Jaargang 7, nr 1, maart 2010
:kYeLVaa Hda^Y
=Zi 9jXdLVaa Hda^Y aVbZaaZclVcYhnhiZZb `Vc Vah adhhZ XdchigjXi^Z bVVg dd` iZ\Zc ZZc WZhiVVcYZ XdchigjXi^Z \ZeaVVihi ldgYZc# 9^i ^ciZch^ZkZ kZci^aVi^ZhnhiZZb ^h [jcXi^dcZZa Zc YZXdgVi^Z[# 9Z ÈhiVeZaWVgZÉ aVbZaaZc bV`Zc YZ lVcY W^_odcYZg hiZk^\# 9jXdLVaa Hda^Y ^h hcZa Zc bV``Za^_` iZ bdciZgZc# 9Z O"kdgb^\Z aVbZa odg\i kddg ZZc [gVV^ Zc higV` YZh^\c#
LZ ^che^gZ Vi mmm$ZkYe$[k ^c[d@YjXd#Zj " =VcYZahhigVVi &. " -+(% KZjgcZ " 7Za\^jb " iZa (' *- (( %% ++ " [Vm (' *- (( %% +,
C6IJG6A 8DB;DGI >CH>9:
HiVeZaWVVg Zc hiZg` hiVVai_Z
GEVELBOUW verschijnt vier maal per jaar en is een uitgave van Control Media. GEVELBOUW is een onafhankelijk vakblad voor de bouw en is bestemd voor architecten, ingenieursbureaus, aannemers, opdrachtgevers, brancheorganisaties, gevelbouwers en toeleveranciers, (bouw)functionarissen in overheidsen semi-overheidsinstellingen en verwante organisaties. De VMRG is inhoudelijk verantwoordelijk voor haar eigen pagina’s. Redactie Willem Ruyters Aan dit nummer werkten mee Mick Eekhout Bernard Faber Atto Harsta Bettina Hertstein Rob van ’t Hart Werner Huthmacher Otto Kettlitz Frido van Nieuwamerongen Cristel van Maarsseveen Menno Mennink Marjel Mettau Jeroen Musch Anouk Pelzer Erik Stekelenburg Martin Veldhuizen RenÊ de Wit Vormgeving en lay-out Control Media Advertentieverkoop Jolanda Hansen Hans Vonk Uitgever Tjerk van Duinen Marketing Michel van Kleeff Order administratie Marjolein van Beek Control Media Postbus 8836 4820 BC Breda Tel. 076-5211003 Fax. 076-5156589 E-mail adressen info@gevelbouw.info (algemeen) redactie@gevelbouw.info (redactie) info@vmrg.nl (VMRG) opmaak@gevelbouw.info (advertentiemateriaal) Abonnementen Een jaarabonnement op GEVELBOUW kost 45 euro (excl. Btw) Abonnementenservice: abonnementen@controlmedia.nl Opzeggingen: schriftelijk, twee maanden voor einde abonnement. Uitgever en auteurs aanvaarden geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard dan ook, die voortvloeit uit handelingen en beslissingen die gebaseerd zijn op informatie uit de in dit -magazine geplaatste artikelen. Wilt u beeld of tekst uit deze uitgave overnemen dan wel vermenigvuldigen? Vraagt u daarvoor eerst toestemming bij de uitgever.
Gevelbouw komt tot stand in samenwerking met de VMRG (Vereniging Metalen Ramen en Gevelbranche)
nr. 1 maart 2010
Inhoud Golven binnen (en buiten) de lijntjes
6
Erik Stekelenburg gaat terug naar de toekomst
13
Even stoer als de buren
14
Zeventig gestapelde Zaanse samples
18
Frido van Nieuwamerongen ‘Mooi blijven is een kunst’
23
Als jaarthema 2010 kwam ‘Grenzeloze GevelBouw’ als meest ideaal uit de bus. ‘Grenzeloze gevelbouw’ allitereert lekker, draagt een paradox in zich en lijkt ook op het tweede gezicht een diepe lading te dekken. Want gevels zijn toch grensbepalers bij uitstek? Waar zou je de sticker ‘Pas op, hier waak ik’ anders moeten plakken, dan op de gevel naast de voordeur. Buiten de gevel houdt het gebouw onvermijdelijk op en wacht de ongeconditioneerde boze buitenwereld. GevelBouw gaat dit jaar een positieve draai aan het begrenzen geven. Grenzeloos koppelen we elke editie aan een fysische grootheid. Deze eerste editie aan de tijd. Zo komt het dat in de meeste artikelen in deze lente-editie De continue Tijd een woordje meespreekt. De tijd die zonder ooit te stoppen trends brengt, modes, planningen, authenticiteit, verval en duurzaamheid. En dat net op het moment dat wetenschappers bewijzen dat het element Aluminium het element Cesium in de atoomtijdklokken moet vervangen. Een aluminium-atoom blijkt nog regelmatiger te trillen dan cesium en daarom nog nauwkeuriger het verloop van de tijd te kunnen aangeven. Aluminiumgevel of klokwerk, wat maakt het uit? Hopelijk bent u ook grenzeloos nieuwsgierig naar wat deze jaargang GevelBouw zal brengen.
Klare lijn vraagt extreem veel details 24 Otto Kettlitz ‘Is de bouw te vergelijken met topsport?’ 29 Nederlandse mega-donut voor Roemeense megamall
30
VMRG-katern Branchepagina’s
34
Bert Lieverse ‘Licht bewijst het gelijk van de Levende Gevel’
36
Bettina Hertstein ’Te zien of niet te zien dat is de kwestie’
39
Gevels als abstracte natuur
40
VisiOnAir Emile Quanjel
45
Wat inspireert jonge ontwerpers?
46
Een groene long in Berlijn Aldershof
48
Visitekaartjes
50
TNT gaat voor Platinum
52
Voorwoord
Willem Ruyters Hoofdredacteur Control Media pagina’s reacties & tips wruyters@controlmedia.eu
KEURMERK
+lV MGWTOGTM XQQT CNWOKPKWO GP UVCCN
Producten voor de gevel
2XGT UOCCM MWPV W CNU CTEJKVGEV QH QRFTCEJVIGXGT OKUUEJKGP PQI OGV GNMCCT VYKUVGP 0CCT PKGV NCPIGT QXGT MYCNKVGKV :CPV FKG KU IGICTCPFGGTF OGV JGV 905* .GWTOGTM FCV VGIGNKLMGTVKLF JGV OGGUV EQORNGVG MGWTOGTM XQQT FG IGXGNDQWY KU GP TGMGPKPI JQWFV OGV FG CNNGTNCCVUVG YGVVGNKLMG DQWYGKUGP \QCNU &( OCTMGTKPI $NU DTCPEJG QTICPKUCVKG UVCCP YG GT XKGTMCPV CEJVGT (P QOFCV YG \Q \GMGT \KLP XCP FG \GMGTJGFGP FKG JGV MGWTOGTM W DKGFV IGXGP FG 905* DGFTKLXGP FCCT ITCCI ICTCPVKG QR (P NCVGP YG GGTNKLM \KLP FCV KU FG GPKIG \GMGTJGKF FKG nEJV VGNV
56
0GGT KPHQTOCVKG"
Jaargang 7, nr 1, maart 2010
:KNV W OGGT YGVGP QXGT JGV 905* .GWTOGTM" 1GGO EQPVCEV QR OGV 905* XKC YYY XOTI PN QH DGN
XPO: SKM, Panwall, Renson, Duco, Lieftink geveltechniek, Solarlux, VMG 59
Cover TBWA\, Amsterdam Beeld: www.bernardfaber.nl
Golven binnen (en buiten) Tekst: Erik Stekelenburg Beeld: Diversen
Montessorischool ‘Steigereiland’ in Amsterdam-IJburg (VMX architects) was in Nederland één van de eerste gebouwen met golvende horizontale raamstroken 6
juni 2010
©Menno Mennink
de lijntjes
©Jeroen Musch
De Nederlandse architectuurwereld wordt wat rekkelijker en raakt een beetje los van het hele precieze functionalisme. Zo behoorden horizontale raamstroken decennialang tot de vijf axioma’s van het Modernisme. Als je iets wilders wilt, is het laten ‘golven’ van die horizontale raamstroken in het gevelvlak één van de eerste vrijheidsopties. Maar echt vrij golvende ramen passen meestal niet in het budget. De golven en dalen worden daarom ‘op zijn Hollands’ betaalbaar gemaakt en meestal in rechte profielsegmenten uitgewerkt.
juni 2010
7
©Menno Mennink
©Jeroen Musch
Esccher was het grote voorbeeld
8
juni 2010
Zelfs architectuur is onderhevig aan trends. Eén van de huidige herkenbare trends is het aanbrengen van ‘golvende’ horizontale raamstroken in een gebouw. Raamstroken die in horizontale richting over het gevelvlak lopen, net zoals tijdens de hoogtijdagen van het functionalisme, maar dan met onder- of bovenregels die in de hoogte op en neer gaan. De Montessorischool ‘Steigereiland’ in Amsterdam-IJburg (VMX architects) is van die trend misschien Nederlands oudste en bekendste voorbeeld. Projectarchitect Han Harleman verklaart het dalen en stijgen van de regels vanuit het programma: ‘De leerlingen behoren tot verschillende leeftijdsgroepen en vragen daarom verschillende plafondhoogtes en soms zelfs extra lage borstweringen. Dat uit zich onvermijdelijk in de gevel.’ Deze functionele redenatie vermijdt esthetische motivaties en blijft dicht bij de mens. Het ‘golven’ van de ramen is afgeleid van de menselijke proporties of op zijn minst als tegemoetkoming aan de menselijke maat
gedacht. Dankzij een houtskeletbouwsysteem als binnenblad was er geen enkel probleem om de raamgolven te maken. De aluminium kozijnen (Alcoa RT62) met verdekte ontwatering werden door de firma Widam Aluminiumbouw (Hoorn) aangebracht. Bedrijfsleider Wim Disseldorp van Widam maakt wel gewag van een kritisch punt: ‘Bij een te scherpe hoek “trekt” de gelaste rubberdichting van de draaiende delen het niet. Bovendien als het raamoppervlak erg groot wordt, krijg je te veel waterbelasting op de scherpe hoek. De trend naar steeds slankere profielen maakt dat er ergens een maximum moet worden gesteld aan de grootte van de raamvlakken. Hier zijn de waterbelaste laagste punten van de aflopende onderdorpels met een dichting op de hoogte gebracht van de monodrain ontwatering. Dit was overigens een van de eerste projecten waarin de monodrain als afwateringsvoorziening is aangebracht. Bij een test bleek die constructie tot 60 m hoogte waterdicht. Een zorgeloze constructie.’
Projectspecifiek
13.000 + P
Dit schooljaar ging het Arentheem College in Arnhem-Presikhaaf van start in een nieuw gebouw. De golven en dalen in de raamstroken van het Arentheem College hebben wel wat weg van de raampartijen van de Amsterdamse Montessorischool. Siebold Nijenhuis, directeur-architectvan Broekbakema (Rotterdam) geeft een esthetische motivatie voor de golvingen. ‘Om de horizontale raambanden niet te breken, werden de raamdorpels direct naar de deurdorpels toe schuin getrokken.’ Dat gebeurde zowel bij de bovenals onderdorpels en het af- en oplopen werd vervolgens waar het goed uitkwam elders in de gevel herhaald. De buitenzonwering van screens is weggewerkt achter de polycarbonaatplaten die op de raampartijen aansluiten. Nijenhuis had de zonwering graag schuin in de spouw gehad, maar daar is vanaf gezien. Ook in Arnhem is voor het binnenblad houtskeletbouw toegepast. HSB en aluminium kozijnen zijn afgestemd op een gemeenschappelijk gegeven, het stelkozijn van de hoofdaannemer. Net als in de school op IJburg. Gevelbouwer De Groot & Visser (Gorinchem) leverde de zonwering en de aluminium kozijnen (Schüco AWS 50)die met ontwateringskapjes zijn uitgevoerd. De waterbelaste laagste punten van de aflopende onderdorpels zijn hier net als op IJburg met een dichting op de hoogte gebracht van de ontwatering. Dit betekende het ontwikkelen van een projectspecifiek ontwateringskapje, want er kon niet op een standaard kapje als bijvoorbeeld de monodrain worden teruggevallen.
340
12.550 + P
400
Verticale doorsnede over de hoofdentree met incidenteel uitstulpend reclamebord
12.150 + P
3460
4200
11.400 + P
9.650 + P VLOERPAKKET: -afwerklaag 70 mm -druklaag 70 mm i.h.w. gestort beton -kanaalplaat 400 mm
8.800 + P
540
BORSTWERING: -afgefilmd/stucwerk 5 mm -lichtbeton 140 mm -regels 125 x50 mm -isolatie 125 mm -waterkerende laag -verticale U-profielen t.b.v. montage gevelbeplating vliesgevel van ok. vloer tot bk. borstwering volgens opgave Vorsselmans; -paneel boven raamstrook -isolatie 100 mm -verticale stijlen doorlopend
ihw. gestorte overstek met lichtbeton borstwering aangestort
13000
3760
4300
binnenafwerking vliesgevelstrook; -gipsplaat op regelwerk naadloos afgewerkt -dampremmende laag
5.350 + P
540
4.500 + P
ihw. gestort overstek verlicht door meestorten van PE isolatie
aluminium beplating in cassettes met reliëf of perforaties volgens tekening; metaalkleurig
3960
4500
stalen kokers voor borstwering langs; volgens opgave constructeur bevestigd aan borstwering t.b.v. doorstekende gevel
1.400 + P 1.000 + P BORSTWERING: - 150 mm kalkzandsteen - isolatie 100 mm PIR bekleding plint met natuursteen stroken in wild verband. Lagenmaten variabel; lijmwerk
VLOERPAKKET : Rc=3,5 -afwerklaag 70 mm -isolatie 80 mm; resolschuim -druklaag 70 mm -kanaalplaten 400 mm
P=0
620
0
P=0
2380
3000
0.890 ÷ P
2.000 ÷ P
Glas is structureel verlijmd op betonstijlen 130
bestrating op zand; type n.t.b. afschot naar straatkolken
3.800 ÷ P
400
1800
300
F
E
©Forum architecten
Vloeiende continu doorlopende golven in gevel van fraai beton
juni 2010
9
Esscher Het pas geopende hoofdkantoor van Concrex Bedrijfsbouw langs de A15 in Geldermalsen laat extreem veel golvingen zien. Hier gaan de ramen niet bij incident op en neer maar structureel. Wel verlopen de toppen en dalen op het eerste gezicht vloeiend en zeker niet hoekig. Maar dat is alleen op het allereerste gezicht zo, want ook hier blijken de golframen consequent uit rechte segmenten samengesteld. Dat geldt ook voor de ovaalvormige gevellijn van het kantoor, maar dan wel zo dat de afwijking van de ovaal maximaal 5cm is; dat is bereikt met zes profielbreedtes. Concrex Bedrijfsbouw is ontwikkelaar/ bouwer van bedrijfspanden met een eigen bouwsysteem van prefab betonnen sandwichpanelen. Met het hoofdkantoor wilde Concrex Bedrijfsbouw laten zien wat in beton allemaal mogelijk is. Architect forum architecten & planners (Tilburg) en de Belgische fabrikant van de betonpanelen (Decomo, Moeskroen) hebben aan de hand van een schets van Esscher de exacte vorm van de zelfdragende
10
juni 2010
panelen bepaald. Om de glasvlakken zoveel mogelijk één continu vlak te laten lijken, is het glas bij de koppeling van de elementen op de knikpunten structureel verglaasd met aan de achterzijde uit het zicht een slanke stijl. Daarachter loopt de binnenrand van de sandwich betonelementen als een dragende kolom door. In tegenstelling tot het Arentheem College werden de verschillende geveldelen hier niet op een stelkozijn afgestemd. Eerst werden de betonelementen geplaatst en daarna werden de afmetingen van de invulling in het werk bepaald. De vliesgevel (Schüco FW50+) is door J.M. van Delft + zn. (Drunen) geproduceerd. Geen hoek is hetzelfde. Draaibare hoekverbinders tussen regels en stijlen van Schüco zouden hier geen soelaas bieden omdat de gevel steeds de hoek om gaat. Hierbij zijn de stijlen tussen de regels op de betonelementen vastgezet. De ontwatering van een vliesgevelsysteem verloopt normaal gesproken via de stijlen wat ook bij laagste punten van schuin lopende onderregels als minder kritisch wordt beschouwd.
Plantachtig golvend patroon van perforaties en bobbels
Mock ups in fabriek C. Vorsselmans NV (Zundert)
Messnedes
partijen. Daarboven bevat de vliesgevel geen glaspartij maar een gesloten paneel met aan de buitenzijde een aluminium cassette. In die reliëfrijke metaalcassettes (VPT Versteeg, Heusden) bracht Bekkering Adams architecten (Rotterdam) de textiele identiteit van kledingmerk Esprit tot uitdrukking met een filigrein patroon van bobbeltjes en gaatjes dat aan planten doet denken. De architect vindt het niet nodig om de gekozen vorm functioneel te rechtvaardigen, maar geeft wel aan dat de ruimtes die weinig inkijk dulden (zoals showroom/techniek) op de plekken zitten waar de bovendorpel laag blijft. De af- en oplopende lijnen ziet Juliet Bekkering niet als golven maar als het effect van messneden. De raampartijen zijn als schegvormen uit het aluminium bouwvolume uitgesneden. Het achterover hellen van de gevel speelt in op het vigerende bestemmingsplan, dat schreef op deze locatie een maximale bouwhoogte voor. Als maximale goothoogte gold 11m, maar de nok mocht op 13m liggen. Bij een normale loodrechte gevel zou je zo twee meter bruikbare gebouwhoogte mislopen, maar hier werd de gevel hellend dak. De nieuwbouw voor Esprit markeert nu een groene overgang tussen industrieterrein en kantorenzone. Het gebouw laat het Hollandse landschap even één keer omhoog en omlaag golven.
Bij de bouw aan het hoofdkantoor van kledingmerk Esprit Benelux (Amstelveen) is de bouw gevorderd tot het aanbrengen van de vliesgevels (Schüco FW50+). De uitwerking van de gevels in een vliesgevelsysteem maakt het bouwtechnisch mogelijk de gevels 10º achterover te laten hellen. Dankzij de afwatering van de regels in de stijl kon gevelbouwer C. Vorsselmans NV (Zundert) de gevels detailleren als dakvlakken. In een kozijnsysteem is dat onmogelijk, zeker waar het de ontwatering van het laagste punt van aflopende onderdorpels betreft. In de eerste schetsen liepen juist de onderdorpels op en af en de bovendorpel horizontaal recht waarbij de openslaande ramen als bovenlichten tegen de bovendorpel zouden worden geplaatst. Er is afgezien van af- en oplopende onderdorpels omdat dan de glasvlakken doorvalveilig zouden moeten worden uitgevoerd. Het heen en weer gaan is nu in de bovendorpels gezocht en de openslaande ramen zijn onder een horizontale tussendorpel gezakt. Horizontale onderdorpels zijn ook handiger met het oog op een detaillering in prefab beton van de borstwering. De vliesgevels lopen steeds van bovenkant borstwering tot de onderkant vloer. De af en oplopende bovenregels zijn eigenlijk gewoon tussenregels in de vliesgevel-
juni 2010
11
Even stoer ‘Een stukje Rotterdam in Amsterdam’, zo karakteriseerde de creatief directeur van reclamebureau TBWA\ de locatie van het nieuwe hoofdkantoor. Het middelgrote kantoorgebouw verrees op het morsige industrieterrein De Schinkel, direct naast een dubbele aluminium brug die de stroom De Schinkel met De Riekerhaven verbindt. Bedrijfsterrein De Schinkel ligt centraal in AmsterdamWest, onder de rook van de Zuidas en dichtbij de A10. De Schinkel ondergaat een upgrading van ouderwets werkgebied naar strakke creatieve industrie. En die upgrading slaat aan. Zo is de verantwoordelijk architect ZZDP architecten, tevens de buurman van TBWA\.
Tekst: Erik van Stekelenburg Beeld: www.bernardfaber.nl, www.gevelvisie.nl 14
juni 2010
als de buren People and Facts Gedelegeerd opdrachtgever | Bouwteam General Contractors, Delft Ontwerp | ZZDP Architecten, Amsterdam Advies | ISB consultants, Delft (Kees Isendoorn) Bouwkundig aannemer | Heijmans Bouw, Rosmalen (Parkeerbak en betonskelet) Gevelbouw | Interdam Projects, Ridderkerk (Cortenstaal borstweringen en leisteenborstwering); Van Dool Geveltechniek, De Lier (vliesgevel Schüco FW50SG, (MX6) zwart geanodiseerd)
‘Een stukje Rotterdam in Amsterdam’ juni 2010
15
Het gebouw voor TBWA\ voegt zich naar zijn omgeving. Enerzijds omdat het zonwerende glas de omgeving sterk reflecteert en in zich opneemt, anderzijds omdat de borstweringen van Corten staal zowel kleuren bij de omliggende industriegebouwen als bij de talrijke populieren langs de haven. Ook buigen de contouren van het kantoor zich consequent naar de lijnen in de omringende infrastructuur, de bocht in het water en de kromming in de weg. Architect Adam Smit van ZZDP Architecten stelt dat het gebouw de markante horizontale raam- en baksteenstroken echoot van de oudere gebouwen op bedrijventerrein De Schinkel. Gerenommeerde architecten als Maaskant en Van Tijen, Mart Stam en Van Klingeren hebben er hun sporen achtergelaten. Tevens verwijst de warme kleur van het Corten staal naar de warme kleuren van de bakstenen die in De Schinkel veel industriegebouwen bekleden. Last but not least zorgt de stapeling van stroken glas en Corten staal in combinatie met de gebogen gevellijn voor een elegant lijnenspel.
Beschermende roest Corten is een staalsoort die zichzelf tegen verdere oxidatie beschermt door een patina van roest. Om het glas te behoeden voor roestwater dat van de Corten staalelementen afstroomt, zijn de elementen zo ontworpen dat neerslag alleen kort met het Corten staal in aanraking komt. Daarom zijn er aan de boven en onderkant
geen horizontale vlakken waar het water kan blijven ‘hangen’. Zo kan het water geen roestdeeltjes verzamelen. Het gaat nooit om het afstromende water tijdens een regenbui maar altijd om het water dat achterblijft, dat aan de gevel kleeft en dan zorgt voor verdere roestvorming. Dus er moet gewoon geen water aan de gevel kleven. Of anders gesteld de detaillering moet snel drogen van de Corten staalelementen bevorderen. Anderhalf uur na een regenbui zie je nu ook dat de gevel helemaal droog is. De holle vorm van de 3,6 m lange en 1,2 m hoge elementen zorgt voor de noodzakelijke stijfheid. De holte is gezet met zulke kleine horizontale ribbels (breedte van 8 mm) dat de borstwering wel lijkt gewalst. Al het Corten staal is ‘voorgeroest’, het heeft twee maanden in opslag gelegen waarbij het staal voortdurend met water besproeid is. Aan de noord- en oostgevel blijven de borstweringen dicht tegen de gevel, aan de westgevel is eer meer ruimte voor een glazenwassersbalkon dan wel vluchtoute, terwijl aan de rondlopende zuidgevel de borstweringen verder van de gevel afkomen en ruimte scheppen voor balkons. Het Corten staal is inclusief balkons geprefabriceerd en gemonteerd door Interdam projects, een staalverwerkend bedrijf dat is gespecialiseerd in middelgrote projecten op het gebied van bijzondere veiligheid of bijzondere esthetica. Interdam Projects (Ridderkerk) bestaat nu drie jaar en komt voort uit het honderdjarige Van Dam dat drie
3 Schaal 1:10 12345678910111213-
2
4
1
5
6
7
Borstwering van gevouwen cortenstaal, dik 4mm, onzichtbaar bevestigd, lang 3580, zijwangen doorlopend gelast Binnenkant borstwering en zijwangen, gepoedercoat in kleur antraciet Balustrade: handleuning staal 50-12, balusters staal 50-12 Vliesgevel ter plaatse van vertikale en horizontale stijlen met kliklijsten, gevel verankerd aan vloerrand Geïsoleerd aluminium sandwichpaneel geanodiseerd in kleur MX6 (zwart) Isolatie Dampremmende laag Aluminium beplating dik 2mm geanodiseerd in kleur MX6 (zwart) Gevouwen zincorplaat, dik 2mm, afwerkvloer Bollenvloer Thermische onderbreking, dik 10 mm Isolatieglas, LTA/ZTA, kleur neutraal Dejo rooster, verzinkt en gepoedercoat in kleur antraciet. Twee strippen 160-15 (links en rechts van vliesgevelstijl) hart op hart 3600
12
8
4 13
10
12
11
Verticale doorsnede over de borstwering 16
juni 2010
9
Gebouw schikt zich naar de as van de Generaal Vetterstraat
jaar geleden is overgenomen door de Hollandia Groep. Onder de verantwoordelijkheid van Interdam Projects viel ook de grijze borstwering ter hoogte van de eerste verdiepingsvloer aan de waterkant en in de entreegevel. Die gevelstrook is van Pillarguri Noorse leisteen, een ijzerhoudende leisteen die daarom subtiele roestvlekjes laat zien.’
Contrasterende glans Voor de meeste buitenruiten heeft de architect zonwerend isolatieglas gebruikt met een LTA van 48% en een ZTA van 27%. Aan de straatzijde neem je het gebouw onder een behoorlijk scherpe hoek waar. Om te voorkomen dat het beeld hier dichtloopt door de opeenvolgende zwarte verticale kliklijsten heeft de architect hier de kliklijsten achterwege gelaten. Met het aanzicht van structurele beglazing bleef het gezochte contrast tussen het ruwe cortenstaal en de gladde raamstrook intact. Borstwering kleurt bij de populieren
Stoere vormtaal beheerst ook het lichte atrium
juni 2010
17
Zeventig gestapelde Tekst: Control Media Beeld: www.bernardfaber.nl; 漏Molenaar & Van Winden architecten/ WAM architecten
Het is nu 2 maart, over twee weken gaat het Inntel hotel Zaandam open. Links ligt de oude stad waar gewerkt wordt aan Nieuw Rustenburg, v贸贸r het hotel komt over de snelweg een voetgangersroute naar het station dat rechts uit beeld ligt. Restaurant Puur Saen bevindt zich onder het vrolijk oranje pannendak onderin de hoteltoren. De erker van het restaurant komt fraai aan het water te liggen van de Opnieuw Gegraven Gedempte Gracht
18
juni 2010
Zaanse samples In de jaren zestig liep de binnenstad van Zaanstad door het verbreden van de provinciale weg forse stedenbouwkundige schade op. Zo kwam het NS-station volledig los te liggen van de winkels. Onder supervisie van Sjoerd Soeters vult het nieuwbouwproject Inverdan veertig jaar later de gaten op. Een overkluizing voert voetgangers en fietsers voortaan over de weg van station naar stad. De Gedempte Gracht krijgt weer water. Ook verrijzen er grote gebouwen die de verbinding leggen tussen de grote kantoorgebouwen langs het spoor en de meer kleinschalige binnenstad. Soeters selecteerde voor de nieuwbouw gerenommeerde architecten als DOK architecten, Claus & Kaan en Rijnbout. Allemaal architecten die niet terugdeinzen voor figuratieve architectuur. Een hotel naast de overbrugging van de N203 fungeert als scharnierpunt. WAM architecten greep de opdracht met beide handen aan.
juni 2010
19
Rationele draagstructuur in ter plekke gestort beton
Noordgevel overgang provinciale weg
Zaanse architectuur in moderne onderhoudsvriendelijke materialen
Verticale doorsnede over principedetail van uitkraging 20
juni 2010
Zuidgevel overgang provinciale weg
People and Facts Opdracht | Hotel Zaanstad BV, Amsterdam Ontwerp | IWilfried van Winden, WAM architecten, Delft/© ontwerp Molenaar & Van Winden architecten/ WAM architecten Uitvoering | Heddes Bouw BV, Hoorn (Hoofdaannemer) SchipperGevelTechniek, Eemnes (Gevelbouw) Cadé composieten, Medemblik (Mallen lijstwerk) Belder, Wieringwerf (Productie lijstwerk) Starq, Heteren (Aluminium kozijnen
Wilfried van Winden is de oprichter van het nieuwe architectenbureau WAM architecten uit Delft. Van Winden heeft al een hele carrière achter de rug als partner van het eveneens Delftse architectenbureau Molenaar&Van Winden en staat te boek als ontwerper van de Essalaam Moskee in Rotterdam. De moskee die steeds maar niet af komt. In 2009 begon Van Winden voor zichzelf. Eén van de projecten die hij meenam naar de eigen praktijk was het Inntel Hotel in Zaanstad. Van Winden kent de Zaanstreek vrij goed. In zijn jeugdjaren verbleef hij er regelmatig om het molenaarsdiploma te halen. Paltrokmolen, papiermolen, mosterdzaadmolen, ze kennen geen geheimen voor hem. Van Winden stelt: ‘Fusionarchitectuur, dat wil ik teweegbrengen. Architectuur die herkenbaar is en tegelijkertijd nieuw. Fusion verbindt local met global, laag cultuur met hoog cultuur, traditie met innovatie, Oost met West, abstract met figuratief. Zo’n naaldklomp van Victor&Rolf bijvoorbeeld, een houten klomp met stilettohak. Dat is fusion.’
Puur Zaans juni 2010
21
Authentiek Zaans De draagstructuur is merendeels in het werk gestort met wandkisten en breedplaatvloeren volgens een Uvormige hoofdstructuur met een traveemaat van 3,60 m. Gestreefd is naar rationele plattegronden, efficiënt met korte looplijnen. De uitkragende kamers komen dan ook uit de betonstructuur voort. Het buitenblad is op de bouwplaats vanaf steigers aangebracht, want prefab buitenbladen zouden met naden en lekdorpels de gave aanblik verstoord hebben. Voor het project zijn extra lange Eternit sidings geproduceerd. De sidings vallen over meerdere HSB-elementen heen voor een gaaf, niet-prefab aanzicht. Eternit is van zichzelf crème-achtig van kleur. Al het materiaal is dan ook gecoat. De fabrikant geeft hier tien jaar garantie op. De onderste twee bouwlagen met lobby en andere semi-openbare ruimten zijn authentiek Zaans gedetailleerd. Daar wel hout als gevelbekleding en houten kozijnen. Want onder in het gebouw vallen de gevels beter in het zicht en in het handbereik van de voorbijgangers. Ook de onderhoudsploeg kan hier overal goed bij. Zo krijgt in Zaandam de vluchtigheid van de snelweg monumentale status. Groot groen vlak als punt voor concentratie, maar niet voor lang, hier tegenaan komt gebouw van Liesbeth van der Pol, over de snelweg komt interessante mengeling tussen wegrestaurant en vergadercomplex
Zaans groen Een hotel beschouwt Van Winden als een tijdelijk huis. Een hotel van 160 kamers uitwerken als een strakke stapeling van een zeventigtal gesamplede Zaanse huizen is dan ook logisch. Van Winden: ‘Die typische bouwstijl wordt in de Zaanstreek toegepast voor arbeidershuizen maar ook voor burgemeesterswoningen. Voor het masterplan Inverdan heeft Soeters van die stijl een grondige analyse gemaakt. Zo identificeerde hij een twintigtal tinten Zaans groen. Wij gebruiken daarvan vier groenen.’ Maar het hoogste huis op de belangrijkste hoek van het hotel is lichtblauw. Het refereert naar het schilderij Het Blauwe Huis dat impressionist Monet in de Zaanstreek schilderde.
Wit aluminium Voor een overtuigend aanzicht kreeg elk hotelhuis een eigen gevelindeling met een karakteristiek type raampartijen en een individuele stijl van decoratief lijstwerk waaronder pilasters en windveren. Al het lijstwerk is van wit polyester. Van Winden: ‘Het beperken van het gevelonderhoud speelde een grote rol bij het detailleren. Nu staat het hotel nog vrij in de ruimte, maar over één jaar is het nagenoeg ingebouwd. Aan twee kanten komt er een gebouw tegenaan, de betonnen voetgangersbrug gaat voorlangs lopen, aan één kant staat het gebouw in een gracht. Alle ramen zijn daarom van binnenuit te bewassen.’ Groot gevelonderhoud zal via een hoogwerker plaatsvinden, die op twee opstelplekken kan parkeren en daar vanuit de hele 39 m hoge hoogbouw bestrijkt. Overal zijn wit gemoffelde aluminium kozijnen geplaatst. De aluminium roeden lopen voor het glasvlak langs. Van Winden: ‘Kunststof kozijnen gaven een te grof beeld. Hout was uitgesloten. Hoger dan de twee onderste lagen zijn de gesloten gevelvlakken allemaal van Eternit sidings. Met alle verschillende gevelritmes en maten bleek het een heel uitkienwerk om iedere hotelkamer bruikbare ramen te geven.’ 22
juni 2010
sunflex 1/4
Colu m
Column Frido van Nieuwamerongen, Architect bij Arconiko architecten (Rotterdam), correspondent voor Archined en tot voor kort bestuurslid van innovatieplatform Booosting.
Mooi blijven is een kunst G
ebouwen blijven lang staan. Als de auto al weer op de schroothoop ligt en de computer al meermalen vervangen is, staat de woning nog fier overeind. Het is een kunst een gebouw ook na jaren mooi te houden. Doordacht materiaalgebruik is daarbij essentieel. Materialen kunnen mooier worden in de loop der jaren. Het groene patina van koper wordt zo mooi gevonden dat het tegenwoordig zelfs vooraf wordt aangebracht. Maar bij veel Nederlandse gebouwen staat veroudering eerder synoniem voor aftakeling dan voor verrijking. In onze architectuur is hoogwaardig materiaalgebruik geen vanzelfsprekendheid. Vorm en ruimte staan in een veel hoger aanzien. In het bouwkundeonderwijs wordt eindeloos gediscussieerd over de vorm van een gebouw en over de ruimtelijkheid. Maar de materialisering wordt stiefmoederlijk bedeeld. Vanaf het balkon van ons bureau in het Rotterdamse Groothandelsgebouw kan ik zien waar dit toe leidt. In de verte ligt de PathĂŠbioscoop op het Schouwburgplein. Een gevouwen ijspaleis op een glimmend plein. Binnen is het prachtig ruimtelijk, maar buiten oogt het als een goedkope tuinderskas. De kunststof golfplaten waren al naar een paar jaren geel en vuil. Smoezelig en verloederd ziet het er nu uit. En het is nog geen vijftien jaar oud.
PathĂŠ bioscoop op het Schouwburgplein
HBO Codarts aan het Rotterdamse Kruisplein
Naast de bioscoop kan ik de uitbouw van De Doelen zien. Een onevenwichtige compositie van vlakken en volumes tegen en over het oude Doelen-gebouw. Alle energie ging bij dit gebouw voor muziek- en dansonderwijs in de vormcompositie zitten. Voor het materiaal bleef minder geld over. De gevel aan het Kruisplein is opgetrokken uit lichtgele baksteen. Een onzalige keuze op deze locatie, in 2007 uitgeroepen tot meest vervuilde stadsdeel van Nederland. Al na een half jaar liepen de lekstrepen over het metselwerk, later aangevuld met aanhechting van de stedelijke vervuiling. Dat het in Nederland ook anders kan, zie ik eveneens vanaf ons balkon. Pal voor mij rijst het gebouw van Nationale Nederlanden op. Hoog, groot en helder van opzet. Hier zijn alleen bestendige materialen toegepast, die eenvoudig te reinigen zijn: glas, metaal en gepolijst natuursteen. Het gebouw is bijna twintig jaar oud, maar het oogt nog als nieuw. De kunst van blijvend mooi verdient meer volgelingen. Frido van Nieuwamerongen juni 2010
23
Tekst: Control Media Beeld: www.bernardfaber.nl
Twee-eenheid in de Willemsstraat, beetje komisch, beetje parmantig
24
juni 2010
Klare lijn vraagt extreem veel details De Vereniging Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad reageerde op de aangekondigde sloop van pand Willemstraat 196 in de Jordaan zoals de Amsterdamse vereniging steevast reageert: ‘Geschokt’. Over de kwaliteiten van de nieuwbouw wilden ze geen oordeel vellen. Maar, je sloopt geen Orde 2 pand in een beschermd stadsgezicht en dan kreeg de nieuwbouw bovendien een trappenhuis aan de straat. Zo stond het toch niet opgetekend in de welstandcriteria?
People and Facts Opdracht | Ymere, Amsterdam Ontwerp | Joost Swarte, Haarlem en Broersma & Visser, Amsterdam Uitvoering | Konst & Van Polen, Westwoud (Hoofdaannemer) Timmerfabriek Reinders & van “t Ende, Hoogkarspel (buitenkozijnen, deuren en ramen) AGC, Tiel (beglazing) Siem Steur Staalconstructies, Volendam (staalconstructie voorgevel) Jansen-Viss, Barendrecht (stalen raamprofielen) M.H.B., Herveld, (fabricage / montage stalen ramen) Stoel van Klaveren, Alkmaar (leverancier gevelsteen) Steenhouwerij Buitenpost, Buitenpost (natuursteen gevelbekleding) TransLevelOne, Volendam (glasbalustradesysteem)
Relatieve uitzondering in de straatwand maar dat is ook de nieuwigheid
juni 2010
25
Sytze Visser raakte namens Broersma & Visser architectenburo betrokken bij de herontwikkeling van Willemstraat 196. Een monumentaal pand annex gat dichtbij hun eigen kantoor in de Amsterdamse Jordaan. Als allround architecten in de herfst van hun carrière hebben Broersma & Visser ruime expertise in zowel restauratie als nieuwbouw. Visser: ‘Een echt monument was Willemstraat 196 niet. Geen rijksmonument, zelfs geen gemeentelijk monument. Wel Orde 2. Gecategoriseerd als beeldbepalend en de moeite waard om te behouden. Verwaarloosd maar met een fraaie klokgevel. Ernaast een bouwval van een begane grondlaag met daarin een zonnebankstudio. Twee uitzonderingen in een gesloten gevelwand met blokkerige sociale woningbouw uit de late negentiende eeuw. Eigenaar Ymere wilde hier wat bijzonders maken. Juist hier in deze nuchtere Jordaanse straat.’
Plintlijnen Broersma & Visser komen spoedig to de conclusie dat de technische staat van het pand te slecht is voor behoud. Visser: `Ymere koppelde ons aan striptekenaar
Net iets fellere tinten dan de buren, één materiaal per gevelvlak
26
juni 2010
Joost Swarte. Die werkte eerder in de nabijgelegen Marnixstraat aan enkele glasin-loodramen voor Ymere. Swarte zou alleen de gevels ontwerpen. Het klikte en we zijn samen opgetrokken.’ Voor Swarte is dit zijn derde gebouwontwerp, na De Toneelschuur in Haarlem (met Mecanoo, Delft) en hofjeswoningen in Haarlem (met
Ook in achtergevel grote glaspartijen op de hoogte van het vroegere gat in de straatwand
Dp6, Delft). Swarte tekent strips in de stijl van de klare lijn. Visser enthousiast: ‘Die tekenstijl hebben we bouwkundig vertaald. Nergens overgangen met afwerklatten of betimmeringen. Nergens omlijstingen, maar overal strakke vlakken, die alleen met een dunne naad of stuiklassen op elkaar aansluiten. Een architectuur die detailloos overkomt, maar we hebben nog nooit zo’n dik detailboek aangeleverd. Over elke aansluiting moest nagedacht worden. Swarte wilde zelfs geen plinten in de woningen. Maar dat vergt zo’n nette stijl van bewonen. Dat hebben we uit zijn hoofd weten te praten.’
Luchtspiegeling De historische klokgevel van Willemstraat 196 is opgemeten en daarna gesloopt. Volgens oorspronkelijke koppen- en lagenmaat is de gevel weer geheel in kruisverband in nieuwe vormbakstenen opgemetseld. Swarte ontwierp vrolijke gietmetalen balkankers die er uitsluitend als herinnering zitten, want de nieuwe draagconstructie is in kalksteenelementen en breedplaatvloeren. Constructief gezien zijn de balkankers niet nodig. Visser: ‘Wel begint het metselwerk niet meer op dezelfde hoogte vanwege de andere plafondhoogtes in het nieuwbouwpand. Alle raamkozijnen van tropisch hardhout zijn achter het metselwerk weggewerkt. Niet zozeer om de hoeveelheid daglicht binnen te vergroten, meer vanwege strakke aansluitingen van de vlakken op elkaar zonder tussenstappen. Geen schuiframen meer, maar draai-kiep ramen. Al het hout is umbraugrau gelakt (RAL 7022).’ Een eenvoudig ronde profiellijst markeert de overgang van gebouwplint naar metselwand. De twee oude klauwstukken, de timpaan en de hijsbalk zijn bewaard en opnieuw aangebracht. Achter het grote glasvlak in de rechtergevel ligt het trappenhuis. Visser:’In het trappen-
Joost Swarte toont zijn artdecoachtige stijl in de huisnummering
huis heerst (getemperd) buitenklimaat. Om oververhitting in de zomer te voorkomen was paradoxaal genoeg dubbelglas nodig. Een coating die UV filtert zit alleen op dubbelglas. Het staalwerk is door ons zelf gedetailleerd in staande INP-profielen en liggend staal. Alles umbragrau gemoffeld.’ Een Z-vormige natuursteenband van gezoete Belgische hardsteen omlijst het glas. Om te voldoen aan de eisen van het Bouwbesluit hebben de vier gestapelde vrije sectorappartementen de volle breedte van de nieuwbouw nodig. Zowel het vroegere pand Willemstraat 196 als het luchtgat ernaast. De grote glasgevel weerspiegelt de lucht boven de straat, zoals vroeger het gat in de straatwand lucht binnenliet.
Kinderlijk eenvoudig Terwijl de voorgevel is opgedeeld in tweeën, lijkt de achtergevel eerder een drieling. Vooral het middendeel bekleed met Oregon Pine trekt de aandacht. Links en rechts daarvan bedekken natuursteenplaten de gesloten geveldelen van de plint. Op de etages daarboven overheerst halfsteens metselwerk. Visser: ‘Achter de houtwand liggen vierkante balkons, ruim genoeg voor een tafel van zes. Op ieder balkon hebben we in de wand een comfortabele diepe kast opgenomen. Voor de opslag van barbecuespullen bijvoorbeeld. De balustrades zijn van glas, meer lijn dan materiaal.’ Komt de straatwand cartoonesk over door de combinatie van modern en historisch in één gevelbeeld, ook in de achtergevel schemert de stripcultuur door. Kinderlijk heldere bouwdelen lijken de gevel samen te stellen. Uit een paar simpele rechte lijnen op papier ontstaat een huis. De Vereniging van Vrienden van de Amsterdamse Binnenstad loopt zich al warm langs de zijlijn om in de toekomst in de bres te springen voor het behoud van dit eenmalige pand. Zo snel kan het gaan.
Varianten van gietmetalen balkankers
juni 2010
27
Spektakel onder spectaculair atriumdak in glas en staal
Nederlandse glazen donut voor Roemeense megamall In 2007 treedt Roemenië toe tot de Europese Unie. Verwacht wordt dat de welvaart van de Roemenen snel zal stijgen. Prompt starten verschillende internationale bouwconsortia ambitieuze bouwprojecten in de gloednieuwe EU-lidstaat. Israëlische / Zuid-Afrikaanse investeerders initiëren de ontwikkeling van de megamall Cotroceni Park in de hoofdstad Boekarest. Als meest spectaculaire onderdeel van het winkelcentrum is een enorm, glasoverdekt atrium voorzien. Tekst: Mick Eekhout Hoogleraar Product Development, Faculteit Architectuur, TU Delft tevens Algemeen directeur Octatube International, Delft en Martin Veldhuizen, projectleider Octatube Beeld: Octatube International
People and Facts Opdacht | Africa Israeli Investments Group (AFI group), Yahud Ontwerp complex | M.Y.S. Architects, Tel Aviv; projectarchitect Alon Yitzhaki Ontwerp en hoofdaannemer glasdak atrium Octatube International, Delft (Design&Build contract) Hoofdaannemer | Danya Cebus Romania SRL, Bucharest Staalconstructie | Rijndijk Steel Contracting BV, Budel AGAM Metal Works LTD, Tel Aviv Octatube Space Structures, Delft Transport/montage | GEKO Staalbouw BV, Leiden Glasleverancier | Yildiz Cam, Turkije 30
juni 2010
Het Nederlandse bedrijf Octatube International staat wereldwijd bekend om zijn knowhow van 2D- en 3D -staalbouw en zijn inventieve glas-staalconstructies. Ook in Israël heeft het bedrijf een goede naam opgebouwd. Octatube was daar de laatste twee decennia verantwoordelijk voor ontwerp en uitvoering van niet minder dan dertig projecten. Octatube wordt dan ook door AFI Group uitgenodigd om als beoogd onderaannemer een offerte uit te brengen voor ontwerp en uitvoering van het grote glas-staaldak boven het centrale mega-atrium, het pièce de résistance van Cotroceni Park. Architect van het winkelcentrum is het Israëlische bureau van Avram Yaski (More, Yaski, Shivan, www.my-s.com), geen onbekende voor Octatube. Het Delftse bedrijf werkte eerder met hun aan ontwerp en uitvoering van een extreem transparante kozijnloze glasgevel van 52 m hoog en 16 m breed in het OZ-house te Ramat Gan, Israël. Yaski is sinds die tijd enthousiast over Octatube International en beoordeelt het bedrijf als uiterst innovatief, een mix tussen engineering intelligentie, prototype werkplaats en professioneel productiebedrijf.
Niet alleen winkelen maar schaatsen in het atrium en ook film kijken in de Imax (Design & Construct Octatube)
Parallel 3D spanten als een van de alternatieven
52 m hoog en 16 m breed, kozijnloze glasgevel van OZ-house in Ramat Gan, Israël
Studies naar het ideale concept voor staalconfiguratie
2D of 3D Met 200.000 m2 wordt de megamall Cotroceni Park in één klap het grootste winkelcentrum van Roemenië. Het Alexandrium in Rotterdam Prins-Alexander haalt als grootste Nederlandse mall slechts de halve hoeveelheid vierkante meters. Cotroceni Park krijgt twee winkellagen op een grote ondergrondse parkeergarage van eveneens twee lagen. De hoofddraagconstructie wordt gerealiseerd in gewapend beton. Omdat in deze streek regelmatig aardbevingen voorkomen is het een fors gedimensioneerde betonbouw. Langgerekte smalle glasstroken overkappen de belangrijkste loopassen dwars door de megamall. Alle looproutes komen samen in een groot halfcirkelvormig atrium met een diameter van 53x106 m. Het glasdak boven het atrium moet het elegante, lichte en feestelijke tegenwicht worden van de zware gesloten betonconstructies van de winkelruimten. De Roemeense autoriteiten hebben 25 m als maximum gebouwhoogte vastgelegd. Het betondak van de bovenste winkellaag ligt op 15 m. Dit betekent voor het staal-glas van het atriumdak zelf een maximale constructiehoogte van 10 m. De gegeven constructieve eisen laten geen verrassingen zien. Wel heeft de constructief adviseur van de betonconstructie volgens zelf geformuleerde randvoorwaarden de betonbouw gedimensioneerd, ruim voordat Octatube bij het project betrokken raakt.
Bouwteamlid Voordat een onderaannemer als bouwteamlid tot de ‘inner circle’ van het team wordt toegelaten, moet de prijs/kwaliteit van diens offerte worden gewogen. Als vergelijking heeft het bouwteam een normaalprijs voor een eenvoudige atriumoverkapping uit staalbuizen vastgesteld. Als altijd streeft Octatube naar zo efficiënt mogelijk materiaalgebruik bij een zo laag mogelijk staalgewicht. De basisconcepten die de verschillende kandidaat-onderaannemers voorstellen, vertonen tot
20% verschil in hoeveelheid staalgebruik. Elk voorstel wordt gecombineerd met gemiddelde prijzen voor het dakpakket. Op basis van de offerte wordt Octatube gekozen als bouwteamlid. Octatube’s design & build contract wordt getekend mei 2008. September 2009 is het glas-staaldak boven het atrium klaar; drie maanden voor de opening van de megamall die net op tijd opengaat voor de kerstverkopen van 2009.
Grafisch effect Octatube ontwerpt het glas-staaldak in nauwe samenwerking met het Israëlische architectenbureau. Ze houden daarvoor enkele gezamenlijke brainstormsessies. Drie in Delft, één in Tel Aviv. Tijdens die bijeenkomsten wordt eerst een orthogonaal space frame uitgewerkt, maar al snel aan afwijkende radiale schema’s die beter passen in de halfronde geometrische hoofdopzet. Alle concepten zowel in 2D als 3D varianten. De architect spreekt direct een voorkeur uit voor een expressieve dakconstructie. Een bezoek aan het atrium moet een feest zijn. Tijdens de brainstorms komen aan bod het grid, de richting van het grid, 2D of 3D composities, een orthogonale of radiale rangschikking van de staalconstructie, de draagconstructie in verticale doorsnede, de architectuur van de staalbouw, het grafische effect van de staalprofielen tegen het daglicht, de weerstand tegen aardbevingen, de produceerbaarheid, de transporteerbaarheid, montage- en hijsmethodes, de ankerpunten en de reactiekrachten op de ondersteunende betonbouw. Behalve een rechttoe-rechtaan space frame worden ook (licht) gebogen dakvormen bekeken met 3D-spanten en 2D (vlakke) spanten. Het blijkt onmogelijk om de staalconstructie ter plekke te monteren en dan in één keer op te hijsen, voor space frames heeft deze montagevorm eigenlijk de voorkeur. Echter, de bouwplaats zal de hele bouwperiode krioelen van de 1000 Chinese bouwvakkers. Bovendien liggen de gevraagde bevestigingskrachten (aardbevingbestenjuni 2010
31
Uitgelegd banaanspant in de werkplaats van Rijndijk
3D spanten in platte,…
…en meer gebogen vorm
3D rendering van de stalen ‘kroon’
In de werkplaats van Rijndijk, de lasmal
dig) erg hoog. Te hoog om uitkragende ankerpunten te gebruiken. Octatube werkt het dak daarom uit als een space frame-achtig stijf schaaldak, ter plekke samengesteld met volgens een radiaal schema geplaatste 2D-spanten die vast met elkaar zijn verbonden met horizontale buizen (CHS). Dit ‘schaaldak’ is in staat tijdens aardbevingen binnen gelimiteerde bewegingen heen en weer te ‘schudden’ op de Teflon plaatondersteuningen op het betondak. Na een aardbeving komt het dak terug in zijn normaalpositie.
Sneeuwbelasting De ontwikkelaar wil als extra attractie in het atrium een klimwand van 20 m hoog plaatsen. Bovendien zal een sterke opwaartse curve van het dakvlak de dakconstructie ‘helpen’. Hoe hoger de curve, hoe lager de krachten in de spantstaven. De grootte van de berekende reactiekrachten brengt de constructief adviseur van het project tot wanhoop. Zijn eerdere aanname over de reactiekrachten die een glas-staaldak oproepen, blijkt te bescheiden en de tweede vloer van de parkeergarage ligt er op dat moment al. Een zo hoog mogelijke dakcurve is daarom duidelijk de meest aangewezen dakvorm. Ook de autoriteiten spreken een woordje mee. Een hoogste punt van 30 m wijzen ze af. Ondertussen is duidelijk geworden dat 2D-banaanvormige spanten een fraai visueel beeld opleveren. De meestal als esthetischer ervaren 3D-spanten zullen weinig bijdragen aan een hogere constructieve efficiëntie, omdat de dwarsrichting van een 3D-spant in een radiaal spantenschema constructief niets extra ‘doet’. Heel anders dan bij orthogonale constructieschema’s. Grafisch gezien is het lijnenspel van de 2D-spanten al vrij dicht. De staalelementen van de 2D spanten worden uitgetekend in ronde buizen (CHS) versus vierkante (SHS) of rechthoekige (RHS). Tot ieders verbazing kiest de architect resoluut voor robuuste SHS-buizen als boven- en onderstaven
32
juni 2010
van de 2D-spanten en RHS-buizen als diagonalen. De architect prefereert de CHS-profielen als elegante horizontale schoren. Een helder onderscheid. Vierkant/ rechthoekig staalprofielen voor de staven, ronde buizen voor de horizontale steunschoren. De CHS profielen moeten momentvast met de spanten verbonden worden, daarom worden cilinderdrums ontworpen waarop de eindplaten van de ronde schoren (CHS) naadloos passen. De verbinding van schoor en knooppunt vindt plaats met bouten voorzien van spanningindicators die de mate van voorspanning aangeven. Dit is noodzakelijk om tijdens de bouwfase de horizontale schoren pas vol aan te kunnen draaien op het moment dat 98% van het glasvlak geplaatst is. Deze montagemethode reduceert de resulterende horizontale krachten van het glasdak op de halfronde betonring met 40%. De boogvormige langsdoorsnede van de dakspanten gecombineerd met de horizontale schoren zou onder verticale dakbelasting anders tot te hoge krachten leiden in de betonring. Door de constructief adviseur had het beton vooral gedimensioneerd op krachtwerking onder aardbevingen. Vanwege het lichte eigengewicht van het staal-glasdak is echter niet de aardbevingsbelasting, maar de sneeuwlast maatgevend.
Kroon op het werk De 20 banaanspanten worden volgens een radiaal schema in het werk geplaatst uitgaande van een enkele symmetrieas. Het radiaal schema concentreert de krachtafdracht van de daklast dan ook op deze as. Helaas loopt die as net over een niet-dragend gedeelte van het betondak. De dichtstbijzijnde betonkolommen staan bovendien asymmetrisch ten opzichte van de as. Dat vraagt om veel constructieve aandacht. De op dit punt gerealiseerde zogenoemde ‘staalkroon’ werkt als een heavy duty uitkraging die de verticale krachten direct in de asymmetrisch geplaatste kolommen leidt.
Transport komt aan, de betonbouw is op hoogte
Inhijzen banaanspanten tussen kroon en betondak
Scharnierverbindingen bij de ‘kroon’
De ‘kroon’ is stijf verbonden met het betondak. Dit centrale constructiestaal draagt liefst een kwart van de atriumdaklast af. De benodigde zijwaartse tolerantie bij het aanbrengen van de scharnierverbindingen bovenin is maatgevend voor de ‘kroon’. Tijdens een aardbeving zal deze ‘kroon’ tevens optreden als horizontale schoor voor het hele dak. Het glas-staaldak zal om dit punt ‘draaien’, terwijl het als stijfste punt van het dak alle zijwaartse bewegingen opneemt. De centrale ‘kroon’ is in rap tempo geëngineerd en geproduceerd bij AGAM in Israël, een firma die veel ervaring heeft in het produceren van gevechtskoepels en bepantsering voor tanks. Krap twee weken na het sluiten van het contract is de engineering van de ‘kroon’ gereed, wat de kracht aantoont van echte engineeringcapaciteiten en van engineeringsoftware die aansluit op de 3D-programmatuur van Octatube International. De 20 banaanvormige spanten zijn in Nederland bij Rijndijk (Budel) geprefabriceerd in een lasmal om minimale maatafwijkingen te bereiken. De spanten hebben bovenaan bij de ‘kroon’ een scharnierverbinding en steunen beneden op het betondak af op Teflon glijvoeten die 200 mm bewegingsvrijheid geven. De glijvoeten accommoderen zowel de vervorming onder sneeuwlast als de zijwaartse verplaatsingen (=standzekerheid) bij een aardbeving. De spanten zijn in delen op vrachtwagens naar Roemenië vervoerd en daar in elkaar gelast.
Wijsheid achteraf Op de spanten ligt een glasvlak. De glasbedekking beïnvloedt de keuze van het profielsysteem en de dimensies van de onderconstructie. Al snel wordt duidelijk dat een kozijnloze beglazing niet gewenst is. Niet alleen niet stijf genoeg, maar ook te duur. Bovendien besluit de projectontwikkelaar een zonwering in het glasdak te integreren. Die zonwering is er overigens een half jaar na oplevering nog niet. Ook niet nu er in het atrium een ijsbaan
Kroon draagt krachten af op kolommen in het betondak
Het atriumdak na de opening van de megamall
ligt. Als kozijnbeglazing komt er een Stabulux systeem. Stabulux is samengesteld uit 3 mm dunne thermisch gegalvaniseerde stalen kokerprofielen 60x180mm. Voor 4 m overspanning relatief zware dimensies vanwege de forse sneeuwbelasting. Stabulux is een compleet beglazingssysteem inclusief rubberprofielen voor afdichting, schroeven en schroefkapjes. Uiteraard blijken trapeziumvormige glaspanelen zoals de architect zich wenst te duur. Het moet simpel: rechthoekige panelen als standaardpanelen met op de 19 hoekkepervelden driehoekige panelen-op-maat. De dubbelglaspanelen zijn in de fabriek van Yildiz Cam (Turkije) vervaardigd uit thermisch voorgespannen glas, boven enkelvoudig 8 mm, onder tweemaal 6 mm met een dubbele PVB folie (8+6.6.2 tot en met 12 + 12.12.2 in de zwaarst door sneeuw belaste regionen). Afmetingen van de panelen 1200 x 2000 mm. Op verzoek van de architect krijgt het glas een Amerikaanse coating van PPG. De panelen zijn voorzien van een Low-E coating voor betere prestaties in wintercondities en een coating tegen zonnetransmissie. In het oppervlak van het dak blijven de lta/zta waarden van het glas met 50/27 echter hoog. Donkerder glas wil de architect niet, vandaar de zonwering. Na de oplevering blijkt dat het glasdak bijna altijd in tegenlicht wordt ervaren. De relatief zware gordingen geven het grafische spel wel erg veel zwarte lijnen. Nu een zonwering toch ontbreekt, zou een kozijnloze beglazing een rustiger beeld hebben opgeleverd. Maar dat is wijsheid achteraf.
Referenties: [1] Mick Eekhout, ’Innovating and Experimenting with prototypes in Practice’ 010 Publishers, Rotterdam, ISBN 978-94-90674-01-4 [2] Mick Eekhout, ‘Tubular Structures in Architecture’, Cidect, Geneva, TU Delft, 2010, ISBN 978-94-90675-01-1
juni 2010
33
Beeld: VMRG
H
Branchepagina’s
34
Bert Lieverse ‘Licht bewijst het gelijk van de Levende Gevel’
36
Bettina Hertstein ’Te zien of niet te zien dat is de kwestie’
39
Gebouw Radix, Wageningen
40
Inhoud
Branchenieuws
et VMRG-katern richt zich tegenwoordig op één ontwerpthema. In onze katerns laten we een reeks ‘Inspirations’ aan bod komen, waarmee we architecten hopen inspiratie en mogelijkheden aan te bieden. De ‘Inspirations’ komen voort uit actuele ontwerpvraagstukken waar architecten tegenaan lopen tijdens het ontwerpproces.
VisiOnAirEmile Quanjel 45 Inspiratiesessies
46
Gebouw voor Physik-faculteit, Berlin
48
Visitekaartjes
50
TNT gaat voor Platinum
52
VMRG Branchepagina In de vorige editie van GevelBouw stond het VMRG-katern in het teken van ‘Light Inspirations’; de betekenis van (dag) licht en hoe daar zo optimaal mogelijk mee te ontwerpen. De huidige editie is een overgangsnummer naar het nieuwe thema ‘Green Inspirations’ (groen & duurzaam). In het VMRG-katern vindt u dit keer daarom projecten en visies die beide thema’s van daglicht en duurzaamheid combineren. Alle artikelen over Light Inspirations en Green Inspirations vindt u aangevuld met achtergrondinformatie en bonusmateriaal ook op de Themadossierspagina’s op www.vmrg.nl.
34
juni 2010
Samenwerking Brakel Atmos en Scheuten Solar voor uniek solar concept ‘Energieke’ interactie tussen actief PV-dak en atrium Atriumspecialist Brakel Atmos en solarspecialist Scheuten Solar zijn een samenwerkingsverband aangegaan. Gezamenlijk richten beide bedrijven zich op het realiseren van atria, die duurzaam, comfortabel en esthetisch verantwoord zijn. Door de krachtenbundeling ontstaat een marktpartij die alle daarvoor benodigde specialismen in huis heeft.
Inzicht in duurzame atria Brakel Atmos en Scheuten Solar waren al goede bekenden van elkaar. Scheuten Solar produceert onder meer glasplaten met geïntegreerde zonnecellen, die Brakel Atmos toepast in glazen daken. Dat beide bedrijven nu de krachten bundelen, heeft alles te maken met ‘duurzaam bouwen’: een begrip dat in de bouwwereld alleen maar aan belang wint. Wie zich op het vlak van ‘duurzaam bouwen’ weet te onderscheiden, heeft dan ook de toekomst.
Winnende projecten Daylight Award 2010 O
p donderdag 28 januari 2010 is de Daylight Award 2010 uitgereikt. De Daylight Award is een initiatief van Stichting Living Daylights en wordt mede mogelijk gemaakt door de VMRG. De prijs wordt eens in de twee jaar uitgereikt aan projecten, waarin een optimum is bereikt tussen daglichttoetreding, toepassing van kunstlicht en het gebouw. In vrijwel alle tachtig ingezonden projecten was een goed overwogen daglichtplan te herkennen. Hieruit blijkt dat daglichttoetreding voor opdrachtgevers, architecten en adviseurs tegenwoordig ‘serious business’ is. Wel wordt het kunstlichtconcept nog nauwelijks op het daglichtplan aangepast. Volgens de jury is er op dat vlak nog veel energiewinst te behalen.
lijk voor de transparante elementengevels.
Winnaar categorie woningbouw privé-woning AL-light; architect: Border Architecture Typerend voor de Liedsebuurt in Haarlem zijn de buitengewoon smalle straatjes. Niet de meest voor de hand liggende locatie om een woning te realiseren, waarin daglicht optimaal tot diep in elke woonverdieping moet kunnen toetreden. Toch heeft Border
Architecture met vlag en wimpel invulling gegeven aan dit ingewikkelde ontwerpvraagstuk. Daglicht komt namelijk overal diep het pand in. Met daglicht uitsluitend via gevelopeningen in de voor- en achtergevel was dat nooit gelukt gezien de smalle straatjes. Maar Border Architecture loste dit probleem op met drie strategisch op het dak geplaatste lichtkokers waaromheen de woonruimtes op een slimme manier geschikt zijn. Het daglicht dringt nu tot diep in alle hoeken van de woning.
Privéwoning AL-light Leidsebuurt, Haarlem; architect: Border Architecture, Haarlem
De winnende projecten Winnaar categorie utiliteitsbouw FPC de Oostvaarderskliniek Almere; architect: Studio M10)
©Jeroen Musch
Studio M10 heeft met het ontwerp van FPC de Oostvaarderskliniek Almere op onorthodoxe wijze invulling gegeven aan het vaak dichtgetimmerde programma van eisen van opdrachtgever Rijksgebouwendienst. Op zich is alleen dat al een prestatie van formaat. Daglicht is door het hele gebouw heen doelbewust als bouwmateriaal ingezet. Dat resulteerde samen met de consequente herhaling van prefab elementen in een zonder meer prettig gebouw. Zowel gebruikers als bewoners roemen het fraaie daglicht en zien de meerwaarde ervan. Bij TBSklinieken denkt eenieder al snel aan hoge muren, veel ijzerwerk maar niet aan glas. De hedendaagse glas- en geveltechniek heeft zich echter zo ver doorontwikkeld, dat deze TBS-kliniek als volledig transparante doos toch compleet uitbraakwerend is. Gevelbouwer Oskomera was verantwoorde-
juni 2010
35
Interview Tekst: Bert Lieverse
Licht bewijst
het gelijk van de Levende Gevel
J
an Brouwer’s geveltrilogie ‘licht – lucht – zicht’ karakteriseert direct en treffend het belang van de gevel. Ontwerpers van gevels besteden van huis uit aandacht aan deze basiselementen, bij het ontwerpen van de gevel, delen van de gevel en alle toebehoren. Het licht dat de gevel buiten ophaalt en naar binnen brengt, de lucht die de gevel buiten ophaalt en naar binnen brengt zijn voorwaarden voor het leven dat zich binnen achter de gevel afspeelt. Dit afspelen leidt pas écht tot comfort, geluk en welbevinden als er sprake is van zicht op de buitenomgeving. Licht, lucht en zicht bewegen en veranderen voortdurend. Ze zijn onderdeel van het leven buiten. Daarvan afgesloten zijn geeft sterke gevoelens van onbehagen en leidt, als het gaat over werkvertrekken, ook tot lagere productiviteit. Gevels worden door ontwerpers daartoe aangepast en in overeenstemming gebracht met de natuurlijke behoefte van bewoners en gebruikers.
De Levende Gevel als transactiezone tussen buiten en binnen
36
juni 2010
Ze dragen ook sterk bij tot het scheppen van een binnenklimaat, niet kunstmatig maar verbonden aan de natuur buiten. Soms gaan we wel erg ver in het scheppen van een kunstmatig binnenklimaat. We denken het soms beter te kunnen dan de natuur dat doet. Maar ook hier wordt de mens door de natuur gecorrigeerd en worden we ons ervan bewust dat we deel uitmaken van de natuur waarin licht, lucht en zicht belangrijke levensvoorwaarden zijn.
De zon zorgt voor voortdurende variaties van licht. Dynamische gevels vernemen dat, reageren en besturen vervolgens lichttoetreding, reflectie, absorptie.
Het concept van de Levende Gevel速 brengt ons ertoe om de moderne gevel net zo dynamisch en levend te maken als de natuur waarmee de gevel naar binnen en naar buiten toe verbonden is. Het bewijs voor de juistheid van deze innovatierichting voor de gevelindustrie en zijn ontwerpers wordt onder meer gevonden in het verschijnsel licht. Daglicht is onomwonden dynamisch van aard.
De gevels en gevelelementen die vanuit deze innovatie beschikbaar komen, geven gebouwen een veel hogere waarde dan nu gebruikelijk is. En indien het ontwerp ook rekening houdt met upgrading door technologische vooruitgang en de gevel door frequente actualisatie bij de tijd wordt gehouden, dan is zij een duurzame bron van waarde. Over duurzaam bouwen gesproken. Of liever: het is het installeren van duurzame en dynamische gevels.
Onze moderne technologie stelt ons in staat om gevelsystemen te maken, die exact passen bij de dynamische en veranderende natuur. Sensoren, gebouwbeheersystemen, besturing van lamellen leiden tot lichtregulering en dit is pure toegevoegde waarde.
juni 2010
37
Stichting Kwaliteit Gevelbouw Tegen inbraak een klasse voor ramen en deuren volgens nen 5096:
Voor de kwaliteit van hang-en sluitwerk een ster-aanduiding volgens nen 5089:
SKG
skg is erkende attestering- en certificatieinstelling voor de afgifte van het komo (attest-met-) Productcertificaat voor: � metalen en kunststof ramen, deuren en puien � inbraakwerende metalen en kunststof ramen deuren en puien, � hang- en sluitwerk � branddeuren � ventilatieroosters � veiligheidsbeglazing en structureel gelijmde beglazing � metalen gevelbekleding systemen en panelen � lijmen voor panelen � e.a. skg is testinstituut voor: � water en winddichtheid van metalen- en kunststof gevelelementen � inbraakwerendheid van metalen en kunststof gevelelementen � inbraakwerende eigenschappen van hang- en sluitwerk � bepaling van duurzaamheid en sterkteeigenschappen � e.a.
bezoekadres Nieuwe Kanaal 9-f 6709 pa Wageningen postadres postbus 362 6700 aj Wageningen t 0317 - 421 720 f 0317 - 421 677 e info@skg.nl i www.skg.nl
skg is notified body voor: � de ce-markering � de afgifte van het eg-conformiteitscertificaat voor alle hierboven genoemde producten in de gevelbouw (nb-nr.: 0960)
SKG
SKG
Kwaliteitsramen Fabrikant ramenstad Certificaatnr SKG’07.aaa.bb.cc
skg is lid van eota voor het opstellen van de eta voor de ce-markering.
38
juni 2010
skg is partner van skh en shr in cb&v.
skg is geaccrediteerd voor: * Productcertificatie en attestering * Managementsysteemcertificatie (iso 9001/vca) * Laboratoriumactiviteiten
2 SKG
Voor gecontroleerde kwaliteit hanteert skg het komo keurmerk. De kwaliteit van inbraakwerende ramen en deuren herkent u aan de klasseaanduiding volgens nen 5096. komo is maatgevend voor de bouw.
Te zien of niet te zien: dat is de kwestie W
e gaan allemaal wel eens ondoordacht te werk bij de aanschaf van consumergoods. Of het nu gaat om een mobiele telefoon met allerlei onnodige toeters en bellen maar die in de aanbieding was, of een extra paar schoenen terwijl de kast uitpuilt: onze normaal zo heldere geest wordt regelmatig vertroebeld door emoties als begeerte, hebzucht of simpelweg haastige spoed. Ook bij de onroerende zaken komen ‘miskopen’ voor. Daarom is het uitermate aan te bevelen zowel voor de aannemer als de koper om bij een in wezen vreugdevolle gebeurtenis als de oplevering, de zakelijke aspecten en juridische implicaties zeer goed voor ogen te houden. Hadden partijen dat in onderstaande zaak gedaan, dan had de arbiter hier werkeloos kunnen blijven. Koper had een nieuwbouwwoning gekocht op basis van een koop- /aannemingsovereenkomst. Zoals bij (bijna) alle bouwprojecten komt er een moment dat het werk gereed is voor oplevering. De ondernemer had daartoe de koper uitgenodigd. Het was een drukke opleverdag voor de ondernemer en de woning van de koper stond gepland aan het einde van de dag. Gaandeweg tijdens de rondgang door de woning begon de zon onder te gaan. Omdat er nog geen kunstlicht aanwezig was in de woning werd besloten eerst die delen op te nemen waar geen daglicht toetrad. De woonkamer en de buitengevel kwamen daarom het laatst aan de beurt. Het proces-verbaal van de oplevering werd uiteindelijk bij reeds ingevallen duisternis door beide partijen gehaast ondertekend. De opleverpunten die de lijst hadden ‘gehaald’, werden keurig afgehandeld. Eén kwestie hield partijen echter verdeeld. Het betrof een grote streep op een woonkamerbrede ruit, een onvolkomenheid die, zoals de ondernemer stelde, de koper had moeten melden tijdens de oplevering. De ondernemer betwistte niet dat er een streep op het raam zichtbaar was, maar dat nu de streep niet tijdig – bij de oplevering – was gemeld, hij daar niet
meer voor kon worden aangesproken. Immers, met uitzondering van de punten op de opleverlijst, was het werk door ondertekening van genoemde lijst door de koper goedgekeurd en er was ten aanzien van de – duidelijk zichtbare – streep geen sprake van een verborgen gebrek.
Me e s te r s tu
M e e s te r s t u k
De arbiter moest zijn licht laten schijnen over de kwestie. Hij constateerde op de voorruit van de woonkamer een duidelijke streep aan de binnenzijde van de binnenste ruit. Arbiter was van oordeel dat het zo kan zijn dat zo’n streep bij een bepaalde lichtval wel zichtbaar is en op andere momenten minder of niet zichtbaar. De invallende duisternis bij de oplevering vormde een voldoende aannemelijke verklaring waarom het gebrek niet was gemeld. Arbiter ging dus voorbij aan het verweer dat het gebrek niet bij de oplevering was gemeld en wees de vordering tot vervanging van de ruit toe. De oplevering is ook in juridische zin een uiterst belangrijke gebeurtenis. Behalve het markeren van het einde van de bouwtijd en daarmee het vaststellen van de betalingsverplichtingen, gaan het risico en de verzekeringsverplichtingen over van de aannemer op de opdrachtgever. Last but not least: de aansprakelijkheid van de aannemer neemt sterk af. Weersomstandigheden en tijdstip kunnen de opneming beïnvloeden. Arbiter zal deze bij de beoordeling van een geschil meenemen in zijn overwegingen. Zoals in de onderhavige zaak maar weer is gebleken, is haastige spoed zelden goed. Beter ware het geweest als partijen een nieuwe afspraak hadden gemaakt voor het afronden van de oplevering. Zoekt u een professionele partner die met u meekijkt? Neem dan contact op met de VMRG!
Mr. Bettina Hertstein www.bouwrechtbedrijf.nl juni 2010
39
Project Tekst: Paul van Schaik Beeld: Bart van Vlijmen Fotografie / DP6 architectuurstudio
Gevels als abstracte natuur De gevels van Radix ogen als een schilderij van Mondriaan. ‘Natuurlandschap’ zou hij het gedoopt kunnen hebben. Met verdiepinghoog glas gevat in onregelmatig ingedeelde houten kozijnen en zonneschermen die alle kleuren van een lentebos vertonen. Radix lijkt wel gecultiveerde natuur. Drie functionele thema’s: energiezuinigheid, transparantie en flexibiliteit liggen aan de basis van het ontwerp.
De patio zorgt voor veel daglicht en geeft de werknemers het gevoel alsof ze zich buiten in het groen bevinden 40
juni 2010
People and Facts Opdracht | Wageningen Universiteit en Researchcentrum, Wageningen Ontwerp | DP6 architectuurstudio, Delft Aannemer | Heijmans Bouw, Arnhem Gevel | Alvema Gevels, Tilburg Beton | Geelen Beton, Wanssum Advies | DGMR Bouw, Arnhem (bouwfysica) / Pieters Bouwtechniek, Almere (constructies) / Schreuder Groep, Apeldoorn (installaties)
Als een schilderij van Mondriaan in natuurkleuren
Geveltechniek bepaalde het gebouwontwerp ‘De concentratie van techniek in de gevels en vloeren heeft het ontwerp bepaald’, verklaart architect Chris de Weijer, die samen met Robert Alewijnse leiding geeft aan DP6 architectuurstudio. Radix biedt 12.000 m² vrij indeelbaar vloeroppervlak . ‘De compacte gebouwvorm gecombineerd met de open ruimten maakt maximaal contact tussen medewerkers en studenten mogelijk. Ook de looplijnen tussen werkplekken en laboratoria blijven zo kort. Bovendien heeft een compact gebouw weinig gebouwomhulling en bespaar je daarmee op energieverliezen.’
Licht Met het vele glas in de gevels van het nagenoeg vierkante bouwblok wordt bespaard op kunstlichtgebruik. De extreme transparantie van Radix maakt dat de medewerkers en studenten van de Plant Sciences Group op alle werkplekken contact met het omringende groene landschap houden. Zelfs in de ruimten rond de twee ferme rechthoekige patio’s voelt het alsof je buiten bent. In de vides weert het Foiltec-dak met een screenprint van bolletjes de zon. Aan de buitengevels vormen schermen en
juni 2010
41
Project Tekst: Paul van Schaik Beeld: Bart van Vlijmen Fotografie / DP6 architectuurstudio
vooral een tachtig centimeter diepe luifel van houten latten de zonwering.
Geluid ‘Om de vloeren voor de gebruiker maximaal indeelbaar te houden zijn installaties op of onder de vloer ongewenst’, vertelt De Weijer. Betonkern-activering (met ondergrondse warmte opslag) biedt dan een duurzame klimaatoplossing. Voor de geluidsdemping heeft DP6 architectuurstudio samen met ingenieursbureau DGMR, Geelen Beton en constructeur Pieters Bouwtechniek een akoestische vloer ontwikkeld. Of meer precies gezegd: een geluidab-
Ook de kolommen lijken aan de natuur ontsproten 42
juni 2010
sorberende poreuze onderlaag van een breedplaatvloer.
Lucht Luchtbehandelinginstallaties zijn innovatief ondergebracht in de gevels. Aan de hand van een dwarsdoorsnede van het geveldetail beschrijft de architect: ‘Lucht wordt aangezogen door een rooster en verwarmd of gekoeld in een Kampmann unit (vernoemd naar de Duitse leverancier Kampmann). De lucht spoelt vervolgens door de vertrekken en stijgt door de vides en trapgaten. Bovenin het gebouw wordt de warmte opgevangen en in het circuit van de ondergrondse opslag gebracht.’
1 2
3
1- luifel - element: houten latten 2- luifel - element: framewerk RVS-staal gecoat in kleur 3- zonwering 4- kampmann unit 5- minerale wol 6- houten gril systeem plafond 7- tapijttegels 5mm 8- Soluflex vloer 120mm 9- constructie-vloer 280mm 10- betonkernactivering 11- akoestisch beton 40 mm 12- prefab betonnen stengelkolom
detail H-01
4 5 6 7 8 9 10 11 12
Verticale doorsnesde over hout-aluminium geveldetail met houten luifel en geïntegreerde luchtbehandeling
Alvema Gevels Het geveldetail laat volgens De Weijer zien hoe functionaliteit tot schoonheid leidt. Met dank aan Alvema Gevels, dat de door de architect voorgestelde constructie aanzienlijk wist te verbeteren. De ranke, sierlijke staalplaten die de houten luifel dragen zijn mooier dan de hoekprofielen die de architect had bedacht. Het oppervlak om de luchtbehandeling langs de gevel te accommoderen meet nog geen veertig centimeter. De gebruikers complimenteren de architect vooral over fabuleuze licht en uitzicht in Radix. Want alle inspanningen om de vloeren vrij te houden ten spijt, het blijkt voor veel gebruikers nogal wennen om niet meer in een privékantoorcel te werken. De Weijer: ‘Je verhuist van een kamer met twee man naar een volledig vrije vloer. Ineens hoort iedereen je praten als je de telefoon opneemt. Dat vergt enige gewenning.’
Glasgevel versterkt samen met doorlopende houten rooster de band met het groen buiten juni 2010
43
>\e`\k mXe c`Z_k \e Yl`k\eclZ_k
?XXc d\\i i\e[\d\ek l`k ln YXcbfe
FeY\^i\ej[\ df^\c`ab_\[\e d\k YXcbfeY\^cXq`e^
M\i^iffk ln nffeil`dk\
JfcXiclo `j gif[lZ\ek mXe mflnnXe[\e \e YXcbfeY\^cXq`e^% 9XcbfeY\^cXq`e^ d\k f] qfe[\i Xcld`e`ld gif]`\c# ^\ jfc\\i[ f] fe^\ jfc\\i[ mffi e`\lnYfln$ \e i\efmXk`\gifa\Zk\e% BnXc`kXk`\] \e XiZ_`k\Zkfe`jZ_ _ff^nXXi[`^\ kf\gXjj`e^\e [`\ mfc[f\e XXe [\ _ff^jk\ \`j\e mXe n`e[$ \e nXk\i[`Z_k_\`[# ZfejkilZk`\ \e m\`c`^_\`[%
JfcXiclo E\[\icXe[ GfjkYlj ,* .++' 89 E`am\i[Xc K ',+/ -*(*)* `e]f7jfcXiclo%ec nnn%jfcXiclo%ec 44
juni 2010
V is iOn ai
V i s i On A i r VisiOnAir
Emile Quanjel Emile Quanjel is programmamaker van Bouwen met Groen en Glas bij Stichting Living Daylights, senior architect en promovendus aan de TU/Eindhoven
De lens als wens All that’s dear and seen and living / Makes the same flight as before / Once the angel of the lens / Has your world beneath his wings – Arsenly Tarkovsky, 1957
Z
oekende naar een goed ‘Leitmotiv’ voor deze column kwam ik bovenstaand gedicht van de Russische regisseur Tarkovsky tegen. Het gedicht van Tarkovsky weet op een fantastische manier te verwoorden wat hij normaal met beelden doet. Hij schrijft – hoe de ‘engel van de lens’ – de verwondering over al die dingen die we zien, die leven voor ons en waarvan we houden, die eigenlijk vanzelfsprekend zijn, ons vleugels geven. De verwondering maakt dat we de werelden om ons heen in een positief licht kunnen blijven zien, de drijfveer van levensgeluk. Door de lens van de verwondering is de mens in staat bestaande dingen opnieuw te beleven en te zien en van daaruit nieuwe dingen te bedenken en te maken die nieuwe waarden toevoegen aan ons leven.
Gevelwens Zo is de metafoor van de lens ook te gebruiken voor de gevel. Wat zou er nou mooier zijn, dan dat de gevel de lens is die de wereld om ons heen steeds weer in een ander daglicht stelt. De gevel die het daglicht en lucht in al zijn nuances van de cyclus van de seizoenen en de dag stuurt, verstrooit, opneemt en ontsluit. De gevel die licht en lucht geeft aan de gebruikers die het beschermt, omhult en laat ademen en zien. De gevel die als een levend organisme alle positieve energie van het daglicht en daglucht koestert, doorgeeft, zeeft en bewaart. De gevel die energie geeft aan datgene wat het omhult en omringt. Is dat niet een perspectief dat we zouden willen zien? Zijn dat niet de dingen die het leven voor ons de moeite waard zijn? Als wens zou de gevel de mooiste lens voor onze gebouwde omgeving moeten zijn. Emile Quanjel
juni 2010
45
Deelnemers aan één van de inspiratiesessies met Atto Harsta aan het hoofd van de tafel
Project Tekst: Aldus bouwinnovatie Beeld: Aldus bouwinnovatie
Wat inspireert
jonge ontwerpers? In het kader van ‘Light Inspirations’ is de VMRG op zoek naar de inspiratie van ontwerpers rondom het thema daglicht. Jonge architecten en gevelbouwers ontwikkelen nu ideeën voor de toekomst: hoe ziet die er volgens hen uit? Wat drijft deze nieuwe generatie ontwerpers en bouwers? Gast-inspirator Aldus bouwinnovatie heeft de twee groepen uitgenodigd voor een inspiratiesessie. De deelnemers vertegenwoordigden zeer verschillende bedrijven en architectenbureaus. Wat wensen ontwerpers en wat maken gevelbouwers?
De jonge architecten vertonen opvallende eenduidigheid in ideeën en inspiratie. Natuurlijk vinden ze esthetiek en sfeer belangrijk, maar in tegenstelling tot het dominerende beeld van geheel glazen gevels, hoeft licht niet altijd ‘veel’ te zijn. Juist filteren van licht, spelen met licht en schaduw, kan een ruimte bijzondere kwaliteiten geven. Dit thema kan nog jarenlang mee.
Inspiratiebeelden en voor de architecten en gevelbouwers
46
juni 2010
Over planten en high tech De natuur blijkt een grote inspiratiebron in hun schetsen; direct in beplante gevels, indirect in patronen. Het comfort van de gebruiker vinden ze belangrijk en de gebruiker krijgt een actieve rol toebedeeld in het configureren van de gevel. Een gevel moet in hun optiek op de seizoenen reageren. Een meerlaagse opbouw met eenvoudige flexibiliteit
6800(5
$8780
:,17(5
635,1*
6($621$/ 75$16,7,21 ,1 7+( )$&$'(
Visie op de gevel van de toekomst door Farhan Alibux (Zero Logic)
is hierbij populair, meer dan technisch vernuft. Zoals een deelnemer het treffend verwoordde: ‘Die hightech, daar hebben heel veel mensen hun buik van vol.’ Grote afwezige in de discussie was energetische duurzaamheid: voor de deelnemers vanzelfsprekend. Ook warmteoverlast door ongecontroleerde daglichttoetreding komt nauwelijks aan bod. Duurzaam materiaalgebruik wordt wel inspirerend gevonden en ingezet voor een dynamische gevel. Afsluitend kon eenduidig geconcludeerd worden dat het onderwerp daglicht leeft bij deze generatie architecten en dat daglicht veel meer lagen heeft dan men in eerste instantie zou vermoeden. Inspiratie voor hen en voor de gevelsector om hier straks op een goede manier invulling aan te geven.
Meer over functionaliteit De groep gevelbouwers praat minder over esthetiek en meer over functionaliteit, wat niet wil zeggen dat beleving niet belangrijk gevonden wordt! De dynamiek van zonlicht wordt door allen als belangrijke kwaliteit onderstreept: ‘De mens is net een plantje, die moet naar het licht toe.’ De invloed van daglicht op de gezondheid en het welbevinden wordt veel genoemd; een onderwerp dat de architecten haast niet genoemd hebben. Ook uit de schetsen van de gevelbouwers spreekt de invloed van de natuur: zoekend naar dynamische zon- en lichtregulering worden planten in de
Visie op de gevel van de toekomst door Wouter Stoer (Onix)
VMRG organiseert inspiratiesessies gevel opgenomen. Duurzaamheid (energiegebruik) en warmteoverlast zijn hot items. De volledig glazen gevel voert de boventoon in hun schetsen en ze zoeken naar oplossingen voor het probleem van oververhitting. Zij zien grote kansen voor de toepassing van PV-cellen. De gevelbouwers signaleren dat met de toenemende aandacht voor duurzaamheid de praktijk voor zowel hun eigen bedrijven als voor architecten gecompliceerder wordt. De architect had altijd al verstand van bouwkundig detailleren en constructies. Daar kwam kennis van werktuigbouw bij en nu ook energietechniek. De
gevelbouwers geven aan hierover graag met de architect te willen meedenken. Om goed op het proces aan te kunnen sluiten, zouden ze graag een kijkje in de keuken van het architectenbureau nemen: hoe gaat een bureau te werk? Uit deze twee zeer inspirerende sessies blijkt dat ideeën en visies van architect en gevelbouwer veel minder ver uit elkaar liggen dan in eerste instantie aangenomen. Ze zouden in nauwe samenwerking goed in staat zijn om sneller en doeltreffender toekomstige gevelconcepten tot realiteit te brengen.
Deelnemers aan de inspiratiesessies: Architecten:
Gevelbouwers:
Farhan Alibux (Zero Logic) Joost Heijnis (cepezed) Kristof Houben (Mecanoo) Wouter Stoer (Onix)
Marcel Cromzigt (AGC) Esther Hebly (Oskomera) Nico Kremers jr. (Kremers Aluminium / Alvema) Fred Mak (Solarlux) Tjibbe van der Werff (BRS)
Project Tekst: Tekstbureau Waanzinnig (Patricia van der Beek) Beeld: Werner Huthmacher Photography, Berlin
Planten zorgen voor daglichtregulering volgens de seizoenen, deze foto is één jaar na de oplevering in de lente genomen
Een groene long
in Berlijn - Adlershof In de zomer filteren de gevels de zon. ’s Winters bieden zij juist het daglicht alle ruimte. Ze geven schaduw en verkoeling. En veranderen met de jaargetijden mee, als een natuurlijke schakel tussen binnen en buiten. De groene façaden die het ‘Physik Institut’ van de Berlijnse Humboldt-universiteit omhullen, zijn al meer dan zes jaar het toonbeeld van duurzame architectuur.
De bouw van het instituut maakte onderdeel uit van een wetenschappelijk ecologisch project in opdracht van de ‘Berlin Senate for Urban Development’. Doel was het ontwikkelen van een uitzonderlijk ecologisch stedenbouwkundig concept waarin diverse duurzame innovaties zijn toegepast. Augustin und Frank Architekten uit Berlijn verwierven de ontwerpopdracht door het winnen van een prijsvraag.
Doosvormig ensemble ‘Een gebouw kun je het eigenlijk niet noemen’, vertelt architect Georg Augustin. ‘Liever spreek ik van een ensemble dat verschillende vertrekken – laboratoria, studieruimten en collegezalen – logisch met elkaar verbindt. Het ontwerp laat zich het beste omschrijven als een doosvormig geheel waar binnen een gecompliceerd ruimtelijk systeem met flexibele indelings-
48
juni 2010
Universiteitsgebouw al zes jaar toonbeeld van groene architectuur Gebouwconcept gaat uit van besloten studeren rond groene patio’s
Diagonale plantgeleiders of boomstammen?
mogelijkheden is gerealiseerd. De opzet, met diverse binnen- en buitenruimten en lange zichtlijnen, geeft het ensemble openheid en transparantie.’
Binnen- en buitengevels Als gevolg van de open patio’s beschikt het fysicagebouw, naast zijn vier buitengevels, over meerdere naar binnen gerichte façaden. Met uitzondering van de noordelijke buitengevel zijn die allemaal transparant. Een bewuste keuze van de architect, die in zijn ontwerpen graag met daglicht werkt: ‘Daglicht creëert ruimte en sfeer en maakt onlosmakelijk deel uit van de energiebalans van een gebouw.’ De gedachte dat alleen gesloten geveldelen bijdragen aan energiebesparing, verwerpt Augustin onmiddellijk: ‘Met glazen gevels kun je dit effect ook bereiken, het gaat erom dat je de buitenschil van het te bouwen object van verschillende klimaatregulerende lagen voorziet.’ Als voorbeeld noemt hij de betonnen balkons die van zonneschermen zijn voorzien en de steigers van staal en bamboe waarop per verdieping diverse plantensoorten zijn aangebracht.
Groene façaden De met planten begroeide gevels, negen in totaal, fungeren als de ‘longen’ van het
instituut. Meer dan de helft van de warmte die zich rond het gebouw bevindt, wordt door het groen opgenomen en door middel van verdamping als water ‘uitgeademd’. Hierdoor blijft het binnen een stuk koeler. Voor de irrigatie van de beplanting is een ingenieus watermanagementsysteem ontwikkeld, waarvoor het regenwater als bron dient. Ditzelfde systeem wordt ‘s zomers ingezet voor het koelen van de lucht in het gebouw. Door dergelijke technische hoogstandjes in hun ontwerp te verwerken, voldeden Augustin en Frank aan alle economische en ecologische eisen van de opdrachtgever.
Bekoorlijke bloei Eén van de wetenschappers die in het instituut werken, is Dr. Ralf-Peter Blum. Voor hem had het ontwerp wel iets functioneler en minder ‘kunstzinnig’ gemogen. ‘Maar’, zegt hij, ‘het is wel een mooi gebouw en het vele groen laat je jezelf in een tuin of op een landgoed wanen.’ En volgens de inmiddels gepensioneerde Dr. Günther Wernicke zijn de studenten dol op de bijzondere façaden: ‘Vooral ‘s zomers, als de gevelbegroeiing op de binnenplaats in volle bloei staat.’ Na ruim zes jaar weet het ‘Institut Physik’ zijn publiek nog altijd te bekoren.
juni 2010
49
De gevel is het visitekaartje van het gebouw. Het is het eerste wat men ziet als men naar het gebouw kijkt en mag dus zeker representatief zijn. Op deze pagina’s laten architecten, opdrachtgevers en gevelleveranciers hun visitekaartjes zien.
Visitekaartjes Beeld: VMRG
Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, Amersfoort People and Facts Architect | Baldeweg, Barcelona/ ADP architecten, Amsterdam Opdrachtgever | Rijksgebouwendienst, Den Haag Gevelbouwer | Scheldebouw, Heerlen Glasleverancier | Scheuten Glas, Venlo De locatie van de Rijksdienst bij de middeleeuwse Amersfoortse stadsmuur inspireerde de Spaanse architect Juan Navarro Baldeweg tot een achteroverhellende glazen voorgevel die de Hollandse luchten weerspiegelt. Ronduit spectaculair is het atrium dat schuilgaat achter de dubbele huidgevel. De voorgevel helt niet alleen achterover, maar is ook verdeeld in verschillende meanderende gevelvlakken. De grote raampartijen (blanke, brandweerrode en zilverreflecterende) buigen telkens ritmisch een kwartcirkel naar binnen. Baldeweg heeft samen met gevelbouwer Scheldebouw en glasleverancier Scheuten een buitengewone, transparante gevel voor een buitengewoon gebouw verwezenlijkt.
Leerpark Presikhaaf, Arnhem People and Facts Architect | Broekbakema, Rotterdam Opdrachtgever | Arentheem College, Arnhem Gevelbouwer | De Groot & Visser, Gorinchem Oplevering | september 2009 Het campuscomplex van het Arentheem College is ontworpen als een eenheid met het groen in de wijk Presikhaaf. Architect Broekbakema bedacht een groen talud op het schooldak aan de zijde van Park Presikhaaf en legde het gebouw 1,5 meter verdiept in een waterpartij. Er is gekozen voor zo transparant mogelijke gevels die door De Groot & Visser zijn geleverd en gemonteerd. Dankzij de verdiepte ligging kijk je vanaf straatniveau ver het complex binnen. Zo toont het onderwijs zich optimaal aan de buitenwereld.
50
juni 2010
Openbaar Ministerie, Lelystad People and Facts Architect | Hootsmans architectuurbureau, Amsterdam Opdrachtgever | Rijksgebouwendienst, Den Haag Gevelbouwer | Metaglas, Tiel Het gebouw voor het Openbaar Ministerie is voorzien van zeer energiezuinige constructies. Zonnewarmte wordt afgezogen en opgeslagen vanuit de gevels met slanke verdiepingshoge ASH klimaatramen van Metaglas. Naast deze klimaatgevel zorgen betonkernactivering en warmte-/koudeopslag in de bodem voor een energiebesparing van 45% ten opzichte van een traditioneel kantoorgebouw. De gevels zijn samengesteld uit een grid van geperforeerde zwarte stalen roosters. Achter deze roosters bevinden zich door Metaglas ontwikkelde luiken voor natuurlijke ventilatie. De gebruikers kunnen met deze luiken zelf invloed uitoefenen op het binnenklimaat.
De Woonplaats, Enschede People and Facts Architect | RAU, Amsterdam Opdrachtgever | Woningstichting De Woonplaats, Enschede Gevelbouwer | Rollecate, Staphorst Het Enschedese hoofdkantoor van woningbouwvereniging De Woonplaats is een ontwerp van RAU. Geen gevel is hetzelfde: drie van de vier gevels verdraaien en springen per verdieping naar buiten of naar binnen waarbij slechts ĂŠĂŠn gevel vlak blijft. Het stedenbouwkundig beeldkwaliteitplan verlangde gevels die licht van kleur en erg transparant zouden zijn. Opdrachtgever De Woonplaats vroeg echter om maximaal 30% doorzichtige geveldelen. De oplossing: Rollecate verzorgde een volledig glazen gevel met speciale Colorbel panelen in verschillende kleuren. Talloze dunne aluminium lamellen laten indirect licht de kantoren binnen, maar weren direct zonlicht.
juni 2010
51
Projects Tekst: Patricia van der Beeke Beeld: Architectenbureau Paul de Ruiter
Close up van zuidgevel met een innovatief zonweringsysteem van horizontaal geplaatste lamellen die het zonlicht tegenhouden, maar tegelijkertijd werken als reflector. Het binnenkomende licht wordt weerkaatst en bereikt indirect, via het plafond, alsnog de kantoorvloer 52
juni 2010
CO2-emissievrij opereren, een LEED Platinum certificaat en de hoogste GreenCalc+ score ooit bereikt in Nederland. Het zijn de eisen waaraan de ‘Green Offices’ van TNT moeten voldoen. Onmogelijk? Niet volgens ontwikkelaar en belegger OVG en Triodos, die in Hoofddorp een eerste ‘Green Office’ ontwikkelen. Boele & van Eesteren is als aannemer bij dit project betrokken, het in duurzaamheid gespecialiseerde architectenbureau Paul de Ruiter tekende voor het ontwerp.
voor Platinum People and Facts Opdrachtgever | OVG, Rotterdam / Triodos, Utrecht Ontwerp | Paul de Ruiter, Amsterdam Hoofdaannemer | Boele & Van Eesteren, Zoetermeer Gevelbouwer | De Groot en Visser, Gorinchem
Naar elke zonrichting is de gevel compleet anders uitgewerkt. De plint die met zijn vele vergaderkamers heeft veel licht nodig enis volledig in glas uitgevoerd juni 2010
53
Projects Tekst: Patricia van der Beeke Beeld: Architectenbureau Paul de Ruiter
Om aan de opgelegde, strenge duurzaamheidseisen te voldoen, moet bij de bouw van het TNT-kantoor zo weinig mogelijk en liefst gerecycled materiaal gebruikt worden. Daarnaast dient het gebouw na oplevering hoog te scoren op het gebied van energie(gebruik), efficiënt watergebruik, binnenmilieu en omgeving. Het was aan het architectenbureau om deze criteria te versmelten met een ontwerp dat ook aan de esthetische en functionele wensen van de klant voldeed. ‘Gekeken vanuit de omgeving hebben we gekozen voor een transparante opzet met harde, schuine lijnen waarmee we het gebouw stevig in zijn context plaatsen’, aldus projectarchitect Chris Collaris. ‘We ontwerpen altijd van binnenuit. Het gaat er immers om dat de mensen in het gebouw zich prettig voelen, met elkaar verbonden zijn, voldoende daglicht hebben, van het uitzicht kunnen genieten en zich kunnen oriënteren.’
Optimaal gebruik van daglicht Het ‘groene kantoor’ omvat zes verdiepingen op een halfverdiepte parkeergarage. Absolute blikvanger is een imposant atrium met trappenhuis, dat middenin het gebouw is gepositioneerd. De gevel bestaat uit zowel open als
De noordoostgevel met het minste zonlicht bestaat nagenoeg volledig uit glas. Het TNT logo is niet te missen
54
juni 2010
gesloten gedeelten. ‘De transparante façade grenzend aan het voetgangersgebied leent zich het beste voor de branding van TNT’, stelt Collaris, doelend op het logo dat over de gehele gevelbreedte in het glas verwerkt is. ‘Voor de andere gevels hebben we de zonbelasting bepaald en daar architectonisch op ingespeeld. Dit heeft ertoe geleid dat de noordoostgevel, waar het minste zonlicht is, volledig van glas is. Dat de begane grond, die met zijn vele vergaderkamers veel licht nodig heeft, eveneens in glas is uitgevoerd. En dat de op de zon georiënteerde zuidgevel voor een groot deel gesloten is. Op laatstgenoemde gevel is tevens een innovatief zonweringsysteem van horizontaal geplaatste lamellen aangebracht. Deze lamellen houden het zonlicht tegen, maar werken tegelijkertijd als reflector. Het binnenkomende licht wordt zodanig weerkaatst dat het indirect, via het plafond, alsnog de kantoorvloer bereikt.’
Verschillende glassoorten Wie door de glazen gevels naar binnen kijkt, wordt in één oogopslag bekoord door de charme en openheid van het gebouw. Wat wellicht minder snel opvalt, is dat deze zelfde gevels deel uitmaken
Ruwbouw is in volle gang
van een hoogwaardig duurzaamheidsconcept. Collaris: ‘Voor de transparante gedeelten gebruiken we in de verschillend georiënteerde gevels verschillende glassoorten, elk met een eigen U-waarde. Hiermee houden we het isolerend vermogen van de gevel overal zo optimaal mogelijk, zonder uiteraard afbreuk te doen aan de esthetische waarde en eenduidigheid ervan.’
All in One Façade De dichte geveldelen, die op de verdiepingen terugkomen als kozijnstroken en borstweringselementen, dragen eveneens bij aan een hoge GreenCalc+ en LEED-score. Voor de wandbekleding is namelijk een duurzaam systeem ontwikkeld waarbij veel gerecycled materiaal wordt gebruikt. Een gezamenlijke ontwikkeling van gevelbouwer De Groot & Visser en sandwichpanelenspecialist Kingspan. Anco Bakker was namens De Groot & Visser bij de ontwikkeling van deze zogenoemde ‘All in One Façade’ (AOF) betrokken: ‘De basis voor de AOF-gevel is een vliesgevelprofiel dat we hebben doorontwikkeld tot een zeer slank prefab raamwerk.’ Patrick Theelen, business development manager van Kingspan, voegt toe: ‘Wij hebben
een paneel met zogenoemde Ecosafekern ontworpen en geproduceerd dat precies binnen dit vliesgevelprofiel past. Dankzij het geprefabriceerde raamwerk behoefden we geen paneelprofielen meer te maken. Door onze krachten te bundelen, en dankzij de expertise van systeemleverancier Schüco, zijn we tot dit efficiënt te monteren gevelsysteem gekomen. Een systeem dat bovendien een stuk duurzamer is dan de oorspronkelijke oplossing. In eerste instantie was namelijk een koud-warmgevel van geanodiseerd aluminium voorzien, maar daar kwam veel minder gerecycled materiaal aan te pas.’ In het behalen van hoge GreenCalc+ en LEED-certificaten speelt overigens niet alleen de gevel een rol; ook de technische installatietechniek, waaronder een WKK-systeem op biobrandstof, dragen belangrijk bij.
Integrale aanpak ‘Met dit project laten we zien dat duurzaamheid, architectuur en technische innovatie heel goed samengaan’, besluit Collaris. ‘Doordat we vanaf de beginfase met alle betrokken partijen rond de tafel hebben gezeten, kunnen we straks een fraai en ecologisch verantwoord gebouw opleveren dat aan alle wensen voldoet.’
juni 2010
55
LiquiFoil, vloeibare folie voor tijdelijk oppervlaktebescherming Fetim Professional breidt FSC en PEFC assortiment uitt
V
erantwoord ondernemen staat bij Fetim hoog in het vaandel. Fetim heeft dit vastgelegd in milieu doelstellingen als integraal onderdeel van het dagelijks handelen. Fetim is lid van FSC International, FSC Nederland, heeft een FSC chain-of-custody certificaat en is PEFC gecertificeerd. Onlangs is het Fetim Professional FSC assortiment verder uitgebreid met FSC gecertificeerd UniPrime schilderklaar multiplex en FSC Tipoply Royal multiplex. Ook zijn Greenframe binnendeur kozijnen leverbaar in 100% FSC gecertificeerd hout uitgevoerd. In de Bouw komt het milieubewustzijn vooral tot uiting in de aanpak Duurzaam Bouwen (DuBo). DuBo is niet langer een luxe of modegril, maar pure noodzaak. Zo worden in bestekken steeds vaker DuBo-eisen opgenomen en sluit een toenemend aantal gemeenten hierover een convenant met de bouwpartners. Het gebruik van FSC of PEFC gecertificeerde producten is hierbij een belangrijk hulpmiddel.
Meer informatie? Fetim Professional, Amsterdam Telefoon 020 5805258 Website www.FrontsAndFronts.nl
56
juni 2010
R
enovio biedt onder de naam LiquiFoil een vloeibare folie voor tijdelijke oppervlaktebescherming van glas, aluminium en andere ondergronden. De vloeibare folie fungeert na droging als tijdelijke bescherming tegen krassen of beschadigingen tijdens bouw of transport. Vooral voor bijvoorbeeld kostbare glassoorten is LiquiFoil een uitkomst. Liquifoil is een product op waterbasis, niet giftig of ontvlambaar en is na verwijdering geen chemisch afval. Het is eenvoudig aan te brengen met een roller of airless systeem op glas of andere niet-zuigende ondergronden, zoals (gepoedercoat) aluminium, roestvrij staal, schilderwerk, deuren, beplating. LiquiFoil beschermt tegen vuil, verf, krassen, lasspatten, cement en andere beschadigingen. De folie is eenvoudig af te pellen zonder lijmresten achter te laten. LiquiFoil wordt geleverd in emmers van 20 liter bij een gemiddeld verbruik van 5 tot 9 m2/liter.
Meer informatie? GRATCH Company / RenoVio Netherlands, Panningen Telefoon +31 (0) 77 465 10 95 Website www.gratch.nl of www.renovio.com
Decoratief glas van AGC Flat Glass Nederland
A
GC Flat Glass Nederland presenteert in de brochure ‘ARTLITE, imagination on glass’ de nieuwste technieken op het gebied van decoratieve beglazing. ARTLITE Digital is een drukprocédé waarbij een inktlaag op basis van email op het glas wordt aangebracht. Elke opdruk is mogelijk uitgaande van afbeeldingen in -.tif of -.jpg. Vergeleken met de traditionele ARTLITE Zeefdruk methode gebruikt ZRTLITE Digital geen zeef en is ARTLITE Digital daarom de ideale oplossing voor de productie van beglazingen in kleine batches of met verschillende motieven. De volgende afmetingen glas zijn te bedrukken: Maximumafmetingen (breedte x hoogte): 2400 mm x 3700 mm; Minimumafmetingen (breedte x hoogte): 300 x 120 mm; Dikte van het glas: tussen 4 en 19 mm; Tevens biedt ARTLITE Digital verschillende niveaus van doorzichtigheid omdat meerdere lagen (maximaal 4) kunnen worden aangebracht.
Meer informatie? AGC Flat Glass Nederland, Tiel Telefoon +31 (0)344 679702 Website www.agc-flatglass.com
Aluminium renovatieframe met BUVA hardglas
EERSTE BRANDWEREND GLASVENTILATIEROOSTER van FSS International GECERTIFICEERD
F
SS International heeft het glasventilatierooster LVH44-G met succes op brandwerendheid laten testen. De officieel certificerende brandtest conform de Europese norm EN 1364-1 vond plaats in het testlaboratorium van Warrington Fire Gent. FSS International heeft hiermee de primeur op het eerste gecertificeerde, brandwerende glasventilatierooster. Deze wordt toegepast rechtstreeks op het glas in gevels die brandwerend moeten worden uitgevoerd. De geteste constructie bestaat uit een houten kozijn voorzien van Pyrobelite 12 brandwerend isolatieglas van AGC met rechtstreeks daar bovenop het LVH44-G brandwerend ventilatierooster. Het LVH44-G rooster is een gezamenlijke ontwikkeling van FSS international, AGC glass Nederland en BUVA rationele bouwproducten.
Meer informatie? FSS International, Markelo Telefoon 0547 363519 Website www.firestopsystems.nl
Akoestisch luchtdoorvoerrooster garandeert goed werkend ventilatiesysteem
D
uco introduceert een aluminium deurrooster. De DucoDoor is een compact rooster van terughoudend design, verkijgbaar in iedere kleur. Onopvallend en discreet. DucoDoor is eenvoudig en zonder schroeven te monteren in elk type deur, ongeacht de deurdikte. De binnenkant van de aluminium profielen is voorzien van akoestisch dempingmateriaal dat storende geluiden uit aangrenzende ruimtes tegenhoudt. Vergeleken met kieren onder de deur vermijdt het rooster tocht en dempt het hinderlijk geluid. DucoDoor deurroosters zijn ideaal voor de doorvoer van lucht binnen het Duco Comfort System en het DucoTronic System. Deze vraaggestuurde natuurlijke ventilatiesystemen combineren gecontroleerde, natuurlijke toevoer van verse lucht rechtstreeks via de gevel met een centrale, mechanische afvoer van vervuilde lucht en vocht via de ‘natte’ ruimtes. Volgens Systeem C zoals beschreven in de NEN 1087.
Meer informatie? Duco ‘Ventilation & Sun Control’, Veurne (België) Telefoon +32 (0)479 987204 Website www.duco.eu
B
UVA introduceert een renovatieframe voor binnendraaiende hardglas (val) ramen. Een nieuw, multifunctioneel aluminium frame voor toepassing van BUVA hardglas ramen in houten kozijnen. Het BUVA aluminium renovatieframe lost in één keer een aantal aandachtspunten op. Naar buitendraaiende ramen kunnen nu eenvoudig vervangen worden door naar binnendraaiende BUVA hardglas-ramen. Hierdoor valt het raam beter te reinigen, zeker waar de wettelijk toegestane werkhoogte van ladders van 10 meter niet toereikend is. Het BUVA renovatieframe kan gecombineerd worden met aluminium BUVA dorpelafdekkende profielen uit de DPS-serie. Deze afdekkers beschermen de liggende delen van het kozijn en zorgen voor een besparing op onderhoudskosten. Tevens creëert dit aluminium frame een nieuwe sponning die wind- en waterdichtheid verbetert.
Ge ve lp r od u c
Ge v e l p r o d u c t
Meer informatie? BUVA rationele bouwproducten, Barendrecht Telefoon 0180 697593/ 06 10487072 Website www.buva.nl
juni 2010
57
Kleurrijke hoge kantoordeel kijkt uit over Groene Hart
Lieftink werkt aan het hol van de leeuw People and Facts Opdracht | Basis bedrijfshuisvesting/B&L vastgoed bv, Alphen aan den Rijn Ontwerp | Archi- Tech, Alphen aan den Rijn Gevelbouwer | Lieftink Geveltechniek BV, Alphen aan den Rijn
Alphen aan den Rijn is volop in beweging, dat blijkt maar weer uit de komst van de Lions Gate, onderdeel van project Lions Parc op het plaatselijke bedrijventerrein Molenwetering. Dat Lieftink Geveltechniek werd ingeschakeld om de ideeën van de architect wat de gevel betreft te concretiseren, was een logische stap. Lieftink Geveltechniek komt niet alleen ook uit Alphen aan den Rijn, maar bezit als bedrijf tevens alle noodzakelijke expertise. De kennis en ervaring van Lieftink Geveltechniek zijn grenzeloos. In Lions Gate is de kantoorgevel uitgewerkt als een mozaïek, waarbij de verschillende kleuren in de gevel samensmelten tot een kleurig geheel en tot dé blikvanger van Lions Gate. De transparante gevel biedt de gebruikers van de achterliggende kantoren opvallend veel daglicht op de werkplek.
Markante landmark
Tweelinggebouw als Leeuwenpoort 62
juni 2010
Project Lions Gate omvat twee bedrijfsgebouwen die op elkaar lijken als eeneiige tweeling. Ieder pand bevat op de kop op de hogere verdiepingen boven de bedrijfsruimten een prestigieus
kantoorgedeelte. Op de eerste en de tweede verdieping bevat het vèr uitkragende kantoor enkele luxueuze kantoorappartementen. Daarboven bevinden zich in de topverdieping meerdere kantoorpenthouses waarbij elk kantoorpenthouse een eigen dakterras heeft. Samen vormen de kantoorappartementen van Lions Gate de kroon op de ontwikkeling Lions Parc. Als uitgangspunt bij het ontwerp van dit kantoorcomplex annex magazijn, richtte de architect zich op de gewenste klasse van het project en op het fraaie uitzicht over de polders. Lions Gate is hoog genoeg om uit te kijken over het weidelandschap van het Groene Hart. De architect heeft een bijzonder ontwerp gerealiseerd waarbij het lijnenspel van de cassettebeplating en de kozijnen alle aandacht naar zich toetrekken. Ook de bijzondere kleurkeuzes maken dit gebouw tot een markante landmark die zich zelfs vanaf de N11 laat bewonderen.
Meer informatie? Lieftink Geveltechniek, Alphen aan den Rijn Telefoon 0172 469670 Website www.lieftink.nl
Xpo
GevelBouw informeert u over de laatste ontwikkelingen
Lieftink Solarlux
Hoogwaardige geveloplossingen
SL 82 Streamline wint belangrijke Designprijs ‘Reduceer de wezenlijk zichtbare technische onderdelen van de wand, want bouwelementen mogen het aanzicht niet domineren. Zorg ervoor dat de wand het ontwerp van de architect laat spreken.’ Volgens deze filosofie, ontwikkelde SOLARLUX zijn innovatieve product SL 82 Streamline. En nauwelijks een paar maanden na de introductie van SL 82 Streamline op de markt won de vouw-schuifpui al een eerste designprijs en wel de iF product design Award 2010.
Geïsoleerde glazen vouw-schuifpui De SL 82 is een innovatieve, geïsoleerde glazen vouw-schuifpui met volledig glazen aanzicht. De slechts 8 mm brede aluminium omlijsting voegt zich in iedere gewenste kleur perfect in het architectonisch ontwerp en ondersteunt de beoogde transparanties. Met een zwarte omlijsting ‘smelt’ de vouw-schuifpui volledig samen met de glasvlakken. Hierdoor behoudt de gevel een homogeen en uiterst vlak aanzicht.
Hoogteverstelling
Geïsoleerde glazen vouw-schuifpui
De vouwdelen laten zich bij montage eenvoudig in zowel breedte als hoogte verstellen. De vouw-schuifpui is in de hoogte tot 8 mm verstelbaar; ook bij een reeds ingebouwde situatie om bouwtoleranties en hoogteverschillen te compenseren.
Toepassingsgebieden:
Hoogwaardige geveloplossingen
* woningpuien * serres * winkelentrees * balkon-/gevelvormgeving bij hoogbouw
Met dit product toont SOLARLUX een nieuwe generatie hoogwaardige geveloplossingen. Dankzij het doorontwikkelde verfijnde beslag laat de SL 82 zich volledig openvouwen, zodat er een ruime gevelopening ontstaat zonder storende stijlen of kozijnen. De SL 82 is optimaal geïsoleerd en heeft een prima wind- waterdichtheid dankzij de dubbele afdichting.
SOLARLUX Nederland, Nijverdal Telefoon 0548 631323 Website www.solarlux.nl
Hoogteverstelling
Meer informatie?
juni 2010
63
METAMORFOSE!
VMG Versteeg Metaal Groep, Voorsprong in kwaliteit! VMG is specialist in het produceren van stalen en aluminium balkon- en galerijhekken voor nieuwbouwwoningen en de renovatiemarkt. Hekken speciaal op maat ontwikkeld en in nauw overleg met de architect. Ook op detailniveau denkt VMG mee met haar doelgroepen. Geen lasrupsen door laserlastechniek
Nieuwe traphekbevestiging voor lamellenhekken
VMG Versteeg Metaal Groep is gespecialiseerd in het vervangen van stalen en aluminium balkon- en galerijhekken voor de renovatiemarkt. Door moderne productietechnieken levert VMG maatwerkhekken voor een standaard prijs. Is uw gebouw ook toe aan een metamorfose? Bel dan VMG voor de mogelijkheden of een projectopname. Wij denken graag met u mee. VMG Versteeg Metaal Groep 0416-669 000, www.versteegmetaal.nl, info@versteegmetaal.nl
Veel aandacht wordt besteed aan zowel het verfraaien als het verlengen van de levensduur van de onze hekwerken. Voorbeelden hiervan zijn: speciaal voorbehandelen van hekwerkonderdelen, afbramen van voetplaten, aanbrengen van RVS-inpersmoeren en onze laserlastechniek, waardoor lasrupsen niet meer zichtbaar zijn. Begin dit jaar zijn daar twee unieke en in eigen huis ontwikkelde innovaties voor stalen hekwerken aan toegevoegd: een nieuwe methode voor de traphekbevestiging en het verjongen van kokers. Adv VMG-v02.indd 1
06-03-2009 11:11:51
Geen lasverbinding meer noodzakelijk bij de aansluiting van kokers
Vernieuwde traphekbevestiging VMG is erin geslaagd het traphek op sierlijke wijze te bevestigen, zonder langer gebruik te maken van grove platen. Hierdoor ontstaat een haast onzichtbare traphekbevestiging en wordt een zeer slank en strak resultaat verkregen met 48 mm stelruimte. Voor architecten een uitkomst: de traditionele ingelaste platen die smakeloos zijn bevestigd in een traphek zijn hen een doorn in het oog!
Verjongen van kokers De innovatie verjonging van kokers is een ontwikkelde techniek waardoor lasrupsen bij de verbinding van diverse afmetingen kokers en massieve strippen
64
juni 2010
Nieuwe traphekbevestiging voor spijlenhekken
niet langer noodzakelijk zijn. Door het zogenoemde verjongen van materiaal, feitelijk het ‘reduceren van de materiaalafmetingen’, ontstaan zeer sierlijke en vloeiende overgangen. Voor ronde buizen paste VMG deze techniek reeds langer toe. Het resultaat is een zeer strak ogend detail dat architecten zeker aanspreekt. VMG staat voor innovatief betaalbaar maatwerk. Beide innovaties worden tegen dezelfde prijs geleverd als de traditionele oplossingen.
Voor inspiratie en kwaliteitskenmerken: kijk op de vernieuwde website www. versteegmetaal.nl. Innovaties en noviteiten van VMG zijn ook op de BouwRAI te zien van 13 tot en met 15 april, stand 11.109.
Meer informatie? VMG Versteeg Metaal Groep, Heusden Telefoon + 31 (0)416 669000 Website www.versteegmetaal.nl