Van kansel naar barak
00 Voorwerk 2011
1
10-11-2011, 21:19
Redactieraad Kernredactie: prof. dr. D.. Kuiper prof. dr. G. Harinck drs. P.W. van Trigt dr. T.R. Barnard drs. E.P. Boon dr. D.J. Bos dr. F.G.M. Broeyer prof. dr. J. de Bruijn dr. C.M. van Driel dr. J. Exalto prof. dr. A.A. den Hollander dr. J.M. Houkes dr. G.J. van Klinken prof. dr. G.J. Schutte dr. J. Vree
00 Voorwerk 2011
2
10-11-2011, 21:19
Van kansel naar barak Gevangen Nederlandse predikanten en de cultuur van herinnering
Onder redactie van George Harinck en Gert van Klinken
Jaarboek voor de geschiedenis van het Nederlands protestantisme na Jaargang
Uitgeverij Meinema, Zoetermeer
00 Voorwerk 2011
3
10-11-2011, 21:19
: ; www.uitgeverijmeinema.nl Ontwerp omslag: Marion Rosendahl en Wim van de Hulst Binnenwerk: Hans Seijlhouwer Maker en titel van het werk op het omslag bleken helaas niet te achterhalen. Mocht u menen rechten te kunnen doen gelden, neemt u dan contact op met de uitgever. © Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of op enige andere manier, zonder voorafgaande schrielijke toestemming van de uitgever.
00 Voorwerk 2011
4
10-11-2011, 21:19
Inhoud
George Harinck en Gert van Klinken Inleiding ..................................................................................................... Geert Hovingh Hetzende Pfarrer, fanatische Deutschenhasser. De houding van de Duitse bezettingsautoriteiten tegenover Nederlandse predikanten die zich gedurende de oorlog te weer stelden tegen de nazidictatuur.............................................. George Harinck ‘Geestelijk had ik een prachttijd.’ Predikanten in kamp Amersfoort...................................................... Frits G.M. Broeyer Max Enker, de joodse dominee van Westerbork en eresienstadt ........................................................................................ Bettine Siertsema Predikanten in Duitse concentratiekampen.................................... Hans van der Jagt Aanhoudend verzet en tragische ondergang van een jonge prediker. Johannes Kapteyn (* Giessendam-† Dachau)............... Hans Werkman Gerrit Plantagie van Dieren tot Dachau ........................................
00 Voorwerk 2011
5
10-11-2011, 21:19
Els Boon Een gezamenlijke roeping alleen voortgezet. De dood van een predikant en de gevolgen voor diens gezin .... Kristine Groenhart Het predikantencorps van Medan, -. Ernst de Vreede (-) en Wolter Smit (-) ...... Jan Ridderbos en Helen Grevers Rusteloos op zoek naar eerherstel. De ex-predikant dr. H.W. van der Vaart Smit in het interneringskamp en als ‘vrij man’ ................................................... Gert van Klinken Herdenken zonder voorbeeld: de -reeks ............................... Jan Ridderbos Totaaloverzicht van Nederlandse predikanten in kampen te West-Europa .................................................................................... Register ..................................................................................................... Personalia van de auteurs.......................................................................
00 Voorwerk 2011
6
10-11-2011, 21:19
Inleiding George Harinck en Gert van Klinken
Het idee voor dit jaarboek is ontstaan in München. De Evangelische Arbeitsgemeinscha für Kirchliche Zeitgeschichte aldaar hee in een boek uitgegeven ter herdenking van Duitse protestantse slachtoffers van het nationaalsocialisme: ‘Ihr Ende schaut an...’ Evangelische Märtyrer des . Jahrhunderts. Dat was een waagstuk. In de eerste plaats ligt het begrip ‘slachtoffer’ moeilijk als het gaat om Duitsers in het Derde Rijk. Waren zij in menig geval niet veeleer daders? En in de tweede plaats: het gaat hier om protestantse slachtoffers – zijn dat dan meteen martelaren? Ten derde: wanneer is iemand een slachtoffer of martelaar? Als deze verzet hee gepleegd, ja; maar ook als zo iemand is omgekomen bij een bombardement, of als militair aan het front? Al deze vragen konden niet ontlopen worden bij de vervaardiging van het boek. De verschijning was een statement: hier zijn zij, protestantse slachtoffers van het Hitler-regime, martelaren. Het boek is goed ontvangen, er is vraag naar en het hee inmiddels een tweede druk gekregen. Voor Nederland ligt dit slachtofferschap minder gevoelig. Nederland werd in mei tegen haar wil binnengevallen door Duitsland en in die zin zijn Nederlanders slachtoffer geworden van vijf jaar Duitse bezetting. En er zijn Nederlandse protestanten gestorven door toedoen van het nazi-regime. Denk aan J.H. Kuipers-Rietberg – tante Riek – die de onderduik organiseerde, denk aan de Puttense mannen die weggevoerd en voor het merendeel omkwamen en denk aan de theoloog Jan Koopmans die door een verdwaalde Duitse kogel werd getroffen. Door straf, vergelding of toeval lieten zij het leven in en gelden zij als oorlogsslachtoffers. Maar waren deze protestanten ook martelaren? We spreken in-
00 Voorwerk 2011
7
10-11-2011, 21:19
middels weer over helden als het over de weerstand tegen de Duitse bezetter gaat, maar over martelaren hebben we het (nog) niet. Wat is een martelaar eigenlijk? Kort gezegd is de gangbare denitie: iemand die het leven ontnomen wordt vanwege zijn of haar geloof. We kennen genoeg slachtoffers van de Duitsers die in de laatste brief aan hun geliefden hun geloof beleden en ook expliciet verwoordden dat zij de prijs van het leven betaalden omwille van hun overtuiging. Maar bij de omschrijving van het begrip martelaar speelt ook de dader een rol: hij brengt iemand om vanwege dat geloof. Maar dat was bij het ombrengen van protestanten lang niet altijd het geval. Het slachtoffer motiveerde het verzet tegen de Duitsers wellicht religieus, maar de Duitsers duidden datzelfde verzet politiek. De betreffende dader kon zelf een protestant zijn. De verbinding geloof en verzet is niet vanzelfsprekend. Verzet kon bewondering oogsten, of, wat in protestantse kring ook voorkwam, worden afgewezen als daad van verzet tegen overheden die God over ons had gesteld. Na de oorlog is er snel gesproken van ‘kerkelijk verzet’, maar of de kerken als instituten zich verzet hebben in de oorlog blij een punt van discussie. Kortom, ook in Nederland krijgen we te maken met klemmen en voetangels zodra we geloof en verzet aan elkaar verbinden. Dat is geen reden om het leggen van zo’n verbinding na te laten. Er is na de oorlog ook in de geschiedschrijving geruime tijd gedacht dat de kerk een quantité négligéable was in de twintigste-eeuwse samenleving. Het verbaast niet dat Lou de Jong de kritische vraag kreeg, waarom de geschiedenis van de kerk in oorlogstijd een plaats moest hebben in zijn grote geschiedwerk. Maar in de oorlog was de kerk een instituut met een publieke uitstraling. In het geval van de protestanten was de predikant de publieke vertegenwoordiger van de kerk. De bezetter en de kerk hielden elkaar nauwlettend in de gaten, want ze konden zomaar openlijke tegenstanders worden. Als dus een predikant werd opgepakt door de Duitse bezetter was voor de bezetter, de arrestant en voor omstanders vaak duidelijk dat tevens de kerk of het geloof in geding was. Te midden van de enorme historiograe van Nederland inzake is naar de predikant in oorlogstijd onmiddellijk na de bevrijding het nodige geschreven, maar sindsdien nauwelijks meer. De aan banden gelegde pers, de radio, de verboden politieke partijen, al die onder de bezetting gefnuikte stemmen in het publieke domein hebben de aandacht
00 Voorwerk 2011
8
10-11-2011, 21:19
van onderzoekers gekregen, maar de kerkelijke stem die publiek kon blijven klinken is nog nauwelijks onderzocht. Dit jaarboek gaat daarom over predikanten, nauwkeuriger, over predikanten die hun vrijheid en ook in een aantal gevallen hun leven verloren, omdat hun woord en daad de Duitse bezetter zo stoorde dat deze ingreep. Aan deze beroepsgroep is tijdens de oorlog het recht om publiek te spreken niet ontzegd. Er zijn vele voorbeelden van predikanten die daarvan gebruik hebben gemaakt om tegen het nationaalsocialisme te waarschuwen en maatregelen van de bezetter te bestrijden. Als geen ander kon de predikant, in de Nederlandse cultuur getekend als ds. Wawelaar en als inspirator, in de oorlog een publiek bereiken en dat met een gezaghebbend Woord toespreken. De predikanten hebben daar als groep een relatief hoge prijs voor betaald: op een beroepsgroep van ruim drieduizend dienstdoende mannen en vrouwen hebben honderden van hen gevangen gezeten, zijn in kampen opgesloten geweest en van hen zijn er omgebracht. De dichter A. Marja hee die onverwachte rol van de Nederlandse predikant aan het front van de bezette samenleving aldus verwoord: Een predikant Hij sprak aan één stuk door: in onze kringen doet men nog steeds te weinig aan cultuur, ik geef het toe, maar in het laatste uur gaat het – nietwaar – ook om de laatste dingen! Zijn adamsappel danste op en neer boven de toga of het khaki-hemd, over het godsrijk sprak hij hooggestemd en blozend over sexueel verkeer. Hij sprak over zijn eerbied voor het leven, en dat God altijd kracht naar kruis wil geven hing ingelijst in zijn studeervertrek. Hij leek een halfzacht ei, maar toen ze kwamen en hem met knuppels onder handen namen hield hij voor ’t eerst èn tot het laatst zijn bek.
00 Voorwerk 2011
9
10-11-2011, 21:19
Tussen wat predikanten leken en wat ze bleken te kunnen zijn lag soms inderdaad een grote afstand en soms werd die afstand nooit overbrugd. Maar in hun gemeenten werd hun gevangenschap en soms ook hun dood na de oorlog met respect herdacht. Zij waren dan toch die tegenstemmen geweest, die martelaren waar elke dictatuur zo bang voor is. Om het met George Orwell te zeggen: (…) in the twentieth century, there were the totalitarians, as they were called. ey were the German Nazis and the Russian Communists. e Russians persecuted heresy more cruelly than the Inquisition had done. And they imagined that they had learned from the mistakes of the past; they knew, at any rate, that one must not make martyrs. Before they exposed their victims to public trial, they deliberately set themselves to destroy their dignity. (…) And yet aer only a few years the same thing had happened over again. e dead men had become martyrs and their degradation was forgotten. De bedoeling van dit jaarboek is niet om martelaars te presenteren, alsof martelaarschap de enig juiste kwalicatie zou zijn voor wat een omgebrachte predikant in Duitse handen overkwam. Het doel is een indruk te bieden van deze door de Duitsers en door omstanders gedurende de bezetting vrijwel steeds herkende en apart bejegende beroepsgroep van predikanten. Wie waren zij, wat dachten de Duitsers van ze, hoe werden ze behandeld in de kampen, hoe stelden ze zich op, hoe werden ze bekeken door medekampgenoten en hoe werden ze na de oorlog herinnerd? De werkelijkheid is vaak ingewikkeld – en verwarrend ook. Niet elke vervolger was Duits; soms waren het landgenoten. Niet alle predikanten hebben zich in het kamp als predikant bekend, of deden het wel, maar konden hun gedrag niet in overeenstemming houden met de norm die dit ambt vergt. Soms was het predikantschap een nadeel in het kamp, soms een voordeel. Sommige predikanten hebben na de oorlog hun voordeel gedaan met hun kampgevangenschap, anderen hebben er nadien met geen woord meer over gerept. Nabestaanden vonden rust in de weg die God met hun echtgenoot, vader of vriend gegaan was, anderen hadden moeite er de zin van in te zien of vervreemdden van God en kerk. Deze veelzijdige en ingewikkelde werkelijkheid komt bij alle lof die menig predikant in de kampen verdient in vrijwel alle bijdragen aan de orde.
00 Voorwerk 2011
10
10-11-2011, 21:19
Het scherpst kwam deze ingewikkeldheid naar voren in de wijze waarop de predikanten na de oorlog herinnerd zijn. Soms zijn personen in het kader van geestelijke weerstand herdacht die waren omgekomen bij een beschieting – nota bene door geallieerde vliegtuigen. Andere predikanten werden altijd genoemd omdat hun pr zo goed verzorgd was. Twee voorbeelden die tonen hoe onevenwichtig een en ander in historisch perspectief kan zijn. Enerzijds was er de bekende ds. D.A. van den Bosch die nadrukkelijk verklaarde dat niets van wat hij deed te maken had met verzet tegen de bezetter. Toch staat hij prominent op de site van kamp Amersfoort, legde zijn dochter zijn optreden in het kamp vast in een boek en was hij in een van de twee predikanten die postuum het exclusieve verzetskruis ontving – de ander was de doopsgezinde predikant A. Keuter. Anderzijds was er ds. R. Douma, die, jaar jong, voor het vuurpeloton stierf. Hij liet een jonge vrouw en vier zeer jonge kinderen achter. Jarenlang was hij bijna beroepsmatig bij het werkelijke verzet betrokken. Hij leek na de oorlog vergeten – al draagt gelukkig een straat in de stad Groningen wel zijn naam. Er zijn in de oorlog omgekomen predikanten van wie de gedachtenis vandaag nog levend wordt gehouden, met boekjes en sites op het internet. En er zijn omgekomen predikanten die vrijwel vergeten zijn. En soms kwelt dat families, soms wil men dat graag zo laten. Hoe dat zij, de redactie van het jaarboek hoopt dat deze editie voor de lezer veel nieuws en lezenswaardigs bevat en een aanzet zal geven tot verder onderzoek. Hopelijk kan de lijst achterin dit jaarboek daar goede diensten bij bewijzen. Een van de zaken waar de auteurs bij hun onderzoek voor hun bijdragen op stuitten, was de betrekkelijk geringe omvang aan onderzoek waarop zij konden voortbouwen. Met name een overzicht van welke predikanten in welke kampen waren opgesloten en hun aantallen werd node gemist. De redactie en de auteurs zijn blij dat Jan Ridderbos zich met energie op deze zaak hee geworpen, met de lijst achterin dit boek als resultaat. Aanzetten van zo’n lijst bestaan sinds de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog, maar in dit jaarboek wordt voor het eerst volledigheid nagestreefd. De lijst is evenwel samengesteld in het besef, dat bij verschillende predikanten gegevens ontbreken of onjuist zijn en dat vermoedelijk zelfs namen ontbreken. Deze unieke lijst wordt daarom behalve in dit jaarboek,
00 Voorwerk 2011
11
10-11-2011, 21:19
ook op de website van het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme aan de Vrije Universiteit (www.hdc.vu.nl) gepubliceerd, zodat fouten hersteld kunnen worden en aanvullingen kunnen worden toegevoegd. U wordt nadrukkelijk uitgenodigd uw correcties, aanvullingen en suggesties door te geven via hdc@vu.nl. Noten
. Leipzig ; tweede uitgebreide en verbeterde druk . Het boek verscheen onder redactie van Harald Schultze en Andreas Kurschat met medewerking van Claudia Bendick. . L. de Jong, Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel , reacties (’s-Gravenhage ) , . . Opgenomen in A. Marja, Traject (Amsterdam ). . George Orwell, Nineteen Eighty-Four (London ) -.
00 Voorwerk 2011
12
10-11-2011, 21:19