Erfgoed
inzicht de
grens
over
Nummer 3|2016 In dit nummer: PAGINA 2 >>
Woord vooraf PAGINA 3 >>
Het Zuidland in het Noorden: het Abel Tasman Museum PAGINA 4 >>
Museum Nienoord en kunst van vluchtelingen PAGINA 9 >>
Veenkoloniaal Museum en Letland PAGINA 12 >>
Klooster Ter Apel grensoverschrijdende samenwerking PAGINA 14>>
Geopark de Hondsrug PAGINA 15>>
Orgelcultuur aan weerszijden van de grens PAGINA 18 >>
Agenda
Een uitgave van
k
Woord vooraf
REDACTIE ERFGOEDPARTNERS
Dit nummer van Erfgoed inzicht heeft als thema ‘De grens over’ en sluit daarmee aan bij het thema van de Maand van de Geschiedenis. Vandaar deze uitgave in oktober. In dit nummer komen vooral musea aan het woord die samenwerking hebben gevonden ‘over de (lands) grens’. Het Klooster Ter Apel bijvoorbeeld werkt samen met Museum Collectie Brands in Nieuw Dordrecht, Emslandmuseum in Lingen (D), Emsland Moormuseum in Geeste (D) en Emslandmuseum Schloss Clemenswerth in Sögel (D). Voor het Veenkoloniaal Museum in Veendam ligt de laatste jaren de nadruk op samenwerking met musea in Letland en veenmusea zoals het Emsland Moormuseum te Groß Hesepe. Museum Nienoord in Leek had deze zomer kunstenaars te gast, die vanuit probleemgebieden naar Nederland kwamen. Hun werk is de komende maanden te zien in de tentoonstelling ‘Kunst op het kruispunt, verhalen van vluchtelingen’. Geopark de Hondsrug in Borger is de provinciegrens met Groningen overgestoken. Samen met de nieuwe ‘hotspots’ wordt het verhaal van de Hondsrug verteld. Erfgoed inzicht begint deze keer met een blik op het Abel Tasman Museum in Lutjegast. Voor de ambassadeurs uit Nieuw-Zeeland en Australië is een pelgrimage naar dit deel van Groningen een vanzelfsprekendheid. Tot slot. Ook orgelorganisaties werken al jaren samen. De grens vormt daarbij geen belemmering. Groningen en Ostfriesland hebben nauwe culturele banden. Kortom, een boordevol nummer met grensverhalen. De redactie wenst u veel leesplezier.
2
k
TEKST: THEA POL / FOTO’S: ELMER SPAARGAREN
ABEL TASMAN MUSEUM Een museum in het noorden over culturen in het Zuidland Als er één museum in Groningen is met contacten over de grens, dan is dat wel het Abel Tasman Museum in Lutjegast. De bekende ontdekkingsreiziger Abel Tasman (1603-1659) werd in deze kleine plaats in het westen van de provincie Groningen geboren maar verbreedde zijn horizon tot ver buiten onze landsgrenzen. Tasman, in dienst van de Vereenigde Oost-Indische Compagnie, omzeilde als eerste Europeaan het hele Australische continent en zette (ei)landen als Nieuw-Zeeland, Tasmanië, Tonga en Fiji op de wereldkaart. Voor de bewoners van deze gebieden is Tasman een begrip. Daarom is voor iedere (nieuwe) ambassadeur van Nieuw-Zeeland en Australië een bezoek aan het Abel Tasman Museum een ‘must’.
“Why we came” Op 6 september 2016 ontving het museum de ambassadeur van Australië, dr. Brett Mason. De redactie van Erfgoed inzicht kreeg gelegenheid voor een kort gesprek. Het is bijzonder dat een ambassadeur van een zo’n groot land als Australië zo’n klein dorp als Lutjegast, in het uiterste noorden van Nederland, met een bezoek
Dr. Mason vertelde in zijn dankwoord, na het ontvangst en de toespraken van achtereenvolgens de locoburgemeester van de gemeente Grootegast en de waarnemend voorzitter van het museum, dat hij al als kleine jongen op ‘primary school’ al over Abel Tasman leerde. “Abel Tasman put us on the map.” Ofwel: dankzij Tasman staan ‘wij’ op de kaart.
Aussie Oktober In oktober is het 400 jaar geleden dat Dirk Hartog, als eerste Europeaan, voet aan wal zette op de westkust van Australië. Dat wordt uitbundig herdacht tijdens ‘Aussie Oktober’, een maand vol evenementen in het teken van de nauwe Australisch – Nederlandse betrekkingen. Toch sprak men in de oudheid al van een Terra australis incognita (het Onbekende Zuidland),
vereert. Daarom was de eerste vraag aan de ambassadeur waarom het voor hem en zijn gezelschap belangrijk was om de reis naar het ‘verre’ Groningen te ondernemen.
3
k een continent waarvan men dacht dat het op het zuidelijk halfrond te vinden was. De ambassadeur vat de ontdekking van dit continent als volgt samen: “The Dutch made a map out of a mythe.” De ontdekkingsreizigers Willem Jansz die, zoals Wikipedia het verwoordt, vanuit Europees perspectief geldt als de officiële ontdekker van Australië, en Dirk Hartog zijn, anders dan bij ons, begrippen in Australië. “They were all great explorers and navigators but the greatest navigator of all was Abel Tasman”, (Zij waren alle grote ontdekkingsreizigers en zeevaarders, maar de belangrijkste was toch wel Abel Tasman) aldus dr. Mason. “The Dutch were the great traders. (De Nederlanders waren de grote handelaren) Tasman was of significance (Tasman was van belang). Within 30 years they mapped two-thirds of Australia (Binnen 30 jaar hadden de Nederlanders twee-derde van Australië in kaart gebracht). Masons’ indrukken van het bezoek aan het Abel Tasman Museum verwoordt hij als volgt: “What I find moving is that we are in a small village celebrating the achievements of a great navigator.” (Wat ik ontroerend vind is dat we in zo’n klein dorp de prestaties van een grote zeevaarder vieren.) Waarvan akte!
De ambassadeur: wie is hij?
Abel Tasman Museum Kompasstraat 1a 9866 AP Lutjegast (0594) 61 35 76 of bij geen gehoor 06 27 26 45 80 www.abeltasman.org
Openingstijden donderdag tot en met zaterdag
Dr. Brett Mason (5 maart 1962) overhandigde op 2 september 2015, als nieuwe ambassadeur van Australië in Nederland, in Paleis Noordeinde zijn geloofsbrieven aan koning Willem-Alexander. Tijdens het bezoek aan Lutjegast vertelde hij, desgevraagd, van Ierse voorouders af te stammen die zich al vrij vroeg in Australië vestigden. Dr. Mason diende als senator voor Queensland van 1 juli 1999 tot 15 april 2015. Hij was parlementair secretaris van de minister van Buitenlandse Zaken, Julie Bishop, van september 2013 tot december 2014. Hij diende ook als parlementair secretaris van de minister van Volksgezondheid onder het kabinet van minister-president John Howard tot december 2007. De Australische en Nederlandse gasten werden ontvangen in Dorpshuis Kompas
13:30 – 16:30 uur
4
k
TEKST EN FOTO’S: GEERT PRUIKSMA
Kunst op het Kruispunt, verhalen van vluchtelingen
Museum Nienoord maakt tentoonstelling met werk vluchtelingen
Wat een geweldig bericht medio juli: zowel de provincie Groningen als de gemeente Leek besluiten om Museum Nienoord in 2017 weer te subsidiëren. Komend jaar kunnen we dus weer open! We besluiten om komend najaar niet te sluiten, de winterstop af te gelasten en meteen een van onze wensen uit te voeren: een tentoonstelling met werk van kunstenaars die vanuit probleemgebieden naar Nederland kwamen. ‘Kunst op het kruispunt, verhalen van vluchtelingen’. Waarom zo ‘n actueel onderwerp in zo ‘n historische omgeving? Gedeputeerde Fleur Gräper zei: “De gebeurtenissen nu vormen het verhaal van Groningen in de komende eeuw.” Waarom op Nienoord? De borg werd na de Tweede Wereldoorlog in tijden van woningnood bewoond door gezinnen. Weliswaar kwamen zij niet van twee continenten maar van twee dorpen verderop maar dat heet globalisering. Toen was hier net de oorlog voorbij en lag ons eigen land in puin. De borg biedt thans onderdak aan wat nu bescherming nodig heeft, namelijk de rijtuigen, één van de twee nationale museumcollecties in de provincie (samen met de porseleincollectie in het Groninger Museum). Een historische collectie, gewijd aan de reizende mens. En last but not least: in ons restauratieatelier doen Abdul uit Somalië en Shahin uit Iran taalvaardigheid en werkervaring op. Allemaal associaties waarbij we onze bezoekers graag zouden betrekken.
5
k Op zoek naar kunstenaars! Eerlijk gezegd: we werken ons de hele zomer een slag in de rondte. Want vind maar ergens iemand bij Humanitas, het Rode Kruis of een andere organisatie die ergens een schilder kent die ook nog werk heeft... De meesten reageren zelfs niet eens, ze zullen hier geen tijd voor hebben. Maar een achternicht van een dame bij het NOS Journaal hielp een schilder die nu in een AZC zit. En een galeriehoudster toonde foto’s van een fotograaf in een AZC. De een ontvangt ons op zijn enige meubelstuk: een matras met slaapzak. Verzamelaars kennen andere kunstenaars die hier al langer wonen en van hier aan bijvoorbeeld buitenlandse vorstenhuizen verkopen. Ter inspiratie aan wie hier net zijn carrière begint! Maar hun kwaliteit matcht, ongeacht hoe lang ze hier al zijn. Musici, dichters, koks: ze bieden ook hun inbreng aan. Zo kunnen we ontmoetingsbijeenkomsten voor ‘oude’ en ‘nieuwe’ Nederlanders organiseren.
Waardering voor erfgoed
Onze eigen gemeente Leek is bestemd voor noodopvang en AZC ‘s maar de bouw ervan staat in de wacht. In de buurgemeente Noordenveld wonen wel veel statushouders en daar koos men het Jaar van de Vluchteling als thema voor 2016. De eerste die eindelijk reageert tijdens onze zoektocht naar samenwerkingsverbanden is Vluchtelingenwerk Noordenveld. Die stelt voor om
We hebben geen ezels, doeken, verf of penseel maar die gaan we regelen. Acht kunstenaars, die vroegen of onze vorige exposant Pieter Knorr hen wilde rondleiden, doen ook mee. Want tientallen nieuwe bezoekers maar zo aan het schilderen zetten: dat wordt een rommeltje. Vluchtelingenwerk vraagt de gemeente Noordenveld om een gift en krijgt € 1.500,- toegezegd. De schilders benaderen hun leverancier Winsor & Newton en die schenkt voor maar liefst € 3.000,- aan materiaal. Ging het altijd maar zo. Wij benaderen onze buren van het Familiepark Nienoord en daar mogen onze gasten gratis naar binnen en wordt hen een lunch aangeboden. Vluchtelingenwerk zegt hier ook blij mee te zijn. De meeste gezinnen zaten de afgelopen weken thuis met de kinderen en zo ‘n kennismaking met attracties in de buurt is een welkom uitje. Weet je wat, we maken er twee dagen van! De eerste dag ‘s ochtends een koffie-/theetafel in het museum, met rondgang door de tentoonstellingshal, de borg en het depot, vervolgens lekker eten en uitwaaien in het Familiepark. De tweede dag kennen onze gasten het complex al en kunnen we meteen aan de slag. ’s Middags zijn er smakelijke broodjes én een koets rijdt de hele dag rond voor wie maar wil! Op de eerste dag valt ons al de waardering van onze gasten voor erfgoedzorg, handwerk, ambacht op en horen we van onze gasten dat ze zich voelen als in een film.
statushouders met hun buren een dag te komen laten schilderen. Welkom!
6
k Het worden twee dagen om nooit te vergeten met twee keer ongeveer 100 gasten. Natuurlijk, de cultuurverschillen. Maar de Syrische dame die weigert mij een hand te geven, is een van de liefste van de hele groep. En wat je in de media niet meekrijgt: ze legt haar hand op haar hart, kijkt me lachend aan en knikt vriendelijk. Haar vertel ik dat ik van Nederlanders ook vaak geen hand krijg maar dat zij mij ondertussen voorbijlopen. Haar zoon wil wel in de tentoonstelling komen vertellen over de achtergronden van deze gebruiken. Hij is zo‘n charmante grapjas dat ik denk: die redden zich wel. Een andere dame krijgt telefoon uit Eritrea: ze is voor het eerst grootmoeder! Lachend accepteert ze dat we haar een van de kroontjes opzetten die we voor de meisjes hadden klaarliggen. Er is ook eentje voor haar buurvrouw, anders voelt ze zich misschien een beetje te kijk gezet. Ik weet dat het in de dictatuur Eritrea nu gortdroog is. Onze gast vertelt dat haar familie wel kan bellen maar geen internet heeft. Mocht haar kleinkind de droogte overleven dan hoopt ze die nog eens in haar armen te kunnen sluiten. Wij reageren dat wij ons door hun verhalen ook meegenomen voelen een film in, maar dan een horrorfilm. We hebben een geweldige dag samen, maar liggen ‘s nachts wakker van alle verhalen. Hulde aan de vele vrijwilligers overal in Nederland, die volledig belangeloos optreden als taalcoach, chauffeur, begeleider, noem maar op! Als we over tien jaar kunnen zeggen dat de instroom geen getto’s heeft opgeleverd dan is dat mede dankzij hen. En als we onze buren dan opnieuw mogen begroeten als bezoeker of misschien zelfs exposant of collega, dat mede dankzij hen.
Hoogwaardige kunst Komende zondag (redactie: was 25 september) komen ze met zijn allen naar het museum voor een feestelijke bijeenkomst in de tentoonstelling. Onze nieuwe buren verzorgen een koffietafel met hapjes erbij uit allerlei landen. Als dank voor alle gastvrijheid hier, voor onze andere gasten. In de tentoonstelling komen ook tekstbijdragen van autochtone betrokkenen. Zoals Pieter Jonker die met een gewapende bende de familie van houtsnijder Peter Lazarov naar Nederland haalde. Schilder Ahmad Haraji komt vertellen, Wasim Arslan komt zingen, de Syriërs vragen of erbij gedanst mag worden. Zondag wordt vast de eerste van een serie ontmoetingen tussen ‘oude’ en ‘nieuwe’ Nederlanders. Dat te midden van hoogwaardige kunst. En daar was het ons nou net om te doen.
7
k Ondertussen chat ik met Ahmad Joudeh in Damascus in de hoop dat persoonlijk contact moed geeft. Ahmad danst op de ruĂŻnes van zijn stad, voor de zielen van zijn omgekomen familie en vrienden. Dat doet hij met wezen, om hen vrolijk te houden. Ze zitten opgesloten tussen strijdende partijen. Onze mailaccounts worden gehackt door de geheime dienst. Ondertussen gaan tv-beelden over hem de hele wereld over. G: onze tentoonstelling dragen we op aan persoonlijkheden als de jouwe. A: heel veel dank. G: hoe is het bij jou? A: er wordt weer geschoten. G: het voelt alsof jouw berichten rechtstreeks uit de hel komen. A: er is hier een paradijs want: we kunnen dansen. G: heb je er muziek bij?
Museum Nienoord
A: het ritme van mijn hart is mijn muziek.
Nienoord 1 9351 AC Leek (0594) 51 22 60
De tentoonstelling Kunst op het Kruispunt, verhalen van vluchtelingen is nog tot begin januari 2017 te zien.
www.museumnienoord.nl Geert Pruiksma is directeur van Museum Nienoord
Openingstijden april tot en met oktober dinsdag t/m zondag 11:00-17:00 uur
8
k
TEKST EN FOTO’S: HENDRIK HACHMER
Het Veenkoloniaal Museum en de samenwerking met Letland
Het Veenkoloniaal Museum te Veendam werkt al sinds 1994 intensief samen met buitenlandse musea. Eerst lag de nadruk op samenwerking met het Deutsches Sielhafenmuseum te Carolinensiel. Helaas verliep daar de personele bezetting waardoor er minder armslag was om gezamenlijk projecten te ontwikkelen. Nu ligt de nadruk op samenwerking met musea in Letland en veenmusea zoals het Emsland Moormuseum te Groß Hesepe. Hoe ontstaan zulke dwarsverbanden? Soms bij toeval, maar er moet wel veel werk voor worden verzet. Directeur en toenmalig conservator Hendrik Hachmer blikt terug en kijkt vooruit. In 2005 krijgt het museum een groot deel van het archief van houtzagerij Koerts te Oude Pekela geschonken. Hierin zitten honderden documenten die herinneren aan de intensieve handelscontacten met de Baltische Landen in het algemeen en de Letse hoofdstad Riga in het bijzonder. Het gebied maakt in de 19de eeuw nog deel uit van het tsaristische Rusland. Deze documenten vormen samen met het materiaal dat het Veenkoloniaal Museum al bezit, zoals logboeken, Riganappen, flesje Riga balzam,
In 2006 is het zover. Het lijkt me dan een goed idee om gelijk een reizende expositie van ‘De groeten van Riga’ te maken, die ook in Letland moet worden gezien. Maar hoe krijg je dit als klein museum voor elkaar? Het toenmalige bestuur en de directie van het museum trapten op de rem. Het financiële risico is te groot. Na lang praten en de opmerking, “desnoods betaal ik het zelf!”, komt er een compromis. De krappe tentoonstellingsbegroting van € 5.000,- (ja de grote jongens lachen hier om) zal niet overschreden worden. Het belangrijkste is toch wel, eerst de contacten leggen. Op brieven in het Engels en in het Russisch, gericht aan maritieme musea, wordt niet gereageerd. We realiseerden ons dat Russisch als taal gevoelig ligt, maar tja, we kenden toen nog geen Letse tolk. Dan maar telefonisch. Directeur Ilona Audere van het Mencendorfa nams museum te Riga, een museum gehuisvest in een oud pakhuis, reageert direct enthousiast, maar moet dan nog de directeur van het Maritiem Museum overtuigen. Het Mencendorfa nams is namelijk een dependance van het Maritiem Museum. Gezichten zien is belangrijk, dus reis ik samen met een kennis die goed Russisch, Lets en Engels spreekt, af naar de Letse hoofdstad Riga. Een deel van het budget is zo door de vlucht en hotelkosten al op.
Russische munten en Oostzeelepels, de basis voor een wisselentoonstelling onder de titel ‘De groeten uit Riga’.
9
k Bekende schrijver Maar er is nog een obstakel. De directrice van het Maritiem Museum blijkt een niet eenvoudig te nemen veste. Een dame van het sovjet type in een strak mantelpak. Hardop vraagt ze zich tijdens de eerste ontmoeting in het Russisch af wat wij als klein museum wel niet dachten. Samenwerking met het Maritiem Museum met een collectie waar je u tegen zegt? Wat heeft Veendam te bieden? Mijn tolk laat haar geduldig uitrazen. Ilona Audere trekt somber weg, maar mijn tolk zorgt op het juiste moment voor een goede wending. Ze vertelt dat ik in Nederland een zeer bekend en gewaardeerde schrijver van maritieme boeken ben, voor mij natuurlijk veel te veel eer, maar het ijs ontdooit. Met Riga balzam wordt de samenwerking beklonken. Niets ligt ons meer in de weg, behalve de krappe begroting. Met veel kunst en vliegwerk weet ik binnen de begroting te blijven. De collectie wordt goed in kratten verpakt en gaat gratis met een schip van rederij Ankerschiff, de Nordland, onder begeleiding van twee vrijwilligers naar Riga. Daar worden de kisten gelost en wordt de tentoonstelling opgebouwd. Het is een groot succes. Ook de bijbehorende catalogus. Deze Nederlands/Letse catalogus met als titel Herinneringen aan de Oostzeevaart, is anno 2016 toe aan de derde druk.
Meer diepgang De contacten bestaan nog steeds, sterker nog, het netwerk is groter dan ooit. Er zijn tot op de dag van vandaag uitwisselingen tussen de Riga skolenu pils en het Winkler Prins Scholengemeenschap in Veendam. Het Veenkoloniaal Museum organiseert al weer zes jaar achtereen in mei een Letlandreis en om de twee jaar een wisseltentoonstelling in Riga. Omgekeerd draagt het Mencendorfa nams bij aan tentoonstellingen in Veendam. Er zijn uitwisselingen in muziek en natuurlijk tentoonstellingen. In het najaar organiseert het
De haven van Riga Tweede helft 17e eeuw De haven van Riga in de tweede helft van de 17e eeuw. Een aantal schepen ligt in de haven. Het schip op de voorgrond wordt net in- of uitgeladen. Aan de wal liggen verschillende tonnen en pakken klaar om verscheept of opgeslagen te worden. Links in beeld, in rood, staat een takel voor het in- en uitladen van de schepen. Op de voorgrond is een aantal kooplieden afgebeeld. De schepen in de haven voeren verschillende wimpels, waaronder het rood-wit-blauw van Nederland. Riga was een van de handelspartners van de Republiek in het Oostzeegebied, van waaruit vooral hennep en hout werd aangevoerd. Bron: Geheugen van Nederland.
10
k Veenkoloniaal Museum de Oostzeedagen waarin dieper in wordt gegaan op de oude handelsrelaties! Het is niet zo maar een maritiem evenement met ‘Wein, Weib und Shanty Gesang’. Het maritieme verleden verdient meer diepgang, ook naar het publiek toe. Historische schepen zijn verworden tot een stuk decorum voor kerstmarkten en braderieën. Met een patatje en een biertje in de hand bij die mooi versierde schepen langs. Als we niet uit kijken dan weet niemand straks meer iets van onze maritieme (Oost-)Groninger geschiedenis. Een geschiedenis waar we trots op moeten zijn. De maritieme geschiedenis van Nederland is meer dan Hanze, VOC, Amsterdam en Rotterdam. In Daugagriva staat sinds onze tentoonstelling in Riga, tijdens het jaarlijkse congres, de maritieme handelsrelatie met NoordNederland steevast op de agenda. Daar zijn ze wel trots op hun hervonden handelsverbanden.
Investering Ze vragen me wel eens waarom we geen contacten met musea in Polen en Litouwen aangaan. Mijn antwoord is eenvoudig. Netwerken kost tijd. Je moet vertrouwen opbouwen en daarna je netwerk verder uitbreiden. Zoiets doe je niet in een jaar. Er is contact met het stadsarchief te Riga, het Jazep Vitols conservatorium, het archeologisch museum in Cesis, het Jugendstil Museum te Riga en niet te vergeten de Letse ambassade in Den Haag en de Nederlandse ambassade in Riga. Daar is wel tien jaar aan gewerkt. Zo’n investering kun en mag je niet zo maar overboord gooien. Bekroning van het werk is de uitnodiging om in 2018 in samenwerking met de Letse ambassade te Den Haag een reizende tentoonstelling op te zetten over sporen van Letland in het buitenland, en die zijn hier genoeg. Laten we hopen dat het budget dan wel boven de € 5.000,- uit gaat komen. We maken er weer iets moois van! Hendrik Hachmer is directeur van Veenkoloniaal Museum Veendam
Veenkoloniaal Museum Veendam Museumplein 5 9641 AD Veendam (0598) 36 42 24 www.veenkoloniaalmuseum.nl
Openingstijden: dinsdag tot en met donderdag 11:00 – 17:00 uur zondag, maandag, vrijdag en zaterdag13:00 – 17:00 uur
11
k
TEKST: MARGRIET VAN KLINKEN FOTO’S: ELMER SPAARGAREN EN KLOOSTER TER APEL (LUCHTFOTO)
Klooster Ter Apel grensoverschrijdende samenwerking
Met vier musea in Nederland en Duitsland: Museum Collectie Brands in Nieuw Dordrecht, Emslandmuseum in Lingen (D), Emsland Moormuseum in Geeste (D) en Emslandmuseum Schloss Clemenswerth in SĂśgel (D), is Klooster Ter Apel een grensoverschrijdend samenwerkingsverband aangegaan. De musea liggen redelijk dicht bij elkaar en hebben vergelijkbare doelgroepen.
Als museum in de periferie, langs de grensstrook, ligt het voor de hand om over de grens heen te kijken voor samenwerkingsverbanden en nieuwe bezoekersgroepen. Klooster Ter Apel
Het doel is de naamsbekendheid over en weer te stimuleren, meer Duitse bezoekers naar de Nederlandse musea en meer Nederlandse bezoekers naar de Duitse musea te trekken. Dit gebeurt door onder andere het uitbrengen van een tweetalige flyer met coupons, waarmee individuele bezoekers korting krijgen bij de vijf musea. Bij dit samenwerkingsverband zijn ook lokale ondernemers betrokken. Hampshire Hotel Erica zal haar hotelgasten een exclusief Rondje Musea aanbieden als cultuurarrangement en het Duitse Busreise -Service Buskontor Grenzenlos, gaat zowel Duitse als Nederlandse busmaatschappijen attenderen op het Rondje Musea.
Exodus, internationale tentoonstelling Van 8 oktober tot en met 18 december 2016 is er in Klooster Ter Apel een bijzondere expositie te zien met werken van Nederlandse en Duitse kunstenaars rondom het thema Exodus.
werkt momenteel aan drie grensoverschrijdende projecten/ samenwerkingsverbanden met Nederlandse en Duitse partijen.
12
k Museum Klooster Ter Apel Boslaan 3 9561 LH Ter Apel (0599) 58 13 70 www.kloosterterapel.nl
Openingstijden: dinsdag tot en met zaterdag 10:00 – 17:00 uur en zondag 13:00 – 17:00 uur
Het internationale Kunstcollectief ‘Hi Five Art’ heeft als doel themaexposities te presenteren en er mee op tournee te gaan in Duitsland en Nederland. De vijf leden zijn de Nederlanders Eveline van Duyl en Pete Silverstein, de Nederlands-Duitse Mariam Wilhelmina en de Duitsers Kriso ten Doornkaat en Georg Willms. Het actuele thema Exodus is gekozen omdat het een thema van alle tijden is. Voor de presentatie Exodus wordt ‘asiel’ gevraagd in kloosters en kerken, van oudsher toevluchtsoorden voor vluchtelingen. Volksverhuizingen zijn er altijd geweest en zullen er ook in de toekomst zijn. Iedere kunstenaar van dit collectief levert vanuit zijn eigen ‘insteek’ een bijdrage. Samen met Hi Five Art wordt het project ‘Van Djinns & Witte Wieven’ gepresenteerd. Met dit project beogen Eveline van Duyl en Itamar Kool de vluchtelingen die naar Nederland zijn gekomen dichter bij de Nederlanders te brengen. Daarvoor maken ze foto’s van hen tegen een typisch Nederlandse achtergrond. Daarnaast hebben ze gedurende een aantal sessies streekverhalen, legendes en sprookjes uit het land van herkomst van deze vluchtelingen opgetekend of opgenomen. Van sommige verhalen hebben ze animaties gemaakt.
Trans (Re)formation 2017 Trans(Re)formation 2017 is een samenwerkingsverband tussen de Johannes a Lasco Bibliothek Emden, Klosterstätte Ihlow, Universität Oldenburg, Stichting Oude Groninger Kerken en Klooster Ter Apel. Het betreft samenwerking rondom het thema Reformatie in kloosters. Een en ander moet resulteren in drie tentoonstellingen en een pelgrimsroute in Groningen en Ost-Friesland in augustus, september en oktober 2017. Voor dit project zijn Duitse en EDRsubsidies aangevraagd in het kader van het Duitse themajaar rondom de Reformatie.
Obstakels of kansen? Financiën, communicatie of cultuurverschillen lijken van te voren belemmeringen om te gaan samenwerken, maar bieden uiteindelijk veel kansen. Zo worden door de samenwerking met lokale ondernemers voor het Rondje Musea extra financiële middelen en lokaal commitment gegenereerd. Voor grensoverschrijdende projecten zijn er veel subsidiemogelijkheden. In het kader van Trans (Re)formation zijn bijvoorbeeld Duitse subsidies voor het thema Reformatie aangesproken en EDR-subsidies. En de communicatie verloopt in alle verbanden prima, al is het soms in het Duits, soms in het Nederlands en soms in het Engels. Er bestaan wel degelijk cultuurverschillen dus bespreek goed van te voren alle verwachtingen van het project. Margriet van Klinken is directeur van Museum Klooster Ter Apel
13
k
TEKST: LIESBETH SCHOON / FOTO’S: GEOPARK DE HONDSRUG
Geopark de Hondsrug gaat de grens over
Dat het eerste Nederlandse geopark de Hondsrug is, is niet zo verwonderlijk. Duizenden jaren al wonen hier mensen. Zij gaven het Hondsruggebied een bewoningsgeschiedenis die haar weerga niet kent. 100.000 jaar geleden begon die al toen de eerste mensen hier naartoe kwamen om op mammoeten te jagen. 5000 jaar geleden stapelden de hunebedbouwers in Drenthe hun indrukwekkende grafmonumenten (de hunebedden) van de enorme keien die het ijs uit Scandinavië meegenomen had. Door de ontstaansgeschiedenis is het leven in het gebied bepaald. Op de ruggen kon men hoog en droog wonen en reizen.
Geoparken vind je in de hele wereld.
Hoe vertel je het verhaal van de Hondsrug? Om het verhaal van het gebied op een spannende manier te vertellen zijn er expedities gemaakt. Elke expeditie heeft een Geopark-thema en begint bij een expeditie-poort. Op dit moment zijn er zeven expeditie-poorten waaronder het Hunebedcentrum in Borger (IJstijden en Prehistorie) en het Veenpark in Barger-Compascuum (Veen). Vanuit de expeditie-poort ga je op pad, naar de Hotspots, plekken in het Hondsruggebied, waar een deel van het verhaal, per expeditie, zichtbaar is voor de bezoeker. Er zijn talrijke fiets- en wandelroutes, die je de mooiste plekken laten zien. Zoals de langeafstandswandeling ‘Het Hondsrugpad’, van Groningen naar Emmen vice versa. De 22 trajecten zijn via de website gratis te downloaden.
Inmiddels zijn er 120 door de Unesco gedefinieerd. Geopark de Hondsrug in Borger is het eerste, en tot dusver enige, geopark in Nederland. Ieder geopark heeft zijn eigen unieke geologische geschiedenis. Geologisch erfgoed is bepalend voor de natuur en de cultuur van het gebied. Samen geven deze elementen een geopark een identiteit die het onderscheidt van andere gebieden. Een geopark wil mensen inspireren om samen de toekomst van hun streek met vertrouwen en op een duurzame manier tegemoet te gaan.
14
k De grens met Groningen over Geopark de Hondsrug is met ingang van het najaar 2015 niet meer iets exclusief Drents. In plaats van de provinciegrens wordt nu de geologische grens als leidend beschouwd bij de afbakening van het gebied. Dit betekent dat ook de bewoners van de gemeente Haren en een deel van de stad Groningen – 70.000 in totaal – in een UNESCO Global Geopark wonen. De voormalige vesting Groningen ligt bijzonder strategisch op de noordelijke uitloper van de Hondsrug. Ook dorpen als Haren, Glimmen en Noordlaren liggen aan de flanken van de Hondsrug, die in de richting van Groningen steeds smaller wordt. Zowel het kleinschalige esdorpenlandschap op de hoge en droge rug als de Groningse beekdal- en vereveningslandschappen aan weerszijden ervan verrijken sinds kort het Geopark. In het uitbreidingsgebied zijn de volgende hotspots te bezoeken. In 2017 zal ook voor het Noordelijk Scheepvaartmuseum en de Hortus Haren een rol zijn weggelegd. Liesbeth Schoon is als communicatiemedewerkster verbonden aan het Geopark de Hondsrug
A7
Groningen
A7
Haren A28
Yde Zuidlaren Vries
De Hondsrug
zandrug. Voor de 19e eeuw werd de Hondsrug ook wel aangeduid met de
Annen Anloo
A28
Eext
Assen
komt is onduidelijk. Het zou een rivier de Hunze loopt ten oosten van de
Spijkerboor
N34
Gasteren
Waar de naam ‘hondsrug’ vandaan verbastering zijn van Hunze-rug. De
Zeegse
Gieten Rolde
Geopark de Hondsrug Geopark de Hondsrug ligt in het noordoosten van Nederland in de gemeenten Groningen, Haren, Tynaarlo, Aa en Hunze, Borger-Odoorn, Coevorden en Emmen.
Borger Schoonloo
naam Bisschopsrug. Duitsland
Geopark de Hondsrug ligt in de
Valthermond
N34
Nederland
gemeenten Groningen, Haren,
Odoorn Valthe
Schoonoord
Tynaarlo, Aa en Hunze, Borger-Odoorn, Coevorden en Emmen. Geopark de Hondsrug
Zweeloo
Legenda
Hondsrug
9531 TG Borger
Rolderrug
www.geoparkdehondsrug.nl
Veengrond of beekdalgrond Zandgrond Bos Meer, plas, ven, vijver
Kaart Johan Pattiwael GIS Drenthe | Design Arjen Snijder HNC
Geopark de Hondsrug
Bronnegerstraat 12
Emmen Sleen Barger-Compascuum Nieuw-Dordrecht A37
Nieuw-Amsterdam/Veenoord
Erica
Klazienaveen
Weiteveen
Beken
Coevorden
Schoonebeek
Kanalen Wegen Kernen Expeditiepoort
15
N34
Duitsland
A37
k
TEKST: LUDOLF HEIKENS EN EBEL POL
Grensoverschrijdend samenwerken
De orgelcultuur van Groningen en Ostfriesland Een grote verscheidenheid aan historische orgels is te vinden in het oude ‘Friesland’. Het oude Friesland bestond uit delen van de tegenwoordige Nederlandse provincies Friesland en Groningen en het Duitse Oost-Friesland en strekte zich verder ook uit langs de NoordDuitse en Deense kust. Deze zijn voor een belangrijk deel behouden, dankzij een goed en zorgvuldig beheer. De economische structuur van deze streken was zodanig ontwikkeld dat ook door de kleinere plaatsen opdracht kon worden gegeven tot de bouw van relatief grote orgels. Vanaf 1450/1550 zijn hier de eerste orgels in de kerken geplaatst (oudste nog bespeelbare orgels: Rysum (D) 1457, Krewerd (NL) 1531) daarmee is het één van de oudste orgellandschappen van de wereld.
Samenwerking Stichting Hintsorgel Midwolda & das Organeum in Weener In het vlak over onze landsgrens gelegen Weener is sedert 1997 het Organeum gevestigd; een cultureelen orgelonderzoekscentrum voor het orgellandschap in Noordwest Duitsland. Dit instituut, dat mede wordt gedragen het door de Ostfriesische Landschaft, heeft een plaats in een prachtige neogotische stadsvilla waarin ook een museum vol historische toetsinstrumenten is gevestigd. Sinds enkele jaren werkt het Organeum samen met Stichting Hintsorgel om grensoverschrijdende orgelactiviteiten te ontwikkelen. Musici die in Weener komen om het spelen op oude historische instrumenten te leren zijn in Midwolda welkom om het prachtige
Interessant is dat nieuwe speelwijzen wezenlijk hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van de klankmogelijkhedenheden van de instrumenten. Vanuit de meer traditionele orgelbouw met lokale orgelmakers, ontwikkelde zich in de eerste helft van de 17e eeuw de Noord-Duitse stijl waarbij zeker het werk van de Hamburgse orgelbouwer Arp Schnitger (1648-1719) een belangrijk keerpunt vormde. In de tijd dat het hoge niveau van de orgelbouw in NoordDuitsland afnam, kreeg deze juist in (Noord) Nederland een bloeiend vervolg met de grote namen als Hinsz en Freytag. De traditionele arbeidswijze van deze en latere regionale orgelbouwers en de trage opmars van de meer industriële orgelbouw in deze streken hebben ertoe bijgedragen dat in de regio van Eems en Dollard veel waardevolle orgels bewaard zijn gebleven en goed zijn onderhouden. Van de instrumenten van Arp Schnitger zijn er in Groningen meer (authentiek) overgebleven dan In Noord-Duitsland.
Organeum Aan de sedert eeuwen bestaande nauwe culturele banden tussen Oost-Friesland en Groningen is door onderzoeken, studies, restauraties en kennisuitwisseling tegenwoordig een nieuwe inhoud gegeven. Grensoverschrijdend onderhoudt zo de Stichting Groningen Orgelland (SGO) nauwe contacten met Duitse orgelorganisaties, onder meer met het Organeum in Weener (artistiek centrum voor de orgelcultuur in Oost-Friesland) en het Arp Schnitger Gesellschaft. Deze laatste organisatie streeft ernaar om samen met andere Duitse partners (en de SGO) het cultureel-orgelerfgoed van orgelbouwer Arp Schnitger (en zijn navolgers) op de werelderfgoederenlijst van de Unesco geplaatst te krijgen. In aanloop daartoe zijn gezamenlijk boek- en klankproducties uitgebracht waarvan de in nauwe Nederlands-Duitse samenwerking geproduceerde Engelstalige uitgave van ’Arp Schnitger en zijn werk’ (verschijnt in oktober 2016) het –voorlopig- hoogtepunt is.
Hintsorgel uit 1772 te bespelen. Zo heeft een groep studenten uit Moskou vorig jaar Midwolda bezocht en daar ook een concert verzorgd.
De rondleidingen in het Organeum worden ook verzorgd door de organist van het Hintsorgel, Ludolf Heikens. Dit leidt er bijvoorbeeld toe dat veel groepen vanuit Nederland zich in Midwolda aanmelden voor een bezoek in Weener. Vaak wordt dit dan ook gecombineerd met een bespeling van de orgels in Midwolda en Weener (Schnitger, 1710). Op deze manier is het
16
k In de collectie van RHC Groninger Archieven bevindt zich een stuk uit het archief van de hervormde gemeente Pieterburen en Wierhuizen over het orgel in de kerk van Pieterburen (Coll.GrA 289-144). Dit is de
Het orgel in Cappel (Foto Dennis Wubs)
achterzijde van het bestek, met een
grensoverschrijdend contact intensief en zorgt voor een toename van cultuurtoerisme. Zo is op 15 oktober in Midwolda een concert gegeven door a.s. in Midwolda een concert worden verzorgd door een koor/orkest uit Duitsland. Ook dit is een resultaat van de contacten die aanwezig zijn, het koor heeft namelijk ook al genoten van een rondleiding in Weener. Overigens zijn deze grensoverschrijdende contacten niet alleen maar van nu maar gaan ook naar (ver) terug. Zo heeft de bekende dominee Wilhelmus Schortinghuis (1700-1750) gediend in zowel Weener als Midwolda. Recentelijk is van hem een liedboek uitgebracht dat in beide kerken ook aandacht heeft gekregen.
tekst van de heer Horenken, heer van Dijksterhuis over zijn overeenkomst met orgelmaker Arp Schnitger voor het bouwen van een orgel voor 550 carolusgulden, te ontvangen na goedkeuring. Ondertekend op 28 maart 1696 door beiden. Daaronder verklaring van Arp Schnitger, dat hij het geld heeft ontvangen op 18 november 1698 ‘…vor dat neue orgel…’ (zie regel 3/4)
(Foto: RHC Groninger Archieven)
Ludolf Heikens is als organist werkzaam. Ebel Pol is secretaris van het bestuur van de Stichting
17
k Een stuk uit het archief van de hervormde gemeente Uithuizen over het orgel in de kerk daar. Het betreft een verklaring verklaring van ontvangst van betaling van totaal 1200 gulden en nog te ontvangen 400 gulden. (Coll.GrA 311-126)
Agenda Galerie Joan Seyferth Vriescheloo Holle beeldende keramiek Hele jaar geopend Voor haar tot levensgrote, holle plastieken laat Joan Seyferth (Amsterdam, 1948) zich inspireren door mythen en sagen uit alle wereldculturen. Aan de oude verhalen die veelal uit een mannelijke verteltraditie stammen, geeft zij, zonder direct als feministe betiteld te willen worden, een vrouwvriendelijke wending. Zij verbeeldt haar sterke vrouwen vaak tezamen met een allegorische dierfiguur.
Kerk van Klein Wetsinge Concert Suzanne Savage Jazz Quartet 16 oktober Suzanne Savage is een gevestigd artiest in de Noord-Ierse muziekscene. Ze komt uit Belfast en heeft haar leven aan de muziek gewijd. Savage werkte samen met componisten als Wiliam Barton, Andrea Molino en Hugo Smit. Ze speelt deze middag in Klein Wetsinge met Sven Otte (double bass), Felix Degenaar (piano) en Sebastian Demydzcuk (drums).
Remonstrantse kerk Groningen Lezing Herman Pleij over Erasmus 19 oktober De bekende Erasmuskenner en emeritus hoogleraar Historische Nederlandse Letterkunde professor dr. Herman Pleij neemt de aanwezigen deze avond mee in het werk en de gedachtegoed van Erasmus en laat zijn belang voor ons denken over vrijheid en verdraagzaamheid zien.
18
k Doe Museum Veendam Ik ben kunstenaar 19 oktober De kinderen worden eerst voorgelezen uit het boek ‘Ik ben kunstenaar’. Het boek gaat over een jongen die niet kan stoppen met schilderen. Hij ziet in alles kunst, maar zijn moeder denkt daar anders over. Na het voorlezen kunnen de kinderen gaan schilderen en plakken in ons atelier. Daarnaast kan het museum, met alle leuke activiteiten, worden ontdekt!
Oktobermaand Kindermaand In de hele maand oktober activiteiten voor kinderen in de basisschoolleeftijd in musea, borgen, kerken, theaters, natuurorganisaties, bibliotheken en muziekscholen. Zie voor het programma www.kindermaand.nl en www.cultuurkalendergroningen.nl.
Made in Stad, Vijf Groninger bedrijven, honderd jaar reclame tot en met 20 november / Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen Bijzondere reclame-uitingen van typisch Groninger bedrijven met een lange geschiedenis zoals Tiktak, Hooghoudt, Niemeijer, Polak (Ranja) en de Groninger Rijwielenfabriek Fongers. Blikken, posters, emaille borden en curiosa geven een mooi tijdsbeeld van deze Groninger ondernemers. Wie spaarde er nou geen punten van Tiktak of Niemeijer? U kent vast het liedje ‘Mijn Sophietje, zij dronk ranja met een rietje’ nog of de speldjes van Polak. En een goede fiets? Die kocht je van Fongers!
19
k Colofon De grens over Jaargang 3, nummer 3, oktober 2016 ISSN: 24-05-8270 Redactie: Thea Pol, Roely Klok Wilt u reageren of heeft u kopij: info@erfgoedpartners.nl Aan dit nummer werkten mee: Hendrik Hachmer, Ludolf Heikens, Margriet van Klinken, Ebel Pol, Geert Pruiksma, Liesbeth Schoon Foto’s omslag: Elmer Spaargaren en Geert Pruiksma Vormgevingsconcept en lay-out: www.gerarddevries.nl Erfgoed inzicht is het digitale tijdschrift van Erfgoedpartners, en verschijnt in de maanden maart, juni, september en december.
Erfgoedpartners Lopende Diep 8 9712 NW Groningen (050) 313 00 52