40 45
internationaal vermaarde collectie van het N IOD en andere
Nederlandse en buitenlandse oorlogsarchieven. Nog altijd komen in archieven en privécollecties onbekende foto’s over de Tweede Wereldoorlog boven water. Dit intrigerende boek is het resultaat van
BOEK
et grote 40-45 boek bevat een omvangrijke selectie foto’s uit de
H E T G ROT E
H E T G ROT E
H E T G ROT E
H
40 45 BOEK
40 45 BOEK RENÉ KOK ERIK SOMERS
uitvoerig historisch onderzoek. De foto’s, waaronder vele niet eerder gepubliceerde opnamen, geven een indringend beeld van de Tweede Wereldoorlog in al zijn aspecten.
Verrassend in dit boek is het grote aantal kleurenfoto’s. Het zijn immers de zwart-wit beelden van de oorlogsjaren die voortleven in de herinnering en die de beeldvorming van de Tweede Wereldoorlog sterk bepalen. Daarnaast zijn recent ontdekte amateuropnamen van Nederlandse, Duitse en geallieerde kant opgenomen. Deze foto’s bieden een directe kijk op terreur, strijd en vervolging, en ook op het alledaagse leven, dat ook in oorlogstijd gewoon doorging.
W W W . WA A N D E R S . N L
oHetGrote40-45boek-DEF-rug37,5mm-DEF.indd 1
14-03-2011 17:50:17
H E T G ROT E
40 45 BOEK RENÉ KOK ERIK SOMERS
C O L O F O N
H E T G ROT E
40 45 BOEK
AU T E U R S E N S A M E N S T E L L E R S
Beeldbank WO2
René Kok en Erik Somers
Foto’s over de Tweede Wereldoorlog zijn te vinden op www.beeldbankwo2.nl. In deze online database zijn behalve
O N T W E R P O M S L AG E N B I N N E N W E R K
de foto’s van het NIOD ook de oorlogsfoto’s van dertig andere
Riesenkind, ’s-Hertogenbosch
Nederlandse instellingen bijeengebracht.
U I TGAV E
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden
Uitgeverij Waanders
verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevens-
In samenwerking met: NIOD Instituut voor Oorlogs-,
bestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op welke wijze
Holocaust- en Genocidestudies
dan ook, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op welke andere manier dan ook, zonder vooraf-
L I T H O G R A F I E E N D R U K
gaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Èpos Press De uitgever heeft ernaar gestreefd de rechten met betrekking ISBN 978 90 400 7746 3
tot de illustraties volgens de wettelijke bepalingen te regelen.
NUR 688
Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.
© 2011 Uitgeverij Waanders | NIOD | René Kok en Erik Somers www.waanders.nl www.niod.nl
368
c ol of on
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
I N H O U D
Inleiding
4
1
S T R I J D
10
2
DAG E L I J K S L E V E N
58
3
C O L L A B O R AT I E
110
4
B U R G E R S L A C H T O F F E R S
140
5
O V E R W I N N I N G
170
6
N E D E R L A A G
206
7
V E R Z E T E N T E R R E U R
234
8
V E R V O L G D E N
260
9
O O R L O G S K I N D
298
10
KO P S T U K K E N
340
Colofon
368
I N L E I D I N G
Foto’s spreken het meest tot de verbeelding als zij emoties
visuele oorlogsherinneringen aan instellingen als het NIOD
losmaken, verontrusten, bewust maken en het geweten in
aangeboden en daarmee voor de toekomst behouden.
beroering brengen. Als foto’s verbonden zijn aan ingrijpen-
De foto’s van het NIOD zijn samen met de collecties van
de, historische gebeurtenissen wordt dit effect versterkt.
dertig andere archiefinstellingen en oorlogsmusea de af-
Dit geldt in het bijzonder voor beelden van de Tweede
gelopen jaren gedigitaliseerd en opgenomen in een online
Wereldoorlog. Talrijk zijn de opnames die tijdens de jaren
fotodatabase, die te raadplegen is op www.beeldbankwo2.nl.
van oorlog en bezetting met de fotocamera zijn gemaakt.
De toegankelijkheid van deze omvangrijke verzameling
Alleen al het NIOD, Instituut voor Oorlogs-, Holocaust- en
oorlogsfoto’s is door deze fotodatabank aanmerkelijk toe-
Genocidestudies, bezit meer dan 150.000 foto’s. De basis
genomen. Foto’s van de eigen woonomgeving, van personen,
van de fotocollectie van wat destijds het Rijksinstituut
zaken en specifieke gebeurtenissen kunnen eenvoudig thuis
voor Oorlogsdocumentatie heette, werd gelegd in de eerste
worden opgezocht en bekeken. De betrokkenheid van het
jaren na de oprichting op 8 mei 1945. Onder leiding van
publiek bij Beeldbank WO2 wordt nog eens vergroot doordat
de toenmalige directeur Loe de
bezoekers van de site reageren op
Jong werd gericht fotomateriaal
de foto’s en ontbrekende of aan-
verzameld. Foto’s van erkende
vullende informatie toevoegen.
fotografen, grote fotopersbureaus
Bij de omvangrijke digitalise-
en legerfotografen vonden hun
ringoperatie en tijdens recent
weg naar het instituut. Het
onderzoek in binnen- en buiten-
ministerie van Justitie droeg ge-
land zijn veel unieke en nog niet
confisceerd beeldmateriaal over
eerder gepubliceerde foto’s bo-
van de NSB-Fotodienst en van
ven water gekomen. Het betreft
fotografen die in dienst van de
behalve amateurfoto’s gemaakt
Duitse bezetter werkten. Van be-
door burgers en tot nu toe on-
gin af aan werd het grote belang
bekende pers- en propaganda
van amateurfoto’s onderkend.
foto’s, ook bijzondere opnamen
De bevolking werd opgeroe-
van Duitse militairen in Ne-
pen eigen foto-opnamen uit de
L on de n 1944 Drie Britse fotografen van de Army Film and
derland. Zij laten zien hoe Der
oorlogsjaren in te brengen. Het
Photographic Unit die in Nederland operatie Market Garden
Soldat in Holland zijn tijd in het
initiatief had succes. De duizen-
vastlegden.
bezette buurland onder vond.
den toegezonden amateurfoto’s
Beeldbank WO2 | NIOD – AFPU
Bovendien is het opmerkelijk
beeld van de bezettingsjaren, waarmee het snel groeiende
kleurenopnamen ontdekt zijn. In dit boek is een zorg-
fotobestand een bijzonder karakter kreeg.
vuldige selectie samengesteld van zowel zwart-wit als
geven een direct en authentiek
Het verzamelbeleid bleef niet beperkt tot foto’s uit
dat de laatste jaren steeds meer
kleurenfoto’s.
Nederland en Nederlands-Indië. De collectie bevat opnames van de Jodenvervolging elders in het Derde Rijk en
V I S U E E L G E H E U G E N
de bezette landen, de concentratiekampen in Duitsland en
Het collectieve geheugen over oorlog en geweld wordt in
Oost-Europa, het strijdverloop aan de verschillende fronten
belangrijke mate gevoed door foto’s die als iconen op het
en het dagelijks leven in de oorlogvoerende landen. En
netvlies zijn getekend. De voorbeelden liggen voor het op-
de verzameling breidt zich voortdurend uit. In de samen-
rapen. De overbekende foto van fotograaf Nick Út uit 1972
leving bevinden zich nog altijd bijzondere opnames uit
ten tijde van de Vietnam-oorlog van het door napalm ge-
de oorlogsjaren, opgeborgen in zorgvuldig gekoesterde
troffen meisje dat naakt de camera tegemoet rent, is al
familiealbums of in een vergeten schoenendoos op zolder.
bijna veertig jaar een dergelijk icoon. Zoals de opname van
Bewust van het historisch belang worden de tastbare
de Chinese demonstrant met zijn boodschappentas in de
4
i n l eidi ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
hand een colonne tanks op het Tiananmenplein in Beijing
In het zojuist bevrijde concentratiekamp Buchenwald
in 1989 tegenhoudt, dat ook is. In 1963 werd de wereld ge-
fotografeerde hij door honger en ontberingen uitgemergelde
schokt door een foto waarop te zien is hoe in Saigon de
overlevenden in een kampbarak (pagina 289). Door deze
boeddhistische monnik Thich Quang Duc zich zelf in brand
foto raakte de wereld voor het eerst echt doordrongen van
steekt uit protest tegen het regiem van de Zuidvietnamese
de wreedheden die plaatsvonden in de nazikampen. Deze
dictator Ngo Dinh Diem. Ook in een verder verleden kregen
en andere foto’s over de verschrikkingen van de oorlog
foto’s een symboolfunctie, zoals de beroemde opname
zijn verankerd in ons visueel geheugen. Dergelijke voort-
die de Hongaars-Amerikaanse
durend getoonde, aangrijpende
oorlogsfotograaf Robert Capa in
foto’s dragen tegelijkertijd bij
1936 maakte van de ‘vallende
aan wat een stereotiepe beeld-
soldaat’. Het betreft een lid
vorming genoemd kan worden.
van de Republikeinse garde
Foto’s worden iconen omdat ze
die tijdens de Spaanse burger-
beantwoorden aan een beeld
oorlog wordt geraakt door een
dat men heeft of wil hebben van
kogel uit het vijandelijk kamp.
de oorlog en kunnen daardoor
Een aantal treffende beelden
een symbool worden van een
uit de Tweede Wereldoorlog
gecreëerde werkelijkheid.
heeft eveneens een symboolfunctie gekregen. Hoewel bij
I N T E R P R E TAT I E VA N
de selectie van de foto’s in dit
B E E L D E N
boek het accent niet op over-
Het is irreëel te verwachten dat
bekende foto’s ligt, zijn er toch
foto’s verklaringen voor histo-
een paar van deze onuitwis-
rische gebeurtenissen kunnen
bare iconen opgenomen. Het
geven of achtergronden van het
zijn foto’s die nationaal en in-
gefotografeerde onderwerp kun-
ternationaal van invloed zijn of
nen belichten. Wat wij zien zijn
waren op de beeldvorming. Zo
‘slechts’ verstilde momenten
staat voor de verschrikkingen
van gebeurtenissen en situaties.
van de Hongerwinter in Ne-
Foto’s illustreren een historisch
derland de foto van de brood-
verhaal, en kunnen daarin zeer
magere jongen met de lepel in
D e n H a a g 17 juli 1940 Een gedemobiliseerde Neder-
overtuigend zijn. Maar ze zijn
de hand symbool (pagina 328).
landse- en Duitse militair fotograferen op het Plein
niet in staat het verhaal zelf
Terwijl in Nederland de aan-
een parade van het Wachbataillon der Luftwaffe (zie ook
te vertellen. Om betekenis aan
grijpende foto’s van de razzia’s
pagina 175).
foto’s te geven moeten de op-
in Amsterdam aan de voor-
Beeldbank WO2 | NIOD – PK-Berichter Max Porsche
avond van de Februaristaking
names geplaatst worden in de historische context. Helaas zijn
(pagina 265) de gedachten onmiddellijk doen uit gaan naar
lang niet altijd de exacte toedracht en de omstandig-
de Jodenvervolging, is dat internationaal gezien vooral de
heden van de gemaakte foto’s te achterhalen. De nood-
beroemde foto van het Joodse jongetje met zijn handen
zakelijke informatie van de maker en de situatie zijn vaak
omhoog in het getto van Warschau in 1943 (pagina 316).
ontoereikend om de opname volledig te kunnen duiden.
Het zijn symbolen van de brute naziterreur en oppakken
Om historische foto’s kritisch te kunnen beoordelen is
en afvoeren van weerloze en opgejaagde Joden. Een onuit-
het noodzakelijk inzicht te hebben in de achterliggende
wisbare indruk maakte ook de foto van de Amerikaanse
motieven waarom een foto is gemaakt en welke belan-
legerfotograaf Henry Miller.
gen er destijds mee waren gediend. Officiële instanties
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
i n l eidi ng
5
hebben immers vaak een duidelijke bedoeling onderwer-
belastende foto’s. Van het illegale werk bestaan wel relatief
pen te fotograferen en de afdrukken te publiceren of op
veel na de bevrijding geënsceneerde opnamen. Onvermij-
een andere manier te verspreiden. De foto’s moeten be-
delijk werd op deze foto’s de heroïek en onverschrokken-
paalde politieke opvattingen en daden ondersteunen en
heid van het verzet wat dikker aangezet. Niets menselijks
zodoende een gewenst beeld presenteren. Aangezien foto’s
was de mannen en vrouwen van de illegaliteit vreemd.
nu eenmaal sterk tot de verbeelding spreken, ligt het voor
Gelukkig bestaan er toch enkele aansprekende opna-
de hand dat in de propagandavoering in de Tweede We-
mes van het functioneren van het verzet tijdens de jaren
reldoorlog fotografie breed werd ingezet. Het nationaal-
1940-1945. Zo legde de fotografe Violette Cornelius in 1942
socialisme, met zijn sterke hang naar uiterlijk vertoon, zag
op een Amsterdamse zolder de activiteiten van de verzets-
in de fotografie een middel bij uitstek om haar ideeën en
groep van Gerrit-Jan van der Veen vast. De groep vervalste
opvattingen visueel uit te dragen.
persoonsbewijzen en vervaardigde in het vertrek het
In Duitsland, in de bezette gebieden, maar ook in de
illegale blad De Vrije Kunstenaar (pagina 245). Elders in de
geallieerde oorlogvoerende lan-
stad fotografeerde Cornelius een
den, was er voorts sprake van
drukkerij waar de valse per-
censuur. Er waren duidelijke
soonsbewijzen gedrukt werden.
richtlijnen voor wat wel en wat
In het laatste oorlogsjaar foto-
niet mocht worden gefotogra-
grafeerden meer illegaal opere-
feerd en er bestonden criteria
rende fotografen bijeenkomsten
waaraan publicatie van foto’s
en activiteiten van het verzet. Zo
moest voldoen. Om niet bij voor-
werden foto’s gemaakt van ver-
baat in de problemen te komen,
zetsmensen die in een woning
pasten persfotografen een vorm
in de Amsterdamse Michelango-
van zelfcensuur toe waardoor al-
straat druk in de weer zijn met
leen nog maar ‘gewenste’ opna-
ondergrondse activiteiten, zoals
men werden geproduceerd. Het
het zenden van berichten naar
belang van inzicht in de context
Londen. In de woning, waar ook
en de achtergrond van een foto
S a n F r a nc i s c o eind januari 1944 Prinses Juliana
nog eens twee Joodse onder-
geldt ook voor alle vormen van
houdt een persconferentie in het Fairmont Hotel.
duikers en geallieerde piloten
fotografie. Elke foto, of die nu
Beeldbank WO2 | NIOD – Western Divison Netherlands
verbleven, werd in 1944 met
door een fotojournalist of door
Information Bureau
alle aanwezigen en vrienden
een amateurfotograaf is ge-
uitbundig Sinterklaasavond ge-
maakt, is een persoonlijke interpretatie. Deze interpretatie
vierd. Ook dit ontspannen tafereel, waarbij de goedheilig-
kan heel goed afwijken van de historische samenhang.
man niet ontbrak, werd met alle risico’s van dien op de
Want hoe waarheidsgetrouw de weergave van een situatie
gevoelige plaat vastgelegd (pagina 254).
ook mag zijn, de fotograaf maakt de keuze waarom hij de ene scène wel en de andere niet fotografeert. En hij kiest de
V E R B O D E N
wijze waarop hij dat doet. Zo kan het gebeuren dat belang-
Tot de herfst van 1944 bestond er in bezet Nederland, met
rijke of aangrijpende gebeurtenissen minder op de voor-
uitzondering van de Sperr-gebieden, geen officieel algemeen
grond treden, of zelfs uit de herinnering verdwijnen, omdat
fotografeerverbod. Uiteraard was het wel zo dat het foto-
er nu eenmaal geen beelden van zijn gemaakt.
graferen van zaken die de bezetter niet aanstonden, risico’s
Zo zijn er weinig foto’s gemaakt van het functioneren
met zich meebracht. Niettemin hadden veel Nederlanders
van het Nederlandse verzet. Dat is niet onbegrijpelijk.
het besef dat het vastleggen van de directe gevolgen van
Onnodige risico’s moesten vermeden worden. De veiligheid
de bezetting en de veranderingen in het straatbeeld van
van betrokkenen zou immers in gevaar kunnen komen door
belang was. Ook werden in het geheim opnamen gemaakt
6
i n l eidi ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
van razzia’s op jonge mannen, het oppakken en afvoeren
Kort na de oorlog verdween de collectie van meer dan duizend
van Joden en standrechtelijke executies. Toevallige getui-
negatieven spoorloos. Maar bij het onderzoek voor de tot-
gen fotografeerden verdekt vanuit een portiek of vanachter
standkoming van Beeldbank WO2 kwam de verzameling
ramen van woningen, met de gordijnen nog half gesloten
onlangs bij toeval weer boven water (pagina 195, 196 en 333).
(pagina 108 en 109). Het zijn technisch geen perfecte opna-
Bij de beoordeling en het situeren van foto’s is de onder-
mes, maar dat is gezien de omstandigheden waaronder ze
zoeker in belangrijke mate afhankelijk van de oorspronke-
werden genomen niet verwonderlijk. De historische waarde
lijke fotobijschriften. Ontbreekt de precieze informatie,
is echter ontegenzeggelijk groot.
zoals bij amateurfoto’s vaak het
Op 20 november 1944 kon-
geval is, dan wordt het zoveel
digden de Duitsers alsnog een
jaar na de oorlog moeilijk deze
fotografeerverbod af. Buiten-
gegevens nog te achterhalen.
opnames waren niet langer
Dit probleem doet zich ook voor
toegestaan. Voornaamste reden
bij de schokkende foto’s van de
van het verbod was de aan-
gruwelijke misdaden die tegen
wezigheid van de geallieerde
de plaatselijke bevolking en het
troepen, die in de maand sep-
bijzonder tegen Joden in het
tember van dat laatste oorlogs-
oosten van Europa en de Sovjet-
jaar Nederlands grondgebied
Unie zijn begaan. Het betreft op-
hadden bereikt. Nederland was
names van terechtstellingen en
daarmee frontgebied geworden.
koelbloedige massa-executies.
Vanaf deze periode werden in
Vooral de laatste jaren komen
het westen van het land groep-
steeds meer foto’s beschik-
jes fotografen actief die ‘clan-
baar voor tentoonstellingen en
destien’
fotograferen.
publicaties. De foto’s zijn door
In Amsterdam legden groepen
Wehrmachtsoldaten, s s’ers en
professionele fotografen, die na
buitenlandse vrijwilligers in
de oorlog bekend zouden wor-
Duitse dienst gemaakt. Veel
den onder de naam ‘De Onder-
van deze ‘nieuwe’ opnames zijn
gedoken Camera’ en ‘Particam’,
aangetroffen in archieven in
de Duitse bezetting en in het
voormalige Oostbloklanden die
bijzonder de schrijnende gevol-
lange tijd ontoegankelijk waren.
gingen
Ze werden in de oorlog aange-
gen van de Hongerwinter vast. Zij fotografeerden ook verzets-
A m s t e r d a m zomer 1941 Duitsers poseren voor het
troffen op de lichamen van ge-
activiteiten. Deze fotografen,
Centraal Station.
sneuvelden of bij arrestatie in
onder wie Cas Oorthuys, Emmy
Beeldbank WO2 | NIOD
beslag genomen. Maar ook uit particuliere bron, bijvoorbeeld
Andriesse en Charles Breijer, hebben met hun opnames een bijzonder historisch beeld-
uit nalatenschappen, zijn vele jaren na de oorlog dergelijke
document nagelaten.
naar huis meegenomen opnames tevoorschijn gekomen.
Een soortgelijke organisatie was in Delft actief. Als
Hoezeer deze wrede beelden ook schokken, het mag geen
Film- en Fotodienst van de Binnenlandse Strijdkrachten
reden zijn om deze niet te tonen. Want de opnames onder-
documenteerde een aantal studenten met hun Leica’s de
schrijven de onmenselijke misdaden die in naam van
laatste oorlogsmaanden in de stad en directe omgeving.
Hitlers nationaalsocialisme werden begaan. Zij geven de
Hierbij werden ook de ondergrondse voorbereidingen voor
massale en systematische vernietiging een zichtbare plek
het optreden van de BS tijdens de bevrijding gefotografeerd.
in de geschiedenis.
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
i n l eidi ng
7
De meeste bewaard gebleven ‘kiekjes’ van Duitse solda-
Een vergelijkbaar effect heeft ook het aanschouwen van
ten laten overigens een totaal ander beeld zien. Ze zijn
kleurenbeelden uit de oorlogsjaren. De Tweede Wereld-
onschuldig van aard en vooral gemaakt ter herinnering
oorlog is overwegend door zwart-witfoto’s in beeld gebracht.
aan de doorgebrachte militaire dienst met de ‘kame-
Toch werd er destijds in de vorm van dia’s enthousiast met
raden’. Veel Duitse soldaten in het Derde Rijk droegen
kleurenfotografie geëxperimenteerd en blijkt er door ver-
een eenvoudige box-camera in hun bepakking mee. Ook
schillende fotografen meer in kleur te zijn gefotografeerd
veel Duitse soldaten in Nederland fotografeerden hun
dan altijd is aangenomen. In de collectieve herinnering zijn
verblijf in ons land. Het N IOD legde zich de afgelopen
het de zwart-witfoto’s die sterk voortleven en bepalend
jaren toe op het achterhalen van deze foto’s en heeft in-
zijn voor het beeld dat wij hebben van oorlog en bezetting.
middels een bijzondere collectie opgebouwd. Tijdens
De confrontatie met een ‘gekleurde werkelijkheid’ strookt
de meidagen van 1940 fotografeerden Duitse soldaten de
niet met dit vastgezette beeld. Kleurenfoto’s kunnen echter
snelle opmars in hun buurland. Op de beelden valt weinig
de emotionele afstand die tot het onderwerp bestaat doen
van de vijandelijkheden te zien. Opvallend op de foto’s
verminderen. Immers, historische zwart-witbeelden roe-
zijn de vriendelijke contacten
pen eerder associaties op van
met de Nederlandse bevolking.
een ver verleden, dan kleuren-
In de eerste oorlogsjaren gin-
opnames uit dezelfde periode
gen de Duitse militairen er in
die de gebeurtenissen als het
hun vrije tijd als heuse toeristen
ware dichterbij brengen en een
op uit en schoten de daarbij
meer natuurgetrouw en realis-
behorende
tisch beeld geven.
plaatjes
van
de
Hollandse bezienswaardigheden
De kleurenfotografie stond
(pagina 202 en 203).
tijdens de oorlogsjaren nog in
De huidige belangstelling
de kinderschoenen. Voor de
voor deze op zich onschuldige
persfotografen waren kleuren-
opnames komt voort uit de
O o s t f ron t jaartal onbekend Oorlogsfotografen van de
opnames nog niet interessant
veranderende aandacht voor
Duitse Propaganda Kompanie (PK) in actie.
omdat er geen afdruk- en publi-
het fotografische beeld van de
Beeldbank WO2 | NIOD
catiemogelijkheden waren. De
oorlog. In de loop van de tijd
meeste kleurenopnames uit de
is deze steeds meer verschoven van verbeelding van de
Tweede Wereldoorlog werden gemaakt door de propaganda-
grote gebeurtenissen naar presentatie van een realistisch
afdelingen van de verschillende legers, die met deze nieu-
tijdsbeeld. Het accent is daarbij vooral op de menselijke
we vorm van fotografie experimenteerden. Het bewaard ge-
maat van de geschiedenis komen te liggen. Dit is onder
bleven kleurenmateriaal is dan ook veelal militair van aard.
meer te merken aan de toegenomen belangstelling voor
Het probleem bij het fotograferen met kleurenfilm was dat,
de particuliere foto’s in het familiealbum. Dergelijke
veel meer dan bij zwart-witfotografie het geval was, er re-
beelden zullen slechts moeizaam een heersende beeld-
kening gehouden moest worden met de belichting. De foto-
vorming over oorlog en bezetting beïnvloeden. Daarvoor
graaf had te maken met zeer langzame filmsnelheden. De
zijn de opnames vaak te triviaal en te alledaags. Maar te-
lange sluitertijd leverde veelal statische en dus geposeerde
gelijkertijd zijn dit juist wel de ingrediënten die ervoor
beelden op. In de loop van de jaren veertig kwam hierin
zorgen dat deze beelden boeien en een gevoel van identi-
verandering. Als gevolg van de voortschrijdende technische
ficatie met het verbeelde oproepen. Samen met de foto’s
ontwikkelingen namen de filmsnelheden steeds verder toe.
van beeldbepalende gebeurtenissen uit de oorlog geven
Ook door particulieren werd druk met de nieuwe tech-
deze opnames een meervoudig, aanvullend perspectief
niek geëxperimenteerd. De meest omvangrijke verzame-
op het bestaande beeld van strijd, overheersing, vervol-
ling kleurenbeelden in Nederland is de diacollectie van de
ging en terreur. Het ingeprente beeld wordt genuanceerd.
Roermondse cineast en amateurfotograaf Alphons Hustinx.
8
i n l eidi ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
Tijdens de oorlog gaf Hustinx door het hele land film-
samengestelde en in handzaam formaat verschenen Het
voorstellingen over het vooroorlogse Nederlands-Indië.
40-45 Boek. In dat boek presenteerden wij een selectie van
Onderweg maakte hij als hobby kleurendia’s. Behalve
vijfhonderd foto’s. Een aantal aansprekende en in onze ogen
veel ‘tijdloze’ opnames van landschappen en straatbeel-
onmisbare foto’s is in deze uitgave opnieuw opgenomen.
den geeft een aantal opnamen ook specifieke oorlogs-
Deze afbeeldingen komen door het veel grotere formaat en
omstandigheden weer, waardoor deze verzameling een
de verbeterde huidige scantechnieken beter tot hun recht.
indrukwekkend historisch document is geworden.
Veel foto’s uit het boek uit 2002 zijn echter vervangen en aangevuld door andere, veelal onbekende en onlangs aan-
E E N
F OTO
M O E T
A A N S P R E K E N
getroffen gekomen foto’s. De opzet en indeling van het
Foto’s spreken het meest tot de verbeelding als zij emo-
succesvolle Het 40-45 Boek is door ons wel zoveel mogelijk
ties losmaken; kunnen verontrusten, bewust maken en het
gehandhaafd.
geweten in beroering brengen. Dit was voor ons ook het
De foto’s worden gepresenteerd in tien thema’s. Daar-
uitgangspunt bij het samenstellen van dit boek. Bij onze
binnen zijn de afbeeldingen chronologisch geordend.
keuze van de beelden hebben
Locaties
en
onder werpen
wij ons laten leiden door het
zijn wisselend en daardoor
criterium dat een foto moet
verrassend. Wij hebben er dit
aanspreken. Esthetische over-
keer voor gekozen ook foto’s uit
wegingen speelden mee, maar
andere, vooral internationale
een foto verbonden aan het
archieven op te nemen. Voor
thema 1940-1945 moet in de
een beter begrip zijn de afbeel-
eerste plaats gevoelens in be-
dingen voorzien van uitvoerige
roering brengen. Wij hebben
bijschriften en is geprobeerd de
ons daarbij vooral laten leiden
historische samenhang aan te
door de in beeld gebrachte
geven. In een aantal gevallen,
historische gebeurtenissen in
het betreft veelal Duitse of ge-
samenhang met de histori-
allieerde officiële persfoto’s met
sche context. Maar vaak is het
een duidelijke propagandisti-
slechts
sche strekking, is het originele
een
gezichtsuitdruk-
king of de lichaamshouding die
bijschrift
een foto zo bijzonder maakt.
oorspronkelijke
opgenomen.
Deze
In onze keuzes zijn het vooral
zijn te herkennen aan het cur-
de mensen – burgers, soldaten,
sieve lettertype.
bijschriften
slachtoffers, daders, kinderen,
Voor zover als mogelijk heb-
toeschouwers – die het beeld
ben wij geprobeerd de fotograaf
bepalen. Foto’s zijn een mo-
te achterhalen. Hierbij deed
mentopname van de werkelijk-
zich het probleem voor dat op
heid. Zij geven gelegenheid een gebeurtenis of een situatie op de kijker te laten inwerken en
A m s t e r d a m 8 mei 1945 Amateurs fotograferen en filmen de geallieerde intocht op de Berlagebrug. Beeldbank WO2 | NIOD – C.P.R. Holtzapffel
persfoto’s dikwijls alleen het fotopersbureau wordt vermeld. Dit hoeft niet te betekenen dat de foto ook daadwerkelijk is
maken zo vaak meer indruk
vervaardigd door een medewerker van het desbetreffen-
geeft een beeld van hoe in de oorlogsjaren de maatschap-
de bureau. Vaak heeft het bureau slechts als distributeur
pij en het leven van mensen ingrijpend en definitief veran-
gefungeerd. Bij amateurbeelden en in het geheim ge-
derden. Bovendien is het een weergave van hoe de herin-
maakte opnamen was het helaas niet altijd mogelijk de
nering aan deze jaren met deze foto’s wordt verbeeld.
herkomst te achterhalen.
H E T G ROT E
dan vluchtige bewegende beelden. Het Grote 40-45 Boek
Het Grote 40-45 Boek bouwt voort op het door ons in 2002
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
40 45 BOEK
i n l eidi ng
9
170
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
5 OV E R 1940 terugkeren in de Duitse hoofdstad na de zeer succesvolle veldtocht in het westen. De Führer heeft het onmogelijke gepresteerd. Het machtige Franse leger is in korte tijd verpletterd en de Engelse troepen zijn bij Duinkerken letterlijk de zee ingejaagd. De Duitse bevolking toont zich opgelucht en opgetogen tegelijk. De oorlog is gewonnen, de soldaten kunnen weer naar huis. Maar Hitler had de smaak van het winnen te pakken. De communistische Sovjet-Unie was in de zomer van 1941 zijn volgende doelwit. Na drie weken was Moskou al tot op zestig kilometer genaderd. De volgende Duitse zegetocht leek in zicht. Begin 1942 was er ook reden tot vreugde in de L on de n 15 augustus 1945 Amerikaanse
Japanse hoofdstad Tokio. Nadat de keizerlijke luchtmacht bij
soldaten en Engelse meisjes vieren de
Pearl Harbor de Amerikaanse marine een gevoelige klap had
capitulatie van Japan op Piccadilly Circus. Even eerder heeft RadioTokio de onvoor-
toegebracht, klonk het Banzai in het met overmacht veroverde
waardelijke capitulatie van het Japanse
Britse bolwerk Singapore. De agressors leken de oorlog snel
keizerlijke leger gemeld. Het was V J-day (Victory over Japan) in de geallieerde wereld. De Britse premier Clement Attlee, de opvolger van Churchill, kondigde twee dagen vrij af voor alle Britse burgers. Londen was één groot feest. Op Trafalgar Square kwamen 100.000 mensen bijeen, terwijl op Piccadilly Circus een grote menigte danste op de muziek van
in hun voordeel te beslissen. Maar het liep anders. Drie jaar later zijn de rollen compleet omgedraaid. De overwonnenen zijn nu de overwinnaars. Op 25 april 1945 heffen Amerikaanse en Russische soldaten bij de Duitse rivier de Elbe het glas op de snel naderende overgave van nazi-Duitsland. Niet veel later,
de US Rainbow Club. Ook in de Verenig-
op 15 augustus, na de onvoorwaardelijke capitulatie van het
de Staten gingen mensen massaal de
Japanse keizerlijke leger, viert de geallieerde wereld de eind-
straat op om de overwinning op Japan en daarmee het einde van de Tweede
overwinning.
Wereldoorlog te vieren. Beeldbank WO2 | NIOD
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
171
W I N N I N G
Heel Berlijn loopt uit als Adolf Hitler en zijn troepen op 18 juli
B r eda 13 mei 1940 Een Duitse soldaat maakte deze foto van mili-
A m s t e r da m 15 mei 1940 De Duitse intocht in de hoofdstad.
tairen die na hun intocht in de stad op een terras even tot rust
Voorafgegaan door een Nederlandse militair op de motor als gids,
komen. Al aan het eind van de eerste oorlogsdag had het Neder-
rijden Duitse soldaten op de Nieuwezijds Voorburgwal. Een agent
landse leger de Peel-Raamstelling in Brabant aan de snel op-
te paard kijkt toe. Op de achtergrond het gebouw van het Alge-
rukkende Duitsers moeten prijsgeven. Duizenden Nederlandse
meen Handelsblad. De 207de infanteriedivisie was rond het mid-
ontredderde soldaten hergroepeerden zich op de avond van de
daguur samen met de SS-Standarte der Führer bij de stadsgrens
11e mei in Breda. Hier was inmiddels ook een contingent Franse
gearriveerd. Via de Berlagebrug, de Amsteldijk en de Dam reden
soldaten gearriveerd om het Nederlandse leger te hulp te schie-
de bezettingstroepen naar het stadhuis. Langs de route zorgde de
ten. Het had er alle schijn van dat Breda middelpunt van een
Amsterdamse politie voor afzettingen en gaf zij invulling aan de
hevige strijd ging worden. De burgemeester nam het ingrijpen-
instructies die ‘orde en correcte houding bij het publiek dienen te
de besluit de stad te evacueren. Meer dan 50.000 burgers ver-
bevorderen en alle excessen, welke het vlotte verloop van de be-
lieten daarop overhaast hun stad. Ze trokken richting België,
zetting kunnen hinderen of belemmeren, moeten voorkomen.’
sommigen bereikten zelfs Parijs. Achteraf was de evacuatie niet
Spaarnestad Photo | Wiel van der Randen
nodig. De stad werd niet verdedigd. Op 13 mei namen de Duitse troepen Breda zonder slag of stoot in bezit. Opgelucht aanvaardden de duizenden vluchtelingen de terugtocht.
Da n z ig 3 september 1939 Aus dem befreiten Danzig! Überall wer-
Beeldbank WO2 | NIOD
den die deutschen Truppen in Danzig von Jung und Alt umjubelt und werden ihnen Blumen und Liebesgaben Fülle überreicht. Na de Eerste Wereldoorlog had Duitsland Danzig moeten afstaan. De havenstad die voor 96 procent uit Duitsers bestond, werd een vrije stad onder toezicht van de Volkenbond. Na oktober 1938 werd Danzig het brandpunt van internationale spanningen, toen Hitler de hereniging van de stad met het Reich eiste. Deze kwestie was aanleiding tot het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog. De meeste inwoners van Danzig beschouwden de komst van de Duitse troepen als een bevrijding. Beeldbank WO2 | NIOD – Atlantic
172
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
173
Pa r ij s 14 juni 1940 Op de dag dat Parijs wordt bezet, hijsen Duitse militairen, vergezeld door Franse gendarmes de hakenkruisvlag ten teken van de Duitse overwinning. Uit bewondering voor de culturele rijkdom van Parijs verbood Hitler tijdens invasie van Frankrijk artilleriebeschietingen op de stad. Op 24 juni 1940 bezocht de Führer Parijs voor de eerste en enige keer in zijn leven. Om 9 uur in de ochtend was de bezichtiging alweer afgelopen. Maar dat was lang genoeg om diep onder de indruk te raken. Hij gaf zijn architect Albert Speer opdracht van Berlijn een nog fraaiere en imposantere hoofdstad van zijn toekomstige wereldrijk te maken dan Parijs. Beeldbank WO2 | NIOD – Scherl Bilderdienst
174
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
De n H a ag 17 juli 1940 Een gedemobiliseerde Nederlandse en een Duitse militair fotograferen op het Plein een parade van het Wachbataillon der Luftwaffe. De Duitse soldaten in Nederland kregen na de capitulatie van het Nederlandse leger opdracht de overwonnen tegenstander met respect te behandelen. De ‘betreurenswaardige’ strijd in de meidagen moest zo snel mogelijk vergeten worden. De propagandamakers van het Rijkscommissariaat gaven hun fotografen opdracht de verbroedering tussen het Duitse en Nederlandse leger zo natuurlijk mogelijk tot uiting te laten komen. Beeldbank WO2 | NIOD – PK-Berichter – Max Porsche
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
175
Pa r ij s 14 juni 1940 Duitse troepen tijdens hun overwinnings-
G r i e k e n l a n d april 1941 Een Duitse soldaat wordt door de
parade op de Champs Elysées. De Amerikaanse correspondent
bevolking van de Griekse stad Lárisa, in de streek Thessadië,
van het tijdschrift Life in Parijs zag de inname van de stad door
op de schouders genomen uit dankbaarheid voor het Duitse
de Duitse troepenmacht zo ordentelijk en correct verlopen, dat
ingrijpen in Griekenland. Het is duidelijk een in scène gezette
hij zich er ongemakkelijk onder voelde. Hij schreef in zijn veel-
propagandafoto. Op 28 oktober 1940 verklaarde Mussolini de
gelezen blad: ‘Als er iets onmenselijk was, dan was het wel de
oorlog aan Griekenland. De Italiaanse dictator wilde het land
efficiency waarmee de Duitsers die dag de macht overnamen.
aan zijn Middel landse Zee-imperium in opbouw toevoegen. Het
Tegen de avond waren ze allemaal zo precies ingekwartierd in
Griekse leger bood echter fanatiek weerstand en slaagde er in
Parijse hotels dat het gerucht ging, dat de soldaten bij het pas-
de Italianen terug te dringen. Een verontruste Hitler besloot
seren van de grens al kaarten hadden gekregen, waarop stond
zijn bondgenoot in april 1941 te hulp te komen. Binnen enkele
aangegeven waar ze in Parijs zouden worden ondergebracht.’
weken werd Griekenland onder de voet gelopen en door Duitse
Beeldbank WO2 | NIOD
troepen bezet. Beeldbank WO2 | NIOD – Fotobureau Holland
176
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
Ber l ij n 18 juli 1940 Berliner jubeln ihren Soldaten zu. Am Nachmittag des 18. Juli zog eine Berliner Front Division nach ihren siegreichen Kämpfen in Polen und im Westen in die Reichshauptstadt ein. Sie wurde von Berlinern begeisert empfangen. Op de overwinning op Polen, in het najaar van 1939, werd door de Duitse bevolking nog enigszins gereserveerd gereageerd. Maar na de uiterst succesvolle veldtocht in het westen kon de Duitse bevolking opgelucht ademhalen. Hitler had het onmogelijke gepresteerd. Wat in de Eerste Wereldoorlog niet in lange jaren gelukt was, deed de Führer in nauwelijks vijf weken. Hij verpletterde het Franse leger. De zegevierende troepen wachtten bij thuiskomst een groots onthaal. Beeldbank WO2 | NIOD
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
177
M a l a k k a 30 januari 1942 Japanse soldaten worden, tijdens hun
de rijke olievelden moesten beschermen tegen een aanval van
opmars door de Britse kroonkolonie, op een school door kin-
het Japanse leger. Op 15 februari 1942 landde de 38ste Japanse
deren van Japanse ingezetenen als bevrijders begroet. In de ge-
divisie op Sumatra en nog dezelfde dag werd de stad Palembang
allieerde defensieplannen voor Zuidoost-Azië vormde Malakka,
veroverd. De gehavende Nederlandse eenheden moesten zich
met Singapore als onneembaar geachte vesting, een belangrijk
vervolgens in allerijl op Java terugtrekken.
steunpunt. Bovendien was Malakka van belang omdat het 38
Beeldbank WO2 | NIOD
procent van de wereld-rubberproductie leverde. In de nacht van 7 op 8 december 1941 opende Japan de aanval. Het Britse leger werd totaal overlopen. De veldtocht in Malakka kan beschouwd
E ngel a n d 25 december 1942 Een fotograaf van het Engelse tijd-
worden als Japans meest succesvolle militaire operatie in de
schrift Illustrated nam eind 1942 deze foto tijdens het kerstfeest
oorlog. In slechts 54 dagen rukten de troepen van het keizerlijke
van in Engeland woonachtige ballingen op een marinebasis in
leger bijna 1000 kilometer op.
de buurt van Londen. De gasten kwamen uit Polen, Noor wegen
Beeldbank WO2 | NIOD – Atlantic
en Nederland. Voor het oog van de camera wordt enthousiast het V-teken (V for Victory) gemaakt. Er was reden voor optimisme. Door de successen van het Russische leger bij Stalin-
B atav i a 1 maart 1942 Troepen van het 10e bataljon infanterie
grad die maand was een geallieerde overwinning ineens een
van het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL) tonen bij
stuk dichterbij gekomen. Al sinds het voorjaar van 1940 gold
hun terugkeer uit Zuid-Sumatra op het station Koningsplein tri-
Londen als wijkplaats voor een groot aantal vluchtelingen van
omfantelijk een tussen Palembang en Oosthaven buitgemaake
het Europese vasteland, waaronder vorsten en regeringen van
Japanse oorlogsvlag. De foto moest het thuisfront gerust stellen,
door Duitsland bezette landen. Aan de zijde van de geallieerden
want de werkelijkheid zag er op dat moment allerminst roos-
zetten zij zo goed en kwaad als het ging de strijd voort.
kleurig uit. Het infanteriebataljon was op 5 februari naar Zuid-
Beeldbank WO2 | NIOD
Sumatra overgebracht ter versterking van de KNIL-troepen die
178
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
179
S o v j e t-U n i e juli 1943 Een Russische generaal, zittend in een
Pa r ij s 26 augustus 1944 I’ve never been kissed so much in my life
door de Verenigde Staten geleverde Jeep, praat met de bevol-
as I was when we rolled into Paris – they just mobbed us. I didn’t think
king van een bevrijde stad in de Orel. Het merendeel van de
my girl would mind. After all, war is Hell. De Amerikaanse voorlich-
voer tuigen, vliegtuigen, wapens en munitie waarmee het Rode
tingsdienst voegde dit citaat toe bij deze foto van Amerikaanse
Leger de strijd in ging, kwam uit Amerika. Op 8 maart 1941 had
soldaten die in Parijs verwelkomd worden.
de Amerikaanse senaat een wet aangenomen die bepaalde dat
Beeldbank WO2 | NIOD – U.S. office of War Information
oorlogsmateriaal dat de Amerikanen zelf niet nodig hadden aan ‘strijdende bondgenoten’ tegen gunstige voorwaarden verpacht mocht worden. Geschat wordt dat er tussen 22 juni 1941 en 20 september 1945 voor een bedrag van ruim tien miljard dollar aan de Russen werd geleverd. Beeldbank WO2 | NIOD
180
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
Pa r i j s 26 augustus 1944 Een dag na de Duitse overgave begroeten uitbundige Parijzenaren de Amerikaanse troepen op de Champs Elysées. De geallieerde opperbevelhebber generaal Dwight. D. Eisenhower was aanvankelijk van plan Parijs tijdens de geallieerde opmars links te laten liggen. Omdat de stad strategisch gezien niet van belang was, wilde hij geen troepen, munitie en brandstof hieraan opofferen. Maar generaal Charles de Gaulle verzocht Eisenhower met klem Parijs te laten bevrijden door zijn ‘vrije Fransen’. Met tegenzin stemde Eisenhower toe. Op 25 augustus 1944 rukten de tanks van generaal Jacques Leclerc triomfantelijk de bevrijde stad binnen. Op de voet gevolgd door de Amerikaanse 4th Infantery Division. Library of Congress | Jack Downey
182
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
183
Ei n dhov e n 18 september 1944 Residents of Eindhoven, Holland,
M a a r l a n d 12 september 1944 In het Zuid-Limburgse gehucht
hail the entry of Us airborne troops with flags and cheers. Het Britse
Maarland wordt de bemanning van een tank bij een klooster
30e legerkorps dat Eindhoven vanuit het zuiden naderde, stuitte
enthousiast begroet door paters en broeders. In de vroege och-
bij Aalst op een verstevigde Duitse verdedigingslinie. Pas na
tend van 12 september 1944 overschreed de Amerikaanse 30e
zware beschietingen gaven de Duitsers zich aan het eind van
Infanteriedivisie de grens van Zuid-Limburg. De bevrijding van
de 19e september over. De geallieerde troepen hadden vanaf
Nederlands zuidelijkste provincie vormde een onderdeel van
dat moment een vrije doortocht naar de lichtstad. De bevrij-
het geallieerde plan bij Aken door de Duitse Westwall heen te
ding van Eindhoven verliep vervolgens voor de Amerikaanse
breken. Al op de eerste aanvalsdag hadden de Amerikanen een
paratroopers zo goed als probleemloos. Oprukkend vanuit het
negen kilometer brede strook veroverd tussen Eijsden en Noor-
noorden, ondervonden zij nauwelijks tegenstand van beteke-
beek, twee dorpen die tot op de dag van vandaag verdeeld zijn
nis. Eenmaal aangekomen in de stad, hadden de Amerikanen
over het antwoord op de vraag wie zich Nederlands eerst be-
uiteindelijk nog de meeste moeite met het banen van een weg
vrijdde gemeente mag noemen.
door de enthousiaste menigte.
Beeldbank WO2 | NIOD – Us Army Photograph
Beeldbank WO2 | NIOD – Us Signal Corps
Pa r ij s september 1944 Amerikaanse GI’s genieten van een biertje op het zonnige terras van Café George V. In een mum van tijd was Parijs weer de frivole, onweerstaanbare stad van vóór de Duitse bezetting. Geallieerde soldaten brachten er graag hun verloftijd door. National Archives
184
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
185
186
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
Ei n dhov e n 19 september 1944 Feestelijk gekleed, met veel rood, wit en blauw, verwelkomt de bevolking van Eindhoven de troepen van het Britse 30e legerkorps van generaal Brian G. Horrocks. Aan het eind van die uitbundige middag deden er plotseling geruchten de ronde over Duitse tanks die in aantocht zouden zijn. Veel feestvierders trokken geschrokken huiswaarts. Het gevaar bleek echter uit de lucht te komen. Aan het begin van de avond wisten 85 Duitse vliegtuigen door de geallieerde luchtverdediging te glippen en de stad te bombarderen. Er waren niet alleen grote verwoestingen, er vielen ook 227 doden. Beeldbank WO2 | NIOD
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
187
188
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
W eert 22 september 1944 Op de Markt bij café Het Bruine Paard
W ee rt 22 september 1944 Weert verwelkomt de Britse bevrij-
fotografeerde amateurfotograaf Jacques de Haan Engelse solda-
ders: het 1e Bataljon The Suffolk Regiment, dat deel uitmaakte van
ten te midden van blije verpleegsters en Weertenaren Kneepkens
de 3e Britse Infanteriedivisie. Verpleegsters lopen voorzichtig
en Linskens.
over de restanten van de Biesterbrug over de Zuid-Willemsvaart
Beeldbank WO2 | Gemeentearchief Weert – collectie De Haan
die door de Duitsers is opgeblazen om de geallieerde opmars te vertragen. De zusters hebben de bevrijders een muzikale ontvangst bereid.
W e e rt 22 september 1944 Eén van de Britse soldaten heeft
Beeldbank WO2 | Gemeentearchief Weert – collectie De Haan
kennis gemaakt met Gerda en Tiny Breukers. De zusjes dragen een rok in de nationale driekleur. De kleding hebben ze in de
pagina 190-191
voorafgaande dagen gemaakt tijdens het schuilen voor de be-
Z u id -Be v el a n d 28 oktober 1944 Aankomst van een Canadese
schietingen op Duitse stellingen in.
verkenningseenheid die bij Hansweert het Kanaal door Zuid-
Beeldbank WO2 | Gemeentearchief Weert – collectie De Haan
Beveland is overgestoken. De gevechtshandelingen om de vrijmaking van de strategisch belangrijke Scheldemonding duurden niet minder dan 85 dagen en eisten veel mensenlevens. Tijdens de tweede helft van oktober 1944 openden de geallieerden de aanval om Zeeland definitief in handen te krijgen. Canadese en Britse eenheden veroverden Zuid-Beveland. Goes werd op 29 oktober zonder Duitse weerstand bevrijd. Zes dagen eerder had Rijkscommissaris Seyss-Inquart zich nog per schip in de Zeeuwse stad gemeld voor een inspectietocht op ZuidBeveland. Beeldbank WO2 | NIOD – Canadian Military Photograph
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
189
190
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
B e l f ort november 1944 Een Amerikaanse bevrijder wordt in
R ij s se n april 1945 Canadian tanks drive through the sunny streets
het oosten van Frankrijk, niet ver van de Duitse grens, uitbun-
of Rijssen. No resistance was encountered and the tanks, carrying in-
dig begroet door een Frans echtpaar. Half november 1944 vielen
fantery, drove through unobstructed. The town was plentifully decked
de Amerikanen het Duitse 1e en 19e leger bij Straatsburg aan.
with flags and all shapes and sizes to welcome the Canadians. Een
Een geallieerde poging om bij Kehl de Rijn over te trekken mis-
week na het inzetten van het grote geallieerde offensief over
lukte. De geallieerden bogen vervolgens naar het noorden af en
de Rijn, overschreden Canadese troepen op 30 maart 1945 de
bereikten half december 1944 bij Weissenburg de Westwall, het
Duits-Nederlandse grens. Terwijl de hoofdmacht van de divisie
gigantische Duitse vestingstelsel dat liep vanaf de Zwitserse
koers zette richting Noord-Nederland, bevrijdde een deel van
grens tot aan Aken. Op de zuidflank moest het Duitse 19e leger
de 2e Canadese divisie, op weg naar Almelo, het Overijsselse
Belfort prijsgeven. Na viereneenhalf jaar Duitse bezetting was
dorp Rijssen.
ook dit rustige Franse provinciestadje bevrijd.
Beeldbank WO2 | NIOD – Canadian Military Photograph
Beeldbank WO2 | NIOD – Us Signal Corps
192
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
L ee u wa r de n 15 april 1945 De feestelijke intocht van de Canadese troepen in de Friese hoofdstad. Op 14 april vroeg in de ochtend begon de Canadese 8e infanteriebrigade haar offensief in Friesland. Al diezelfde avond was oostelijk Friesland bevrijd. De bevrijding van West- en Zuidwest-Friesland verliep eveneens naar wens. In de ochtend van 15 april bevrijdde de brigade Sneek, dat toen al onder controle stond van de Binnenlandse Strijdkrachten (B S). Diezelfde dag kon ook Leeuwarden zonder slag of stoot worden ingenomen. Beeldbank WO2 | Verzetsmuseum Friesland
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
193
194
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
U t r ec h t 7 mei 1945 De bevolking van de Domstad verwelkomt
De l f t 6 mei 1945 Leden van de Binnenlandse Strijdkrachten
de Canadese en Britse soldaten met zelfgemaakte vlaggen. De
(BS) in Delft verzamelen zich om NSB’ers te ontwapenen en te ar-
feestelijke intocht van de bevrijders was de voorafgaande dagen
resteren. De teleurstelling was groot toen de bevelhebber van de
vertraagd. Nadat de Engelse zender op 4 mei het nieuws van
BS, prins Bernhard, namens de geallieerde legerleiding instruc-
de capitulatie omriep, braken direct feestelijkheden uit. Dit was
ties uitvaardigde, dat alleen de geallieerde troepen Duitsers en
voorbarig, want de Duitse bevelhebber, generaal Blaskowitz,
NSB’ers mochten ontwapenen. Maar op zondag 6 mei kwam de
erkende de overgave van de Duitse eenheden in Nederland niet.
BS-Delft onverwacht toch in actie. De orders van de geallieerden
Hij eiste de garantie dat zijn mannen niet in Russische krijgs-
werden genegeerd. BS’ers arresteerden en ontwapenden plaat-
gevangenschap zouden raken. Er was dus slechts sprake van
selijk Landwachters. Een Duitse patrouille uit Zoetermeer kwam
een wapenstilstand. Het gevolg was dat, terwijl Nederlanders
de Nederlandse nationaalsocialisten te hulp. Er volgde een hevig
de vlag uitstaken en openlijk hun vreugde lieten blijken, be-
vuurgevecht in de Wippolder. De Duitsers werden uiteindelijk
wapende Duitsers zich nog nadrukkelijk op straat vertoonden.
overmeesterd. Hun commandant kwam om en er waren zwaar
Op 6 mei werd in Wageningen de capitulatie van de Duitse
gewonden. Maar ook aan de kant van de BS vielen dodelijke
troepen ondertekend en was de weg naar het westen voor de
slachtoffers.
geallieerden vrij.
Beeldbank WO2 | NIOD – Fotodienst van de Binnenlandse Strijdkrachten
Beeldbank WO2 | NIOD
Du i t sl a n d 25 april 1945 Amerikaanse en Sovjet-soldaten ontmoeten elkaar bij Torgau aan de Elbe. Volgens de geallieerde berichtgeving was het de eerste ontmoeting tussen Yanks en Iwans. In werkelijkheid vond het eerste contact een paar uur eerder die dag plaats bij het dorp Stehla, zestien kilometer ten zuiden van Torgau. Daar waren echter geen fotografen bij aanwezig. De ontmoeting tussen de geallieerde grootmachten werd door het thuisfront enthousiast ontvangen. In Moskou werden vreugdeschoten gelost; op Times Square in New York werd uitbundig gedanst. National Archives
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
195
Del f t 8 mei 1945 De Canadese en Amerikaanse bevrijders hebben het centrum van de stad bereikt. De zwarte soldaat in de jeep, met een onderweg cadeau gekregen kroontje op het hoofd, trekt bij jong en oud veel bekijks. Anderen staan klaar om het volgende geallieerde voertuig te verwelkomen. Beeldbank WO2 | NIOD – Fotodienst van de Binnenlandse Strijdkrachten
196
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
A m s t e r da m 8 mei 1945 Plaats voor drie op de motor van een Canadese bevrijder. De stoere Canadezen maakten indruk op de Amsterdamse meisjes. De soldaten van overzee waren gebruind, droegen vlotte legerkleding en waren spontaan in de omgang. Door een tekort aan scheepsruimte bleven de soldaten langer in Nederland dan voorzien. Amsterdam was bovendien uitgaanscentrum (Leave Centre) voor Canadezen die in Duitsland waren gelegerd. De verlofgangers vermaakten zich prima met de Nederlandse meisjes. De ‘zedenverwildering’ die het gevolg was, werd de meisjes aangerekend. De Canadezen werd geen verwijten gemaakt. Dat zou uiterst ondankbaar zijn, was de opvatting. Beeldbank WO2 | NIOD – J.M. Bakels jr
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
197
L eide n 8 mei 1945 Na het bericht van de Duitse capitulatie was in Leiden de vreugde groot. Op 8 mei arriveerden Canadese bevrijders in de stad. Vooraf gegaan door een stafauto van de Binnenlandse Strijdkrachten (BS), met op de motorkap het rood-wit-blauw, trok de colonne de stad in. Beeldbank WO2 | NIOD
198
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
A m s t e r da m 28 juni 1945 Amsterdam vierde van 26 tot 28 juni ‘Het grote Feest der Bevrijding’. Hoogtepunt van de feestelijkheden was het ‘Defilé der Zegepraal’ op de Dam. Vanaf het balkon van het paleis nam koningin Wilhelmina een parade af van de Canadese troepen en verschillende verzetsgroepringen. Het was voor de eerste keer sinds haar ballingschap dat de vorstin de hoofdstad bezocht. Op de hoek van de Kalverstraat en de Dam verdringt het publiek zich om de parade te kunnen zien. Politieagenten en leden van de Canadese militaire politie hebben de grootste moeite de menigte achter de afzetting te houden. Beeldbank WO2 | NIOD – J. Uphof
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K
ov e rw i n n i ng
199
P u if l ij k 1 juni 1945 In de zomer van 1945 vonden in het hele
N ede r l a n d s-I n dië , B or n eo juli 1945 Australische militairen
land veel festiviteiten plaats om het einde van vijf jaar Duitse
poseren met een buitgemaakte Japanse vlag bij Balikpapan. Op
bezetting te vieren. Fotograaf Alphons Hustinx reisde met zijn
23 januari 1942 hadden de Japanners het belangrijke oliecentrum
camera in deze ‘dolle dwaze zomer’ door het land. In Puiflijk, in
Balikpapan veroverd. Door de bezetting van de Filipijnen was
het Land van Maas en Waal, fotografeert hij de voorbereidingen
Borneo al in 1944 voor de Japanners onbereikbaar. De 7e Austra-
voor het plaatselijke bevrijdingsfeest.
lische infanteriedivisie landde niettemin pas op 2 juli 1945 bij
Beeldbank WO2 | NIOD – Dia-archief Alphons Hustinx
Balikpapan om te voorkomen dat Japan toch nog olie en benzine van Borneo zou halen. Voor het eerst werd ook een in Australië opgeleide K N I L-eenheid ingezet. Veel stelde haar bijdrage niet voor. Maar de aanwezigheid van het K N I L had dan ook vooral politiek-symbolische betekenis. Nederlandse troepen waren terug in Nederlands-Indië. Beeldbank WO2 | NIOD – Netherlands Indies Information Service
Pa r ij s 14 augustus 1945 Us Troops in Paris celebrate Japan’s surrender. Holding a copy of the Paris edition of the Us Army newspaper Stars and Stripes, Sgt. Robert Ingram of Atlanta, Georgia, joyfully hugs two members of the Us Women’s Army Corps. De atoombommen op Hiroshima en Nagasaki hadden Japan tot capitulatie doen besluiten. Beeldbank WO2 | NIOD – Us Signal Corps
200
ov e rw i n n i ng
H E T G R OT E 40 – 4 5 B O E K