Melktanden
09-0369 awb sign - melktanden.indd 1
22-01-2010 11:04:43
Van dezelfde auteur De tijd van de vrouwen
Wilt u op de hoogte worden gehouden van de romans en literaire thrillers van uitgeverij Signatuur? Meldt u zich dan aan voor de literaire nieuwsbrief via onze website www.uitgeverijsignatuur.nl.
09-0369 awb sign - melktanden.indd 2
22-01-2010 11:04:43
Ignacio Mart铆nez de Pis贸n
Melktanden Vertaald door Dorotea ter Horst
2009
09-0369 awb sign - melktanden.indd 3
22-01-2010 11:04:43
© 2008 by Ignacio Martínez de Pisón Oorspronkelijke titel: Dientes de leche Vertaald uit het Spaans door: Dorotea ter Horst © 2009 uitgeverij Signatuur, Utrecht en Dorotea ter Horst Alle rechten voorbehouden. Omslagontwerp: Wil Immink Design Omslagfoto: Alinari Archives, Florence Foto auteur: Malcolm Otero Typografie: Pre Press B.V., Zeist Druk- en bindwerk: Koninklijke Wöhrmann, Zutphen isbn 978 90 5672 285 2 nur 302 Eerste druk, juli 2009 Tweede druk, februari 2010
De vertaling van dit boek is mede tot stand gekomen met behulp van subsidie van Dirección General del Libro, Archivos y Bibliotecas del Ministerio de Cultura de España. De vertaling van het citaat van Pavese op blz. 5 is van de hand van Martine Vosmaer, De Bezige Bij, 1994.
Dit boek is gedrukt op papier dat het keurmerk van de Forest Stewardship Council (fsc) mag dragen. Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid. Een flink deel van de grondstof is afkomstig uit bossen en plantages die worden beheerd volgens de regels van fsc. Van het andere deel van de grondstof is vastgesteld dat hiervoor geen houtkap in de laatste resten waardevol bos heeft plaatsgevonden. Daarom mag dit papier het fsc Mixed Sources label dragen. Voor dit boek is het fsc-gecertificeerde Munkenprint gebruikt. Dit papier is 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt en wordt geleverd door Arctic Paper Munkedals AB, Zweden. Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting pro (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).
09-0369 awb sign - melktanden.indd 4
22-01-2010 11:04:43
‘De wereld is mooi omdat hij zo afwisselend is.’ – Cesare Pavese, De mooie zomer
09-0369 awb sign - melktanden.indd 5
22-01-2010 11:04:44
09-0369 awb sign - melktanden.indd 6
22-01-2010 11:04:44
Proloog
p een van de foto’s uit zijn kindertijd die Juan Cameroni nog had bewaard, staat hij samen met zijn grootvader Raffaele. Bij beiden speelt een glimlach om de lippen, beiden dragen een zwart overhemd en beiden brengen de fascistengroet. Hoe oud was hij toen? Als de foto in 1972 was gemaakt, was hij vier; als hij uit 1973 dateerde, vijf. Hoe dan ook, het leed geen twijfel dat hij genomen was op een tweede november, de enige dag in het jaar dat opa en kleinzoon hun fascistenuniform aantrokken om de herdenking bij te wonen ter ere van de Italianen die in de burgeroorlog waren gevallen. Toentertijd was Juan waarschijnlijk het enige Spaanse fascistische jongetje, en tot de dood van zijn grootvader werden zijn successievelijke balilla-uniformen bewaard. Het uniform op de foto uit 1972 of 1973 was het meest complete en opvallende, misschien wel omdat het het allereerste was: een op Afrikaanse leest geschoeide pet met kwastje, een zwartzijden hemd met twee brede witte sjerpen kruislings erover, plus een brede, witte riem, een grijze broek en kniekousen. De uniformen daarna, waarvan hij ook nog foto’s had,
O
7
09-0369 awb sign - melktanden.indd 7
22-01-2010 11:04:44
werden geleidelijk aan steeds soberder. Het zwarte overhemd was niet meer van zijde, de sjerpen waren vervangen door een sjaaltje om de hals, de opvallende riem werd steeds smaller en bescheidener, en de pet, waaraan algauw geen kwastje meer hing, werd steeds kleiner en had ten slotte de maat van een alpinopet. De enige enigszins originele toevoegingen waren een ongeslepen kapmes dat hij een keer aan zijn riem meedroeg en een paar zwarte handschoenen, die tot zijn ellebogen kwamen en die hij eigenlijk maar één keer had gedragen (wie draagt er nou begin november handschoenen?). Dat hij werd aangekleed als een camicia nera, een zwarthemd, was natuurlijk een gril van zijn grootvader. Een paar maanden voor de datum van de herdenking begon hij er bij zijn schoondochter op aan te dringen dat het kind het uniform moest passen. Als het sinds de vorige november te klein was geworden, nam hij hem zelf snel mee naar de militaire kleermakerij in een zijstraat van de Calle Don Jaime. Juan kon zich de geur herinneren die daar hing, een geur van bouillonblokjes, en hij wist nog hoe luidruchtig de kleermaker ademhaalde, terwijl hij hem de maat onder zijn oksels nam. Ook kon hij zich de woordenwisseling thuis herinneren wanneer zijn vader op het ladekastje in de hal het pakketje van de militaire kleermakerij zag liggen. Eerst zag hij hoe zijn vader zonder een woord te zeggen het bruine pakpapier openscheurde en hoe hij de verschillende kledingstukken er een voor een, tussen duim en wijsvinger, uit viste: het kleine zwarte overhemd, de pet met of zonder kwastje … Vervolgens kwam de reactie van Elisa, zijn moeder, die al klaar8
09-0369 awb sign - melktanden.indd 8
22-01-2010 11:04:44
stond voor de verdediging en meteen riep: ‘Mij hoef je niets te vertellen, Alberto! Het is jouw vader, niet de mijne!’ Hoe vaak had hij deze zin niet uit de mond van zijn moeder gehoord? Eigenlijk waren alle of nagenoeg alle huiselijke onenigheden die Juan zich herinnerde uitgelokt door iets wat grootvader Raffaele had gezegd of gedaan. Dan probeerde zijn moeder op een gegeven moment met deze zin de discussie te bezweren. Maar als die formule ooit goed had gewerkt moet dat helemaal aan het begin van hun huwelijk zijn geweest. Juan had altijd gemerkt dat zijn vader pas goed losbarstte zodra hij die woorden hoorde. ‘Dat hoef je mij niet onder de neus te wrijven!’ schreeuwde hij dan. ‘Dat weet ik heus wel! Ze mogen hem gratis komen ophalen! Wie maar belangstelling heeft! Ik zal een advertentie in de krant zetten … Er zijn toch advertenties van mensen die puppies en dat soort dingen kwijt willen? “Gratis op te halen: vader in uitstekende staat …” Wie het eerst komt, het eerst maalt. En laten ze maar met hem doen wat ze willen. Maar hoogstwaarschijnlijk zal mijn vader hem wel als fascist uitdossen en meenemen naar die poppenkast …!’ Elisa wist dat ze haar man in zo’n geval maar het beste kon laten uitrazen. Maar ze wist ook dat hij een directe confrontatie met zijn vader uit de weg zou gaan. Uiteindelijk was zij altijd degene die als bemiddelaar tussen hen tweeën optrad. ‘Je zegt het zelf: het is maar een poppenkast,’ probeerde ze hem te sussen. ‘Je moet er niet zoveel belang aan hechten. Het is net een verkleedpartijtje voor de jongen. Denk maar dat hij verkleed gaat als … Viking.’ 9
09-0369 awb sign - melktanden.indd 9
22-01-2010 11:04:44
‘Is er ooit een kind niet naar school gegaan omdat hij naar een verkleedpartijtje moest?’ riep Alberto weer. ‘Maar oké dan. Laat hem maar gaan! Laat hem maar als Viking gaan! Nog beter, laten we allemaal als Viking gaan! Mijn vader ook! Met een nepsnor en hoorns op zijn hoofd!’ In tegenstelling tot zijn vader, die als hij boos was altijd in het Italiaans tekeerging, verhief Alberto zijn stem in het Spaans. Toch had Elisa alleen maar op dat moment het gevoel dat ze met een echte Italiaan was getrouwd en niet met de Spaanse zoon van een Italiaanse fascist die zich aan het eind van de oorlog in Zaragoza had gevestigd. ‘Wat een ontaarde zoon!’ brulde de oude fascist in het Italiaans op de ochtend van de tweede november, toen zijn schoondochter hem Alberto’s protest in getemperde vorm had durven overbrengen, en een paar minuten lang stond hij verwensingen uit te schreeuwen tegen degenen die zich schaamden voor het bloed dat door zijn aderen vloeide. Ten slotte eindigde zijn georeer altijd met de onsterfelijke, weemoedige woorden: ‘Non c’è dubbio. Het lijdt geen twijfel,’ zei hij dan, terwijl hij berustend zijn hoofd schudde. ‘We leven in decadente tijden.’ Maar die berusting was alleen maar gespeeld. Voor geen goud zou Raffaele afzien van het gezelschap van zijn kleinzoon tijdens de herdenking. Zijn laatste troef was altijd dezelfde. En altijd onfeilbaar. Hij pakte Juan bij zijn schouders, keek hem strak in de ogen en zei: ‘Je mag het zelf weten, Giovanni,’ – als ze onder elkaar waren noemde hij hem altijd Giovanni in plaats van Juan. ‘Je mag zelf weten of je meegaat of niet. Als je wilt ga je mee, en zo niet dan niet. Zeg jij het maar. Ik wil 10
09-0369 awb sign - melktanden.indd 10
22-01-2010 11:04:44
niet dat ze zeggen dat ik je ertoe dwing. Nogmaals, je mag het zelf weten. Helemaal zelf. Wil je mee of niet? Wil je mee?’ En om hem niet teleur te stellen knikte het jongetje vluchtig, wat onmiddellijk door zijn grootvader als instemmend werd geïnterpreteerd. ‘Zie je wel! Hij wil het zelf! Niet om mij. De bambino wil zelf met me mee!’ riep hij met een triomfantelijke glimlach. ‘Vooruit, kleed hem snel aan, anders komen we nog te laat.’ Zij gaf schijnbaar bereidwillig gehoor aan haar schoonvader. Ze trok hem de broek en de laarzen aan, knoopte zijn zwarte overhemd dicht, deed de sjaal om zijn hals en zette hem de pet op. Ondertussen greep ze de kans om een stekelige opmerking te maken: ‘Ik heb al tegen Alberto gezegd dat hij er niet zoveel belang aan moet hechten. Eigenlijk is het net alsof we Juan als Viking verkleden voor een verkleedpartijtje …’ De oude Raffaele keek haar verbitterd aan: ‘Als Viking, zeg je? Als Viking? Je wou dat stelletje operettezeerovers toch niet met de Fascio vergelijken …!’ Elisa nam haar man noch haar schoonvader serieus, en tegen Alberto, die zich dan altijd in de bibliotheek opsloot, zei ze: ‘Je vader is door de knieën.’ ‘Echt?’ vroeg hij en zijn ogen glansden van verbazing. ‘Ja. Hij vindt het goed dat we ons allemaal als Viking verkleden en naar een bal masqué gaan. Ik ga mijn haar alvast vlechten!’ zei ze lachend. En nors blies Alberto langdurig en luidruchtig stoom af. Voordat grootvader en kleinzoon in hun fascistenuniform de deur uit gingen, maakte Elisa naast het ladekastje in de hal telkens nog even een foto van hen 11
09-0369 awb sign - melktanden.indd 11
22-01-2010 11:04:44
tweeën. De eerste jaren met een fototoestel van haar man. Alleen op het laatst met haar eigen camera, een polaroid, die Juan zich herinnerde als een van die protserige, maar saaie speeltjes waarvan kinderen na tien minuten al genoeg hebben. Op die foto uit 1972 of 1973 waren de kleuren vertekend. Over de louter grijze en okeren tinten van de werkelijkheid had de camera een onverwachte rode en blauwe glans gelegd. Maar over het geheel genomen (zeker gezien de geringe technische ervaring van Elisa) was het een redelijk goede foto. Als Juan ernaar keek meende hij dingen te zien die alleen maar voor hem iets betekenden en door niemand anders op de juiste manier geïnterpreteerd konden worden. Bijvoorbeeld hun glimlach: terwijl de zijne onschuld en emotie uitstraalde, leek die van grootvader Raffaele ingestudeerd en gespannen, alsof hij in iets gevangenzat. En dat iets was het refrein van de fascistenhymne (Giovinezza, giovinezza, primavera di belleza … Jeugd, jeugd, lente der schoonheid …), dat hij steevast neuriede als hij voor zijn schoondochter poseerde. Of hun blik: wie anders dan hijzelf kon weten dat zij allebei met hun ogen niet Elisa’s polaroidcamera zochten, maar de spiegel die achter haar hing, de reusachtige wandspiegel, waarvoor zij gedurende een paar seconden zich zo elegant en fier hadden opgesteld, met die trotse, vastbesloten uitdrukking op hun gezicht? Het refrein noch de spiegel (waarin niet alleen zij maar ook Elisa werd weerkaatst) stond op de foto, en Juan meende dat de foto zonder deze dingen (het refrein en de spiegel, maar ook zonder Elisa), eigenlijk onvolledig was, en dat alleen híj de ontbrekende details kon toevoegen. Dan was er nog het punt van de gelijkenissen. In de 12
09-0369 awb sign - melktanden.indd 12
22-01-2010 11:04:44
familie werd er altijd gediscussieerd over wie er meer op grootvader dan op grootmoeder leek, en dat soort zaken. Over het algemeen werd aangenomen dat van al Raffaeles afstammelingen, de oudste, Rafael, het meest weg had van de Cameroni’s, dat Alberto meer op de Asíns dan op de Cameroni’s leek en Paquito meer op de Cameroni’s dan op de Asíns, terwijl Juan, het enige kleinkind, ergens midden tussen de Asíns en Mardones in zat, maar in de verste verte niet op de Cameroni’s leek. Raffaele had altijd een breed voorhoofd gehad, een puntige kin en smalle schouders. Weliswaar deelde Juan geen van deze eigenschappen met zijn grootvader, maar als je die foto’s uit het verleden aandachtig bekeek kon je toch een subtiele maar diepgaande gelijkenis tussen hen ontdekken, zoiets als een familietrekje dat niet zat in een bepaalde, concrete manier van doen, maar in een reeks subtielere overeenkomsten, die misschien niet erfelijk waren maar aangeleerd: zo stevig als ze beiden met hun voeten op de grond stonden, de spanning die te zien was in hun benen en hun heupen en hun robuuste hals. Waren deze overeenkomsten misschien het resultaat van de omstandigheden en bestonden die alleen op het ogenblik waarop de foto’s werden genomen? Misschien wel, maar in Juans herinnering vulden die spaarzame foto’s van hem met zijn grootvader Raffaele de leegte op van de vele momenten waarop niemand hen had geportretteerd. En als hij terugkeek zag hij zichzelf als een klein jongetje dat een bepaalde gelijkenis met zijn grootvader had vertoond (maar ook als jongeling bij wie die gelijkenis ineens was verdwenen). Het portret van kleinzoon en grootvader gekleed als fascisten had in elk geval iets van een persiflage, een onbedoelde parodie waarin een kind de 13
09-0369 awb sign - melktanden.indd 13
22-01-2010 11:04:44
grootse gebaren en de uitdrukking van een oude man nabootst en reduceert tot wat ze in werkelijkheid zijn: onnozele, holle gekunsteldheid. Zoals bij het clownsduo van de domme en de slimme, waarbij de slimme in feite net zo dom is als de domme. Maar er moesten nog heel wat jaren verstrijken voordat Juan het op die manier kon zien. Natuurlijk zag hij het niet zo toen hij nog een klein jongetje was en samen met zijn grootvader op de foto ging, en later, toen hij uiteindelijk had besloten niet meer mee te gaan naar de herdenking, evenmin. Ze gingen altijd met de taxi naar de Sacrario Militare Italiano (eigenlijk nam Raffaele alleen maar een taxi als hij daarnaartoe ging). Ze kwamen er een halfuur van tevoren aan. Dan waren alleen nog maar de gemeentepolitie, de muziekband en een handjevol nieuwsgierigen aanwezig, die smoesden over de uniformen van deze en gene. Dat halfuur was goed voor een heleboel. Grootvader noemde de namen van zijn makkers die in de strijd waren gevallen en vertelde weer een van zijn oude oorlogsverhalen. Juan kende de namen van de verschillende hoofdrolspelers al: Mario Basso, die de hymne voor hun bataljon had geschreven, Fortunato Lettini, die dodelijk werd getroffen door een kogel in zijn voorhoofd terwijl hij zijn behoefte zat te doen, en die van Carmelo Giangrecco, de primo capitano, die uitsluitend sla at ‌ Maar dat was slechts het begin. Het belangrijkste kwam daarna, als hij zijn verhaal begon te vertellen, het heldenverhaal van de dag waarop hĂj, de vrijwillige fascist Raffaele Cameroni, een oorlogsheld was geworden. Dat verhaal vertelde zijn grootvader maar al te graag, en zijn kleinzoon wilde het ook maar wat graag horen. Met glimmende 14
09-0369 awb sign - melktanden.indd 14
22-01-2010 11:04:44
oogjes, halfopen mond, en een blosje op zijn wangen: wat volgde de kleine Juan dat relaas aandachtig. Op spannende momenten slikte hij, op momenten van twijfel fronste hij zijn wenkbrauwen en hij ging volledig op in het aangename gevoel van vurige heldhaftigheid. Hij had dat verhaal al vaker gehoord, maar door de herhaling werd het niet minder interessant. Het werd er juist spannender door. Het jongetje vergeleek in zijn hoofd de nieuwe versie met de vorige en af en toe onderbrak hij zijn grootvader om hem eraan te herinneren dat hij iets over het hoofd had gezien: de schoten van het machinegeweer, het half in de modder begraven lijk, de door een kogel kapotgeschoten veldfles. Die omissies waren aanvankelijk onwillekeurig, maar later deed zijn grootvader het met opzet. Op deze manier had de vertelling haar eigen liturgie ontwikkeld: het jongetje wachtte met spanning op het ogenblik waarop hij zijn grootvader kon onderbreken, en dan riep die uit: ‘Dat was ik vergeten!’ Het kind onderbrak hem weer. Grootvader sloeg met zijn hand op zijn voorhoofd, enzovoort. Het verhaal ging verder met de ontploffing van de granaat, en Raffaele viel lange tijd stil terwijl zijn pupillen heen en weer bewogen op zoek naar iets, misschien naar woorden die konden uitdrukken wat er op dat moment in hem was omgegaan. Maar ook woorden maakten deel uit van het ritueel en waren uiteindelijk steeds dezelfde: bloed, aan flarden gescheurd uniform, de stank van verbrand vlees (mijn eigen vlees!), een plotselinge, intense hitte … En in deze fase van het verhaal liep het jongetje voor op zijn grootvader en sprak hij de eerstvolgende woorden eerder uit dan hij (de woorden: verzetten, vechten, tot mijn laatste druppel bloed), want het verhaal moest 15
09-0369 awb sign - melktanden.indd 15
22-01-2010 11:04:45
opschieten: het belangrijkste ogenblik waarop grootvader zijn hand in zijn zak zou steken om de medaille te pakken en deze met goochelaarsgebaren tevoorschijn zou halen, duldde geen uitstel. ‘Cameroni Raffaele, bronzen medaille voor dapperheid in de strijd!’ riep hij dan uit en op plechtige wijze speldde hij hem zelf op zijn eigen borst. Raffaele was natuurlijk niet de enige die tijdens de herdenking trots met een medaille rondliep. Juan vond het leuk ze te tellen. Het waren er nooit minder dan een half dozijn en de meeste waren van brons. Het merkwaardigste was dat het altijd vrouwen waren die de spaarzame gouden medailles droegen: weduwen van in Spanje gesneuvelde officieren. Tegen halftwaalf kwam in een bus met een Milanees nummerbord de Italiaanse delegatie aan en rond die tijd had zich bij de ingang al het kleine ontvangstcomité gevormd. Daar stonden de weinige fascisten die nog over waren en zich aan het eind van de oorlog in de stad hadden gevestigd: de dikke Imbroglia, die er in zijn jeugd prat op ging op Mussolini te lijken; Rosso, klein van stuk, operaliefhebber, met zijn vingernagels vol schubben (zijn vrouw had een viswinkel), de lichtgeraakte Angiolotti, met zijn donkere huidskleur, borstelige wenkbrauwen en zijn pinguïnneus. En natuurlijk grootvader Raffaele, aan wie de anderen een zeker moreel gezag toekenden en die voor het portier van de bus ging staan om de pas aangekomenen een voor een te kunnen begroeten. Dat was het ogenblik waarop Juan, die niet van zijn zijde week, de medailles telde: twee weduwen met allebei een gouden medaille voor dapperheid in de strijd, vier oud-strijders met ieder een bronzen medaille, en een man met één arm met een medaille 16
09-0369 awb sign - melktanden.indd 16
22-01-2010 11:04:45
voor de doorstane beproevingen voor het vaderland. ‘Hoe heet je, bellino?’ vroeg een van de weduwen hem steevast, zonder op het antwoord te wachten. Na de aankomst van de bus ontstond er meestal een wat verwarrende situatie. De muzikanten drukten snel hun sigaretten uit en brachten hun instrumenten op orde, maar zodra de eerste tonen klonken, maande Raffaele hen verontwaardigd tot zwijgen: wie had gezegd dat ze al moesten gaan spelen? Realiseerden ze zich niet dat het officiële gedeelte nog niet was begonnen? Ze bevonden zich op Italiaanse bodem en de Italianen moesten de Spaanse autoriteiten begroeten …! De muzikanten bogen hun hoofd en hij glimlachte lankmoedig naar zijn landgenoten (je weet wel, die Spanjaarden leren het ook nooit) en ging verder met begroeten. Je moest eens zien met hoeveel gemak Raffaele (die eigenlijk alleen maar bevriend was met Imbroglio en de andere twee) heen en weer liep, de een aan de ander voorstelde, omhelzingen uitdeelde en de ophanden zijnde komst van de ambassadeur aankondigde. Hij gedroeg zich alsof hij de spil van de hele happening was en de eindverantwoordelijkheid voor alles droeg: voor het eerbetoon aan de gevallenen, voor het mausoleum waar de stoffelijke resten lagen, ja, zelfs misschien voor de Italiaanse interventie in de burgeroorlog. Hij gedroeg zich alsof hij aan anderen (de ambassadeur en de overste van de kapucijnen) met een onweerstaanbare deemoedigheid een gewicht toekende dat eigenlijk slechts hemzelf toekwam. En met valse bescheidenheid nam hij de loftuitingen in ontvangst die de pas aangekomenen wijdden aan de onberispelijke organisatie van de bijeenkomst, waarmee hij in feite niets te maken had. Terwijl ze op de 17
09-0369 awb sign - melktanden.indd 17
22-01-2010 11:04:45
ambassadeur stonden te wachten, leidde hij de gesprekken: hij prees het hoge niveau van de Italiaanse delegaties van de laatste jaren, toonde belangstelling voor de volgende etappes van hun reis door Spanje, gaf advies voor hun bezoek van de volgende dag aan de Valle de los Caídos, de Vallei der Gevallenen … Voor enkele veteranen was het de eerste keer sinds het einde van de oorlog dat ze voet op Spaanse bodem zetten en Raffaele vormde een groepje en leidde het rond in de toren, waar de beenderen van bijna drieduizend Italiaanse soldaten begraven lagen in hun respectievelijke loculi. Af en toe, als ze voor een van die nissen stilstonden en iemand de naam op een grafsteen herkende (Belluscio Vincenzo! Ze hadden samen gestreden in de Littorio-Divisie!) en een anekdote van het front vertelde, werd onvermijdelijk het geheugen van de anderen weer opgefrist en begonnen ze allemaal tegelijk te praten. Raffaele moest zijn stem verheffen om boven het geroezemoes uit te komen en te vragen of ze hem weer wilden volgen naar buiten, waar hij hen wees op de zuiverste fascistische elementen van het architectonische bouwsel: de spijlen van de hekken die een fascio, een bundel roeden voorstelden, de plaats van de toren ten opzichte van de triomfbogen, die, weliswaar omgekeerd maar toch, het patroon van de Romeinse bijl toonde … ‘En we zijn niet in Italië, we zijn in Spanje,’ voegde hij eraan toe. En hier pauzeerde hij even zodat iedereen zich kon laten meevoeren door zijn eigen gedachten. Eindelijk arriveerde de ambassadeur, en Raffaele misbruikte zijn kortstondige overwicht om hem familiair te benaderen, ook al had hij hem alleen maar bij de vorige herdenking gesproken (en altijd oppervlakkig): 18
09-0369 awb sign - melktanden.indd 18
22-01-2010 11:04:45
‘Komt u mee, ambasciatore! U moet al deze geweldige vrienden ontmoeten!’ En de ambassadeur liet zich door Raffaele meeslepen, glimlachte naar deze en gene, schudde handen en geen van de aanwezigen kon vermoeden dat die jaarlijkse bijeenkomst met al die aartsconservatieven slechts een last voor hem was. De officiële plechtigheid was altijd erg indrukwekkend, met het muziekkorps met zijn kornetten en trommels dat een militaire mars speelde voor het voorportaal van de kerk, de gemeentelijke politieagenten die in hun gala-uniform met gepluimde hoofdtooi de wacht hielden, de ambassadeur die de burgemeester, de kapitein-generaal, de aartsbisschop en de gouverneur verwelkomde en hen langzaam meenam naar het mausoleum, terwijl nieuwsgierigen zich achter het hek verdrongen en zich afvroegen wie dat allemaal wel niet waren … Op de granieten toegangsboog tot de crypte stond een inscriptie: L’Italia a tutti i suoi caduti in Spagna, Italië aan al zijn gevallenen in Spanje. Daar bleef de Italiaanse delegatie met haar zwarte hemden, medailles en bloemenkransen meestal staan wachten, en Raffaele zorgde er altijd voor daar een plekje te bemachtigen, want daar kwamen de autoriteiten in elk geval langs. Hij wist zo handig hun aandacht te trekken, dat het soms leek of zij er zelf belang bij hadden hun respect aan Raffaele te tonen. Aangezien hij op een strategisch punt stond opgesteld, hoefde hij alleen maar op het juiste moment een stap naar voren te doen (of dat niet eens, een halve stap, of zelfs nog minder, een lichte buiging naar voren) en de burgemeester, of de kapitein-generaal, of de aartsbisschop stond even stil en schudde zijn hand of groette hem strijdvaardig 19
09-0369 awb sign - melktanden.indd 19
22-01-2010 11:04:45
of gaf hem zijn zegen. Het zag er allemaal zo gewoon uit alsof het deel uitmaakte van een protocol dat zich in de loop van de tijd had uitgekristalliseerd. En de kleine Juan, die nog steeds niet van de zijde van zijn grootvader week, was erg trots op hem: de belangrijkste man, die iedereen wilde komen groeten. Met z’n allen vulden ze uiteindelijk de hele crypte. De overste van de kapucijnen, die later de mis zou opdragen, nam dan het woord en prees de broederschap tussen de twee landen en betuigde zijn dank voor het offer van degenen die grootmoedig hun leven hadden gegeven tijdens de uitoefening van hun plicht. Vervolgens stond een veteraan vol met emblemen en strepen op om een kort gebed uit te spreken voor de gevallenen, die hij beschouwde als waardige afstammelingen van de heldhaftige Romeinse legioenen die over de hele wereld zoveel bewondering hadden gewekt. Juan vermaakte zich ondertussen door naar de gezichten van de mensen te kijken: de ingetogen uitdrukking bij de vrouwen, de ontroering bij de mannen. Hij raakte onder de indruk van de vreemde, volle klank die de stemmen (maar ook het gehoest en de stappen) in die dakloze crypte kregen. En als hij naar boven keek, zag hij het binnenste van de toren, de holle ruimte die steeds smaller werd en wees naar een volstrekt witte hemel, die ver weg maar tegelijk ook binnen handbereik leek. De aanwezigen zetten zich weer in beweging en terwijl de offerande werd voorbereid, hÊt moment waarop oude fascisten wachtten, speelde het muziekkorps ergens het klaroengeschal voor het gebed. Eerst legde de ambassadeur zijn bloemenkrans met de Italiaanse nationale kleuren neer, en daarna brachten alle veteranen 20
09-0369 awb sign - melktanden.indd 20
22-01-2010 11:04:45
de Romeinse groet. Vervolgens waren de andere kransen aan de beurt (die van de verschillende verenigingen van ex-strijders en die van de falangisten), en gedurende die twee of drie minuten bleven die oudjes keurig rechtop staan met hun arm hoog en de ogen gesloten, en wendden een kracht en een bezieling voor die ze allang niet meer bezaten. Zo vierden ze ontroerd hun laatste, allang vervlogen overwinningen (zij, die in Spanje de oorlog hadden gewonnen om hem kort daarna te verliezen in hun eigen land en die nu naar het Spanje van Franco waren gereisd om die tijd te herdenken waarin ze nog in de wereld triomfeerden en in Italië nog niet waren verslagen!). Natuurlijk stond Juan naast zijn grootvader en de anderen ook met zijn arm omhoog. Waren daar foto’s van? Bestond er een foto waarop hij vooraan in de groep stond, met net zo’n uniform als de rest en met dezelfde uitdrukking van ingehouden vervoering op zijn gezicht? De mogelijkheid dat zo’n foto te vinden was riep een mengeling van nieuwsgierigheid en onbehagen in hem op. Hij mocht graag denken dat ook op die foto het portret van het verklede jongetje ongewild de spot zou drijven met de strenge grootsheid van die fascisten, van alle fascisten, net zoals op de foto’s met zijn grootvader. Juan wist niet alleen zeker dat hij van zijn grootvader had gehouden, hij was ook zeker van zijn grootvaders liefde voor hem. Met plezier herinnerde hij zich hoe krachtig hij zijn bezwete handje vasthield als ze uit wandelen gingen. Maar dat gevoel van genegenheid kon hij aan geen enkele andere concrete gebeurtenis koppelen dan aan de deelname aan de herdenking van 2 november. Niet aan de familie-etentjes, niet aan de zomerva21
09-0369 awb sign - melktanden.indd 21
22-01-2010 11:04:45
kanties en niet aan de verjaardagsfeestjes. Klaarblijkelijk hadden ze alleen maar van elkaar gehouden omdat ze grootvader en kleinzoon waren: het soort hechte, duurzame liefde dat in de schoot van een familie ontstaat. Maar dit soort liefde was niet gewoon bij iemand als Raffaele Cameroni, die zich de haat van zijn eigen vrouw op de hals had gehaald en de min of meer heftige vijandelijkheid van zijn drie zoons, inclusief de laatste, Francisco, die beste Paquito, de zwakbegaafde, een simpel, haast engelachtig kind, dat niet in de wieg was gelegd voor haatgevoelens. De relatie tussen grootvader en kleinzoon zou ook deze loop hebben, al ging het in de andere gevallen om een geleidelijke verslechtering, terwijl het bij Juan een eenvoudige, plotselinge breuk was geweest, zoals het meestal gaat bij het verbreken van een relatie. En dat had natuurlijk veel te maken met de traditionele, gezamenlijke gang naar de Sacrario Militare. Elk jaar kwamen er minder veteranen uit ItaliĂŤ over (de lange, moeilijke reis per bus, de steeds hogere leeftijd). Er waren dus elk jaar minder Italianen bij de herdenking, maar het aantal Spanjaarden groeide. In 1975 kwamen ruim twintig falangisten bijeen (die zich voorbereidden op de ophanden zijnde uitvaart van hun leider). En in de volgende vijf of zes jaar bleef dat aantal maar toenemen, tegenover het steeds kleinere aantal Italiaanse veteranen, dat op een gegeven moment alleen nog maar bestond uit Raffaele, Imbroglia en de andere twee. Onder de falangisten waren enkele ouderen, die in de oorlog hadden gevochten, maar de meesten waren jong. En ze leken allemaal op elkaar: brillantine in het haar, een hooghartige blik in de ogen en het blauwe hemd met opgestroopte mouwen. Als ze de Cara al sol, de hymne van de 22
09-0369 awb sign - melktanden.indd 22
22-01-2010 11:04:45
Falange, zongen wisselden Imbroglia, Rosso en Angiolotti geïrriteerde blikken uit: zij waren eerder Italianen dan fascisten en ze vreesden dat de Spanjaarden, ook al waren ze fanatieke falangisten, uiteindelijk de leiding van de herdenking zouden overnemen. Raffaele daarentegen zong uit volle borst de hymne van de Falange mee, en met zijn blik keurde hij de terughoudendheid van de andere drie af. Daarna bracht hij zijn mond naar het oor van zijn kleinzoon en zei: ‘Ze doen me denken aan mijzelf toen ik zo oud was. Die jongens zijn precies zoals wij destijds: arditi.’ Hij gebruikte het Italiaanse woord alsof er geen vertaling voor bestond, alsof er geen andere manier was om te verwijzen naar de ardimento, een soort onverschrokkenheid die de rest van de wereld volgens hem niet kende. Er waren nog meer dergelijke woorden: camerata, dat een meer verheven en intensieve kameraadschap uitdrukt dan gewone vriendschap, of lieto, wat blijheid of geluk weergeeft maar op een speciale manier, of civiltà, dat niets te maken heeft met wat de Spanjaarden ‘civilización’, beschaving, noemen. Of ook fascismo, wat geen politiek instrument was, zoals ‘falangismo,’ falangisme, maar een manier van leven, een bepaalde levensopvatting. Raffaele voelde zich blijkbaar gelukkig in deze onvertaalbare woordenkraam: hij had in die woorden zijn identiteit van een in het buitenland wonende Italiaan en van fascist na het fascisme gelegd. Het ging ongetwijfeld om een illusie, de droom van een nostalgische oude man, en juist omdat hij buiten het kader van de werkelijkheid stond was het makkelijk zich daaraan aan te passen. Dat was in elk geval zo voor de kleine Juan, die niet alleen maar dapper wilde zijn (dat kon iedereen wel), maar ervan droomde ardito, 23
09-0369 awb sign - melktanden.indd 23
22-01-2010 11:04:45
onverschrokken, te zijn, en nooit falangist wilde worden, maar zich uitstekend voelde in zijn zwarte fascistenhemd. Daarom protesteerde hij fel toen zijn grootvader de jonge falangisten, die voor hem helemaal geen deel uitmaakten van een droombeeld maar van een heel prozaïsche realiteit, als arditi betitelde. ‘Het zijn maar opscheppers,’ zei hij, ‘een stelletje uitslovers.’ Hij kende een paar van die jongens van school. Met name eentje die Moisés heette. Moisés was mager, slungelig en had wat vooruitstekende kaken. Hij was drie jaar ouder dan Juan, maar zat slechts één klas hoger. Hij was het soort jongen op wie hij voor geen goud zou willen lijken als hij zo oud was: de klassieke uitzuiger, de typische vechtersbaas van het schoolplein die je snoep jatte en zomaar anderen uitschold en overal ruzie schopte. Juan was waarschijnlijk een van de weinigen die nooit problemen met hem hadden gehad, maar hij vond hem daarom niet minder vervelend. Ze hadden elkaar eigenlijk maar twee keer in de Sacrario Militare gezien, en beide keren maakte grootvader Raffaele de irritante opmerking over de vermeende ardimento van de jonge falangisten. Juan wist nog goed in welke jaren dat was, want de ene keer was vlak vóór de mislukte staatsgreep van februari 1981 en de andere juist daarna. Het was een tijd van grote beroering in de ultrarechtse organisaties: ze kalkten de muren vol met ‘Franco leeft!’ en ‘Leve Spanje!’, ze reden rond in open auto’s met grote vlaggen, en ze dromden her en der samen om hun leuzen te roepen en hun hymnes te zingen … De bijeenkomst van die 2 november 1981 zou de laatste zijn waar Juan bij was. Dat jaar waren er meer falangisten dan ooit. En Moisés, die toen 17 jaar 24
09-0369 awb sign - melktanden.indd 24
22-01-2010 11:04:45
was, zwaaide buiten de crypte met een reusachtige vlag met het juk en de bundel pijlen. De herdenking verliep net zoals de vorige keren: de komst van de ambassadeur, het officiële welkomstwoord, het leggen van de kransen … Maar de sprekers benadrukten wat meer dan anders het verzoenende, pluriforme karakter van de plechtigheid, waarmee men vanaf het begin (hoewel daar in die meer dan dertig jaar helemaal geen aandacht aan was besteed) de Italianen eer wilde bewijzen die aan beide kanten waren gevallen: de ruim drieduizend fascisten, maar ook het handjevol vrijwilligers van de Garibaldi-Brigade. Uit protest stonden de falangisten tijdens de redevoeringen onrustig heen en weer te draaien, en legden toen bij het zingen heel hun ziel en zaligheid in de Cara al sol, dat tegen de muren weergalmde en een vreemde, metalen klank kreeg, alsof het om een oude opname ging. De nieuwe gezagsdragers konden hen niet de mond snoeren en deden alsof ze het niet hoorden. En even later, bij het enigszins gehaast leggen van de bloemenkransen, hielden ze hun ogen halfdicht om de blauwe hemden, de hooggeheven armen en die verwoede gezichten niet te hoeven zien. Er was er altijd wel eentje die hen bedreigde en hen voor verraders en kloterooien uitschold, maar daar bleef het wel bij. En zodra ze konden, stapten ze weer in hun officiële auto’s en namen de wijk. Aan het eind van de plechtigheid, toen Raffaele nog bezig was de ambassadeur uit te wuiven, had Juan zijn enige (en heel korte) gesprek met Moisés, die naar hem toe kwam en zei: ‘Ik weet niet wat jij bij die Italianen doet. Ze doen niets anders dan die politieke ondieren stroop om de mond smeren. Waar ben je geboren? Toch in Spanje?’ 25
09-0369 awb sign - melktanden.indd 25
22-01-2010 11:04:45
‘Wat doet dat er nou toe?’ ‘Jawel. Laat ze toch stikken en sluit je aan bij ons.’ ‘Wie laten stikken? Je vergist je. Ik kom alleen de Italianen eer bewijzen die in de oorlog zijn gesneuveld.’ ‘Allemaal?’ Juan knikte. De ander schoot in de lach, zette zijn wijsvinger op het voorpand van zijn zwarte hemd en zei: ‘Wat een grapjas ben jij, zeg.’ Dat was alles. Maar het was voor het eerst dat Juan naar zichzelf keek en hij zag geen groot verschil tussen de falangist en hemzelf. De een droeg een blauw hemd en de ander een zwart. Voor iedereen was hij net als Moisés, de blaaskaak die hij niet kon uitstaan. Plotseling realiseerde hij zich twee dingen: ten eerste dat hij al een tijd lang worstelde met een dilemma (moest hij naar de Sacrario blijven gaan of er eens en voor altijd mee stoppen?), en ten tweede dat dat dilemma al was opgelost zodra hij het had onderkend. De herdenking die hij als kind overweldigend had gevonden, vond hij nu naargeestig, met die fanatieke falangisten, de agressieve vlaggen en de opruiende liederen. En Juan nam zich plechtig voor nooit meer deel te nemen aan de jaarlijkse herdenking voor de Italiaanse gevallenen. Maar het was niet zo eenvoudig om die gelofte in te lossen. Hij moest het tegen zijn grootvader zeggen, van wie hij nog steeds hield en die hij nog steeds bewonderde. Die zou het vast en zeker als verraad beschouwen en er deed zich geen enkel geschikt moment voor. Toen ze die dag met de taxi naar huis reden, wilde hij het niet vertellen onder het voorwendsel dat er nog tijd genoeg was. Vervolgens ging maand na maand voorbij, en er was nooit een bijzondere reden om het onder26
09-0369 awb sign - melktanden.indd 26
22-01-2010 11:04:45
werp aan te snijden. September kondigde zich aan. Op een dag kwam grootvader langs en Juan moest het uniform van het vorige jaar passen: de mouwen van het hemd waren te kort geworden en de knopen van de broek konden niet meer dicht. ‘Wat is die jongen gegroeid!’ merkte zijn moeder op. Dat was eigenlijk een geschikt moment, maar de moed zonk Juan in de schoenen. En even later stonden ze in de militaire kleermakerij en nam de kleermaker zijn maten onder zijn oksels op. Hij kon het toch niet zeggen, in het bijzijn van die hijgende man met z’n zware ademhaling en in die bouillonblokjeslucht? Maar als hij het nu niet zei, hoe moest het dan later, als zijn nieuwe uniform al was besteld? Enkele weken daarna kwam het pakje van de kleermakerij en zijn vader draaide het bekende riedeltje weer af: ‘Houdt die man nou nooit eens op? Het is zíjn oorlog! Niet die van anderen, en al helemaal niet die van mijn zoon! Elisa, het wordt echt tijd dat je eens serieus met hem gaat praten en …’ Dit was echt een geschikt moment geweest: terwijl Elisa antwoordde dat het niet haar vader was maar de zijne en Alberto steeds bozer werd en dreigde hem hulpbehoevend te verklaren en hem naar een bejaardentehuis te sturen of nog erger, naar het gekkenhuis … Dat was hét moment geweest om de aandacht van zijn ouders op te eisen en te zeggen dat hij niet meer naar de Sacrario wilde gaan met grootvader Raffaele, dat hij zijn buik vol had van fascistische herdenkingen, zwarte hemden en medailles voor dapperheid in de strijd. Maar Juan dacht dat zijn grootvader het zou opvatten als een verbod dat door zijn vader was opgelegd, en dat zou oneerlijk en laf zijn geweest, dus ook toen hield hij zijn mond. 27
09-0369 awb sign - melktanden.indd 27
22-01-2010 11:04:45
De ochtend van de tweede november kwam en Juan had zich neergelegd bij het idee dat hij de herdenking zou bijwonen. Hij zou zijn fascistenuniform aantrekken, de klassieke foto zou gemaakt worden en hij zou met zijn grootvader meegaan … En dan zou hij een heel jaar hebben om een geschikt moment te vinden om het hem te vertellen. Op de rand van zijn bed gezeten hoorde hij het geluid van de deur en grootvaders stem: ‘Andiamo. Vooruit! Waarom is die jongen nog niet klaar?’ Zijn moeder stak haar hoofd om de slaapkamerdeur en fronste haar wenkbrauwen alsof ze wilde zeggen: je hebt het gehoord. Toen klonk door de halfopen deur grootvader Raffaeles krakerige tenorino-stem die een van de eerste coupletten van de Giovinezza zong: ‘Il valor dei tuoi guerrieri, la virtù dei tuoi pionieri, la vision dell’Alighieri, oggi brilla in tutti i cuor ...! De moed van je krijgers, de deugd van je pioniers, de visie van Alighieri schittert thans in alle harten!’ Na al die jaren kende Juan ook de tekst uit zijn hoofd. En terwijl hij zijn zwarte hemd dichtknoopte vroeg hij zich af of er ergens op de wereld, eventueel buiten Italië, nóg een jongen was die dat belachelijke lied kon zingen. Hij voelde zich ineens overspoeld door een golf van zelfmedelijden en liep de gang op, waar zijn grootvader met zijn armen in zijn zij op hem stond te wachten met een glimlach die vooral op opschieten stond. Elisa stond in de hal aan haar polaroidcamera te prutsen. Grootvader en kleinzoon gingen voor de spiegel staan. Juan was met zijn veertien jaar een paar centimeter groter dan zijn grootvader. Deze hief zijn arm. Juan niet. ‘Ik ga niet mee,’ zei hij. Als de spiegel er niet was geweest zou alles waar28
09-0369 awb sign - melktanden.indd 28
22-01-2010 11:04:46
schijnlijk net zo gelopen zijn als andere jaren. Ja, de spiegel had daar altijd gehangen, maar alleen de laatste keer had iemand iets tegen Juan gezegd waardoor hij naar zichzelf had moeten kijken: wat een grapjas ben jij … En nu bekeek hij zichzelf weer, maar deze keer in strikte zin: hij keek in de spiegel naar zijn jonge fascistenportret, naast zijn fascistengrootvader, die zijn arm omhooghield en hem ongelovig aankeek. ‘Wat zeg je?’ ‘Ik ga niet mee.’ ‘Je maakt zeker een grapje. Natuurlijk, dat meen je toch niet … Ach, wat een gevoel voor humor heeft die jongen.’ Hij sprak in het Spaans, alsof hij niet boos was. En misschien was hij dat ook niet, of misschien alleen in het begin niet. Want even later werd hij wel boos maar hij bleef toch in het Spaans praten. ‘Zeg dat je een grapje maakt. Vooruit, zeg het dan! Ik hou niet van dat soort grapjes. Waarom neem je je eigen grootvader in de maling? Nou? Waarom? Ik ben Raffaele, de oude Raffaele, jouw grootvader, en jij en ik stoppen nu direct met deze grap en we gaan samen op weg. Ja toch? Nou? Ja toch? Kom op, omhoog die arm voor de foto!’ Maar Juan verroerde zich niet en zweeg. Elisa nam het woord: ‘Als hij zegt dat hij niet meegaat, dan gaat hij niet. En daarmee uit.’ Grootvader keerde zich naar hem om en dwong Juan hem recht in de ogen te kijken. Maar hij zei niets. Het enige wat hij deed was kijken, en in die blik lag net zoveel teleurstelling als verwijt. Teleurstelling, omdat hij plotseling ontdekte hoe zijn kleinzoon eigenlijk was, een doodgewone jongen, zonder de energie en 29
09-0369 awb sign - melktanden.indd 29
22-01-2010 11:04:46
vurige verlangens van de gezonde jeugd, misschien wel een hippie (wat voor Raffaele het allerergste was). En verwijt omdat hij zich geen ergere belediging kon indenken voor zijn wereld van verheven idealen en onvertaalbare waarden: wie dacht hij wel dat hij was om hem zo te kleineren, om hem zo in de steek te laten, alsof je uit een bus stapt midden in een file? Hij had zich ontpopt als een trouweloze, simpele kerel, iemand van wie hij geen hoge verwachtingen had moeten koesteren. En het ergste van alles was nog dat Juan zichzelf op dat moment ook zo zag. ‘Nou, nou,’ zei grootvader en hij lapte zijn geforceerde oude fascistenfierheid voor de spiegel weer op. ‘Nou, nou.’ Toen grootvader was vertrokken, sloot Elisa haar zoon in haar armen. ‘Trek die kleren uit. Ik leg ze weer op hun plek,’ fluisterde ze en Juan rook de warme, zoete geur van haar hals.
30
09-0369 awb sign - melktanden.indd 30
22-01-2010 11:04:46