april 2018
't Mentink Cultuurhistorie Vo o r p r o e f * Schilderij van de oude boerderij Mentink, op het laatst in gebruik als schuur en afgebroken in de jaren '80.
• Boerderijplaats Mentink naar schatting ruim 500 jaar oud • Na emigratie incidentele berichten uit Amerika • Autenthieke familie-/buurtcluster rond1960 nog intakt Boerderijplaats Mentink naar schatting ruim 500 jaar oud Vanuit diverse gezichtspunten bekeken komen we tot de inschatting dat een start van de boerderijplaats Mentink op het landgoed Mentink ergens rond 1500 zal liggen. Daarbij is het overigens niet uitgesloten dat daarvoor al een ‘hutteman’ aanwezig was.
Analyse stukje hout Van de oude boerderij Mentink, afgebroken in 1986, is een klein stukje hout bewaard gebleven We gaan de komende tijd laten uitzoeken of dit stukje hout een indicatie kan geven voor de ouderdom van de boerderij.
es met de bekende vruchtbare zwarte grond. (zie kaartje op pagina 3). Eerste schiftelijke vermelding in de 16e eeuw De vroegst bekende vermelding van een boerderij Mentink op deze plek is van 1529 (‘Lijst Roerdink’). De eerste vermelding van een boer Mentink was van Johan Mentinck, die in 1533 verscheen voor de rechter, om zich te verantwoorden dat hij plaggen had gestoken bij zijn buurman Konink of Konnink.
Een matig uitnodigend landschap De plek van ’t Mentink was in vroeger tijden zeker niet de eerste keus om een boerderij te vestigen in de omgeving Winterswijk. De potentiële boeren in de streek vestigden zich meestal aan de rand van één van de zandruggen, gevormd door de wind in de na-ijstijd. Op het latere ’t Mentink lag waarschijnlijk slechts een mager zandruggetje in een overigens drassig landschap, zodat een boer die zich aan de rand vestigde maar net droge voeten hield. Het oog van de boeren zou eerder gevallen zijn op de rand van de zandrug in nabijgelegen Corle. Daar zie rond de es een kring van boerderijen, waarvan diverse waarschijnlijk veel ouder zijn dan 1500. Zo'n zandrug als op ’t Mentink kon overigens wel vruchtbaar gemaakt worden en dat is daar, waarschijnlijk met meer inspanning dan elders, ook goed gelukt via methoden als plaggenbemesting. Zo ontstond de latere Mentink-
Oude namen Mentink is evenals de namen van de meeste boerderijen rond de es van Corle een echt oude ink-/ of ing- naam. Je hebt namelijk echt oude en iets minder oude namen met die uitgang. Mentink hoort bij namen als Lensink, Sikking en Hijink: ze zijn gevormd uit een voornaam: Mentink van Mento en Sikking van Sikko (Sicco). Deze namen zijn in principe veel ouder dan het jaar 1500. Dit zou dan ook kunnen wijzen op een mogelijke vestiging van een Mento/Mentink vér voor 1500. Maar het is natuurlijk ook heel goed mogelijk dat er in later tijd een persoon, die al de naam Mentink had, gewoon is komen aanwaaien.
* Dit is een voorproef van een publicatie over de cultuurhistorie van Landgoed ’t Mentink bij Winterswijk. De voorbereiding van de publicatie is in handen van Hans Hendriks en Arjan Ligtenbarg. Daar heeft zich bijgevoegd Jan Mentink (passende naam!), die voorstelde nog enkele belangrijke componenten aan de beschrijving van de cultuur-historie toe te voegen. Het blijft overigens een compacte publicatie. In deze voorproef al vast enkele topics. 1
Na emigratie incidentele berichten uit Amerika De emigratiekoorts in het midden van de 19e eeuw sloeg op ’t Mentink zo hevig toe dat de hele Mentinkhof en directe omgeving naar Amerika vertrok. De meesten vestigden zich, soms na enige omzwervingen, in Wisconsin, en werden daar boer of ambachtsman. Sommigen namen deel aan de verdere trek naar het Westen in de States. Van veel families werd zeker na enige tijd weinig meer gehoord. ‘Heb úle nog wat eheurd uut Amerika?’ ‘Neu, maar dat is ok wel te begriep’n. Ze bint ok zoo verre wegegoan!’ Faillisement In de publicatie meer aandacht voor de overgang van een vrije boer Mentink naar pachtsituatie onder een landheer dit als gevolg van een spectaculair faillisement aan het eind van de 17e eeuw.
Textielnijverheid Vanaf 1800 waren er landheren die zich bezighielden met de textielproductie. Daarom in de publicatie ook aandacht voor de textielnijverheid op en rond het Mentink. In de regio Winterswijk nam de textiel lange tijd een prominente plaats in.
Ook op een schip hadden de meesten echt nog nooit gezeten. Hoe verging het bewoners ’t Mentink in Amerika? De meeste Winterswijkse immigranten vestigden zich, soms na enige tijd, in Wisconsin, in de regio aan de kust van Lake Michigan, bijvoorbeeld in de dorpen Oostburg (er gingen ook veel Zeeuwen naar Amerika) en Cedar Grove. Het merendeel woonde zeker enkele generaties ‘op ééne kloete bie mekare’, wat bijvoorbeeld tot uiting komt in de Achterhoekse namen van de trouwpartners van de kinderen en/of kleinkinderen. Velen zijn ook in Michigan gebleven.
Alle bewoners ’t Mentink vertrokken Er waren in de 19e eeuw inmiddels vijf boerderijen aanwezig op het goed ’t Mentink, dat inmiddels eigendom van een landheer was geworden. Het waren de pachtboerderijen Mentink, Mentinkhuisje en Mentinkbos, Mentinkberg en Oud-Lichtenberg (zie kaartje op pagina 3). Ook de bewoners van twee direct aansluitende boerderijen: Mentinkschoppe (in de buurt van Groters) en Mentinknijhuis, staken de oceaan over. Attentie: boerderij Oud-Lichtenberg lag aan de noordkant van de Mentink-es en is later aan de overkant van de es herbouwd als Nieuw-Lichtenberg.
De familie van Bernhard Mentink in Amerika. Deze familie was gelieerd aan de families Mentink van de Mentinkhof en begon een boerderij aan de Mentink-Road bij Oostburg.
In de jaren veertig van de negentiende eeuw was de regio Winterswijk één van de delen van Nederland met een hoog oplopende emigratie-koorts. In de periode tot 1900? pm Vertrok ongeveer een derde van de bevolking. Op de Mentinkhof hebben ze waarschijnlijk tegen elkaar gezegd: “Als we gaan, dan gaan we met zijn allen.” Het is bijna niet voor te stellen hoe ingrijpend zo’n emigratie geweest moet zijn voor mensen, van wie de meesten nooit verder dan vijf of tien kilometer van hun huis waren geweest.
Van veel emigranten werd enige tijd na aankomst in Amerika weinig tot niets meer vernomen. Van één familie Mentink kent Jan Mentink (Deventer) van één tak een nakomeling. Diens familie trok vanuit Wisconsin via Nebraska naar Californië naar het dorp Winters! bij San Francisco, waar men een restaurant begon. Hier kun je, waarschijnlijk ook nu nog bij de nieuwe eigenaars, in restaurant ‘De Buckhorn, een ‘Mentinksteak’ bestellen.
Tabel: Migratie vanuit Mentinkhof (Dorpbuurt Winterswijk naar Amerika in 1847/1850) Boerderij Naam familie Familie Inwonenden Totaal Mentink Familie Mentink-Schreurs 4 1 knecht, 1 meid 6 Mentinkhuisje Familie Esselinkpas-Bennink 5 1 knecht 6 Mentinkbos Familie Wiggers-Lensink 4 1 wever 5 Mentinkberg Familie Wiggers-Schreurs 4 1 knecht 5 Oud-Lichtenberg Familie Mentink-Rauwerdink 4 4 Mentinknijhuis Familie Rauwerdink 2 2 Mentinkschoppe Familie Annevelink 3 3 Totaal 26 5 31
2
Kaartje: Cirkels van sociale verbanden rond 1960:
Fam. Grevink Korenkamp Fam. Grevink Kleuverskamp
Fam. Te Kronnie Mentinknijhuis Fam. Hillen Groters-Nieuwhuis k-es n i t n Fam. Ten Dolle Fam. Legters Me 2 1 Groters Stoverink 3 4 f Fam. Toebes kho n i t Bolthof Men Mentink-veld
5
Autenthieke familie-/buurtcluster rond 1960 nog intakt Rond 1960 waren de globale sociale verhoudingen nog ‘bie ’t olde’. Gebaseerd op familiebanden, noaberschap en onderlinge samenwerking (coöperaties) en de kerk niet te vergeten! Veranderingen kondigden zich reeds aan en in de loop van 50 jaar onstonden heel andere sociale verhoudingen in het gebied. Soms ziet men een verlangen naar de terugkeer van oude verbanden.
len was vanzelfsprekend. Het uitgangspunt was in alle gevallen: ‘Ie mot mekare helpen’ . Coöperaties Toch was er in de jaren zestig al veel dynamiektoen ook al veel dynamiek, bijvoorbeeld tot uiting komend in nauwere samenwerking van de boeren via coöperaties: dit maakte onder andere het gebruik van nieuwe grote machines mogelijk in de buurtschap. Vanaf de jaren zestig waren er duidelijk nog snellere economische en maatschappelijke veranderingen. Ruim vijftig jaar later was er een ándere samenleving, ook op ‘t Mentink. Daar veranderden boerderijen van functie en werden woon- of zorgboerderijen en in het geval van Ankomm’n horeca en cultuur en cursussen. Recreatie werd in de samenwerking een belangrijke activiteit Recreatie is op ’t Mentink vooral routegebonden. Wandelaars ontmoeten zo fietsers en paardrijders,Toch zijn ook nu nog resten van het oude aanwezig. Soms komt het oude in nieuwe vormen zelfs terug. In het kader van stimulering van de burenhulp hoor je vaak een roep om terugkeer van een soort noaberschap.
Familiebanden De boerensamenleving was vroeger sterk plaatsgebonden. Op het platteland ging men met elkaar om in globaal een cirkel met een straal van 5 km. Ook vond men vaak een partner binnen deze grenzen. Deze orientatie geeft grote kansen op familiebanden in een buurschap. Op ’t Mentink zijn zo drie huishoudens nabije familie. Aan de overige namen is vaak te zien dat er waarschijnlijk ook nog wel verre familiebanden zijn. De nabijheid familie kwam vaak ook goed uit. Het waren eigenlijk vaak intensieve noabers. Noaberschap Noaberschap betekende samenleven in lief en leed. Het jaar begon met bezoek aan de buren: Niejoarschiet’n; bij iedere feestelijke gelegenheid: ‘mooimaken’ van het huis van de feestneus; bij een trouwpartij: het bruidspaar rijden; bij geboorte van een kind: aangeven; bij overlijden: aanzeggen en dragen van de baar. Onderlinge hulp in noodgeval-
Rode cirkel: Familieband Grijze cirkel: Families op landgoed Oranje cirkel: Naoberschap Blauwe cirkel: Coöperatie Namen van boerderijen behorend bij het landgoed: 1. Fam. Toebes / Nieuw-Lichtenberg 2. Fam. Oonk / Mentink 3. Fam. Ten Dolle / Mentinkhuisje 4. Fam. Legters / Mentinkbos 5. Fam. Tolkamp / Mentinkberg In het geel de namen van de families en boerderijen die ook tot de Noaberschap behoren.
Bijeenkomst Nadere info over de noaberschap en andere sociale ontwikkelingen op en rond het Mentink hopen we te verkrijgen door een bijeenkomst te organiseren met enkele oudere bewoners.
Bordje Landgoed Mentink van Natuurmonumenten.
3
Colofon
Enkele vragen die nog open liggen Wie weet meer over onderstaande onderwerpen of vindt het een uitdaging een en ander uit te zoeken over ‘t Mentink. Relevante resultaten kunnen dan mogelijk nog vermeld worden in de definitieve publicatie, natuurlijk met bronvermelding. Voelt u zich aangesproken: mailt u dan naar Hans Hendriks: info@hendriksfotografie. nl of Jan Mentink: mentjah@xs4all.nl
Landgoed Mentink was vooral in vroeger eeuwen een vrij marginaal gebied, wat betekende dat er weing informatie over beschikbaar was. Uit de raadpleging van allerlei bronnen kon deze informatie goed aangevuld worden.
Genealogie families Oonk: Na de emigratiegolf kwam rond 1850 een familie Oonk uit Geesteren op boerderij Mentink te wonen. Op boerderij Mentinkhuisje er vlak naast woonde toen ook een familie Oonk van Winterswijkse herkomst. Deze families zeggen over hun buren: ‘Ze zijn geen familie van ons’. Is deze visie juist of zijn er toch (verre) genealogische banden tussen beide families?
Brainstorm over ’t Mentink bij het Historisch Informatiepunt Winterswijk: vlnr dhr. Dick Ruhe, dhr. Piet-Hein Brouwer en mw. Willy Wilderbeek.
Genealogie Mentink: De eerste bekende Mentinks leefden in de 16e eeuw. Waren die Mentinks soms afkomstig uit Voor-Beltrum van de daar gelegen boerderij Mentink? Van die boerderij Mentink is ongeveer de helft van alle personen met de naam Mentink afkomstig. Of is de naam Mentink misschien een verschrijving van Mensink (= een boerderij bij Winterswijk)?
Goede wegwijzers naar deze bronnen waren mensen van het HIP (Historisch Informatiepunt Winterswijk). Ze waren ook behulpzaam bij het interpreteren van gevonden gegevens. Wim en Annie Oonk, het laatste boerenhuishouden op boerderij Mentink (tot 2008), wilden graag vertellen over ontwikkelingen in de agrarische bedrijfsvoering en de sociale omstandigheden op ’t Mentink.
Bericht uit Amerika van emigranten uit 19e eeuw: Van de twee vertrokken families Mentink kwam weinig informatie terug uit de V.S. Was dit ook bij de andere families, die midden 19e eeuw van ’t Mentink vertrokken, het geval? Het gaat om de families Esselinkpas, Wiggers (2x), Annevelink en p.m. bewoners Mentink-nijhuis?)
In een eerder stadium waren er al belangrijke bijdragen van Henk ten Kulve over de emigratie en van fysisch geograaf Hans de Jong over de natuurlijke omstandigheden op en rond ’t Mentink. Onze dank, ook aan veel overige personen die tot nu toe al een bijdrage leverden!
Emigranten richting Amerika in de 19e eeuw.
Productie van deze voorproef: Uitgave: Gastgalerij Ankomm’n, Winterswijk Tekst: Jan Mentink Opmaak: Ger Bomans, Different Design Deventer
4