkste ingrediĂŤnten voor een leefbaar Schiermonnikoog zijn werkgelegenheid, woningen, voorzieningen en mensen. Aan de hand van deze themaâ&#x20AC;&#x2122;s volgt een analyse.

ANALYSE

Werkgelegenheid

Er is voldoende werkgelegenheid, maar er zijn vooral banen voor lager opgeleiden in het toerisme, met name de horeca. Overeenkomstig met de landelijke trend is het lastig om deze werknemers te vinden. Bovendien is veel werk sterk seizoensgebonden, terwijl er juist een tekort aan passende huisvesting is voor de piekseizoenswerkers. De toenemende zorgvraag door de vergrijzing draagt niet significant bij aan een verbetering van de werkgelegenheid. 28

Op Schiermonnikoog zijn er naast het toerisme geen economische activiteiten van enige omvang (Raad voor de Wadden, 2008). Drie van de vier banen hangen rechtstreeks samen met de toeristische sector (Gemeente Schiermonnikoog, 2009). Op Schiermonnikoog valt 16 procent van de huishoudens in de hoogste 20%-inkomensgroep en 47% in de laagste 40%-inkomensgroep ten opzichte van heel Nederland (CBS, 2013). Er is veel seizoensgebonden werkgelegenheid gerelateerd aan het toerisme. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen seizoenswerkers die het gehele jaar op het eiland wonen en zogenaamde piekseizoenswerkers die in de zomermaanden naar het eiland komen om te werken. De eerstgenoemde groep is vaak als piekseizoenswerker naar het eiland gekomen en vervolgens op het eiland gebleven. (Depenbrock & Bennen, 2017). Doordat de arbeidsmarkt eenzijdig is beoordelen jongvolwassenen deze op het eiland

â&#x20AC;&#x153;Als er ergens een baan was, zou ik hier wel blijvenâ&#x20AC;? - Jongvolwassene in onderzoek van Partoer

Het aandeel hoge inkomens is lager dan in de rest van het land, er zijn weinig hbo- en wo-banen.

In het hoogseizoen is er meer werk dan in het laagseizoen. Eilandwerkers wonen op het eiland, seizoenswerkers zijn er alleen in het hoogseizoen. Aantal banen per sector op Schiermonnikoog, 2012 (Op den Buysch, 2018b)

met een 5,9. 27% van de werkenden op het eiland heeft geen werk op het eigen niveau of doet niet het werk dat hij het liefst zou doen. Een op de vijf jongvolwassenen werkt aan de vaste wal omdat ze geen geschikte baan op het eiland kunnen vinden (Wiegersma, De Vries, & De Vries, 2014. Het aandeel ouderen groeit absoluut en relatief. De zorgvraag die zij hebben levert op korte termijn geen nieuwe banen op. Er liggen volgens de voorzitter van het Schiermonnikoogse Ondernemersverbond 29 kansen in het inzetten op vrije beroepen (R. Mulder, persoonlijke communicatie, 13 maart 2019). Hierbij moet gedacht worden aan bijvoorbeeld ITâ&#x20AC;&#x2122;ers en kunstenaars. De unieke kenmerken van het eiland kunnen zeker voor die laatste beroepsgroep een interessante vestigingsreden zijn.

Bedrijf Horeca Maatschappelijk Niet-toerismegeleide voorziening

Belangrijkste Belangrijkste werkgever werkgever op op Schiermonnikoog Schiermonnikoog isis het het toerisme toerisme

Toerismegerelateerde voorziening

ANALYSE

Woningen

De woningmarkt op Schiermonnikoog zit op slot. Op korte termijn is er vooral een groot tekort aan kleine woningen voor eenpersoonshuishoudens. Daarnaast is er vraag naar kleine grondgebonden woningen alsook grotere gezinswoningen, vooral in de sociale sector. De beschikbare ruimte is beperkt, in het dorp zijn wel enkele inbreidingslocaties. De hoge woningprijzen door het toerisme zorgen ervoor dat betaalbare woningen zeer schaars zijn, terwijl meer mensen dan in andere gebieden behoefte hebben aan 30 een goedkope woning.

“We hebben op alle fronten een tekort” - Anton Baarda, gemeente Schiermonnikoog, over de woningmarkt

Anders dan in andere krimpregio’s is het op Schiermonnikoog verantwoord om woningen bij te bouwen. De geïsoleerde ligging vermindert weglekeffecten bij dorpen in de regio. Daarnaast komt de woonvraag voor een groot deel van eilanders zelf die nu in andere woonvormen wonen dan bij ze past. Voorts komen nieuwe inwoners van Schiermonnikoog uit het hele land en zijn eventuele effecten voor de regio ook daardoor minimaal. Door maatschappelijke veranderingen komen er steeds meer eenpersoonshuishoudens en eenoudergezinnen waardoor er ook meer woningen nodig zijn voor minder mensen (Op den Buysch H., 2018a).

groep werkt veelal in de horeca en woont nu vaak in tijdelijke woonvormen die bedoeld zijn voor piekseizoenswerkers (Depenbrock & Bennen, 2017). Het is bijvoorbeeld personeel dat alleen begint, maar inmiddels samenwoont in een kamer en graag zou willen doorstromen naar een studio of 1 of 2-kamerappartement (A. Baarda, persoonlijke communicatie, 13 maart 2019). Deze groep bestaat ook uit studenten die terug willen naar het eiland (C. Hagen, persoonlijke communicatie, 13 maart 2019). Er worden op dit moment 10 appartementen met 1 slaapkamer gerealiseerd aan de Langestreek in het dorp. De vraag naar deze woningen zal daarmee niet opgelost zijn, de urgentie is daarnaast hoog omdat deze groep cruciaal is voor de leefbaarheid op het eiland (Depenbrock & Bennen, 2017).

Er is een groot woningtekort, vooral bij eenpersoonshuishoudens met lage inkomens. Deze

Voor piekseizoenswerkers is er een tekort aan tijdelijke woonvormen. Deze vorm van huisvesting is

moeilijk te realiseren doordat de kosten te hoog zijn voor de relatief korte bezetting. Zowel de gemeente als de ondernemers kunnen deze kosten niet dragen (R. Mulder, persoonlijke communicatie, 13 maart 2019). Experimenten met containerwoningen bleken te kostbaar door de hoge transportkosten naar het eiland (C. Hagen, persoonlijke communicatie, 13 maart 2019). De behoefte aan deze tijdelijke woonunits voor piekseizoenswerkers wordt geschat op 25 eenheden (Depenbrock & Bennen, 2017). Daarnaast is er ook vraag naar gezinswoningen, enerzijds gaat het om gezinnen die door willen stromen naar een ruimere woning, anderzijds om nieuwe bewoners aan te trekken. De woningen die er zijn hebben een hoge prijs en worden vaak gekocht door koopkrachtige senioren van de wal (Op den Buysch, H., 2018b). De inkomens die in aanmerking komen voor sociale huur kunnen ook geen woning vinden omdat deze woningen er te weinig zijn en beschikbare woningen bezet worden gehouden door ouderen. Recent zijn er 14 seniorenwoningen gebouwd in het dorp. Deze zijn grotendeels ingevuld door senioren, in een enkel geval is dit niet gelukt (C. Hagen, persoonlijke communicatie, 13 maart 2019). Het is voor senioren die in de sociale huursector huren om financiële redenen niet aantrekkelijk om in een seniorenwoning te gaan wonen (H. Op den Buysch, persoonlijke communicatie, 1 maart 2019). Hoewel

Oude brandweerkazerne

Huidige bezoekerscentrum Locatie oude Riich Bouwbedrijf

Busremise Locatie Zuid Locatie Oost

Permanent bewoonde woningen en door de gemeente geĂŻnvetariseerde bouwlocaties

Permanent bewoonde woning

ANALYSE

Woningen

Knelpunten woningmarkt Schiermonnikoog

er veel ouderen zijn en deze doelgroep ook toeneemt ligt het niet voor de hand om seniorenwoningen bij te bouwen, aangezien de beoogde doorstroming niet of nauwelijks plaatsvindt. Concreet ligt er de opgave om ca. 25 piekseizoensarbeiders in het hoogseizoen te huisvesten, ca. 15 kleine sociale huurwoningen als studioâ&#x20AC;&#x2122;s en 1 en 2-kamerappartementen, ca. 10 middeldure grondgebonden huurwoningen en ca. 15 goedkope koopwoningen te realiseren (Depenbrock & Bennen, 2017). Als meegenomen wordt dat ook bewoners van elders aangetrokken moeten worden vallen deze aantallen hoger uit. Bij het realiseren van nieuwe woningen spelen twee moeilijkheden. In de eerste plaats is dat de blijvende betaalbaarheid en beschikbaarheid van woningen. Bij koopwoningen kan de woning alleen de eerste keer met een lage prijs worden verkocht, maar zal dan snel in prijs stijgen waardoor de woning onbetaalbaar wordt. Het recreatief verhuren levert per definitie veel meer op waardoor ontwikkelaars en eilanders woningen liever recreatief verhuren. Alhoewel regelgeving deze ontwikkelingen tegengaat, heeft dit de prijzen wel omhoog gedreven. Een ander probleem dat ermee samenhangt is de beperkte beschikbaarheid van bouwruimte door onder andere de beperking van bouwen in de natuur.

Recreatiewoning

Op Schiermonnikoog zijn meer recreatiewoningen dan permanent bewoonde woningen

Permanent bewoonde woning

ANALYSE

Voorzieningen

Dagelijkse voorzieningen en horeca

Het winkelen horeca-aanbod is buitengewoon groot voor een dorp van deze omvang, dat komt door het toerisme. Een voorziening als de supermarkt is cruciaal voor de leefbaarheid van het dorp, maar staat door het toerisme niet onder druk. Toeristen komen naast het strand ook altijd voor de winkels, er liggen kansen in het uitbreiden van de winkelvoorraad. 34

Vroeger had het dorp twee supermarkten, dat is er nu nog één. Er is een drogisterij, alsook twee pinautomaten, een boekhandel, cadeauwinkel, bloemist, bakkerij, snackbar, kledingwinkels en zelfs een woonwinkel. Veel winkels hebben naast hun kernaanbod ook een souvenir-achtig aanbod en kleding. Deze winkels leven voornamelijk van het

“Een paar unieke winkeltjes erbij, zou heel leuk zijn” - Marianne van Hall, VVV Schiermonnikoog

toerisme en worden ook het meest door toeristen gebruikt, maar dragen bij aan de leefbaarheid van de eilanders. Marianne van Hall, voorzitter van VVV Schiermonnikoog ziet kansen in de uitbreiding van de winkelvoorraad met unieke winkeltjes die passen bij de identiteit van Schiermonnikoog. Bezoekers van Schiermonnikoog komen namelijk vaak ook winkelen (persoonlijke communicatie, 12 maart 2019). Deze winkels kunnen de leefbaarheid op het eiland vergroten.

Dorpshuis

Sociale voorzieningen

Er is een sterke sociale cohesie, het dorpshuis en het cultureel ontmoetingscentrum zijn belangrijke punten in het sociale netwerk. Het dorpshuis is gedateerd. Het dorp heeft een hechte gemeenschap, het verenigingsleven is groot op Schiermonnikoog (Omroep MAX, 2018). Jong en oud gaan met elkaar om: “Leeftijd geldt hier niet. Het maakt niet uit met wie je omgaat”, aldus een jongere op Schiermonnikoog (Wiegersma, De Vries, & De Vries, 2014). Er is een dorpshuis en een cultureel ontmoetingscentrum, zij vervullen een grote rol in het sociale netwerk op Schiermonnikoog. Ook zijn er twee kerken op Schiermonnikoog. In het Dorpshuis komt de biljartvereniging, de fanfare, de toneelvereniging en het zangkoor samen. Maar ook worden er films vertoond, houden de notaris en de

Protestantse kerk Ontmoetingscentrum De Stag Supermarkt Fietsverhuurbedrijf Toekomstig bezoekerscentrum Het Baken

Horeca Maatschappelijk Niet-toerismegeleide voorziening Toerismegerelateerde voorziening

Doorzicht naar de Waddenzeedijk vanuit het centrum van het dorp

ANALYSE

Voorzieningen

zorgverzekeraar er zitting en belegt de gemeente er bijeenkomsten (Dorpshuis Schiermonnikoog, z.d.). Het dorpshuis is gedateerd, en zou in 2015 naar De Promenade worden verhuisd, een prestigieus plan voor een nieuw bezoekerscentrum, maar die ontwikkeling is in zijn geheel niet doorgegaan omdat er geen politieke overeenstemming was (Ellenbroek, 2014). In de nieuwe plannen voor het bezoekerscentrum Het Baken wordt niet gesproken over het overplaatsen van activiteiten van het dorpshuis, alhoewel bepaalde activiteiten voor 38 de klein-zakelijke markt die genoemd worden in de plannen voor Het Baken nu ontplooid worden in het Dorpshuis (Gemeente Schiermonnikoog, 2018). In Cultureel ontmoetingscentrum De Stag, gehuisvest in het voormalige gebouw van de Gereformeerde Kerk Nederland, vinden concerten, theatervoorstellingen, presentaties, congressen en beurzen plaats (De Stag, z.d.).

Zorg

Het dorp fungeert als bejaardentehuis zonder dak. De vergrijzing zorgt voor een grotere zorgvraag in de toekomst, maar dit lijkt nog niet significant. In ieder geval is deze vraag niet groot genoeg voor het realiseren van een faciliteit met 24-uurszorg. Zowel de huisarts als de tandarts hebben een vaste plek op het eiland, dat draagt sterk bij aan de leefbaarheid.

“Wat het Rijk wil, dat we meer voor elkaar zorgen, doen wij hier allang”

Het aandeel ouderen neemt absoluut en relatief toe. De zorgvraag zal in de toekomst verder toenemen. Dit vormt een bedreiging, maar kan ook gezien worden als kans. De groep die voor dit werk zorgt neemt af, maar die groei zorgt ook voor een verbreding in de werkgelegenheid. Het gaat hier in absolute zin om minimale toenames, door de beperkte schaal. Het eiland heeft te weinig inwoners om een faciliteit met 24-uurszorg te realiseren (E. Arends, persoonlijke communicatie, 13 maart). Wel liggen er bijvoorbeeld kansen in het inzetten op zorgtoerisme. Er is een huisarts, tandarts, pedicure en fysiotherapiepraktijk alsook een spreekuur van consultatiebureau en maatschappelijk werk (Op den Buysch, H., 2018b). Het belang van burgerparticipatie en mantelzorgers is groot:” Wat het Rijk wil, dat we meer voor elkaar zorgen, doen wij hier allang.” (Dagblad van het Noorden, 2015)

Huisarts, tandarts, pedicure, fysiotherapie, consultatiebureau, maatschappelijk werk, thuiszorg

Maatschappelijk

ANALYSE

Voorzieningen

Onderwijs en sport

De middelbare school wordt met sluiten bedreigd. Alhoewel dit normaal niet directe dramatische gevolgen heeft voor de leefbaarheid kunnen indirecte gevolgen wel groot zijn, bijvoorbeeld gezinnen die vertrekken en daardoor ook kinderen van de basisschool halen. Het onderwijs wordt gezien als het belangrijkste aspect van de leefbaarheid op Schiermonnikoog. Er zijn plannen om een Leer- en Ontwikkelcentrum te creëren. Op Schiermonnikoog is één basisschool en één middelbare school gevestigd. De prognose voor de middelbare school is dat tot 2020 zal worden voldaan aan de norm van minimaal 30 leerlingen die geldt voor uitzonderingsscholen zoals op de Waddeneilanden (Arjaans, 2017). Op de basisschool zaten in het schooljaar 2010-2011 nog 93 leerlingen, in het huidige schooljaar zijn dat er 45 (Allecijfers.nl, z.d.). Volgens prognoses zal de basisschool in 2034 onder de ondergrens van 23 leerlingen vallen (Op den Buysch, H., 2018b). De basisschool is een van de hoogst gewaardeerde voorzieningen in dorpen en het sluiten ervan wordt vaak gezien als het einde van het dorp. Wetenschappelijk onderzoek ondersteunt deze stelling niet, maar experts denken dat het door de geïsoleerde ligging wel voor Schiermonnikoog geldt (Op den Buysch, H., 2018b). Er is dan namelijk geen alternatief, wat er in andere regio’s wel is.

Er zijn plannen om een Leer- en Ontwikkelcentrum te creëren, waarin een doorlopende leerlijn van 0 tot 16 jaar ontstaat.

ook de bibliotheek, jongerenwerk en andere maatschappelijke organisaties een plek zouden moeten kunnen krijgen. Nu gaat het vooral om een bestuurlijke samenwerking, maar in de toekomst zou dit ook kunnen worden vormgegeven in een gebouw (J. Schadenberg, persoonlijke communicatie, 12 maart 2019).

Het aantrekken van nieuwe inwoners zal ook veel lastiger zijn als er geen basisschool is op het eiland. De middelbare school staat meer onder druk, maar het sluiten ervan heeft een minder groot effect op de leefbaarheid. Een grotere afstand naar de middelbare school is gemakkelijker te overbruggen dan naar een basisschool.

In het oosten van de polder staat aan de Heereweg een veldstation van de Rijksuniversiteit Groningen. Dit is de uitvalsbasis voor biologische en ecologische onderzoeken op het eiland (Rijksuniversiteit Groningen, z.d.). Er zijn slaapplaatsen voor studenten (Asito, 2018).

De kwaliteit van het onderwijs is van cruciaal belang. Als de kwaliteit matig is, sturen ouders hun kinderen naar scholen op de wal, terwijl deze leerlingen cruciaal zijn voor de school. Het vertrek van één gezin op het eiland kan de school in de gevarenzone brengen, andersom kan de vestiging van één gezin een sluiting afwenden (Noorderwijs, 2016). Er zijn plannen om een Leer- en Ontwikkelcentrum (LOC) te creëren, waarin een doorlopende leerlijn van 0 tot 16 jaar ontstaat (Arjaans, 2017). De insteek hiervoor is het borgen van kwaliteit en het voortbestaan van middelbaar onderwijs op het eiland. Dit LOC is dan een fusie van de peuterspeelzaal, basisschool en middelbare school. De ambitie is om het de spil van het dorp te laten worden waarin bijvoorbeeld

Schiermonnikoog heeft een openluchtzwembad en een sportzaal maar ook voetbalvelden en tennisbanen (Gemeente Schiermonnikoog, z.d.). De hoofdsponsor van de voetbalvereniging is de exploitant van de veerdienst. Zij doen dat omdat ”de leefbaarheid op het eiland behouden moet blijven” (Nieuwe Dockumer Courant, 2017). Door de snelle dienst met de watertaxi beschikbaar te stellen blijft het spelen in de competitie mogelijk. De jongeren werken immers in de horeca waardoor ze in het weekend op tijd weer terug moeten zijn op het eiland (Grondhuis, 2017). De sporthal staat bij de basisschool en is verouderd. De sportactiviteiten leveren een waardevolle bijdrage aan de leefbaarheid op het eiland.

De verschillende sportvoorzieningen en scholen, met in het zuiden de basisschool met sporthal

Maatschappelijk

ANALYSE

Mensen

Ouderen

Het aandeel ouderen groeit absoluut en relatief. Dat leidt ertoe dat ouderen grote woonhuizen bezet houden waar schaarste aan is voor andere doelgroepen. Doordat jongeren wegtrekken, de bevolking steeds ouder wordt, en Schiermonnikoog populair is als plek om na pensionering te vestigen groeit het aandeel ouderen absoluut en relatief (Op den Buysch, H., 2018b). Deze ouderen creĂŤren een zorgvraag 42 en dragen zo bij aan het in standhouden van zorgvoorzieningen. Ouderen stromen weinig door naar seniorenwoningen en houden op die manier gezinswoningen bezet. Deze oudere doelgroep houdt alles het liefst bij het oude (Wiegersma, De Vries, & De Vries, 2014).

Gezinnen

Gezinnen vormen een belangrijke groep voor de leefbaarheid. Het aantal jonge gezinnen neemt af, terwijl zij zorgen voor de leerlingen op de scholen. Voor gezinnen is het belangrijk dat de scholen open blijven. Verwacht wordt dat als de school sluit dat een drempel opwerpt voor jonge gezinnen om zich te vestigen (Op den Buysch, H., 2018b). De belangrijkste aspecten voor gezinnen ten aanzien van de leefbaarheid zijn betaalbare woningen en onderwijs.

Jongeren

Toeristen

Jongeren en jongvolwassenen op Schiermonnikoog beoordelen de sociale en de natuurlijke omgeving hoog, met respectievelijk een 8,0 en een 8,9. De woningmarkt, opleidingsmogelijkheden, arbeidsmarkt en de voorzieningen worden een heel stuk lager beoordeeld. Veel jongeren gaan graag op zichzelf of samenwonen maar er is een groot tekort aan betaalbare woningen. Ook jongeren die op de vaste wal wonen zouden graag terugkeren maar kunnen geen geschikte woonruimte vinden. Daarnaast is het werk vinden op het eiland ook lastig omdat er weinig banen voor hoger opgeleiden zijn. Jongeren zien graag nieuwe kledingwinkels en vinden dat er op het eiland meer georganiseerd zou kunnen worden op het gebied van optredens en live muziek alsook het organiseren van een festival (Wiegersma, De Vries, & De Vries, 2014).

De toeristen spelen, zoals uitgebreid uiteengezet in Hoofdstuk 1, een rol van betekenis. Voor de toekomst is het belangrijk om keuzes te maken in het al dan niet aantrekken van nieuwe doelgroepen en de daarbij behorende faciliteiten en accommodaties. Omdat veel aspecten van leefbaarheid direct of indirect van doen hebben met het toerisme is het belangrijk om na te denken over het toeristisch product Schiermonnikoog. Marianne van Hall van de VVV vindt dat eventueel nieuwe attracties moeten passen bij de identiteit van Schiermonnikoog. Dan gaat het om aspecten als inpasbaarheid in de natuur en het niet produceren van geluid (persoonlijke communicatie, 12 maart 2019).

Het aandeel jongeren neemt absoluut en relatief af. Dit vormt een bedreiging voor de leefbaarheid op het eiland. Enerzijds is er de trend van de trek naar de stad, anderzijds wordt dit versterkt doordat er geen werkgelegenheid is voor hoger opgeleide jongeren. Daarnaast zijn er weinig beschikbare en betaalbare woningen voor deze doelgroep.

Het toerisme groeit, eventuele groei in de toekomst is onderwerp van discussie op het eiland. De eilandeconomie draait op het toerisme en ook voorzieningen kunnen blijven bestaan dankzij het toerisme. Het toerisme zorgt voor schaarste en hoge prijzen op de woningmarkt. Maar ook: hoog voorzieningenniveau, openbaar vervoer, inkomsten, kortom: welvaart.

Alle leefbaarheidsaspecten hangen in min of meerdere mate met elkaar samen

3 IDENTITEIT

Analyse identiteit en ruimte

In dit hoofdstuk wordt de identiteit van Schiermonnikoog behandeld. Waar komen de bezoekers van Schiermonnikoog voor, welke zaken kenmerken het eiland?

IDENTITEIT

De identiteit van de Waddeneilanden

Alle eilanden zijn populair om hun unieke natuur, rust en ruimte. Alleen bij Vlieland en Schiermonnikoog zijn deze factoren de voornaamste redenen van bezoek; dit zijn de kleinste en enige autoluwe eilanden. Texel wordt als vreemde eend in de bijt gezien, is relatief groot en gemakkelijker bereikbaar. Op Texel, Terschelling en Ameland wordt de identiteit ook sterk gevormd door kunst, cultuur en evenementen, op Schiermonnikoog en Vlieland is dat minder sterk. Vlieland wordt gekenmerkt 46 door een luxe en trendy uitstraling, terwijl Schiermonnikoog een back-to-basic-uitstraling heeft. Schiermonnikoog heeft meer dan de andere eilanden een identiteit in verbondenheid met de natuur, dat wordt versterkt door het Nationale Park. De eilanden zijn populair om hun unieke natuur, rust en ruimte. Bij Vlieland en Schiermonnikoog zijn dit de belangrijkste redenen voor bezoek (Gelderman, Ruiter, & Thijs, 2018). De UNESCOwerelderfgoedstatus van de Waddenzee geeft dit imago een impuls. Een activiteit als wadlopen is populair en hangt nauw samen met de natuur en de unieke ecologische situatie in het grootste getijdegebied ter wereld (Waddenvereniging, z.d.). Op Vlieland en Schiermonnikoog worden geen autoâ&#x20AC;&#x2122;s toegelaten, dit versterkt het rustige karakter. De identiteit van deze eilanden wordt dan

ook het meest bepaald door de rust, op de andere eilanden zijn evenementen en musea ook bepalend voor de identiteit (Waddeneilanden vakantie, z.d.). In gesprekken met medewerkers van de VVVâ&#x20AC;&#x2122;s op de Waddeneilanden kwam naar voren dat vooral Texel sterk afwijkt van de rest van de eilanden door de grootte en de goede bereikbaarheid vanaf het vasteland. Het wordt wel een verlengstuk van NoordHolland genoemd, het zogenaamde eilandgevoel zou minder sterk ervaren worden. Dat is iets wat ook naar voren komt in de docu-serie die bioloog Midas Dekker maakte over de Waddeneilanden (Omroep MAX, 2018). Terschelling en Ameland worden als grootser en weidser ervaren, Vlieland en Schiermonnikoog zijn kleinschaliger. Dit ligt ook in lijn met het aantal inwoners en de oppervlakte. Op Vlieland en Terschelling is het eilandgevoel sterker, voornamelijk doordat de eilanden minder goed bereikbaar zijn. Deze eilanden trekken dan ook minder dagjesmensen en dat geeft een andere sfeer. De identiteit van Vlieland wordt de laatste jaren steeds meer gekenmerkt als luxe en trendy en wordt ook wel Vliebiza genoemd. Op Vlieland wordt dan ook het meeste geld door bezoekers uitgegeven (Gelderman, Ruiter, & Thijs, 2018). Terschelling staat al sinds jaren bekend als een jongereneiland en de jongerencampings die het eiland rijk is dragen bij aan het imago van Terschelling als party-eiland. Ook het festival Oerol is toonaangevend voor de identiteit van

Terschelling. Ameland trekt meer families aan en is meer op kunst- en cultuurtoeristen gericht. Cultuur en musea is op Terschelling en Ameland veel meer dan op de andere Friese Waddeneilanden een reden van bezoek (Gelderman, Ruiter, & Thijs, 2018).

Buureiland Ameland

IDENTITEIT

De identiteit van Schiermonnikoog

Marianne van Hall, voorzitter van VVV Schiermonnikoog beschrijft Schiermonnikoog als onontdekte parel van de Waddeneilanden (persoonlijke communicatie, 12 maart 2019). Schiermonnikoog heeft meer dan de andere Waddeneilanden de identiteit van een stilteplek waar de natuur prominenter aanwezig is dan de menselijke activiteit. De kwaliteit moet gevonden worden in de basis, de natuur. Die kwaliteit wordt steeds groter naarmate de rest van het land verder verstedelijkt. De belangrijkste reden voor 48 bezoekers om naar het eiland te komen zijn dan ook rust en ruimte en de natuur (Gelderman, Ruiter, & Thijs, 2018). Dat het eiland autoluw is en een Nationaal Park vormt draagt daaraan sterk bij. Daarin onderscheidt het zich ook ten opzichte van de andere eilanden. Recent is herberg Rijsbergen aangekocht door een groep monniken die het in gebruik hebben genomen als klooster (Del Grosso, 2018). In een artikel over die vestiging zegt monnik Alberic over Schiermonnikoog: “Als je in Lauwersoog op de boot stapt, laat je letterlijk de wereld achter je. Dan ga je naar het eiland van God.” (Houten, 2018). Het

gevoel van onthaasten en de wereld achter je laten, ver van hectiek, weg-van-alles is een sentiment dat sterk kleeft aan de identiteit van Schiermonnikoog. Het leven op het eiland is rustig; oud-burgemeester Sjon Stellinga prijst het met de woorden: “Schakel één versnelling terug en het leven wordt rijker.’’ (Dagblad van het Noorden, 2015)

Er leven spanningen tussen de groei van het toerisme en dit rustige karakter. Het toerisme is de economische basis van het eiland, maar de toeristen zorgen ook voor afbraak van het rustige karakter. Daarnaast komen de meeste toeristen juist voor de rust. Toeristen benoemen dan ook dat de rust moet worden behouden met minder toeristen en door het eiland niet vol te bouwen (Gelderman, Ruiter, & Thijs, 2018). Deze principes zijn vergelijkbaar met het massatoerisme in steden als Amsterdam. In beide gevallen zorgt de groei van het toerisme voor inkomsten, maar ook voor overlast. De draagkracht van Schiermonnikoog daarin is echter veel kleiner, ook relatief, aangezien een belangrijk aspect van de toeristische ervaring de rust is. Oud-wethouder Talsma vindt het nu al te druk:” Het leven was gemoedelijk. Nu is het hectisch. Volle boten, schreeuwende kinderen. En dan willen sommigen nog groeien naar vierhonderdduizend toeristen ook!’’ Het organiseren van een kermis ligt al gevoelig (Dagblad van het Noorden, 2015). Daarnaast is verandering minder geaccepteerd. In de docu-serie De Eilanden wordt het sentiment gevat in de karikaturisering: ”Verandering is een gebrek aan zelfbeheersing.” (Omroep MAX, 2018) Op Schiermonnikoog worden ook evenementen georganiseerd, alhoewel deze niet de omvang hebben van grote evenementen op andere Waddeneilanden zoals Oerol op Terschelling. Zo zijn er de hardloopevenementen Monnikenloop en

Devil’s Trail, het Kamermuziekfestival en het Zangen Muziekfestival. Er is ook een groep mensen die juist kansen ziet in verandering, bijvoorbeeld jongeren die ruimte zien voor het organiseren van een festival (Wiegersma, De Vries, & De Vries, 2014). Opvallend is dat Schiermonnikoog volgens de Leefstijlvinder meer dan de andere Friese Waddeneilanden zogenaamde avontuurzoekers trekt (Gelderman, Ruiter, & Thijs, 2018). Deze bezoekers hebben interesse in moderne kunst en andere culturen. “Ze zijn voor veel in, zolang het een nieuwe ervaring is of bijdraagt aan hun zelfontwikkeling. Ruimdenkendheid is de karaktertrek van de Avontuurzoeker.” Deze bezoeker is op zoek naar bijzondere, gekke of verrassende locaties om te overnachten. (SAMR, 2018). Ook zijn ze intelligent en ondernemend. Volgens de Leisure Leefstijlen methode blijkt dat Schiermonnikoog rustige geïnteresseerde recreanten trekt die zoeken naar inspirerende activiteiten, maar ook cultuurmensen die het gewone niet goed genoeg vinden en hoger opgeleide creatievelingen met interesse in moderne kunst en andere culturen (Gelderman, Ruiter, & Thijs, 2018). Hierbij valt op te merken dat Schiermonnikoog zich minder dan de andere eilanden op deze laatste doelgroep lijkt te richten. De andere eilanden profileren zich meer met kunst en cultuur dan Schiermonnikoog.

IDENTITEIT

Ontstaan Schiermonnikoog en haar landschap

In het begin van het Holoceen ontstonden er zandplaten en strandwallen in het Waddengebied, aangevoerd door de stijging van de zeespiegel. Er waren in het noorden van het huidige Nederland twee lange strandwallen, van Alkmaar tot Vlieland en van Terschelling tot Ameland. Deze werden gescheiden door het Vlie, een waterverbinding van de Noordzee naar het Almere. De duinen op de eilanden ontstonden tussen 1500 en 1000 voor Christus. Het achterliggende veen werd weggeslagen en er werden zandplaten en kwelders 52 gevormd. In de noordelijke strandwal werd door het water een gat geslagen, ter hoogte van het midden van het huidige eiland Terschelling. Dit Boorne-zeegat verschoof in de loop der tijd naar het oosten en zo kreeg Terschelling zijn huidige vorm (De Vries, z.d.). Deze verschuiving komt door aanvoer en afzetting van zand. Tussen 1350 en 1560 verdween er 15 meter per jaar aan de westkant van Schiermonnikoog, tussen 1560 en 1920 was dat 7 meter. Tussen 1300 en nu is het eiland 6 kilometer naar het oosten geschoven. Het dorp Westerburen verdween hierdoor in zee (Waddenzeeschool, 2014). Bebouwing van het eiland Bosch, dat ten oosten van Schiermonnikoog lag kwam juist recent tevoorschijn op het oostelijkste punt van Schiermonnikoog (Schierweb, z.d.). Daar voegden zandplaten zich samen en slibden oude geulen dicht. Van de westkust werd ruim 2,5 kilometer

“De gestadige afbrokkeling, veroorzaakt door de vreesselijke stormvloeden, welke in den loop der eeuwen ook dit gedeelte van den vaderlandschen bodem teisterden, hebben een aanmerkelijk gedeelte van het eiland ingekort en aan de zee prijsgegeven.”

afgeslagen, terwijl de oostzijde zo’n 7 kilometer aangroeide (Neijer, Vriens, & Lammerts, 2016). In bijlage I is een overzicht opgenomen hoe het eiland door de jaren heen veranderde. De kustlijn schuift op de noordwestelijke kop van het eiland ieder jaar 30 meter landwaarts. Rijkswaterstaat zal in 2020 voor het eerst met zandsuppletie de Schiermonnikoogse kust versterken om de waterveiligheid te kunnen blijven garanderen (Rijkswaterstaat, 2019).

- Francis Allan, 1856

5500 voor Christus

2750 voor Christus

Verandering vorm Schiermonnikoog 1570-heden Stippellijn vorm 1570, doorgetrokken lijn huidige vorm Naar: Neijer, Vriens, & Lammerts, 2016 53

800 na Christus

1250 na Christus

2019 na Christus

IDENTITEIT

Landschap

Het eiland is veelzijdig, maar hoofdzakelijk in te delen in drie zones: het strand, de duinen en de polder en kwelder. Er is ook bosgebied en de diversiteit in flora is uitzonderlijk groot. Het landschap van Schiermonnikoog is uniek en veelzijdig. Niet voor niets is Schiermonnikoog sinds 1989 een Nationaal park (Samenwerkingsverband Nationale Parken, 2007). Dit park beslaat het gehele eiland met uitzondering van de polder en het dorp (zie bijlage II voor exacte grens). Er zijn verschillende 54 landschapstypen op het eiland. De Waddenzee die het zuidelijk deel van het eiland omsluit is ’s werelds grootste aaneengesloten systeem van zand- en moddervlakten die droogvallen tijdens eb en staat op de Unesco-werelderfgoedlijst (Unesco, z.d.). Ten zuiden van Schiermonnikoog valt een groot deel wad droog. Wadplaten worden steeds hoger doordat er na elke vloed slib achterblijft. Op deze manier zijn de kwelders ontstaan aan de zuidkant van het eiland. De huidige Banckspolder is

ontstaan na het aanleggen van de zeedijk over de kwelders en zodanig veranderd in landbouwgrond. Aan de noord-, oosten westzijde van het eiland zijn brede zandstranden. Schiermonnikoog heeft het breedste strand van Europa (Nationaal Park Schiermonnikoog, z.d.). Aan de westzijde van het eiland ligt de grote zandvlakte het Rif welke steeds meer op wadbodem gaat lijken door afzetting van slib. Deze zandplaat is ontstaan door de afsluiting van de Lauwerszee in 1969. Er stroomde sindsdien minder water door het zeegat tussen Ameland en Schiermonnikoog waardoor de geul minder diep werd en de zandplaat aan het strand vastgroeide (Schierweb, z.d.). Aan de uiterste oostzijde van Schiermonnikoog is de Balg, een enorme zandvlakte die steeds groter wordt en waar maar één of twee plantensoorten het volhouden (VVV Schiermonnikoog, z.d.). Naast de kwelders, polder en het strand bestaat het landschap uit duinen. Verder zijn er loofbossen en dennenbossen. Die laatste zijn aangeplant voor de

houtproductie. Door de extreme omstandigheden groeiden de bomen zo langzaam dat er werd gestopt met het onderhouden ervan. De loofbossen op het eiland bestaan uit veel berkenbomen. Een ander belangrijk landschappelijk element is de Westerplas, die vroeger Westerkwelder heette en toen nog overstroomde, maar inmiddels ingedijkt is (Nationaal Park Schiermonnikoog, z.d.). Een ander element van belang is de stuifdijk, een kunstmatige duinenrij die in de jaren ’50 als onderdeel van het plan om de Waddenzee in te polderen is aangelegd. Deze stuifdijk voorkomt dat zout water het achterliggende gebied inkomt. Er zijn plannen om de stuifdijk voor een deel of geheel af te graven, waardoor een vergroting van biodiversiteit ontstaat, en een natuurlijker landschap ontstaat (Waddenvereniging, 2012). Onder andere velden met duizenden orchideeën die er vroeger ook waren kunnen in een zoet-zout milieu weer ontstaan (De Leeuw, 2018).

Water Dekzandvlakte Duinen Zandplaat Dijk, dam en overige

e Doorsn

Kweldervlakte

Het landschap van Schiermonnikoog

Polder/grasland Naaldbos Loofbos Gemengd bos

IDENTITEIT

Een divers landschap tussen Waddenzee en Noordzee

Waddenzee en Waddenzeedijk

Polder

Kwelder

Dennenbossen

Loofbossen

Oude duinen

Jonge duinen

Noordzeestrand

IDENTITEIT

Cultuurhistorie Middenstreek

De eilanderhuizen zijn typerend in de Schiermonnikoogse architectuur. De geknikte vorm heeft te maken met de harde wind die op het eiland voorkomt. Bij een recht dak is het risico op schade groter bij zuidwesterstorm. Hiervoor was de knik aan de oostzijde niet nodig, toch is deze er voor de symmetrie vaak wel (Santema, 2017) De woningen zijn vanaf 1719 gebouwd op aanwijzing van de toenmalige eigenaar van Schiermonnikoog. Hij verzorgde de woonruimte voor de inwoners die dakloos waren geraakt toen het dorp Westerburen 58 werd overstoven door zand en vervolgens in zee verdween. Het huidige dorp Schiermonnikoog, dat vroeger Oosterburen heette, werd gesticht. De woningen aan de Middenstreek zijn als eerste gebouwd in een kaarsrechte rooilijn van oost naar west. Er waren strikte regels: de woningen moesten 9,5 bij 14 tot 15 meter zijn. In de praktijk zijn de eilanderhuizen echter meestal zoâ&#x20AC;&#x2122;n 12 meter diep. De tuinen waren nagenoeg even breed als de woning waardoor een rij van dicht opeen gebouwde woningen ontstond. Deze tuinen waren verplicht 50 meter diep en bestemd als droogplaats of -schuur voor het drogen van visnetten en het drogen of roken van vis (Gemeente Schiermonnikoog, 2009). Hoewel deze schuren nooit zijn gebouwd of alweer zijn afgebroken is dit wel bepalend geweest voor de uitzonderlijk diepe erven. De woningen aan de zuidzijde van de Middenstreek hebben tussen deze

Langestreek

Hotel van der Werff

1719-1850 1850-1900 1900-1960 1960-1990 1990-2000 2000-2010

Bouwjaren dorp Schiermonnikoog

2010-2020

Diepe overtuin, oorspronkelijk bedoeld om werkzaamheden in uit te voeren ten behoeve van de visserij. Ook in gebruik als moestuin en om kleding te wassen. Na de oorlog werden de overtuinen bebouwd met allerlei kleine gebouwen, vaak om gasten in te huisvesten.

tuin en de woning een pad lopen, de Voorstreek, waardoor de tuinen hier een overtuin vormen. Ten noorden van deze strook bebouwing is vervolgens een nieuwe rij woningen gebouwd, de Langestreek, met eveneens een achterpad en daarachter een tuin van 50 meter diep. In de rooilijn van de Langestreek zit een knik waardoor deze na zo’n 150 meter parallel te hebben gelopen aan de andere streken uitloopt naar het noorden. De Langestreek is daarnaast veel langer. Het huidige Hotel van der Werff was het Recht- en Raadhuis en stamt uit dezelfde periode. Tot het begin van de 20e eeuw werd het dorp niet verder uitgebreid. Wel werden sommige woningen door welgestelden vervangen door herenhuizen. In de 20e eeuw doet zich de belangrijkste ruimtelijke verandering voor, namelijk dat er wordt gebouwd in de tuinen, vooral na de Tweede Wereldoorlog. Vanaf de jaren ’60 tot ’80 van de vorige eeuw wordt het dorp flink uitgebreid waarbij het dorp van noord naar zuid groeit vanuit het midden van de Langestreek. Midden jaren ’90 wordt aan het verlengde van de Langestreek een wijk met vrijstaande woningen toegevoegd. Daarna zijn er pas in 2010 weer projectmatig nieuwe woningen gebouwd, 30 twee-onder-een kapwoningen ten oosten van de naoorlogse bebouwing. De historische kaarten zijn te vinden in bijlage III.

59 Deze paden zorgen ervoor dat de woningen aan twee zijden georiënteerd zijn. Veel woningen zijn of waren opgeslitst, soms ook in de lengterichting. Historisch verbleef men in de winter in de zuidzijde, met het vee in de noordzijde. In de zomer ging het vee naar buiten, woonde men aan de noordzijde en werd de zuidzijde verhuurd aan gasten. Sommige woningen hebben een uitbouw aan de achterzijde, het zogeheten lytjhus. De woningen zijn volgens het bebouwingsplan vanaf 1719 dicht opeengebouwd, de krachtige wind op het eiland die vaak uit het westen komt kan zo over het dak en door de streken waaien, waardoor het risico op schade kleiner was.

Ook de karakteristieke geknikte dakvorm heeft te maken met de wind.

IDENTITEIT

Cultuurhistorie

1. Stichting dorp middenstreek: 1719-1738

2. Vanaf 1756: Langestreek. Kerk in 1762

3. Eerste helft 20e eeuw: uitbreidingen langs linten

4. Uitbreidingen van noord naar zuid: 1950-1990

5. 1995: verlenging streek

6. 2010: Oostelijke uitbreiding

Diepe overtuinen bij de woningen aan de streken 61

Eilanderhuizen langs de Langestreek

Ca. 1950

IDENTITEIT

Stedenbouw

De strekenstructuur (I) is kenmerkend in de stedenbouwkundige opbouw van het dorp. De lange strakke rooilijn met tweezijdige dicht opeen gebouwde bebouwing is een sterke karakteristiek. In het noordoosten is aangesloten bij de rooilijn van de streek, de bebouwing wijkt qua opzet wel sterk af van de streek. Het centrum (II) is klein, maar duidelijk herkenbaar als centrum en wordt vooral gevormd door het kruispunt Middenstreek, Reeweg/Nieuwestreek. 64 Aan dit kruispunt staan twee hotels die qua maat en schaal afwijken van de rest van het dorp. Hotel van der Werff is een statig gebouw van drie lagen plus kap, de rest van het dorp is voornamelijk één laag plus kap. In het dorpshart staan ook de protestantse grote kerk en het gemeentehuis. Hier is de grootste variëteit aan bouwhoogten, functies en massa. Dit is het overgangsgebied tussen de strekenstructuur en de naoorlogse uitbreidingen. De supermarkt zit ook aan dit kruispunt. Het is deze plek waar het in het hoogseizoen zeer druk is met voornamelijk fietsers. Deze drukte zal met de opening van het nieuwe bezoekerscentrum even verderop alleen maar toenemen.

Ten oosten van het centrum (III) is de naoorlogse uitbreidingswijk met de scholen en de meest recente uitbreiding. De meest recente uitbreiding is ruimer en landschappelijker van opzet dan de naoorlogse uitbreidingswijk. De bebouwing in de duinen (IV) bestaat vooral uit losse objecten die in de meeste gevallen 1 laag plus kap vormen. Doordat de recreatiewoningen vaak beperkt of geen erfafscheiding en tuininrichting hebben zijn het echt losse objecten in de duinen. Een van de substructuren die hierin te herkennen is, is de bebouwing aan de badweg. Deze bebouwing vormt echter geen sterk bebouwingslint door de ruime opzet, hoogteverschillen en begroeiing. In het westen is een bungalowpark aan het dorp gebouwd, deze heeft een ruimere opzet dan de rest van het dorp, vergelijkbaar met bungalowpark De Monnik in de polder.

Vuurtoren (37m) Watertoren (32m) Streken, voornamelijk één laag + kap Overtuinen streken met kleinschalige bebouwing Centrum, twee lagen + kap twee lagen + kap één laag + kap één laag, plat dak Incident twee lagen, plat dak Incident twee laag + kap Incident drie laag + kap

III I

Stedenbouwkundige opzet Schiermonnikoog

IDENTITEIT

Stedenbouw

III

I. Streken

II. Veelzijdig Dorpshart

III. Naoorlogse uitbreidingswijk en nieuwbouw

IV. Losse duinbebouwing en torens

IDENTITEIT

Mobiliteit

De veerbootterminal is hĂŠt vertrek- en aankomstpunt voor het dorp en vormt de levensader van het eiland. De belangrijkste verbinding wordt dan ook gevormd door de weg van de terminal naar het dorp en het gebruik ervan wordt bepaald door de aankomst en het vertrek van de boot. Vier van de vijf buslijnen beginnen ook op dit punt. Afgezien van deze verbinding zijn alle wegen van secundair belang, dit wordt versterkt doordat het autogebruik sterk is beperkt. Het autobezit is eveneens laag, met 0,6 auto per huishouden (CBS, 2016b). Fietsers 68 zijn dan ook, zeker in het hoogseizoen, prominenter aanwezig dan automobilisten. Zij fietsen vanaf de terminal langs de waddenzeedijk naar het dorp. In het Nationale Park ligt verder een uitgebreid netwerk van fietspaden. Noemenswaardige verbindingen zijn verder de verbindingen naar het strand, via de Badweg en de Prins Bernhardweg.

De Heereweg, verbinding naar de veerboot

Belangrijkste auto- en fietsroutes

Buslijnen op Schiermonnikoog

De veerbootterminal op de kop van de strekdam

IDENTITEIT

Lagenbenadering

3. Terwijl de vorm van het eiland verandert blijft de polder op zijn plaats liggen 2. Het water en de wind hebben het landschap gevormd

1. Water kadert het eiland

4. Op de rand van polder en duinen werd het bebouwingslint aangelegd

5.In de polder zijn de voorzieningen en bedrijven, in het verdere landschap wordt gerecreĂŤerd

Het water rondom het eiland vormt niet alleen de afkadering van het eiland maar heeft het eiland ook gevormd. Heel direct verandert de feitelijke vorm van het eiland door afslag en sedimentatie. Maar ook het voorkomen van de verschillende landschapstypen heeft te maken met het water en haar stromingen. De plek van de polder is sinds haar realisatie een stabiele factor waaromheen het eiland verandert. De streken werden op de overgang van polder naar duinen in oostelijke richting aangelegd. Deze overgang scheidt ook de functies op het eiland. Waar in de duinen, bossen en op het strand gerecreĂŤerd word en het ook daar is waar vooral de vakantiewoningen zijn, wordt op de overgang en richting de polder vooral gewoond en zijn ook daar de voornaamste voorzieningen.

4 VISIE

Ambities, scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s en visie

Welke zaken zijn nodig om op Schiermonnikoog leefbaarheid in de toekomst te waarborgen, in welke context spelen die aspecten zich af en hoe kunnen die in een ontwerp dat past bij de identiteit van Schiermonnikoog worden geĂŻntegreerd?

Op basis van de analyse worden in dit hoofdstuk ambities voor het ontwerp neergelegd. Op basis van de analyse zijn mogelijke scenarioâ&#x20AC;&#x2122;s geschreven en die worden vervolgens vergeleken en geanalyseerd. Daarna volgt een visie op de ontwikkeling van Schiermonnikoog. 75

VISIE

Ambities Flexibiliteit en duurzaamheid Het ontwerp moet veranderingen in bevolkingssamenstelling kunnen opvangen en goed faseerbaar zijn.

Doelgroepen Het ontwerp moet bijdragen aan de wensen van jongeren, ouderen, gezinnen en toeristen.

Werkgelegenheid Het ontwerp moet bijdragen aan het vergroten en verbreden van de werkgelegenheid.

Identiteit en draagvlak Het ontwerp moet de bestaande stedenbouwkundige en natuurlijke waarden versterken en passen bij Schiermonnikoog.

Onderwijs Het ontwerp moet bijdragen aan een kwaliteitsverbetering voor het onderwijs.

Woningen Het ontwerp moet een significante bijdrage leveren aan het woningtekort.

VISIE

Scenario 1: Natuur boven mens

De natuur heeft in het verleden regelmatig gewonnen van het menselijke ingrijpen. Westerburen werd verzwolgen in de golven, het Badhuis stortte in zee. De werken om de Waddenzee in te polderen werden gestaakt omdat de dijk telkens doorbrak, aangeplante loofbossen wilden moeilijk groeien op het eiland. In plaats van de natuur te temmen, wordt de natuur boven de mens verheven. In scenario 1 wordt op Schiermonnikoog niet ingegrepen, de natuur krijgt vrij spel. Er wordt geen woning meer bijgebouwd. De middelbare school sluit in 2020 78 haar deuren, gezinnen trekken weg, er komen kapitaalkrachtige ouderen voor terug. In 2034 sluit ook de basisschool. Schiermonnikoog wordt een toeristeneiland. De zorgvraag wordt steeds groter terwijl er vacatures open blijven staan voor zorgmedewerkers. De ouderen op het eiland kunnen geen zorg krijgen en vertrekken noodgedwongen. In 2050 wordt de kustverdediging gestaakt, Schiermonnikoog eindigt als samenleving en wordt 330 jaar na haar stichting teruggegeven aan de natuur. De veerboot vaart niet meer en de huizen zijn verlaten. Spookdorp Schiermonnikoog wordt een populaire bestemming voor avontuurlijke toeristen, Schiermonnikoog is dé bestemming om teruggeworpen te worden in de natuur. De biodiversiteit op Schiermonnikoog is groter dan waar ook in Nederland. De natuurkrachten krijgen de vrije hand waardoor het eiland steeds van vorm veranderd.

Uitgangspunten Natuur Niet ingrijpen Toerisme

± ± +

Huidige situatie

VISIE

Scenario 2: Leefbaarheid door mobiliteit

Door de geïsoleerde ligging van het eiland zijn voorzieningen veel eerder onmisbaar dan in andere plaatsen. Het sluiten van de basisschool en de middelbare school heeft een minder grote impact als andere scholen relatief dichterbij zijn. Dit geldt overigens ook voor andere voorzieningen, alhoewel die minder onder druk staan. Door een verbinding te maken tussen het eiland en het vasteland is Schiermonnikoog niet langer een geïsoleerd eiland maar functioneel onderdeel van het platteland van Friesland. De dichtstbijzijnde basisschool, 80 in Moddergat, is in acht minuten te bereiken, de reistijd naar grotere plaats Dokkum wordt verkort naar 24 minuten. De verbinding wordt gemaakt met een tunnel die start bij de dijk van de Banckspolder, onder het Rif door met het diepste punt onder de Zoutkamperlaag, weer bovengronds komend in de strekdijk van kweldergebied Peazemerlannen bij Moddergat-Paesens. Door te kiezen voor een tunnel en niet een brug of dam wordt het landschap en de Waddenzee zo min mogelijk aangetast. Het eiland blijft autoluw, er wordt een parkeerterrein voor toeristen aan het einde van de tunnel op het eiland aangelegd vanwaar het dorp te voet bereikbaar is. De leefbaarheidsproblemen zijn door de sterk verbeterde mobiliteit verkleind. De drempel om op Schiermonnikoog te wonen is hierdoor verlaagd, ook voor hogeropgeleiden met een baan op de vaste wal.

Uitgangspunten: Behoud van leefbaarheid Vitale en duurzame gemeenschap Onderwijskwaliteit

± ± +

Huidige situatie

VISIE

Scenario 3: Maximale groei

Als de geïsoleerde samenleving op het eiland groter zou zijn, zijn er meer mogelijkheden om de leefbaarheid te verbeteren. Meer inwoners betekent meer leerlingen, meer bezoekers van de supermarkt en meer mogelijkheden om banen te creëren voor hogeropgeleiden. Dit scenario zet in op maximale groei van de bevolking. Er is naast de vraag van de bevolking nu al een latente vraag naar woningen, maar om zoveel mogelijk inwoners te trekken moet het eiland een bijzondere attractie hebben. Er wordt een Leer- en Ontwikkelcentrum 82 gecreeërd waarin de basisschool en de middelbare school fuseren op de plaats van de basisschool. Dit centrum staat in nauwe samenwerking met een te ontwikkelen kennis- en congrescentrum dat buitendijks op de kwelder wordt gerealiseerd. Diverse zaken komen hierin samen; de unieke natuur op het eiland, de kennis van de bestaande veldhut van de Rijksuniversiteit Groningen en de uitdaging om kwalitatief onderwijs te waarborgen. Het centrum moet plekken bieden voor studenten om een deel van hun opleiding te volgen, alsook flexplekken om vrije beroepen te stimuleren. Academici, onderzoekers en leraren worden als artists in residence gekoppeld aan het centrum, zij geven gastlessen op de middelbare school. De voor hen en de studenten gerealiseerde bedden worden in de zomermaanden gebruikt voor de huisvesting van piekseizoenwerkers. Een actieve wervingsactie voor ondernemers en mensen met vrije beroepen

is onderdeel van dit scenario. Hierdoor ontstaat er een balans in de demografische opbouw van de bevolking. Om de nieuwe bewoners te huisvesten worden nieuwe streken gebouwd volgens hetzelfde principe als in de 18e eeuw. Het eilanderhuis kan door op verschillende manieren ingevuld worden. Op deze manier ontstaat er een herkenbare identiteit en architectuur maar een flexibele invulling die tegemoet komt aan verschillende woonwensen. Door de mix in woningtypen ontstaat er een divers milieu.

Uitgangspunten: Woningbouwopgave Flexibiliteit Groei

± ± +

Huidige situatie

VISIE

Toetsing scenario’s aan ambities 1 2 3

Ambities Flexibiliteit en duurzaamheid Het ontwerp moet veranderingen in bevolkingssamenstelling kunnen opvangen en goed faseerbaar zijn. Doelgroepen Het ontwerp moet bijdragen aan de wensen van jongeren, ouderen, gezinnen en toeristen. 84

Werkgelegenheid Het ontwerp moet bijdragen aan het vergroten en verbreden van de werkgelegenheid. Identiteit en draagvlak Het ontwerp moet de bestaande stedenbouwkundige en natuurlijke waarden versterken en passen bij Schiermonnikoog. Onderwijs Het ontwerp moet bijdragen aan een kwaliteitsverbetering voor het onderwijs. Woningen Het ontwerp moet een significante bijdrage leveren aan het woningtekort.

Flexibiliteit en duurzaamheid Scenario ‘Natuur boven de mens’ scoort laag op flexibiliteit en duurzaamheid. Er worden geen ingrepen gedaan waardoor er op geen enkele wijze wordt bijgedragen aan het opvangen van veranderingen in de bevolkingssamenstelling. Scenario ‘Leefbaarheid door mobiliteit’ draagt hier door de verbeterde bereikbaarheid al meer aan bij. Doordat het eiland eenvoudiger te bereiken is kunnen bijvoorbeeld ook mensen die niet op het eiland werken er gemakkelijker wonen. Scenario ‘Maximale groei’ scoort hoog op flexibiliteit en duurzaamheid. De rijkdom aan mogelijke typologieën en de faseerbaarheid per eenheid maken dat dit scenario een hoge mate van flexibiliteit kent, ook op de langere termijn. Doelgroepen Scenario ‘Natuur boven de mens’ en ‘Leefbaarheid door mobiliteit’ scoren gemiddeld op doelgroepen. Eerstgenoemde biedt namelijk kansen voor toeristen, het creëert een in Nederland uniek toeristisch product. Tegelijkertijd gaan zowel jongeren als ouderen er op achteruit als hun leven niet meer gefaciliteerd wordt op het eiland. De verbeterde mobiliteit in het tweede scenario draagt juist bij aan de leefbaarheid van ouderen en jongeren.

Zelfstandige ouderen worden minder beperkt in hun mobiliteit en ook de afstand naar bijvoorbeeld het ziekenhuis is verkort. Jongeren kunnen gemakkelijk forensen naar de middelbare school en hoogopgeleide jongeren kunnen bijvoorbeeld eenvoudiger naar activiteiten die zij interessant vinden reizen. Voor toeristen is het tweede scenario minder interessant. Het eilandgevoel is met de tunnel voor een groot deel verdwenen en het maakt Schiermonnikoog daarom niet meer specifiek toeristisch interessant. Scenario ‘Maximale groei’ draagt op verschillende manieren bij voor de doelgroepen. Bijvoorbeeld dat het kenniscentrum mogelijkheden biedt om een deel van een opleiding te volgen en ook het woningtekort wordt opgelost. Werkgelegenheid Het eerste scenario scoort laag, er worden geen nieuwe banen gecreëerd en het scenario draagt eerder negatief bij aan de werkgelegenheid als de scholen en winkels gedwongen moeten sluiten. Het tweede scenario draagt niet direct bij aan een verbetering van de werkgelegenheid op het eiland zelf, maar werkgelegenheid op de vaste wal die op het eiland niet te vinden is, is wel gemakkelijker te bereiken. Daardoor scoort dit scenario gemiddeld, forensen wordt interessanter voor eilanders. Het laatste scenario scoort hoog met het verbreden en vergroten van de werkgelegenheid.

Het kenniscentrum draagt bij aan een verbreding, terwijl de bewoners zelf ook meer ruimte krijgen om bijvoorbeeld als ondernemer, IT’er of kunstenaar aan de slag te gaan. Doordat het inwoneraantal is toegenomen is er ook meer klandizie voor winkeliers en zijn er meer leerlingen voor het Leeren Ontwikkelcentrum, wat ook resulteert in meer werkgelegenheid. Identiteit en draagvlak In het eerste scenario wordt niet meer ingegrepen en wordt de waardevolle natuur die sterk identiteitsbepalend is vooropgezet. Dit scenario scoort daarom hoog op identiteit. Ook dat er geen kunstmatige ingrepen worden gedaan past bij de identiteit van Schiermonnikoog. Het tweede scenario houdt wel rekening met de landschappelijke inpasbaarheid met de tunnel maar gaat volledig voorbij aan het eilandgevoel, een van de belangrijkste identiteitswaarden voor inwoners maar ook toeristen. Het scoort daarom ook laag op identiteit en draagvlak. Deze ingreep past niet bij Schiermonnikoog. Scenario ‘Maximale groei’ scoort gemiddeld. Enerzijds passen de nieuwe streken qua sfeer en architectuur bij Schiermonnikoog, maar voor de grootschaligheid en de op nieuwe inwoners gerichte strategie zal weinig draagvlak zijn.

Onderwijs Het eerste scenario scoort laag op onderwijs. Dat verdwijnt uiteindelijk namelijk in dit scenario. De andere scenario’s scoren juist hoog op onderwijs. Scenario ‘Leefbaarheid door mobiliteit’ verkort de reisafstand naar lager, middelbaar en hoger onderwijs. De scholen kunnen fuseren met de scholen op de wal waardoor ofwel de school op Schiermonnikoog open kan blijven en leerlingen van de wal daar komen of vice versa. Het derde scenario beoogt een kwaliteitsimpuls voor het onderwijs, terwijl de toegenomen leerlingaantallen door de nieuwe bewoners er aan bijdragen dat de school open kan blijven. Woningen De eerste twee scenario’s scoren laag op woningen, het derde scenario hoog. Enkel in het derde scenario worden er dan ook woningen bijgebouwd. Dit scenario lost niet alleen het woningtekort op, maar zorgt er ook voor dat een woningtekort in de toekomst breed voorkomen wordt. Het tweede scenario draagt overigens een klein beetje bij aan het woningtekort doordat woningen op de wal relatief dichterbij komen, waardoor dichterbij het eiland gewoond kan worden en men wel onderdeel kan blijven uitmaken van de sociale gemeenschap.

Conclusie Alle drie de scenario’s laten goede en slechte zaken zien. Het eerste scenario laat in extreme vorm zien hoe niets doen tot een verslechtering van de leefbaarheid leidt. De natuur is belangrijk, maar moet niet heiligverklaard worden. Een snelle verbinding met het vasteland, zoals in scenario 2, draagt sterk bij aan een verbetering van de leefbaarheid maar doet geen recht aan de identiteit en de natuurwaarden van zowel het eiland als de Waddenzee, het toeristisch 85 product Schiermonnikoog en is bovendien een zeer kostbare ingreep. Wel toont dit scenario aan dat goede verbindingen met de wal kansen bieden voor de leefbaarheid. Scenario 3 scoort op nagenoeg alle ambitiepunten hoog, maar betekend wel een grote ingreep in zowel het landschap als de sociale gemeenschap.

Scenario 1 | Natuur boven de mens Scenario 2 | Leefbaarheid door mobiliteit Scenario 3 | Maximaal groeien

VISIE

Visie: Meebewegen, voortbouwen en bundelen

Net als de bezoekers is de bebouwing ook te gast, regelmatig werd ze verstoven of verzwolgen. Alleen door de dynamische natuur te volgen kan Schiermonnikoog zich handhaven. In het verleden trok men steeds naar het oosten als huis en haard in zee spoelden, door mee te bewegen overleeft men. Het eiland wandelt, de eilanders bewegen mee. Geen losse ontwikkelingen in de natuur, er wordt voortgebouwd op de bestaande kwaliteiten. De krachten moeten worden gebundeld als het 86 gevaar dreigt. Gevaar van sluiting van scholen, demografische krimp of aantasting van de natuur kan men elimineren als men elkaar opzoekt. De scholen fuseren in het Leer- en Ontwikkelcentrum en vinden hun plek samen met de sporthal op de huidige locatie van de basisschool. Ook het dorpshuis vindt samen met de kennis van de RUG haar plaats in het multifunctionele gebouw waar les kan worden gegeven en congressen gehouden kunnen worden. De krachten worden ook gebundeld door compact te bouwen, doorgaand in de krachtige en karakteristieke stramienen zoals ze in 1719 zijn bedacht. De hechte gemeenschap, waarbij jong en oud naast elkaar leven wordt kracht bijgezet in de nieuwe streek waar iedereen een woning heeft die bij hem past. Er wordt voortgebouwd op de toeristische kwaliteit met het toevoegen van recreatiewoningen en ondernemers wordt de ruimte gegeven langs het pad naar de watertoren.

1. Meebewegen

2. Voortbouwen

3. Bundelen

Om te blijven bestaan moet worden meebewogen met de maatschappelijke ontwikkelingen door vrije beroepen en ondernemers te stimuleren, maar ook met de natuurlijke processen op het eiland. De nieuwe woningen worden in oostelijke richting gebouwd, meebewegend met het eiland.

Er wordt voortgebouwd op de kwaliteit van de streken, maar ook op de sociale gemeenschap die Schiermonnikoog is. Ook wordt er met het ontwikkelen van het kenniscentrum voortgebouwd op de kwaliteit van de veldhut van de RUG en de activiteiten in het dorpshuis.

De krachten van de basisschool en de middelbare school worden gebundeld in het nieuwe Leer- en Ontwikkelcentrum. Verschillende doelgroepen krijgen een plek bij elkaar in de nieuwe streek.

Doorzetten streek

Ontwikkeling Ondernemersruimte

Ontwikkeling Multifunctioneel centrum

Visiekaart

VISIE

3 ontwikkellocaties

III

I. Ondernemersruimte

II. Multifunctioneel kenniscentrum

III. Nieuwe streek

Op de locatie van het dorpshuis, de oude brandweerkazerne en het huidige bezoekerscentrum komt ruimte vrij voor kleinschalige ondernemingen. Dit biedt kansen in de werkgelegenheid voor hogeropgeleide jongeren op Schiermonnikoog. Op de overgang van duin en polder, recreatiegebied en dorp, komen toeristen en bewoners samen. De zichtas naar de watertoren is hierbij richtinggevend.

Het multifunctionele kenniscentrum wordt de spil van het dorp. Door de verschillende functies samen te voegen wordt de ruimte efficient gebruikt. De middelbare school en de basisschool fuseren en gaan werken volgens het onderwijsconcept Natuurlijk Leren met unitonderwijs, waarbij ook de sporthal een plek krijgt. Het gebouw krijgt een sterk maatschappelijke functie in het dorp met de bibliotheek en jongerenwerk. Er zijn leslokalen en werkplekken waarvan flexwerkers en organisaties als de RUG en Natuurmonumenten gebruikmaken. Ook wordt ingezet op de kleinzakelijke markt. Op deze locatie, naast de zorgvoorzieningen wordt het functionele hart gevormd en worden de krachten gebundeld.

De nieuwe streek bouwt voort op de architectonische kwaliteiten volgens de oude principes, meebewegend met de natuur op het eiland. Deze ontwikkellocatie wordt in het volgende hoofdstuk nader uitgewerkt.

Meebewegen

Met de maatschappelijke ontwikkelingen: inzetten op ondernemers.

Voortbouwen Op het toerisme.

Bundelen

Ondernemers en toeristen vinden elkaar.

Meebewegen

Naar een gediferientieerder Schiermonnikoog in werk en opleiding.

Voortbouwen Op de kennis van de veldhut van

de RUG en de activiteiten van het dorpshuis.

Bundelen

Van de verschillende kennis in bibliotheek, scholen en van onderzoekers.

Meebewegen

Met de natuurlijke processen op het eiland.

Voortbouwen Op de sociale gemeenschap waar jong en oud samenleven.

Bundelen

Door compact te bouwen in diverse typologieĂŤn.

VISIE

Ondernemersruimte

Ruimte voor ondernemingen kan bijdragen aan een verbreding en vergroting van de werkgelegenheid. Een galerie of dienst in de creatieve sector bijvoorbeeld. Om te voorkomen dat er een eenzijdige vergroting van het winkel en horeca-aanbod plaatsvindt moeten bijzondere ondernemingen gestimuleerd worden. Op de overgang van polder en duinen, tussen recreatie en wonen, ontmoeten de bewoners en beoekers elkaar in de ondernemersruimte.

De mogelijkheid om een eigen onderneming te openen op Schiermonnikoog is een prikkel om nieuwe inwoners aan te trekken. Bijvoorbeeld mensen die op Schiermonnikoog geboren zijn maar geen geschikt werk konden vinden.

Het toevoegen van ondernemersruimte zorgt voor een verbreding van het toeristisch product Schiermonnikoog. Het eiland wordt aantrekkelijker voor verschillende doelgroepen waardoor het toerisme duurzaam kan groeien.

Locatie

Referenties

VISIE

Multifunctioneel kenniscentrum

De fusie van de basisschool en de middelbare school zorgt ervoor dat het onderwijs op het eiland kan voortbestaan, maar ook wordt hierdoor de kwaliteit gewaarborgd. Unitonderwijs is uitermate geschikt voor de relatief kleine school en de fusie van basis- en middelbaar onderwijs.

Het kenniscentrum draagt bij aan de verbreding van werkgelegenheid in banen voor hogeropgeleiden, maar ook blijven de banen in het middelbaar onderwijs bestaan. Ook verlichten studenten de krapte op de arbeidsmarkt in de horeca.

Het multifunctionele kenniscentrum kent grote synergievoordelen. De verschillende soorten kennis kunnen op alle niveauâ&#x20AC;&#x2122;s uitgewisseld worden, professionals en maatschappij komen samen.

De huisvesting onder een dak, met dubbelgebruik van ruimtes draagt bij aan ontmoeting van verschillende groepen in de samenleving. Het kenniscentrum wordt dĂŠ plek voor ontmoeting, voor biljartvereniging en gemeenteavonden, congressen en tussen professionals.

Locatie

Referenties

VISIE

Visieschets

Een nieuwe streek

Duinen

Ondernemersruimte

Multifunctioneel kenniscentrum

Polder

5 ONTWERP

Stedenbouwkundig plan

Op basis van de visie volgt in dit hoofdstuk een uitwerking van die visie in een ruimtelijk ontwerp.

ONTWERP

Een nieuwe streek

In de nieuwe streek komt al het goede van Schiermonnikoog samen: de karakteristieke eilanderhuizen, de duinen en de polder, de hechte sociale gemeenschap waar jong en oud bij elkaar leven, en het samengaan van bezoekers en bewoners. Maar ook is er ruimte voor nieuwe Schiermonnikogers met vrije beroepen. De streek wordt verder verlengd richting het oosten. De kenmerkende strakke rooilijn van de 98 oorspronkelijke streek wordt doorgezet. Een sterke eenheid wordt gezocht in architectuur en maatsystematiek volgens de 18e eeuwse principes. De invulling van de streek is flexibel, alle denkbare doelgroepen vinden er hun plek. De streek is in principe per woning faseerbaar en ook binnen een kavel is er veel mogelijk. De overtuinhuizen spelen hierbij ook een rol van betekenis.

Bebouwing markeert overgang tussen duinen en polder

ONTWERP

Een nieuwe streek

Het plan beoogt het samengaan van sociale en vrije sector, waarbij de verhouding niet van tevoren vaststaat. De gemeente moet hierin een initiĂŤrende rol spelen om de juiste keuzes voor de bevolking te maken.

100

In dezelfde maatsystematiek als de Langestreek is er een groene buffer tussen de eilanderwoningen en de nieuwe verbinding voor de streek langs. Waar de woningen tussen de oude en de nieuwe streek meer uit elkaar staan, is de afstand ertussen groter, hierdoor ontstaat een speelse dynamiek.

101

ONTWERP

Een nieuwe streek: de principes

3. De overtuinhuizen

De overtuinhuizen worden, net als in de andere streken, verschillend ingevuld.

2. De overtuin 102

38-68 meter

1. Het eilanderhuis

De overtuin is overal even breed, maar varieert sterk in diepte. Hierdoor zijn de mogelijkheden per kavel verschillend. Net als het eilanderhuis is de overtuin van twee zijden ontsloten. Dit biedt veel mogelijkheden voor de invulling.

Het eilanderhuis vormt de basis van iedere kavel. In architectuur en maatsystematiek zijn deze woningen generiek, in invulling en doelgroep divers.

Alle woningen zijn dubbelzijdig georiënteerd.

Het archetype eilanderhuis zorgt voor eenheid, terwijl er een verscheidenheid aan typologieën is. Uitbouwen aan de achterzijde zorgt voor variatie, net als in de oude streken.

Het plan is flexibel en per eilanderhuis faseerbaar, het dorp is altijd af.

5 4 3 2 1

Eén archetype, een scala aan typologieën:

103

ONTWERP

Een nieuwe streek: de mogelijkheden

1. Aantal partijen

Voor wie is er ruimte nodig? Voor een groot gezin en een ouder stel? Voor een jong stel en vier terugkerende studenten? Als eerst wordt bepaald voor hoeveel partijen de kavel1 wordt gerealiseerd. Bijzonder is de mogelijkheid tot het realiseren van een kangaroewoning en het kopen van een woning met daarbij een vakantiewoning, als verdienmodel voor de nieuwe bewoner. 104

2. Private en/of collectieve eigendommen

Moet er een collectieve tuin komen of een privĂŠ garage en dito vakantiewoning? Wil men met de op leeftijd zijnde ouders in een kangaroewoning wonen maar mogelijk wel een gedeelde tuin? Is er behoefte aan sociale huurwoningen met een eigen tuin? Voor sociale woningbouw zijn de overtuinen fors. Er kan gekozen worden om een deel van de overtuin aan een derde partij uit te geven, bijvoorbeeld om een overtuinhuis als seniorenwoning op te bouwen.

Met de kavel wordt hier altijd het gehele kavel behorend bij het gehele eilanderhuis bedoeld, ook als het in verschillende delen wordt uitgegeven.

3. Invulling

Als de behoefte bepaald is kan gekeken worden op welke manier de kavel precies ingevuld gaat worden. Hoe wordt het eilanderhuis precies gesplitst, komen er uitbouwen en waar en hoeveel overtuinhuizen worden er gerealiseerd?

4. Regels

Om de nieuwe streek aan te laten sluiten bij de bestaande streken en een goede balans tussen verscheidenheid, flexibiliteit en eenheid te bewerkstelligen, zijn er regels. Zo ontstaat een speels beeld, geïnspireerd op de bestaande kwaliteiten.

Overtuinhuizen moeten altijd tegen de buitenste erfgrens aangebouwd worden en minimaal 2 meter van de noordelijke en zuidelijke erfgrens van de overtuin staan. Ze mogen maximaal 4 meter breed, 9 meter diep en 3,5 meter hoog zijn en moeten een zadeldak in de lengterichting hebben.

De invulling van het eilanderhuis is de basis voor de verdere invulling van de kavel.

Het aanplanten van minimaal één boom per kavel is verplicht. Overtuinhuizen mogen niet tegenover elkaar liggen in de breedterichting.

Er mogen maximaal twee overtuinhuizen per kavel worden gerealiseerd, tenzij een deel is uitgegeven aan een derde partij. Er mag per deel dat uitgegeven is aan een derde partij één extra overtuinhuis op dat deel worden bijgebouwd, met een maximum van twee extra overtuinhuizen per kavel.

105

Het archetype eilanderhuis mag aan de achterzijde worden uitgebouwd over de breedte van ten hoogste 70% van de achtergevel met een maximum van 3 meter. Deze lytjhusjes mogen niet in het midden van de achtergevel gecentreerd zijn.

ONTWERP

Mogelijke invullingen

106

Zie voor indeling eilanderhuis bijlage V.

107

ONTWERP

Een streek voor iedereen

Overtuinhuis

108

Rug-aan-rugwoning

Kwadrantwoning

Studioâ&#x20AC;&#x2122;s

Tweekapper

Kamers

Grote eengezinswoning

109

ONTWERP

Beeldkwaliteit

Gevels Een gevelanalyse van de Langestreek (zie bijlage IV) heeft aangetoond dat in het algemeen zo’n driekwart van de eilanderhuizen een zandkleurige steen heeft en een kwart wit geschilderd is. Door de verscheidenheid aan typologieën is de gevelindeling wisselend, de eenheid zit daarom in het gebruik van dezelfde materialen. De gevelsteenen zijn zandkleurig, met een variatie van licht tot donker. Maximaal één op de vier, minimaal 110 één op de zes gevels moeten in het geheel wit zijn, deze woningen mogen niet naast elkaar zijn gelegen en het aantal naastgelegen zandkleurige woningen aan de ene zijde mag niet gelijk zijn aan het aantal aan de andere zijde. Hierdoor ontstaat een speelse variatie in een samenhangend geheel. Erfafscheidingen De erfafscheidingen in de huidige streken tussen de kavels zijn veelal natuurlijk, een kwaliteit die ook in de nieuwe streek wordt doorgezet. De natuurlijke erfafscheidingen mogen in de lengterichting bij de overtuin maximaal 180 cm hoog zijn en aan de korte zijden en bij het eilanderhuis maximaal 75 cm hoog zijn. Aan de voor en achterzijde mag ook gekozen worden voor een hekje, de erfafscheiding tussen de kavels voor de voorgevel mag ook bestaan uit een muurtje van dezelfde steen als de gevel van maximaal 1 meter hoog.

111

ONTWERP

Écht Schiermonnikoogs

Duurzaamheid Eilanden zijn bij uitstek geschikt om zelfvoorzienend te zijn. De gemeente Schiermonnikoog heeft dan ook grote ambities ten aanzien van dit thema. Men heeft in 2007 het doel opgevat om in 2020 zelfvoorzienend te zijn in water en energie. Qua water is het eiland al geheel zelfvoorzienend. De hoge waardering van de natuur, de kleinschaligheid en de autoluwheid dragen eraan bij dat Schiermonnikoog dé plek is om voorop te lopen met 112 duurzame ingrepen. Het lopende investeringsplan van de gemeente getuigt van deze ambities (Gemeente Schiermonnikoog, 2016). Het ontwerp sluit aan bij deze ambitities. De overtuinhuizen zijn uitermate geschikt om als zelfvoorzienende tiny houses te worden gerealiseerd. Op zwarte daken mogen geïntegreerde zonnepanelen worden gerealiseerd. Het uitgangspunt is dat per kavel voor een systeem wordt gekozen, bijvoorbeeld een warmtepomp. Doordat iedere woning een tuin heeft, heeft ook iedere bewoner de mogelijkheid in zijn voedselvoorziening te voorzien, net zoals dat gebeurde vanaf de 18e eeuw. Een belangrijk duurzaamheidsprincipe is de flexibiliteit van het plan. Het principe met de overtuinhuizen zorgt ervoor dat ook op een later moment een kleine ontwikkeling kan worden toegevoegd. De mogelijkheid om een woning met een vakantiewoning als investering te kopen zorgt

voor een verdienmodel waarmee nieuwe inwoners zich duurzaam aan het eiland kunnen verbinden. Autoluw eiland, autoluw plan Schiermonnikoog is een autoluw eiland, autoverkeer van bezoekers is verboden, het autobezit onder eilanders is laag, 0,6 auto per huishouden. Het openbaar vervoer is uitzonderlijk goed geregeld, in de nabijheid van de nieuwe streek zijn twee bushaltes. Om deze reden zijn in het plan geen parkeervoorzieningen in de openbare ruimte opgenomen. Bezoekersparkeren is ook niet gerealiseerd omdat alle bezoekers van buiten het eiland al niet op het eiland mogen komen met een auto. Wel bestaat er de mogelijkheid tot het realiseren van een parkeerplaats op eigen terrein. Autogebruik wordt op deze manier ontmoedigd, de schaal van het eiland maakt dat een auto op het eiland in veel gevallen niet nodig is. Natuurbeleving De nieuwe streek wordt gebouwd op de overgang van duinen naar polder en markeert deze hiermee. Er wordt niet gebouwd binnen de grenzen van het Nationale Park, maar in de laagst gewaardeerde natuur: de polder. Buiten de contouren van het bestaande dorp bouwen zorgt er voor dat de natuur ook vanuit huis beleefd kan worden, en zeker vanuit de (recreatie-)woningen achterin de overtuinen die uitkijken op de duinen.

113

Nieuwe situatie buslijnen

ONTWERP

Uitwerking

De afmetingen van het ontwerp zijn geĂŻnspireerd op de bestaande streken en waar nodig geoptimaliseerd. Zo zijn de plafonds hoger, naar de huidige maatstaven, waardoor de nieuwe eilanderhuizen groter zijn dan de oorspronkelijke eilanderhuizen. De woningen zijn via de voorzijde bereikbaar voor incidenteel en calamiteitenverkeer.

114

115

ONTWERP

Detail

In deze detailuitwerking is te zien hoe een deel van het plan er uit kan komen te zien. Van boven naar onder zijn de eilanderhuizen als volgt ingevuld: Grote eengezinswoning, rug-aan-rugwoning, kamers en rug-aan-rugwoning.

116

117

118

119

ONTWERP

Epiloog 2019

2100 is nog heel ver weg, men kan de toekomst niet voorspellen, dus kan men maar beter rekening houden met alle mogelijke scenario’s. Het is fijn als er toch altijd het gevoel is dat het dorp af is. Maar ook altijd kan groeien als dat nodig is. Met de huidige woningvraag plus het aantrekken van nieuwe bewoners is een uitbreiding met zeven eilanderhuizen, gelet dat één eilanderhuis voor meerdere woningen staat, een nobel streven. Mogelijk zijn dat de laatste woningen die ooit op 120 Schiermonnikoog worden gebouwd. Als volgens dit scenario echter de streek in 2100 verlengt is worden de woningen die volgend jaar gebouwd worden misschien alweer vervangen volgens de nieuwste inzichten. Als dat zou gebeuren, herhaalt de geschiedenis zich, en is de streek werkelijk geslaagd. Een diversiteit aan architectuur, zoals ook in de oude streken. Nu bouwen we voort op de ideeën van vroeger tot ook deze ideeën tot het verleden behoren. De lange tijdspanne maakt dat qua bebouwingsprincipe is uitgegaan van het landschap, op de overgang van duin en polder en daarom ook niet specifiek rekening is gehouden met de boerderij die een vervolg van de streek nu in de weg zou staan. De bebouwing is te gast, het landschap is haar leidende gastheer. Gerard Amersfoort

Mogelijk scenario ontwikkeling

2020

2026

2028

2035

2040

2052

2060

2065

2080

2100

121

Bronnenlijst Allecijfers.nl. (z.d.). Basisschool Yn de Mande in Schiermonnikoog. Opgehaald van Allecijfers.nl: https://allecijfers.nl/basisschool/yn-de-mandeschiermonnikoog/

CBS. (2016b, december 9). Veel auto’s in grote steden ondanks laag autobezit. Opgehaald van CBS.nl: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/49/veelauto-s-in-grote-steden-ondanks-laag-autobezit

Arjaans, J. (2017). Schoolplan 2017-2021. Schiermonnikoog: Inspecteur Boelensschool.

CBS. (2017). Percentage Personen 65 jaar en ouder. Opgehaald van CBSinuwbuurt.nl: http://www. cbsinuwbuurt.nl/#gemeenten2017_perc_ personen_65_jaar_en_ouder

Asito. (2018, februari 9). Sleutelpandje: De Herdershut. Opgehaald van Asito.nl: https://www.asito.nl/ verantwoord/mens/sleutelpandje-de-herdershut Bakker, D. (2018, juni 6). CBS: Waddeneilanden hebben meeste horeca per inwoner. Opgehaald 122 van Bed&Breakfast: https://www. bedandbreakfastnieuws.nl/cbs-wadden-hebbenmeeste-horeca-per-inwoner Bergers, H. (2012). Zukunft im Blick. Leer: Landkreis Leer. Opgeroepen op februari 5, 2019, van http://www.wegweiser-kommune.de/ documents/10184/21824/Landkreis_Leer.pdf/ d0308fb7-1993-4a90-b7ec-65ec246c2c27 Bertelsmann Stiftung. (2016). Demographiebericht Ein Baustein des Wegweisers Kommune. Gütersloh: Bertelsmann Stiftung. CBS. (2013). Contrasten in inkomen. Opgeroepen op mei 25, 2019, van CBSnl.maps.arcgis.com: https:// cbsnl.maps.arcgis.com/apps/StorytellingSwipe/ index. html?appid=71d3bf8757b 84395877a21d0affbd30a CBS. (2016a, augustus 2). 1,3 miljoen toeristen op vakantie naar de Wadden. Opgehaald van CBS.nl: https:// www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2016/31/1-3-miljoentoeristen-op-vakantie-naar-de-wadden

CBS. (2018, augustus 25). Woningwaarde in 2018 gemiddeld 6,5 procent omhoog. Opgehaald van CBS. nl: https://www.cbs.nl/nl-nl/nieuws/2018/34/ woningwaarde-in-2018-gemiddeld-6-5-procentomhoog CBS. (2019, januari 24). Voorraad woningen en nietwoningen; mutaties, gebruiksfunctie, regio. Opgehaald van Opendata.cbs.nl: https:// opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/ dataset/81955NED/table?ts=1550480830223 Cobouw. (2017, oktober 25). ‘Misser’ Blauwestad met kunstgrepen alsnog op koers. Opgehaald van Cobouw.nl: https://www.cobouw.nl/ woningbouw/nieuws/2017/10/misserblauwestad-met-kunstgrepen-alsnog-op-koers101253968?vakmedianet-approve-cookies=1&_ ga=2.42646757.1321529173. 15492749061609828587.1549274906 Dagblad van het Noorden. (2015, augustus 1). Schiermonnikoog is samen tegen de rest. Opgeroepen op februari 18, 2019, van DvhN. nl: https://www.dvhn.nl/reis/Schiermonnikoog-issamen-tegen-de-rest-20999476.html

De Jong, A., & Daalhuizen, F. (2016). Plaatsen als spar, den en knotwilg. Planbureau voor de Leefomgeving. De Leeuw, C. (2018, juli 12). Het Groene strand van Schiermonnikoog. Opgehaald van Waddenacademie.nl: https://www. waddenacademie.nl/wetenschap/wadweten/ wadweten-2018/het-groene-strand-vanschiermonnikoog De Stag. (z.d.). Home - De Stag. Opgehaald van Destag.nl: https://destag.nl/ De Vries, G. (z.d.). Landschapsgeschiedenis. (Rijksuniversiteit Groningen) Opgehaald van Landschapsgeschiedenis.nl: http:// landschapsgeschiedenis.nl/deelgebieden/1Waddeneilanden.html Del Grosso, M. (2018, februari 9). Monniken vestigen zich in herberg Rijsbergen. Dagblad van het Noorden. Opgehaald van https://www.dvhn.nl/ groningen/Monniken-vestigen-zich-in-herbergRijsbergen-22897834.html Depenbrock, D., & Bennen, E. (2017). Woonvisie Schiermonnikoog. Rotterdam: KAW Architecten. Destatis.de. (z.d.). Bevölkerungsvorausberechnung. Opgeroepen op februari 5, 2019, van Destatis Statistisches Bundesambt: https://www.destatis. de/DE/ZahlenFakten/GesellschaftStaat/ Bevoelkerung/Bevoelkerungsvorausberechnung/ Bevoelkerungsvorausberechnung.html Dorpshuis Schiermonnikoog. (z.d.). Het Dorpshuis Schiermonnikoog. Opgehaald van Dorpshuisschiermonnikoog.nl: http://www. dorpshuisschiermonnikoog.nl/gebruikers.php

Eb en Vloed. (2016, december 20). Enige discotheek op Schier de Tox Bar: ‘Oud en nieuw wordt epic’. Opgehaald van Ebenvloed: https://ebenvloed. wordpress.com/2016/12/20/enige-discotheek-opschier-de-tox-bar-oud-en-nieuw-wordt-epic/ Ellenbroek, E. (2014, juni 10). Verdeeld Schier ziet af van prestigieuze publiekstrekker. Trouw. Opgehaald van https://www.trouw.nl/home/verdeeld-schier-zietaf-van-prestigieuze-publiekstrekker~a9909d2f2/ Fries Sociaal Planbureau. (2018, september 18). Monitor bevolking. Opgehaald van Friessociaalplanbureau. nl: https://www.friessociaalplanbureau.nl/cijfers/ monitor-bevolking Gelderman, C., Ruiter, E., & Thijs, J. (2018). Bezoekersonderzoek Schiermonnikoog. Arnhem: Bureau voor Ruimte en Vrije tijd. Opgehaald van https://www.schiermonnikoog.nl/document php?m=58&fileid=75196&f=bdeb b7d99b487d a99cae9fb7 e62fe6d8&attachment =0&c=46120

nieuws_42819/item/nieuw-bezoekerscentrum-voorschiermonnikoog-persbericht-stuurgroep-het-bakeninformatiecentrum_44992.html Gemeente Schiermonnikoog. (z.d.). Sportvoorzieningen in de gemeente. Opgehaald van Schiermonnikoog.nl: https://www.schiermonnikoog.nl/in-de-gemeente/ sportvoorzieningen_42845/ Gemeente Texel. (z.d.). Huishoudens. Opgehaald van Texel. incijfers.nl: https://texel.incijfers.nl/dashboard/ Huishoudens/ Grondhuis, F. (2017, december 3). Watertaxi staat klaar voor eilandvoetballers VV De Monnik. KNVB. nl. Opgehaald van https://www.knvb.nl/nieuws/ amateurvoetbal/uitgelicht/43524/watertaxi-staatklaar-voor-eilandvoetballers-vv-de-monnik Hospers, G.-J. (2011). Krimpen met beleid: van afwachten tot afbreken. Nijmegen/Enschede: Radboud Universiteit/Universiteit Twente.

Gemeente Schiermonnikoog. (2009, maart 24). Cultuurhistorische verkenning. Bestemmingsplan Schiermonnikoog - Dorp. Schiermonnikoog: Gemeente Schiermonnikoog.

Houten, M. v. (2018, februari 12). Monniken kopen herberg op Schiermonnikoog. Trouw. Opgehaald van https://www.trouw.nl/religie-en-filosofie/monnikenkopen-herberg-op-schiermonnikoog~a4b99257/

Gemeente Schiermonnikoog. (2016). Uitvoeringsprogramma impuls duurzaamheid 2017-2021. Schiermonnikoog: Gemeente Schiermonnikoog.

IJdema, S. (2016). SchiermonnikOOG op Morgen. Leeuwarden: Partoer.

Gemeente Schiermonnikoog. (2018, november 23). Nieuw bezoekerscentrum voor Schiermonnikoog (Persbericht Stuurgroep Het Baken Informatiecentrum). Opgehaald van Schiermonnikoog.nl: https:// www.schiermonnikoog.nl/in-de-gemeente/

Jung, H.-U., Böttcher, F., & Heinecke, N. (2012). Wohnungund Standortprognose 2030 für Niedersachsen. Hannover: CIMA Institut für Regionalwirtschaft. Opgehaald van https://www.nbank.de/ medien/nb-media/Downloads/Publikationen/ Wohnungsmarktbeobachtung/Wohnungs-undStandortprognose-2030.pdf

Kadaster. (z.d.). Tijdreis over 200 jaar topografie. Opgehaald van Topotijdreis.nl: https://www. topotijdreis.nl/ Kieckens, E. (z.d.). De Banckspolder. Opgehaald van Schierweb.nl: https://www.schierweb.nl/landschapen-natuur/polder/ Landesamt für Statistik Niedersachsen. (z.d.). Geschätzte Bevölkerung nach Geschlecht und Altersgruppen. Opgeroepen op februari 5, 2019, van Nls. niedersachsen.de: https://www1.nls.niedersachsen. de/statistik/html/default.asp Nationaal Park Schiermonnikoog. (z.d.). Landschap Nationaal Park Schiermonnikoog. Opgehaald van NP-Schiermonnikoog.nl: https://www. np-schiermonnikoog.nl/over-het-park/natuur/ landschap.htm NBank. (2011). Wohnen in Niedersachsen 2012 –2030: Investieren in zukunftssichere Bestände. Hannover: NBank. Neijer, J., Vriens, G., & Lammerts, E. J. (2016). Natura 2000-ontwerpbeheerplan Schiermonnikoog (6). Rijksdienst voor Ondernemend Nederland. Den Haag: Ministerie van Economische Zaken. Opgehaald van https://www.synbiosys.alterra. nl/natura2000/documenten/gebieden/006/ beheerplan/schiermonnikoog-ontwerpbeheerplan. pdf Niedersächsische Landgesellschaft mbH. (2015). Dornum und Baltrum [zwanzig30] Perspektiven bewusst gestalten! Dornum: Niedersächsische Landgesellschaft mbH.

123

Bronnenlijst Nieuwe Dockumer Courant. (2017, mei 27). VV de Monnik en Wagenborg weer samen verder. Nieuwe Dockumer Courant. Opgehaald van https:// nieuwedockumercourant.nl/artikel/660979/vvde-monnik-en-wagenborg-weer-samen-verder. html?harvest_referrer=https%3A%2F%2Fwww. google.nl%2F Nithack, D. (2013). HOO Baltrum. Baltrum: Ostfriesische Landschaft. Nu.nl. (2008, februari 26). Gronings spookdorp van de kaart. Nu.nl. Opgehaald van Nu.nl: https://www. nu.nl/algemeen/1452576/gronings-spookdorp124 van-de-kaart.html

Experimenten Huisvesting. Opgeroepen op februari 4, 2019, van https://web.archive.org/ web/20160921223151/http://sev.platform31.nl/ rapporten/rapport.asp?code_pblc=1066 Provincie Fryslân. (z.d.). Cultuurhistorische Kaart Fryslân. Opgehaald van Fryslan.maps.arcgis. com: https://fryslan.maps.arcgis.com/apps/ webappviewer/index. html?id=9c1cabee3b9 241d4a9eca71de51bb079 Raad voor de Wadden. (2008, december 17). Identiteit als troef, Waddenlandschap vol verrassingen. Leeuwarden: Raad voor de Wadden.

Omroep MAX. (2018, april 21). De Eilanden: Texel.

Rijksoverheid. (z.d.). Krimpgebieden en anticipeergebieden. Opgeroepen op februari 4, 2019, van Rijksoverheid.nl: https://www.rijksoverheid.nl/ onderwerpen/bevolkingskrimp/krimpgebieden-enanticipeergebieden

Op den Buysch, H. (2018a). Discussienota leefbaarheid. Harlingen: Samenwerkingsverband De Waddeneilanden.

Rijksuniversiteit Groningen. (z.d.). De Herdershut, gedragsbiologie. Opgehaald van Rug.nl: https:// www.rug.nl/staff/location/7112

Op den Buysch, H. (2018b). Leefbaar eiland; een onderzoek naar het belang van (onderwijs)voorzieningen voor de leefbaarheid op Schiermonnikoog en de rol hierin van gemeente en inwoners. Schiermonnikoog: Universiteit Utrecht.

Rijkswaterstaat. (2019, april 23). Nieuw zand voor waterveiligheid Schiermonnikoog. Opgehaald van Rijkswaterstaat.nl: https://www.rijkswaterstaat. nl/nieuws/2019/04/nieuw-zand-voorwaterveiligheid-schiermonnikoog.aspx

Planbureau voor de leefomgeving. (2016, september 11). Krimp naast groei. Opgehaald van PBL.nl: https:// www.pbl.nl/onderwerpen/krimp/feiten-en-cijfers/ infographics/krimp-naast-groei-1

Samenwerkingsverband Nationale Parken. (2007). Ontstaansgeschiedenis, feiten en ontwikkelingen Nederlandse Nationale parken 1975-2006. Den Haag: Samenwerkingsverband Nationale Parken.

Platform 31. (2011). Het Groningse dorp Ganzedijk blijft behouden, maar tegen hoge kosten. Stuurgroep

SAMR. (2018). Avontuurzoekers - Leefstijlvinder. Opgehaald van Leefstijlvinder.nl: https://leefstijlvinder.nl/ leefstijl/avontuurzoekers/

Omroep MAX. (2018, september 15). De Eilanden: Schiermonnikoog.

Santema, P. A. (2017, september 7). Top 10 It moaiste fan Fryslan: eilander huisjes, Schiermonnikoog. Leeuwarder Courant. Opgehaald van https://www. lc.nl/friesland/Top-10-It-moaiste-fan-Fryslaneilander-huisjes-Schiermonnikoog-22478277.html Schierweb. (z.d.). Het (verdwenen) eiland Bosch. Opgehaald van Schierweb.nl: https://www.schierweb.nl/ verhalen/het-verdwenen-eiland-bosch/ Schierweb. (z.d.). Strand Schiermonnikoog - Over Schiermonnikoog. Opgehaald van Schierweb.nl: https://www.schierweb.nl/landschap-en-natuur/ strand/ Schleswig-Holstein. (2016). Einwohnerentwicklung im Kreis Nordfriesland 2015 bis 2030. Kiel: Ministerpräsident des Landes Schleswig-Holstein. Opgehaald van https://www.schleswig-holstein. de/DE/Fachinhalte/D/demografie/downloads/ einwohnerentwicklung_nordfriesland.pdf?__ blob=publicationFile&v=8 Schleswig-Holstein. (z.d.). Demografischer Wandel Bevölkerungsentwicklung bis 2030. Opgeroepen op februari 5, 2019, van Schleswig-holstein. de: https://www.schleswig-holstein.de/DE/ Fachinhalte/D/demografie/demografie_ bevoelkerungsentwicklung.html Smulders, M. (2016). Prognose bevolking. Leeuwarden: Provincie Fryslân. Spaan, B. (z.d.). All buildings in The Netherlands, shaded by year of construction. Opgehaald van Waag.org: http://code.waag.org/ buildings/#53.4793,6.1503,16

Statistisches Amt für Hamburg und Schleswig-Holstein. (2016). Bevölkerungsentwicklung in den Kreisen und Kreisfreien Städten Schleswig-Holsteins bis 2030. Hamburg: Statistikamt Nord. Opgehaald van https://www.statistik-nord.de/fileadmin/ Dokumente/Statistische_Berichte/bevoelkerung/ A_I_8_j_SH/A_I_8_j16_SH.pdf Trouw. (2015, oktober 24). Angst voor een oud, duur en leeg eiland. Trouw. Opgeroepen op oktober 4, 2018, van https://www.trouw.nl/home/angst-voor-eenoud-duur-en-leeg-eiland~aeb3da7e/ Unesco. (z.d.). De lijst - Waddenzee. Opgehaald van Unesco. nl: https://www.unesco.nl/nl/erfgoed/waddenzee Van der Werf, S. (2009). Werken aan wonen: huisvesting in Nederland. Bussum: Coutinho. VVV Schiermonnikoog. (z.d.). Expositie “Badhotel, Strandhotel, Noderstraun”. Opgehaald van VVVSchiermonnikoog.nl: https://www. vvvschiermonnikoog.nl/zien-en-doen/kunst-encultuur/exposities/strandhotel VVV Schiermonnikoog. (z.d.). Strand Schiermonnikoog. Opgehaald van VVVSchiermonnikoog.nl: https://www.vvvschiermonnikoog.nl/nationaalpark/landschappen-schiermonnikoog/strandschiermonnikoog VVV Schiermonnikoog. (z.d.). Toerisme Schiermonnikoog. Opgehaald van vvvschiermonnikoog.nl: https:// www.vvvschiermonnikoog.nl/schiermonnikoog/ toerisme Waddeneilanden vakantie. (z.d.). Wat zijn de verschillen tussen de Waddeneilanden? Opgehaald van

Waddeneilandenvakantie.nl: https://www. waddeneilandenvakantie.nl/wat-zijn-de-verschillentussen-de-waddeneilanden/ Waddenvereniging. (2012). Schetsschuit Schiermonnikoog. Harlingen: Waddenvereniging. Opgehaald van https://www.dynamischkustbeheer.nl/documents/ dynamischkustbeheer/documents/brochure_ schetsschuit_schiermonnikoog.pdf Waddenvereniging. (z.d.). Het waddengebied. Opgehaald van Waddenvereniging.nl: https://www. waddenvereniging.nl/meerweten/waddengebied Waddenzeeschool. (2014). Het wad ten zuiden van Schiermonnikoog | Waddenbieb. Opgehaald van Waddenzeeschool.nl: http://www. waddenzeeschool.nl/uploads/encyclopediedata/ content-waddenbieb.php?template=template-wa ddenbieb&language=0&online=0&keep_empty_ divs=0&title_inside_lead=0&edit=0&id=4845 Wiegersma, S., De Vries, I., & De Vries, W. (2014). Het geluid van jongvolwassenen op Schiermonnikoog. Leeuwarden: Partoer. WNL. (2018, juni 5). Enorme stijging van toerisme op Waddeneilanden, groei van meer dan 20 procent. Opgehaald van WNL.tv: https:// wnl.tv/2018/06/05/stijging-van-toerismewaddeneilanden/

Illustraties die niet zijn opgenomen in deze lijst zijn door de auteur vervaardigd. 1

Illustraties1 Pag. 8 VVV Schiermonnikoog Pag. 12 Google Earth Pag. 17 Alders Makelaars Pag. 23, links Hotel Ameland Pag. 23, rechtsonder Hotel van der Werff Pag. 25, boven Wereldoorlog1418.nl Pag. 25, midden Schierweb Pag. 25, onder VVV Schiermonnikoog Pag. 46 NRC Pag. 61 Funda.nl Pag. 62 Ansichtkaartenbeurs.nl Pag. 63 Ansichtkaartenbeurs.nl Pag. 66, midden rechts Funda.nl Pag. 70 Rijkswaterstaat Pag. 79 Rijksmonumenten.nl Pag. 83, midden Architectenweb.nl Pag. 83, onder Funda.nl Pag. 91, boven midden Hal2 Pag. 91, rechtsboven Slideshare.net Pag. 91, midden Proud2bme.nl Pag. 91, uiterst rechts midden Bonner Kunstverein Pag. 91, rechts midden Ronald Zijlstra Fotografie Pag. 91 midden onder Bureau Muntinga Pag. 91, rechtsonder Kuilman bouw Pag. 93, boven midden Carpenter Oak Pag. 93, rechtsboven Van Besien Van Noten Pag. 93, midden Paul Gerlings Pag. 93, uiterst rechts midden Ruimtes in beeld Pag. 93, rechts midden Ruimtes in beeld Pag. 93 midden onder Gerard van Beek Pag. 93, rechtsonder Architectenweb.nl Pag. 110, rechtsboven Funda.nl Pag. 111 Funda.nl Pag. 112, linksboven Hetkanwel.nl Pag. 112, rechtsboven Inhabitat Pag. 112, linksonder Buitenlevengevoel Pag. 112, rechtsonder Eco-logisch.be

125