politieke filosofie

SOCIALE EN POLITIEKE FILOSOFIE 4 VWO , B ATAAFS L YCEUM

TE LEREN STOF Voor de SET moet je vier verschillende dingen bestuderen en kennen: 1. De stencils die door Bart van Haaster zijn uitgedeeld. In deze stencils staan heel kort de belangrijkste theorieën die we in de lessen hebben behandeld.

2. De vragen die je gemaakt hebt. De vragen kunnen je helpen om bepaalde zaken beter te begrijpen en het is dus goed om ze ten minste nog een keer te bekijken.

3. Dit document. In dit document wordt wat dieper ingegaan op alle theorieën en staat gedetailleerdere informatie.

4. De aantekeningen die je in de les hebt gemaakt. Deze zijn belangrijk, want niet alles wat ik in de lessen heb uitgelegd staat in één van de andere bronnnen die je moet bestuderen.

Als je die dingen hebt bestudeerd dan zou je de volgende dingen moeten kunnen doen:

1. Een betekenis van `utopie’ en `dystopie’ geven. De begrippen `maakbaarheid’, `menselijke natuur’ en `geluk’ gebruiken om een utopie te beoordelen of te beschrijven.

2. Het utopische/dystopische karakter van (fictieve) maatschappelijke fenomenen herkennen en beschrijven.

3. Aan de hand van de theorieën van Marcuse en Maslow een onderscheid maken tussen echte en onechte behoeften.

4. Aangeven hoe we volgens Rawls in de oorspronkelijke positie kunnen zien wat een rechtvaardige samenleving is, deze positie zelf in kunnen nemen, en een beargumenteerde positie aannemen t.o.v. de principes van rechtvaardigheid die volgens Rawls uit de originele positie zullen ontstaan.

5. De belangrijkste kenmerken van het Robert Nozicks libertarisme beschrijven.

6. De kritiek van de communitarist Charles Taylor op het atomisme dat volgt uit Nozicks libertarisme beschrijven.

7. Een onderscheid maken tussen positieve en negatieve vrijheid en aangeven wat de rol is van positieve en negatieve vrijheid in het liberalisme, libertarisme en communitarisme.

1

UTOPIE EN DYSTOPIE Een utopie is een ideale samenleving. Een dystopie is een anti-utopie, een samenleving die niet ideaal is. Utopieën en dystopieën kunnen worden beoordeeld aan de hand van wat ze zeggen over de volgende zaken: geluk, maakbaarheid en de menselijke natuur.

Een utopie is namelijk een ideale samenleving omdat de mensen er gelukkig zijn. Om dit geluk te bereiken moet de samenleving op de goede manier ingericht worden. Hiervoor is de maakbaarheid van de samenleving of van de mens nodig. De ideale samenleving komt alleen tot stand als je het idee van een goede samenleving met gelukkige mensen ook in de praktijk kan brengen. Of dat kan, en hoe dit dan tot geluk leidt, hangt af van de menselijke natuur. Want het geluk van de mens ligt in de overeenstemming tussen de manier waarop de samenleving is georganiseerd en de natuur van de mens.

Hiervan hebben we ook voorbeelden gezien in 1984. Zo probeert de Partij in Oceanië het gezin uit te bannen en ze denkt dat dit gaat lukken. De leiders van de Partij vertrouwen er op dat de samenleving in dit opzicht maakbaar is. Want ze geloven dat met de uitbanning van seksuele verlangens de mens geen gezin meer zal willen stichten. De Partij heeft dus een idee over de menselijke natuur en wat de belangrijkste behoeftes van de mens zijn. Door die behoeftes te veranderen zou de mens gelukkiger moeten worden. En, 1984 is immers een dystopie en geen utopie, de mens zou er ook nog eens volgzamer en minder opstandig van worden. Dit is natuurlijk het soort maatschappij dat de Partij graag ziet.

BEHOEFTES 1.1 ABRAHAM MASLOW Behoeftes zijn ook waar de Amerikaanse psycholoog Abraham Maslow (1908-1970) zich mee bezig houdt. Hij onderscheidt vijf soorten basisbehoeftes: 1. fysiologische of lichamelijke behoeftes; dit zijn onder meer behoefte aan eten, drinken en seks 2. behoefte aan veiligheid; je wilt een dak boven je hoofd en zeker zijn dat je niet fysiek of emotioneel mishandeld gaat worden.

3. sociale behoeftes; de mens is een sociaal dier en heeft dus behoefte aan vrienschappen, liefdesrelaties en familiebanden.

4. behoefte aan waardering; het is fijn om te horen te krijgen dat je de moeite waard bent of dingen goed doet en daar heeft deze behoefte mee te maken.

5. behoefte aan zelfverwerkelijking; er zijn altijd dingen waar je aanleg voor hebt of enthousiast over bent. Dit kan van alles zijn, bv. zingen, studeren, sporten of jodelen. Als je met die dingen bezig bent, dan vervul je de behoefte aan zelfverwerkelijking.

Volgens Maslow heeft ieder mens deze basisbehoeftes en de behoeftes zijn dan ook universeel. Maar niet elk soort behoefte is voor ieder mens even belangrijk. Bovendien zijn tijdens het leven van een mens verschillende behoeftes van meer of minder belang. Maslow stelt dat er een 2

ordening aan is te brengen in de verschillende behoeftes. Deze ordening wordt vaak voorgesteld als een piramide, zoals in Error: Reference source not found. De behoeftes die het laagst in de piramide staan moeten eerst gedeeltelijk vervuld zijn, voordat de behoeftes op de hogere niveaus van belang kunnen worden.

Je kunt je bijvoorbeeld voorstellen dat al een hele tijd niet gedronken hebt en een poel met helder water ziet. Om de poel staan leeuwen en zij bedreigen je veiligheid. Volgens Maslow zul je toch proberen om bij het water te komen, ondanks het gevaar. Je zult namelijk eerst proberen om je fysiologische behoeftes tot op zekere hoogte te vervullen. Pas daarna ga je nadenken over je behoefte aan veiligheid.

Zo’n ordening geldt dus ook voor de andere behoeftes. Pas als je voldoende gegeten en gedronken hebt en in een veilige omgeving bent heb je tijd voor zelfontplooiing door hobby’s of studie. In een oorlogssituatie zul je een zangkoortje gauw opgeven als dit betekent dat je meer tijd hebt om te vluchten of eten te verzamelen. De ordening van Maslow is dus eigenlijk heel erg voor de hand liggend.

FIGUUR 1: PIRAMIDE VAN MASLOW

1.2 HERBERT MARCUSE De door Maslow beschreven soorten behoeften zijn universeel, maar hun invulling is voor ieder mens verschillend. De manier waarop die invulling tot stand komt kan ook van persoon tot persoon variëren. Zo heeft de één zijn behoeftes misschien meegekregen van zijn ouders, terwijl de ander zijn behoeftes krijgt door naar Jan Peter Balkendende te kijken en hem na te doen. Deze persoon ziet dat Balkendende van snelle auto’s houdt en wil daarom zelf ook een mooie Ferrari.

Herbert Marcuse (1898 - 1979) is een Duitse Marxist die denkt dat producenten van consumptiegoederen over het algemeen de behoeftes van de moderne mens bepalen. Producenten maken reclame voor allerlei producten, en door reclames ontstaan behoeftes bij mensen. We zien dit bijvoorbeeld bij reclames voor middelen tegen schimmelnagel. Schimmelnagel is ongevaarlijk en lang niet iedereen met schimmelnagel heeft er echt last van. Reclames voor middelen tegen schimmelnagel proberen er echter voor te zorgen dat je jouw schimmelnagel als een probleem gaat zien dat verholpen moet worden. En voordat je het weet heb je de behoefte om wat aan je schimmelnagel te doen, terwijl je die eerst nog niet had.

3

Marcuse stelt bovendien dat we niet meer nadenken over de behoeftes die reclames in ons proberen te kweken. Onbereflecteerd, zonder dat we er bij stilstaan, onstaan behoeftes door de reclame die we overal zien. Daarom zijn we volgens hem eendimensionale wezens geworden. Wat bedoelt hij hiermee? Er zijn volgens Marcuse m.b.t. een behoefte altijd twee dimensies: 1) de dimensie van de feitelijke behoefte 2) de dimensie van de mogelijke behoefte. In de dimensie van de mogelijke behoeftes vragen we ons af hoe onze behoeftes zouden kunnen zijn, welke behoeftes goede behoeftes zijn, en of andere behoeftes dan degene die we nu hebben misschien niet beter zouden zijn. Alleen bij deze dimensie staat de moderne mens, volgens Marcuse, niet meer stil. De behoeftes onstaan gewoon, zonder dat we ons afvragen of ze wel de moeite waard zijn.

Daarom zijn eigenlijk alle behoeftes van de moderne mens onecht. Echte behoeftes zijn namelijk behoeftes die we niet zomaar aannemen. Het zijn behoeftes waarover we hebben nagedacht en waarvan we hebben gezien dat ze goed zijn.

JOHN RAWLS John Rawls (1921 – 2002) is een Amerikaanse liberalistische. Hij houdt zich bezig met verdelende rechtvaardigheid. Verdelende rechtvaardigheid is rechtvaardigheid in de verdeling van schaarse goederen. Schaarse goederen zijn goederen die er onvoldoende zijn om iedereen te geven wat hij wil. Zo wil waarschijnlijk iedereen wel miljonair worden, maar er is onvoldoende geld in onze samenleving om iedereen miljonair te maken. Dus moet het geld op de één of andere manier verdeeld worden, en Rawls vraagt zich af wat de eerlijkste manier is.

Als je tot een verdeling van schaarse goederen moet komen, heb je misschien al gauw de neiging om jezelf, of de groepen waartoe je behoort, allerlei voordeeltjes mee te geven. Maar zoals we in het voorbeeld van het anoniem solliciteren (in de les) hebben gezien, is het niet altijd eerlijk wanneer dit gebeurt. Dus probeert Rawls een situatie te bedenken waarin je jezelf niet kan bevoordelen, om zo tot een goed idee van een eerlijke verdeling te komen. Rawls noemt die situatie de oorspronkelijke positie. De oorspronkelijke positie is dus de positie waarin je gaat bedenken wat een rechtvaardige verdeling van schaarse goederen is, en hoe een maatschappij zo ingericht kan worden dat die verdeling ook ontstaat.

In de oorspronkelijke positie zitten we volgens Rawls met z’n allen achter een sluier van onwetendheid. Terwijl we deze sluier op hebben, maken we een beslissing over manier waarop we de samenleving in willen richten. En we moeten ons voorstellen dat nadat deze beslissing is genomen de sluier weggenomen wordt en we in de maatschappij zullen moeten gaan leven die we hebben gekozen.

Achter deze sluier weet ieder van ons alleen dat hij vrij en rationeel is en dat er in onze te ontwerpen maatschappij sprake zal zijn van schaarste. Laten voor elk van deze beweringen kijken wat Rawls er mee bedoelt. Als Rawls zegt dat we vrij zijn, dan bedoeltt hij dat we niet door anderen gedwongen worden om de keuze voor een bepaalde maatschappij te maken. Rationeel zijn we, omdat we tot op zekere hoogte inzien wat de gevolgen zullen zijn van onze keuzes. We kunnen er bijvoorbeeld voor kiezen dat vrouwen niet mogen werken. Als rationeel wezen begrijpt iedereen dat als je na het weghalen van de sluier ontdekt dat je een vrouw bent, je dus niet mag werken. Je geslacht is dus één van de dingen waarvan je onwetend bent achter de sluier van onwetendheid.

Maar je weet bijvoorbeeld ook niet of je gehandicapt zult zijn, wat je ras zal zijn, of hoe intelligent

4

je wordt. Het enige dat je weet is dat je vrij en rationeel bent en dat je een verdeling moet kiezen waarbij niet iedereen kan krijgen wat hij wil. Je weet namelijk dat er sprake is van schaarste.

Rawls denkt te weten hoe we onze maatschappij in zouden richten als we allemaal in de oorspronkelijke positie een keuze zouden moeten maken. Volgens hem komen we dan uit op de volgende principes:

Rawls’ principes van verdelende rechtvaardigheid 1. Gelijke vrijheid voor iedereen.

2. Ongelijkheid in de verdeling van politieke en economische posities slechts: a. Op basis van eerlijke kansen. b. Wanneer ze ten goede komt aan de minstbedeelden.

Volgens het eerste principe moet ieder mens, ongeacht ras, geslacht etc. evenveel vrijheid hebben.

Dit principe is ook het belangrijkste, dus je mag niemand minder vrijheid geven dan een ander, ook niet als iedereen hierdoor meer geld zou kunnen verdienen of gezonder zou kunnen zijn. Zo mag je bijvoorbeeld artsen niet vrijstellen van de dienstplicht omdat ze nuttig zouden kunnen zijn voor de maatschappij. Als je de ene mens `berooft’ van zijn vrijheid door hem te verplichten het leger in te gaan, dan moet je hetzelfde voor een ander mens doen.

Toch vindt Rawls wel dat er sprake mag zijn van ongelijkheid, maar dan in de verdeling van politieke en economische posities. Dus niet iedereen hoeft hetzelfde te verdienen of dezelfde baan te hebben. Aan ongelijkheid zijn alleen wel voorwaarden verbonden. De belangrijkste is dat ongelijkheid ten goede moet komen aan de minstbedeelden. Dus in een situatie waarin een ondernemer bijvoorbeeld een hoop meer geld gaat verdienen, dan moet een gedeelte van deze extra verdiensten gaan naar de mensen in de samenleving die het moeilijk hebben.

ROBERT NOZICK Robert Nozick (1938 – 2002) is zeer kritisch over Rawls principes van verdelende rechtvaardigheid.

Rawls wil namelijk belasting gaan heffen om geld van de rijkeren aan de minstbedeelden te geven.

En Rawls is dus voor een vorm van herverdeling. Volgens Nozick is belastingheffing met herverdeling als doel, over het algemeen een vorm van diefstal. Dit komt omdat Nozick een heel specifiek idee heeft over bezit en de voorwaarden waaronder je bezit mag hebben en houden.

Als je iets bezit dan heb je een aantal rechten. Deze rechten zijn als volgt: 1. Ik mag wat ik bezit zelf gebruiken zoals ik wil.

2. Ik mag voorkomen dat anderen wat ik bezit tegen mijn wil gebruiken.

3. Ik mag aan anderen (voorgoed) toestaan om te gebruiken wat ik bezit.

Wanneer ik bijvoorbeeld de eigenaar ben van een pen, dan mag ik zelf met die pen schrijven. Ik mag de pen ook weggooien of de pen gebruiken om mijn huis mee te versieren. Als iemand anders probeert om mijn pen te gebruiken en ik wil dit niet, dan mag ik voorkomen dat die persoon mijn pen benut. Bijvoorbeeld door de pen af te pakken of door de pen in een kluis te stoppen. Ik mag de 5

pen echter ook aan iemand anders geven, verhuren of verkopen. In dat laatste geval heeft de nieuwe eigenaar alle rechten die horen bij het bezit van de pen.

Nozick vraagt zich af onder welke omstandigheden ik daadwerkelijk deze rechten heb over een object. Wanneer is iets dat ik mijn bezit noem ook daadwerklijk mijn bezit? Volgens Nozick zijn er drie principes die samen volledig bepalen wanneer iets je bezit is: 1. Je bezit je lichaam 2. Je mag jezelf toeĂŤigenen wat van niemand is, mits je voldoende overlaat voor andere mensen.

3. Je mag iets krijgen van een ander, mits die persoon de eigenaar is van wat je krijgt.

Het eerste principe moeten we heel letterlijk nemen. Ik bezit mijn lichaam en dus heb ik alle rechten over mijn lichaam die ik ook heb over de pennen, stoelen of huizen die ik bezit. Ik mag mezelf dus ook prostitueren of als slaaf aanbieden. En de staat mag me dit niet verbieden, want als ze dat wel doet dan maakt ze inbreuk op de rechten die ik heb als rechtmatige eigenaar van mijn lichaam.

Ik begin mijn leven dus met mijn lichaam als het enige bezit. Ik kan dit bezit op verschillende manieren uitbreiden, door iets te nemen dat nog van niemand is of door bezit van iemand anders te krijgen. In onze maatschappij is elk stukje land en elke boom natuurlijk al van iemand. Maar volgens Nozick was dat een hele tijd geleden niet zo. In de natuurtoestand waren er wel mensen, maar deze mensen hadden nog geen bezit, behalve het bezit van hun eigen lichaam.

Ze konden echter wel bezit krijgen. Zo was het mogelijk om een boom om te hakken en hier een kano van te maken. Op die manier kreeg de oermens in de natuurtoestand nieuwe bezittingen.

Nozick legt maar weinig grenzen op aan de de manier waarop de vroege mensen bezit mochten verkrijgen of gebruiken. Als jij bijvoorbeeld een heel bos wilde afbranden omdat je gefascineerd was door vuur, en dit bos was nog van niemand, dan mocht dit. Ook al hadden de bomen in het bos nuttig gebruikt kunnen worden om er gereedschap van te maken.

De enige echte beperking die Nozick aanbrengt in het toeĂŤigenen van zaken die nog van niemand zijn, is dat je mensen niet moet schaden in hun oorspronkelijke bezit, het bezit van hun lichaam. Concreet betekent dit twee dingen: 1) je mag andere mensen niet aanvallen en 2) je mag er niet voor zorgen dat mensen hun lichaam niet meer goed kunnen gebruiken. Het eerste punt spreekt voor zich. Natuurlijk mag je iemand niet zomaar slaan of doden. In het tweede punt zie je de echte beperking. Vanwege dit laatste punt mag je bijvoorbeeld niet al het water in een gebied vergiftigen of al het eten zelf opslaan om op te eten. In dat geval gaan anderen namelijk dood en kunnen ze hun lichaam dus niet meer goed gebruiken. In onze huidige maatschappij is deze beperking nauwelijks meer relevant, omdat mensen altijd nog wel iets te eten kunnen vinden en een dak boven hun hoofd kunnen krijgen.

Zolan mensen maar met deze voorwaardes rekening hielden dan verliep het verwerven van bezit in de natuurtoestand, volgens Nozick, prima. Bezit dat zij eenmaal hadden gekregen mochten ze volgens Nozick aan anderen geven, zoals aan hun kinderen. Uiteindelijk, na een hele het steeds doorgeven van bezit komen we dan aan bij de huidige verdeling van bezittingen. Deze verdeling is dus terecht wanneer het oorspronkelijke bezit op een nette manier is verkregen en wanneer het bezit op een nette manier is doorgegeven. Als iets dat ik denk te bezitten dus ooit is gestolen of het 6

bezit is oorspronkelijk verkregen ten koste van het leven van anderen, dan is het dus niet echt mijn bezit.

Dat levert problemen op voor Nozicks theorie. Want hoe kan ik er achter komen of de spullen die ik bezit of het geld waarmee ik het gekocht heb wel een goede geschiedenis hebben?

Hiervoor moet ik terug kunnen kijken naar de prehistorie en dat kan natuurlijk niet. Nozicks theorie geeft dus wel aan onder welke omstandigheden de dingen die mijn bezittingen lijken echt mijn bezittingen zijn. Maar hij zegt niet hoe we dit zouden kunnen controleren.

Als Nozick zegt dat dit de enige manieren zijn om op legitieme wijze bezit te verkrijgen, dan bedoelt hij dit uiterst serieus. En dit heeft gevolgen voor de manier waarop Nozick denkt over de staat. Het enige ingrijpen waartoe de staat mag overgaan is voorkomen dat anderen inbreuk maken op mijn rechten van bezit. Dus de staat moet zorgen voor politie en een leger en dat is ongeveer alles wat ze moeten doen. Belasting heffen om cultuur te subsidiëren of de armen te bevoordelen is dus uit den boze. Nozick is voor een zogenaamde nachtwakerstaat. Een staat zonder herverdeling maar met bescherming van bezittingen.

POSITIEVE EN NEGATIEVE VRIJHEID Nozick is een libertarist en libertaristen menen dat een nachtwakerstaat het soort staat is dat de vrijheid het meeste bevorderd. Ze veronderstellen dan echter wel een heel specifiek idee van vrijheid. Libertaristen denken dat zij de vrijheid bevorderen, omdat de overheid zich zo min mogelijk met het leven van haar burgers bemoeid. De vorm van vrijheid waar de libertaristen zich op richten is negatieve vrijheid. Negatieve vrijheid is vrijheid van externe belemmering. `Negatief’ wil in dit geval dus niet zeggen dat het slecht of vervelend is om deze vrijheid te hebben. De vrijheid is negatief omdat ze gedefinieerd is in termen van iets dat er niet is, namelijk een obstakel of belemmering.

Positieve vrijheid is de tegenhanger van negatieve vrijheid. Positieve vrijheid is de vrijheid om iets te doen. Bij positieve vrijheid gaat het om capaciteiten, vaardigheden, kennis en kunde.

Deze vorm van vrijheid is dus juist gedefinieerd door iets dat er wel is. Namelijk een bepaalde interne gesteldheid. Als het met deze gesteldheid goed zit dan is er meer positieve vrijheid.

In sommige gevallen gaan deze verschillende vormen van vrijheid samen, maar het komt vaak voor dat je wel de negatieve vrijheid hebt om iets te doen, maar niet de positieve vrijheid.

Niemand houdt je bijvoorbeeld tegen om nu te proberen een nieuw wereldrecord op de 100 meter sprint te vestigen, maar de kans dat het je zal lukken is uiterst klein.

COMMUNITARISME Het communitarisme is een filosofische stroming met vele vertegenwoordigers, maar één van de bekendste is de Canadese filosoof Charles Taylor (1931). Taylor heeft kritiek op het feit dat de libertarist zich alleen maar op negatieve vrijheid richt en daarom ook alleen maar voor een nachtwakerstaat is.

Je kunt gemakkelijk zien welke problemen ontstaan door je alleen maar te richten op negatieve vrijheid als je kijkt naar de persoon die een wereldrecord op de 100 meter wil lopen.

Alhoewel niemand hem tegenhoudt zal hij er niet in slagen zijn doel te bereiken. En het feit dat hij 7

de negatieve vrijheid heeft om dit te doen, helpt hem dus niet veel verder. Pas als hij zowel de negatieve ĂŠn de positieve vrijheid heeft, dan heeft hij een kans om zijn doel te bereiken.

Volgens Taylor zal in een samenleving met een nachtwakerstaat de positieve vrijheid ook daadwerkelijk minder zijn. Het is niet alleen zo dat de staat deze vrijheid niet mag bevorderen.

Zonder een staat die deze taak op zich neemt zal de positieve vrijheid in een samenleving gering zijn. Althans dat denkt Taylor.

Positieve vrijheid is de vrijheid om een bepaald doel te bereiken. En als Taylor het over positieve vrijheid heeft, dan heeft hij ook een doel voor ogen. Het uiteindelijke doel van elke handeling moet zijn om het goede te doen. En als dit het doel moet zijn van mijn handeling, dan moet ik natuurlijk wel weten wat het goede is. Stel ik denk dat ik een rode stift nodig heb omdat de oude leeg is, maar ik vergis me, eigenlijk is mijn groene stift leeg. Als ik nu een rode stift koop dan zal ik nooit mijn doel bereiken, namelijk het vervangen van mijn lege stiften. Zonder te weten wat het goede is, zou het dus slechts toeval zijn als ik het goede bereik. Dus het soort positieve vrijheid dat ik volgens Taylor nodig heb is vrijheid om het goede te kiezen. En een voorwaarde voor deze vrijheid is de mogelijkheid om te bepalen wat het goede is.

Als een ware communitarist zegt Taylor dat daarvoor een gemeenschap nodig is. Een gemeenschap zorgt er namelijk voor dat ik voorbeelden heb van het goede en aan deze voorbeelden kan ik me spiegelen. Die voorbeelden zie ik in allerlei elementen van de gemeenschap en haar culturele uitingen. Musea, orkesten, universiteiten, politieke partijen, sportclubs etc. En deze zaken hebben vaak financiĂŤle ondersteuning nodig van een gemeenschap. Volgens een libetarist mag dit wel, als ik mijn geld graag aan een museum geef dan kan daar niks op tegen zijn, maar de staat mag mij niet dwingen om dit te doen.

Volgens Taylor mag dit wel, omdat de vrijheid die ik krijg door niet gedwongen te worden, vrijheid is waar ik niks aan heb. Zonder gedwongen te worden kan ik wel meer kiezen, maar ik weet niet wat ik zou moeten kiezen. Ik kan de keuze wel maken, maar ik heb geen reden om een bepaalde keuze te maken. Die redenen komen namelijk voort uit het idee van het goede dat ik alleen maar in een gemeenschap kan ontwikkelen. Mensen zijn geen atomen die zelfstandig een goed bestaan kunnen leiden zoals de libertaristen veronderstellen. Taylor stelt zijn communismen tegenover het atomisme van de libertaristen.

8