I n c l u s i e f d v d m e t r u i m 8 0 m i n u t e n u n i e k f i l m m a t e r i a a l va n af 1 9 2 8 t o t h e d e n
140 jaar Rotterdam-Zuid in foto en film
1
Rotterdam-Zuid, stad van beweging
Zou het mogelijk zijn een kaart te maken van Rotterdam-Zuid, waarop haarfijn staat aangegeven hoeveel mensen zich er ooit hebben gevestigd en waar? En als we dan toch bezig zijn: waar ze vandaan zijn gekomen? En of zij, of hun nabestaanden, er nog steeds wonen? Of dat ze zijn weggegaan, waarom precies en waarheen? En als ze niet zijn weggegaan, hoe lang ze er al wonen of hebben gewoond? Het zou me een mooie kaart worden: vol verhuisbewegingen in alle kleuren van de regenboog, met scherpe pijlen, dikke en dunne, die naar binnen en naar buiten schieten, vanuit heel Nederland, maar ook náár heel Nederland, uit heel Europa en over heel Europa, vanuit allerlei delen van de wereld en andersom: vanuit Rotterdam-Zuid naar de meest onverwachte bestemmingen over de gehele aardbol.
Beweging lag al ten grondslag aan het ontstaan van Rotterdam-Zuid. Om precies te zijn: de explosieve beweging van een uitdijende haven, die aan de noordelijke Maasoever niet meer genoeg had toen de Nieuwe Waterweg eenmaal een vrije doorgang naar zee waarborgde. Er was daar eenvoudigweg geen plaats meer voor havenbekkens met voldoende ruimte om de steeds grotere en talrijker opstomende zeeschepen af te handelen. Dus richtte de stad de blik naar de zuidelijke oever van haar levensader: een uitgestrekt land, ver weg, aan de overkant, met kleine plaatsen als Katendrecht, Charlois en IJsselmonde en de vlakte van Feijenoord. Notabelen hadden er hun buitenverblijven, voor ter dood veroordeelden stond op Feijenoord de galg. Verder had niemand er iets te zoeken.
En zou het dan niet mooi zijn om die kaart naast soortgelijke kaarten te kunnen leggen? Om ze met elkaar te vergelijken, de kaart van RotterdamZuid en die andere? Met dezelfde gegevens en verhuisbewegingen, over eenzelfde tijdsspanne van zeg 1880 tot nu, maar dan van Rotterdam-Noord, van Delft of van Amsterdam? Zo’n kaart zal nauwelijks te vervaardigen zijn, omdat natuurlijk lang niet alle gegevens bekend zijn of zijn bijgehouden. Maar toch: ik vermoed dat geen enkele kaart er zo gekleurd en met zo’n spectaculair lijnenspel zal uitzien als juist die van Rotterdam-Zuid.
Grootse plannen Dat veranderde spoorslags, aan het eind van de negentiende eeuw. De gemeente liet het initiatief voor havenuitbreiding graag aan de ondernemers over. Aan mannen als Lodewijk Pincoffs, die met zijn Rotterdamsche Handelsvereeniging grootse plannen had om Zuid van de voortreffelijkste havens te voorzien. Het werd een van de opzienbarendste
Rotterdam-Zuid, dat is beweging. Beweging van alles en iedereen. Vanaf het begin tot nu. Stieltjesplein, 1952 / Foto: Cas Oorthuys 6
7
Boven: Willemsbrug over de Nieuwe Maas, gezien vanaf het Noordereiland, 1880 Links: Draaibrug in de spoorbrug over de Koningshaven, gezien vanaf het Noordereiland, 1877 / Foto’s: Johann Georg Hameter
16
17
Het spoorwegemplacement tussen de Hilledijk en de Spoorweghaven, 1913 / Foto: Bernard F. Eilers
22
Overladen van bananentrossen, Rijnhaven N.Z., Wilhelminapier, 1913 / Foto: Bernard F. Eilers
23
Wielewaalstraat, Carnisse, 1950 / Foto: Kees Molkenboer
66
Valkeniersweide, Vreewijk, 1952 / Foto: Rotterdams Nieuwsblad
67
Toeschouwers en winnaar van de Ronde van Katendrecht, 1956 / Foto’s: Kees Molkenboer
100
101
Boven: Bronkhorst, Zuidwijk, 1954 / Foto: Jan Roovers Rechts: Melkbezorger, Eigelhorst, Zuidwijk, 1952 / Foto: Cas Oorthuys
106
107
indo op zuid Max Claase (1951) heeft het er in de jaren zestig ‘schitterend naar zijn zin gehad’. Wonen in Hordijkerveld was in die tijd een goede optie. Zeker voor zijn vader die als Indonesische bestuursambtenaar halsoverkop met zijn vrouw en vijf kinderen in Nederland was beland. Vader Claase had een baan gekregen bij het PTT-district Rotterdam. In Zuid verrees aan het begin van de jaren zestig de ‘revolutiebouw’ tegelijk met hele wijken. De eengezinswoning aan de Huigendijk 34 stond nog in de ‘bagger en de planken’ toen de familie er voor het eerst een kijkje kwam nemen. Voor wie gewend was geweest om buiten te spelen in de tropische warmte van een villawijk aan de rand van Djakarta was de overgang naar Nederland niet makkelijk. Maar Claase kwam tot zijn geluk opnieuw terecht in een omgeving waar de stad het platteland ontmoette. ‘We hadden er de ruimte’, herinnert hij zich. Ze visten en schepten kikkervisjes uit de slootjes, waar het riet nog aan de rand groeide. Er werd gezwommen in de Oude Maas. Verderop, op de velden, zag je nog konijnen, marters en wezels lopen. Op vuurtjes van bouwhout werden de uitgegraven suikerbieten geroosterd en aardappels gepoft. Wat er in dit deel van Groot-IJsselmonde aan ‘Indo’s’ kwam wonen werd verspreid; hooguit één Indonesische familie per woonblok. Het waren dus vooral de Hollandse buren die hielpen om te wennen aan het nieuwe vaderland. Anders dan in Indonesië waren hier vaste tijden voor koffie en theebezoek de gewoonte. Na één koekje op een schoteltje ging de trommel stevig dicht. Bezoek op afspraak. Toen moeder Claase al een paar keer
136
137
de grondwerkers in de straat had uitgenodigd voor een kop soep, kreeg ze van de buren te horen dat zoiets niet gebruikelijk was. Die jongens hadden tenslotte hun eigen boterhammen meegenomen. En dan nog het eten met je handen dat in de familie Claase niet ongebruikelijk was. Het leidde tot enige opschudding: de buurkinderen zaten voor het raam geplakt om het te bekijken. ‘Tussen de pioniers van de nieuwbouw in Zuid heerste saamhorigheid’, zegt Claase. Tweede handskleding werd uitgewisseld. In de wijk werd, vaak per straat, geld opzijgezet voor speciale uitjes naar Ouwehands Dierenpark of de Sunlight fabrieken. Er waren vakantiekampen voor de kinderen: ’s zomers naar Ommen, Leersum of Oosterhout. In de winter werd een stuk boerenland ondergespoten en een houten keet met een potkachel neergezet om te kunnen schaatsen. Het bezit van een televisie in huize Claase leverde nieuw bezoek: vriendjes die kwamen kijken naar Swiebertje, de Verrekijker, Thunderbirds en Mr. Ed, het sprekende paard.
Lombardijen, 2004 / Foto: Janine Schrijver
144
Zuiderpark, 2009 / Foto: Janine Schrijver
145
Beijerlandselaan, Hillesluis, 2001 / Foto: Otto Snoek
156
De Kuip, 2001 / Foto: Otto Snoek
157
INHOUD DVD De jaren dertig in 8mm Pieter A. Jansse (1930) is de zoon van broodbakker Jansse. De familie bezat bakkerijen aan de Maashaven en de Oranjeboomstraat waar honderden mensen werkten. Vader Jansse was een enthousiast amateurfilmer. Naast vele familiefilms maakte hij ook een instructiefilm over klantvriendelijkheid voor zijn bezorgers. Uniek zijn de beelden uit 1936 van honderden mensen die prinses Juliana en haar verloofde Bernhard toejuichen op hun toer op de Randweg. Duur: 11.45
Jeugdherinneringen op 8mm
1 mei 1949 Afrikaanderplein
Vastleggen voor later Tinus de Does (1954) fotografeert alles wat verdwijnt op Zuid. Op eigen initiatief en zonder subsidie maakt hij samen met zijn vrouw Bep (1951) fotoboekjes over verschillende wijken ‘in vroeger tijden’. Informatie over aanstaande sloopplannen halen zij uit de huis-aan-huisbladen of vergaren zij op hun fietstochten. Tinus en Bep hebben een archief van meer dan 200.000 foto’s. Het merendeel daarvan hebben zij zelf gemaakt. Duur: 10.00
Ed F. Millecam (1915-2003) woonde in de jaren dertig in de Resedastraat en werkte als metaalwerker op vliegveld Waalhaven. Als amateurfilmer legde hij de hoogtepunten uit het familieleven vast. Later maakte hij gespeelde documentaires waarin familieleden meededen als acteurs. 1 mei 1949 is een propagandafilm voor de afdeling Rotterdam van de CPN. Duur: 02.30
De Jong Mode
was een kledingzaak aan de Katendrechtse Lagedijk. Volgens Coen de Jong (1943) was het familiebedrijf een begrip in Zuid. De familie woonde in de Spechtstraat in Charlois. Zijn vader filmde vooral zijn kinderen, de familie op vakantie en bij uitzondering een personeelsfeest. Te zien zijn sketches en een goochelaar. Iedereen heeft plezier. Opvallend is hoe goed iedereen gekleed is, naar de laatste mode van 1951. Duur: 10.30
Amateurfilmer in Zuidwijk
Kort nadat de familie Vogel naar het Brekelsveld in Zuidwijk verhuisde, kocht Fred (1927-2008) in 1960 een 8mm-filmcamera. De nieuwe buurt fungeerde als filmdecor. Hij maakte met het hele gezin korte speelfilms waaronder Dit is ons leven. Hij filmde ook zondagse uitstapjes zoals naar de bouw van de Van Brienenoordbrug. Ma Vogel (1930), zoon Peter (1959) en dochter Jacqueline (1962) vertellen onder andere bij filmbeelden van Zuidwijk hoe Fred te werk ging. Duur: 12.00 164
Nel Suk (1936) uit Coevorden, geboren in de Afrikaanderwijk, woonde tot 1973 in RotterdamZuid. Daarna verhuisde ze naar Drenthe waar haar aanstaande man woonde. Regelmatig bezocht zij vanuit Coevorden haar moeder in de Tweede Balsemienstraat. Tijdens deze bezoekjes kwamen zo vaak jeugdherinneringen naar boven, dat ze besloot haar oude buurt te filmen. Nel Suk heeft zich het filmen al doende meester gemaakt. ‘Ik moet kunnen zien wat erop staat’ is haar credo. Duur: 11.00
PENDRECHTENAAR VOOR HET LEVEN Mario Bosch (1959) groeide op in Pendrecht en wil er nooit meer weg. De ontwikkelingen in de wijk heeft hij bewust meegemaakt en hij kent ook elk plekje in en elk verhaal over Pendrecht. Hij werkt elke dag aan zijn website en een weblog over Pendrecht. In 2003 benoemde Ivo Opstelten hem tot dagburgemeester van de wijk. Mario neemt de kijker mee naar een aantal plekken in Pendrecht waar hij een bijzondere band mee heeft. Duur: 10.30 Leven met 8mm Tom de Graaf (1947) is de eigenaar van de 8mmspeciaalzaak ‘Stolk en de Graaf’ aan de Dordtselaan. De winkel was jarenlang de ontmoetingsplek voor alle filmamateurs op Zuid. Tom en zijn vrouw Andrea (1949) vertellen over vroeger toen ze een eigen ontwikkelcentrale hadden. De winkel staat vol met vele 8mm-filmattributen uit het verleden. ‘Mijn museum’, noemt Tom deze spullen, want een koper verwacht hij er niet meer voor. Duur: 11.30 165
Er is in Nederland geen poldergebied zo omgeploegd en voorzien van nieuwe structuren en functies als Rotterdam-Zuid. Vanaf 1870 maakten rivierdijken plaats voor kades, polders werden nieuwe havens en oude dorpen werden nieuwe stadswijken. Deze ingrijpende veranderingen hebben zich niet gehecht in de geschiedenis van Rotterdam en zelfs niet in de herinnering van Rotterdammers. Zij zeggen: ‘Wat weg is, is over’. Ziet Zuid presenteert voor het eerst het beeld van alledag, toen en nu, door de ogen van fotografen, professionals en amateurs; van bewoners en bezoekers van Rotterdam-Zuid. In Ziet Zuid staan ruim 170 foto’s van 1870 tot nu, aangevuld met familiefoto’s en bijhorende familieverhalen. De ingesloten DVD biedt 80 minuten video met o.a. unieke 8mm amateurfilms, gemaakt tussen 1928 en 1975. Al deze foto’s, films en verhalen over Rotterdam-Zuid zijn een eerste bijdrage aan het gezamenlijke geheugen van Rotterdam. Met foto’s van: Freek van Arkel, George Hameter, Robert de Hartogh, Dolf Kruger, Maarten Laupman, Jannes Linders, Kees Molkenboer, Cas Oorthuys, Joop Reijngoud, Jan Roovers, Frits Rotgans, Eric van der Schalie, Janine Schrijver, Otto Snoek, Erno Wientjens, Hans Wilschut en anderen.
140 jaar Rotterdam-Zuid in foto en film 168