Jaarverslag 2006
2
“It’s necessary for dissent to be expressed. It has to be expressed because to protect democracy, it’s the only hope we have.” Milton Glaser
Jaarverslag 2006 Inhoud 3
3 4 7 8 14 18 19 19 20 21 22 24 26 30 31 31 33 33 34 36 37 40 41 42 44 46 47
Belangrijkste ontwikkelingen tot 2006 Belangrijkste ontwikkelingen 2006 Voorwoord Het verzet van 2006 Grafisch ontwerpen is diensverlenend Visie en strategie Verslag verantwoord ondernemen First Things First Manifesto 2000 Socialist Designers Manifesto Milton Glaser’s Road to Hell True-Cost Design Documenta 11 als vertoog over verzet Kunst en engagement Visie en strategie Activiteiten per groepering Het vertoog Het politiek affiche De counter-culture De culture jammers De pre-jammers Strategie van over-identificatie Resultaten en strategieÍn Overige gegevens Vooruitzichten verzetsactiviteiten Overige informatie Kantooradressen Deelnemingen en groeperingen
4
Belangrijkste ontwikkelingen tot 2006 1999 Jun worldwide - J18 of Global Action Day Protests 1999 Nov Seattle - WTO Third Ministerial Conference 2000 Apr Washington DC - IMF 2000 Mei Global - May Day Protests 2000 Jul Philadelphia - Republican National Convention 2000 Aug Los Angeles - Democratic National Convention 2000 Sep Melbourne - World Economic Forum 2000 Sep Prague - World Bank & IMF 2000 Nov Montreal - G20 meeting 2001 Jan Washington - Bush inauguration 2001 Jan Davos - World Economic Forum 2001 Apr Quebec City - Summit of FTAA 2001 Jun Gothenburg - EU Summit 2001 Jul Genoa - G8 Summit
5
2001 Sep Washington - Anti-capitalist & Anti-war Protests 2002 Feb New York City - World Economic Forum 2002 Mar Barcelona - EU Summit 2002 Apr Washington DC - War on Terrorism 2002 Nov Florence - First European Social Forum 2002 Jun Calgary, Alberta, Ottawa, Ontario - G8 summit 2002 Sep Washington DC - IMF & World Bank 2003 Feb wereldwijd - Global Protests Against Iraq War 2003 Sep CancĂşn - Fifth Ministerial of the WTO 2003 Oct Dublin - European Competitiveness Summit 2003 Nov Paris - European Social Forum 2003 Nov Miami - Mobilization against the FTAA 2005 Jul Scotland - G8 Summit
6
Belangrijkste ontwikkelingen 2006 Jan 25 Davos - World Economic Forum Jan 29 Caracas - World Social Forum Feb 3 Munich - NATO Security Conference Mrt 1 Engeland - Another World Is Blossoming Mrt 8 wereldwijd - Global Women’s Strike Mrt 16 Mexico - 4th World Forum on Water Mrt 18 wereldwijd - Global Action Days Against Iraq War Apr 22 Washington DC - Spring Meeting of IMF & World Bank Mei 4 Griekenland - European Social Forum Jul 15 Rusland - G8 Summit St. Petersburg Aug 4 Heiligendamm - Camp against G8 2007 Aug 16 Frankrijk - 4th conference of PGA Aug 26 Noord Engeland - 4 Camp for Climate Action Sep 19 Singapore - Annual Meeting of the IMF & World Bank
7
8
Waarom kiezen voor verzet? Verzet. Protest. Ondermijning. Reactie. Blasfemie. Is verzet een criminele handeling? Verzet ontstaat in een situatie waarin een maatschappij of groep wordt onderdrukt. In een situatie waarin niet iedereen als gelijk behandeld wordt. Grafisch ontwerper Milton Glaser zegt dat in onze kapitalistische liberale demo足 cratie de term verzet als positief wordt ervaren. Het blijft altijd een vraag over wat goed of fout is, maar verzet heeft iets ethisch in zich. Verzet beschermt de democratie. Verzet is nodig om het systeem in evenwicht te houden. Er bestaat namelijk altijd het gevaar dat het politieke systeem totalitair wordt. Een staat probeert altijd mensen en groepen uit te sluiten die afwijkend of niet in overeenstemming zijn met hun geloofsovertuigingen en doelstellingen. Ondanks de positieve bedoelingen van verzet is verzet toch niet gewenst door de autoriteiten. Zij zullen altijd bang zijn hun macht kwijt te raken. Strijden voor rechtvaardigheid is een kenmerk van de mens. Strijden om macht echter ook. Een volledig geloof in iets, of het nu een politiek systeem of een religie is, is nooit goed. Je staat hierdoor niet meer open voor alternatieven. Je bent niet meer onbevangen en sceptisch. Je geest werkt op de automatisch piloot. En dat kan heel gevaarlijk zijn. De waarheid is niet absoluut. Roep niet zomaar nee tegen alles. Verwar verzet niet met geklaag. Wees kritisch.
Jaarverslag 2006 Voorwoord 9
Voorwoord Op de academie wordt vaak aan ons gevraagd wat onze positie is binnen de ontwerpwereld. Wat zijn onze overtuigingen, wat is de boodschap van onze generatie en hoe willen wij dit vertalen in beeld? Een overtuigend antwoord bleef tot nu toe uit. Dit werd ons op de schouw in het derde jaar ook bekri tiseerd. Ons werk is te braaf en niet daadkrachtig genoeg, er zou veel meer uit moeten komen. De vraag van onze leraren was hoe dit kwam en wat er veranderd zou kunnen of moeten worden. Ik heb lang over deze vraag nagedacht. Ik moest denken aan een citaat van een de sign student dat ik in een artikel las van Rick Poynor: “I do not want to separate. I have no interest in being against. I want to include. The time for being against is over.” Volgens Rick Pynor is er een periode aangebroken waarbij de nieuwe genera tie niet meer protesteert en geen idealen meer lijkt te hebben. Ze zijn minder kritisch geworden. Ik merk dat er wel degelijk goede discussies worden gevoerd tijdens de lessen op de academie, maar het blijft bij discussie. Onze standpunten en idealen worden niet vertaald naar vernieuwende of protesterende beelden. Zijn wij inderdaad de kritiekloze generatie? Toen ik aan de academie begon met studeren was het vak grafisch ontwerpen erg abstract voor mij. Vandaag ben ik altijd nog bezig de mogelijkheden van grafisch ont werpen te begrijpen en dan met name de mogelijkheden van cultureel activisme. Het vakgebied is ontzettend breed. Grafisch ontwerp kom je overal tegen. Als grafisch ontwerpen heel breed is, is dan de invloed en macht van grafisch ontwerpen niet ook heel breed? Grafisch ontwerpen leeft niet in een vacuüm, daarom is het van belang dat je weet wat er om je heen gebeurt. Wat gebeurt er op politiek, maatschappelijk en cultureel vlak? Welke protestbewegingen, stromingen, groeperingen, organisaties, verenigingen en partijen zijn er op dit moment actief? Ik ben geen politicoloog, filosoof, psycholoog of econoom, maar toch is het essentieel om je ervan bewust te zijn en te begrijpen wat er op dit moment in de wereld gebeurt. Want wil je kritiek geven of jezelf verzetten tegen iets dan is het belangrijk te weten tegen wie je je precies verzet, wat jouw positie is binnen dit systeem en wat jouw politiek standpunt is. In deze scriptie doe ik een onderzoek naar de mogelijkheden van grafisch ontwerpen als verzet. Ik zal eerst het verzet in het algemeen bespreken. Waarom is verzet nodig, tegen wie is het verzet tegenwoordig gericht? In het hoofdstuk ‘Verslag verantwoord ondernemen’ bestudeer ik de positie van de grafisch ontwerper in het kapitalistisch systeem. Wat is de verantwoordelijkheid van de grafisch ontwerper? Wat is de macht van de ontwerper? In het hoofdstuk ‘Activiteiten per groepering’ kijk in naar de bewegingen van het grafisch protest. Chantal Bekker, AvbkA, ArtEZ
10
Voor vrijheid van de lokale gemeenschap
11
Tegen ondermijning van een nationale regering
12
Profiel Wat betekent de term verzet? Over wie spreekt men tegen woordig als men het heeft over ‘het verzet’? Het begrip ‘verzet’ is een beladen term. Zo is het voor velen zonder meer syno niem met ‘het verzet’ tegen de Duitse bezetter tijdens de Tweede Wereldoorlog. De term ‘verzet’ is ook een verwijzing naar oppositie tegen andere vormen van bezetting, zoals het zwarte verzet tegen het Zuid-Afrikaanse apartheidsregime. Tegenwoordig betekent verzet zoveel als weerstand tegen het heersende sociaal-economische en politieke systeem, met name de kapitalistische liberale democratie.
Het verzet van 2006 Empire Volgens de Vlaamse filofoof Dieter Lesage is het boek Empire van Antonio Negri en Michael Hardt de bijbel van de andersglobalisten. Empire is een post-marxistische analyse van de huidige wereldorde. Het boek wordt ook wel gezien als een communistisch manifest. Het kapitalisme brengt economische en politieke macht steeds meer samen in een enkelvoudige, supranationale vorm van macht, een macht die Negri en Hardt het Imperium noemen. De machtsrelaties in het Imperium zijn gebaseerd op uitbuiting en die is meedogenlozer en totaler dan ooit. Tegenwoordig is bijna iedereen op een of andere manier opgenomen in het netwerk van kapitalistische uitbuiting. The End of History and the Last Man Francis Fukuyama is, zoals ik het zie, een soort tegenhanger van Negri en Hardt. Fukuyama kan zonder meer dé filosoof worden genoemd van de politiek van de Bush-dynastie. Hij werd vooral bekend als neoconservatief denker door zijn boek The End of History and the Last Man, waarin hij de mogelijkheid opperde dat na het einde van de Koude Oorlog de ideologische evolutie van de mensheid ten einde zal blijken gekomen. Het kapitalisme als economisch wereldsysteem en de liberale democratie als politiek systeem is volgens Fukuyama de best denkbare maatschappelijke organisatievorm. Het boek is een uiteenzetting van de redenen waarom systemisch verzet - opgevat als verzet tegen de kapitalistische liberale democratie - tegenwoordig niet langer wenselijk zou zijn. Contra-systemisch verzet is, volgens Fukuyama’s filosofie, ongeloofwaardig aangezien zij beweren dat er een beter systeem zou bestaan dan de kapitalistisch liberale democratie. Verzet is alleen zinvol voorzover het verfijningen en verbeteringen binnen de structuur van de kapitalistische liberale democratie beoogt. Doordat de reformisten zich echter verenigen met de revolutionairen maken ook zij zich ongeloofwaardig. Andersglobalistische groeperingen Het verzet van de andersglobalisten bestaat tegenwoordig uit honderden organisaties, bewegingen en verenigingen met ieder zijn eigen doelstellingen. Zo zijn er ecologisten, milieuactivisten, aids-activisten,
13
Verkort overzicht verzetsactiviteiten Er zijn twee types van verzet die beide onder de term ‘verzet’ vallen. ‘Verzet’ is enerzijds het verzet van de antiglobalisten. Het is een contra-verzet, een antisystemisch verzet van revolutionairen. Zij willen het systeem omverwerpen. Anderzijds is ‘verzet’ ook het intrasystamisch verzet van de andersglobalisten, de reformisten. Het andersglobalisme is een beweging die zich verzet tegen de huidige manier van globalisering. Zij willen het systeem hervormen. Beide groepen richten zich hoofdzakelijk tegen organisaties als WTO, GATT en G8.
feministen, christelijke derdewereldbewegingen, Lesbian Avengers en andere homoactivisten, maar ook punks en anarchisten, pacifisten, sociaal-democraten, communisten, Koerdische en Palestijnse onafhankelijkheidsstijders, Baskische nationalisten, etc. Omdat de andersglobalisten en antiglobalisten vaak door de media als hetzelfde worden beschouwd, maken ze op critici een versnipperde indruk. Je kunt de andersglobalisten en antiglobalisten verwijten dat ze blijkbaar niet weten welke weg ze uit willen. Er is een gebrek aan oriëntatie en leadership. Machtsconcept Voor een verklaring voor deze onbeslistheid moet men kijken naar het achterliggende machtsconcept dat het intra-systemisch verzet aanhangt. Er zijn twee soorten machtsconcepten. De eerste is die van het anti-systemisch verzet en is een klassiek marxistisch machtsconcept. Zij veronderstelt dat macht in de eerste plaats het attribuut is van de staat en dat repressie het distinctieve kenmerk is van deze macht. De staat beschermt de rijken en onderdrukt de armen. Het verzet in dit geval is het verzet van de onderdrukte klasse tegen het kapitalistisch staatsapparaat. Het intrasystemisch verzet hanteert een machtsconcept dat gebaseerd is op de ideeën van de filosoof Foucault. Hij veronderstelt dat macht en verzet zich niet als absolute tegendelen tot elkaar verhouden. Macht is namelijk niet globaal maar diffuus. De pluraliteit van het verzet is de tegenhanger van het diffuse karakter van de macht. Als de macht diffuus is, dan is ook het verzet diffuus. Grafisch Imperium Het einde van de geschiedenis betekent niet dat er geen belangwekkende gebeurtenissen meer zouden plaatsvinden. Er is zelfs zelden zo veel verzet gepleegd als in de afgelopen jaren. Geldt deze ontwikkeling ook voor de culturele sector en dan met name voor het grafisch ontwerpen? Welke vormen van activisme of verzet zijn er binnen het grafisch ontwerpen te vinden? Hoe verhoudt grafisch ontwerpen zich tot het andersglobalisme? Is het verzet van ontwerpers ook tegen het Imperium gericht? Hoe verhoudt grafisch ontwerpen zich dan tot het Imperium? Is grafisch ontwerp niet dé visuele uitlaatklep van het Imperium?
Jaarverslag 2006 14 Grafisch ontwerpen is dienstverlenend
Grafisch ontwerpen is dienstverlenend Kritisch zijn Zijn de grafisch ontwerpers kritisch? Kritisch zijn betekent dingen niet zomaar lukraak aannemen, sceptisch zijn, tegen-argumenten aanvoeren, be perkingen blootleggen en mythes doorbreken. Kritiek is afhankelijk van twee factoren: een passende uitlaatklep/medium en de benodigde groep mensen die ons van kritiek voorziet. Volgens schrijver en design criticus Rick Poynor is er van beide een tekort. De eigenaren van de mainstream media hebben niet het gevoel dat kritische uitingen een vereist onderdeel zijn voor de gemiddelde lezer en kijker, want ‘de tijd om ergens voor te strijden is immers over’. Publiek forum Kritiek is een van de belangrijkste kenmerken van ons vakgebied. Bijna dagelijks moet je je schetsen laten beoordelen en laten bekritiseren door je leraar of door je opdrachtgever. Steven Heller schrijft in het artikel The Small Crit: Graphic Design Ain’t Got No Respect dat kritiek over ons vakgebied zelden voor komt. Kritiek is niet gewenst in een publiek forum. Wedstrijden bijvoorbeeld zijn bedoeld om het grafische werk te meten en te beoordelen. De jury van deze wedstrijden beoordeelt het werk echter te subjectief. Er wordt beoordeeld op tegenstellingen als origineel versus clichématig, hip versus niet-hip, mooie uitwerking versus slechte uitwerking, etc. Deze tegenstellingen zijn echter niet goed zichtbaar, want je kunt het winnende ontwerp niet vergelijken met het slechte ontwerp, omdat er nooit wordt gezegd wat nu zo slecht is aan het ontwerp dat niet heeft gewonnen. Er is geen echte kritiek omdat er geen vergelijkingsmateriaal is. Literatuur Ondanks het feit dat er wel steeds meer over grafisch ontwerpen wordt geschreven, zijn de artikelen steeds minder kritisch. Het vakgebied wordt niet scherpzinnig geanalyseerd. Misschien is het vakgebied nog te jong en kan het niet tegen serieuze kritiek zoals die te vinden is bij vrije kunst, product ontwerpen, literatuur, film en architectuur. Heller zegt over grafisch ontwerpen: “Graphic design may indeed be a cultural force, as Rudy Van der Lans once described it, nonetheless it is an invisible presence. Graphic design is an arcane sub-specialty of the broader popular art. It frames ideas rather than initiates them and follows the zeitgeist rather than ignites it.” In de inleiding van het boek Looking Closer no 4, Critical Writings on Graphic Design schrijft Stephan Heller dat ondanks het gebrek aan kritische artikelen er wel via internet veel wordt gediscussieerd op chat sites en ontwerpers nieuwsgroepen. Toch blijkt dat er meer belangstelling is voor het visuele aspect, dan voor het geschrevene.
De schok van het nieuwe Na alle nieuwe geluiden tijdens de jaren ’80 en ’90, de komst van de computer, het nieuwe infotijdperk, waarin oude ideeën en werkwijzen aan de kaak worden gesteld, volgt een ‘cooling down’ periode. Na het postmodernisme, deconstructie en grunge is het wachten op weer een nieuwe stroming.
Weinig debat Het First Things First manifest in 2000 bewerkstelligde opnieuw een debat over de ethische en sociale verantwoordelijkheid van de ontwerper. Dit viel samen met het groeiend maatschappelijk protest tegen de wereldwijde macht van de multinationals. Er komen voor het eerst kritische geluiden en protesten van andersglobalisten. Het tijdschrift ‘Adbusters’ publiceert artikelen met uitgesproken meningen over dit onderwerp. FTF 2000 heeft inderdaad een opbloei van protest veroorzaakt, maar al snel volgt de onvermijdelijke verzoening van de ontwerpers met hun opdrachtgevers, want ook ontwerpers ontkomen niet aan de macht van het geld en de economische wetten.
15
Andere prioriteiten Echte kritiek wordt nog zelden geuit, want ‘zaken gaan voor’. Dat wil niet zeggen, dat het debat binnen de designerswereld helemaal is verdwenen. In theorie zegt iedere designer open te staan voor kritiek. Let wel ‘in theorie’, want zolang deze kritiek oppervlakkig is of flatterend voor de ontwerper, is er niets aan de hand. Maar zodra de kritiek dieper ingaat op de werkwijze en de filosofie daarachter, dan verstomt meteen het debat.
Inflatie en recessie Tijdens de economische hoogtijdagen werd grafisch ontwerpen niet alleen gezien als een onderdeel van het productieproces, het werd ook een middel om een bepaalde levensvisie of levensstijl te propageren. Een manier om een culturele beweging op gang te brengen. Nu er minder geld beschikbaar is, vervalt de grafisch ontwerpen weer in haar oude handelsmerk als ‘advertiser-tool’.
Focus op bedrijfsleven Milton Glaser gelooft niet in de mogelijkheid van grafisch ontwerpen om de politieke opinie van een land te veranderen. Grafisch ont werpen staat in dienst van het bedrijfsleven, wiens agenda niet dezelfde is als die van de gemeenschap. Af en toe is er wel een bepaald bewustzijn onder de ontwerpers, maar ze praten dan meer tegen zichzelf. Het is eerder een stressontlading dan dat het een serieuze poging is om de gedachten van andere ontwerpers te veranderen. “That’s a failure of design intelligence”, zegt Glaser. SuperHumanism Op de conferentie Super Humanism in Westminster in Engeland in 2001 bleek ook dat de grafisch ontwerpers van vandaag met weinig vernieuwende dingen komen. In het artikel van Nico Macdonald wordt door de auteur nader ingegaan op deze conferentie. Hoofdthema van de conferentie was de rol van de ontwerper in de maatschappij. Vergeleken met de afgelopen 20 jaar zijn ontwerpers van nu zich er meer van bewust welke sociale verantwoordelijkheid zij dragen. Toch hebben hun voordrachten en kritieken tijdens deze conferentie weinig nieuws en inhoud laten zien. Hun zelfgenoegzaamheid is misschien een weerspiegeling van de huidige maatschappij. De maatschappij individualiseert, er is weinig vertrouwen meer in de gezagsdragers, de politici en de zakenwereld. Hetgeen wordt beloofd, is niet hetgeen wordt gepresteerd. Argwaan en scepsis is overal voelbaar en de gezagsdragers zelf merken dat hun autoriteit tanende is. Er heerst een gevoel van machteloosheid, zoals Alex Cameron schrijft in zijn bloemlezing Becoming Designers: “Ethical design in some sense is a response to a sense of political powerlessness: designers are urged to get off the fence and act”. Maar ondanks het feit dat iedereen weet dat er wat moet gebeuren, blijven nieuwe grafische stromingen, acties of protesten uit.
16
Voor een schoon mileu en duurzaamheid
17
Tegen mileuvervuiling
18
Visie en Strategie In Graphic Design A Concise History wordt uitgelegd dat er drie basisfuncties van grafisch ontwerpen bestaan die in de afgelopen eeuwen weinig zijn veranderd. De belangrijkste rol van grafisch ontwerp is identificeren, zeggen wat iets is. Voorbeelden zijn logo’s, huisstijlen, wapens, vlaggen, symbolen en labels. De tweede functie, ook wel bekend als ‘Information Design’, is informeren en instructies geven; kaarten, diagrammen en verkeersborden. De derde functie is geheel anders dan de eerste twee en is het presenteren en promoten van een boodschap; posters, advertenties en reclame. Wij ontwerpen de identiteit van het bedrijfsleven met huisstijlen en logo’s, wij ontwerpen de labels voor producten die zij verkopen en via advertenties en reclame helpen wij deze producten of diensten te verkopen. Een goed werkend kapitalistisch systeem is dus ondenkbaar zonder grafisch ontwerpers. Ons vakgebied is ontstaan met de komst van de industrialisering en daarmee het kapitalisme. Zijn wij dan ook verantwoordelijk voor de gevolgen en problemen die het kapitalisme met zich heeft meegebracht? Hoe liggen de machtsverhoudingen in dit systeem, wie hebben de ultieme macht: de grafisch ontwerpers, de marketeers, de directeuren, de aandeelhouders of de consumenten? Waar komen de grafisch ontwerpers voor in de piramide van het Imperium die Negri en Hardt opstelden in hun boek Empire? De grafisch ontwerper heeft zeker niet stil gestaan gedurende de groei van de consumptiemaatschappij en de elektronische revolutie. In tegendeel, door deze ontwikkeling en nieuwe mogelijkheden die daarmee zijn ontstaan, groeit het vakgebied voortdurend. Onze rol als grafisch ontwerper binnen het kapitalistisch systeem is via manifesten, symposia, publicaties, conferenties, boeken en tijdschriften bevraagd en bekritiseerd. In dit hoofdstuk zal ik verder ingaan op de meer theoretische vormen die het verzet van de grafisch ontwerpers kent. Ook zal ik kijken naar de positie van de kunstenaar, de mogelijkheden van kunst als verzetstrategie en hoe de kunstenaar zich verhoudt tot het Imperium.
Jaarverslag 2006 Verantwoord ondernemen 19
Verslag verantwoord ondernemen First Things First Manifesto 2000 Het First Things First manifest is in 1963 geschreven door de Britse grafisch ontwerper Ken Garland. Hij doet een oproep aan ontwerpers om zich ervan bewust te zijn welke sociale en maatschappelijke verantwoordelijkheid zij dragen en doet een oproep aan de ontwerpers niet mee te werken aan de consumptiemaatschappij door het promoten van onnutte wegwerpartikelen. Dit manifest heeft er wel toe bijgedragen dat ontwerpers bewuster een balans proberen te zoeken tussen het verdienen van geld en het maatschappelijk verantwoord ontwerpen, daarbij in gedachten houdend dat grafisch ontwerpen een dienstverlenende tak in het productieproces is en ook zal blijven. Ondanks het besef dat de invloed van designers slechts beperkt is, werd dit toch ervaren als een wake-up call in de ontwerpwereld. Ondanks de vele aanhangers raakte dit document na enige tijd in de vergetelheid, totdat in 1999 een jongere generatie ontwerpers uit Amerika, Engeland en Nederland het herziene First Things First manifest ondertekenden en veel artikelen met hun standpunten publiceerden in o.a. het tijdschrift Adbusters. Hieruit resulteerde het manifest First Things First 2000.
Resultaten ontwikkelen zich gunstig
Resultaten Dit manifest heeft veel stof doen opwaaien, met als resultaat veel publicaties door zowel voor- als tegenstanders. Een kleine groep in Engeland heeft zelfs een manifest tegen alle toekomstige manifesten geschreven, genaamd ‘A Call to Arms Against Future Retro-Manifestos From the Disillusioned’. Ze schrijven dat het grafisch ontwerpen zit ingepakt in het kapitalisme en dat deze link niet doorbroken kan worden, wat we ook doen. “The omnipresence of design is not due to its inherent potential but rather lent it by the powerful machinations of advertising and marketing. The definition of design will never be changed by individuals turning away from the discipline but rather by the choices and negotiations they enter into when creating commercial art. It is our belief that only by injecting milligrams of what we hold at heart into the very mainstream of popular culture is there any real hope of changing it into something else”. Debat Het is belangrijk dat door het manifest een debat opgang komt. Hoe verhoudt dit manifest zich bijvoorbeeld met de komst van de antiglobalistische beweging, die in 1999 in Seatle voor het eerst protesteerden? Discussie is essentieel na een onruststoker als het manifest om een lange-termijn effect te bereiken. Alhoewel het First Things First 2000 de hele creatieve beroepssector aanspreekt, zowel in de reclame als in de ontwerpwereld, zijn het slechts de grafisch ontwerpers die het debat over dit onderwerp voeren. Het manifest heeft dus niet de reclamewereld of de marketeers bereikt, wat naar mijn mening wel essentieel is voor het welslagen van een lange-termijn effect in de gehele creatieve beroepssector.
Jaarverslag 2006 20 Verantwoord ondernemen
Socialist Designers Manifesto Fabrizio Gilardino is een Italiaans grafisch ontwerper, momenteel woonachtig in Montreal, Canada. Hij is de oprichter van de groep ‘socialist designers’. Hij geeft toe dat de groep in naam een collectief is, maar in feite draait alles om hem. Er zijn vele ontwerpers die zich aangetrokken voelen tot zijn ideeën en werkwijzen. Het manifest omvat de volgende gedachten:
1. Het ontwerp wordt op locatie gemaakt dus maak geen gebruik van stock fotografie en materiaal uit archief. 2. Het ontwerp is in spot kleuren, dus gebruik geen CMYK of vernislagen. 3. Photoshop filters zijn verboden. 4. Het ontwerp mag geen kunstmatige elementen bevatten. 5. Het ontwerp moet hier en nu plaatsvinden, er mag geen tijdelijke of geografische vervreemding zijn. 6. Genre design is onacceptabel.
Gilardino heeft zich laten inspireren door het Dogma 95 manifest, in 1995 opgesteld door de Deense regisseurs Lars van Trier en Thomas Vinterberg. Hun regels staan lijnrecht tegenover de standaardregels van het algemene ‘made in Hollywood’ concept. Voor de Socialist Designers zijn deze dogmatische regels een roep om vrijheid, ookal leggen ze zichzelf tegelijkertijd allerlei nieuwe regels op. Ook zie je in hun films veel humor. “Alhoewel ik zelf geen foto’s of illustraties uit archiefmateriaal neem, geen photoshopfilter of oppervlakkige elementen gebruik, neem ik mijn eigen werk niet al te serieus. In mijn handtekening zit bijvoorbeeld een woordspeling, ‘vive Guy, d’abord’ (verwijzend naar Guy Debord en de situationisten). Gilardino staat achter de filosofie van Guy Debord. Zijn kritiek op het alledaagse leven is nu nog steeds relevant. Volgens Debord zijn het vooral de disciplines stadsplanning en architectuur die zich compromitteren met de bureaucratie (ambtenaren / regels). Gilardino vindt dat je bij deze beroepsgroepen ook de grafische ontwerpers en de reclamejongens kunt indelen. Zij volgen klakkeloos de regels en eisen van de afzetmarkt. Politieke en esthetische normen Vakgenoten van Gilardino verwijten hem, dat hij te dogmatisch denkt en werkt. Hij verdedigt zich door er op te wijzen dat deze regels voortkomen uit zowel politieke als esthetische normen. Al het grafische werk van de laatste jaren ziet hij als een grote éénheidsworst. Door de invoering van de computers gaat alles er oppervlakkig, homogeen en gelikt uitzien. Critici van de socialist designers vinden hun werk er weer goedkoop en niet professioneel uitzien, omdat ze bijvoorbeeld gebruik maken van silkscreened, goedkoop papier, twee- of drie spotkleuren en dergelijke. Ze worden door de grote commerciële klanten niet voor vol aangezien. Hun cliënten bestaan dan ook voornamelijk uit kunsternaars, musici, theatergroepen, balletgezelschappen, etc. Hiervan rondkomen kan Gilardino niet, daarom geeft hij ook nog les. Wereld verbeteren Over het woord ‘socialist’ heeft hij lang nagedacht. Het woord zou verkeerd geïnterpreteerd kunnen worden. Hij gebruikt het woord in de oorspronkelijke betekenis, in de zin van je eigen verantwoordelijkheid nemen voor je beslissingen, de sociale consequenties hiervan. Eigenlijk ben je met elke beslissing in je leven ook politiek bezig. Gilardine behoort tot geen enkele maatschappelijke beweging, is onafhankelijk, daarom moet het woord socialist meer gezien worden op de manier waarop hierover in Europa wordt gedacht. Het bewuster met je leven omgaan en proberen het leven, de maatschappij in het algemeen beter te maken.
Jaarverslag 2006 Verantwoord ondernemen 21
Milton Glaser’s Road to Hell In 2001 ontwikkelde Milton Glasor een vragenlijst waarbij hij de grafisch ontwerper laat nadenken over hun verantwoordelijkheid als ontwerper. Waar ligt jouw grens als ontwerper? Wanneer neem je een opdracht wel of niet aan?
12 Steps on the Graphic Designer’s Road to Hell 1. Designing a package to look bigger on the shelf. 2. Designing an ad for a slow, boring film to make it seem like a lighthearted comedy. 3. Designing a crest for a new vineyard to suggest that it has been in business for a long time. 4. Designing a jacket for a book whose sexual content you find personally repellent. 5. Designing a medal using steel from the World Trade Center to be sold as a profitmaking souvenir of September 11. 6. Designing an advertising campaign for a company with a history of known discrimination in minority hiring. 7. Designing a package aimed at children for a cereal whose contents you now are low in nutritional value and high in sugar. 8. Designing a line of T-shirts for a manufacturer that employs child labor. 9. Designing a promotion for a diet product that you know doesn’t work. 10. Designing an ad for a political candidate whose policies you believe would be harmful to the general public. 11. Designing a brochure for an SUV that flips over frequently in emergency conditions and is known to have killed 150 people. 12. Designing an ad for a product whose frequent use could result in the user’s death.
Milton Glaser zegt vaak ‘Good design is good citizenship’. In een interview door Stephen Heller in het boek The Design of Dissent zegt Milton Glasor: “From my point of view, good citizens are those who participate in democracy and who express their point of view and who realize they have a role to play in the life of their time. Being a designer doesn’t suggest that you have any more responsibility. We all have the responsibility to be good citizens. We can either embrace that responsibility of withdraw from it. The passivity of many Americans has endangered our democracy”. Grafisch ontwerpers hebben wel degelijk een verantwoordelijkheid. Grafisch ontwerpers zijn even verantwoordelijk als de mensen van de marktingafdeling. Je moet je hier dan ook bewust van zijn. Het is bijvoorbeeld belangrijk dat je goed geïnformeerd bent over het bedrijf waarvoor jij ontwerpt. Wanneer je weet dat een bedrijf niet ethisch handelt, dan komt het er dus op neer wat jouw normen en waarden zijn.
The Graphic Designer’s Road to Hell Milton Glaser zegt: “It is clear that in the profession of graphic design the question of misrepresenting the truth arises almost immediately. So much of what we do can be seen as a distortion of the truth. Finally, all questions of ethics become personal. To establish your own level of discomfort with bending the truth, read the 12 Steps on the Graphic Designer’s Road to Hell. I personally have taken a number of them”.
Jaarverslag 2006 22 Verantwoord ondernemen
True-Cost Design Kalle Lasn is voorstander van een true-cost design. Voordat een ontwerper begint aan een nieuw ontwerp of produkt, dient hij eerst na te gaan welke ecologische en psychologische consequenties dit nieuwe product met zich zal mee brengen. Stel je bent bezig met een nieuw ontwerp van een bladruimer. Houdt er dan rekening mee dat het apparaat niet alleen veel lawaai maakt, maar ook nog eens brandstof verbruikt. Probeer dan bij je nieuwe ontwerp uit te gaan van een model, dat veel minder lawaai produceert en ook nog eens milieuvriendelijker werkt door een verlaging van het brandstofverbruik. Maak een kostenberekening van de bestaande machines: hoe lang gaan ze mee, hoeveel brandstof zullen ze gedurende deze tijd gebruiken, wat zijn de gemiddelde reparatie- en onderhoudskosten? Probeer bij je nieuwe ontwerp onder dit bedrag te komen, het true-cost bedrag. Lukt dit niet, laat het project dan varen of bedenk een andere milieuvriendelijkere oplossing, bijvoorbeeld een gebruiksvriendelijke compostbak. Het is natuurlijk moeilijk om een standaardformule te ontwikkelen hoe je deze true-cost kunt berekenen, want het subjectieve element komt natuurlijk ook om de hoek kijken, maar het is altijd beter om iets te ondernemen, dan alles op zijn beloop te laten. Stel bijvoorbeeld dat de AIGA zijn aanbevelingen verscherpt en eist dat ontwerpers voortaan met deze true-cost formule dienen te werken en zich moeten houden aan de designers-do-not-harm-regel, dan dwingt dit ontwerpers ertoe om goed na te denken waar ze mee bezig zijn en zodoende bewuster te ontwerpen. Mental environment Het idee ‘mental environment’ is nieuw, maar het wordt steeds duidelijker dat er hoge psychologische kosten ontstaan door de manier waar -op wij producten ontwerpen en op de markt brengen. Een recente studie van Myrna Weissman van de Columbia Universiteit toont aan dat jongeren van deze tijd 300% meer kans hebben op het oplopen van een psychische stoornis, een angstaanval, een depressie etc, dan mensen in de leeftijd van 50 tot 60 jaar. De helft van alle Noord-Amerikanen zal zeker één keer in hun leven een medicament zoals Prozac voorgeschreven krijgen tegen psychische klachten. Veel onderzoekers geloven dat de vele reclameboodschappen en het multi-media lawaai, die onze hersenen dagelijks moeten verwerken, gedeeltelijk medeschuldig zijn aan deze epidemie van psychische klachten. Ontwerpers van nu moeten zich ervan bewust zijn wat hun aandeel aan dit proces is. Er zijn twee soorten producten, de éénmalige en de duurzame. Producten die dagelijks gebruikt worden, zoals tandpasta, bestek, fietsen, auto’s, etc. zijn duurzaam. Nieuwe trends in een interieur bijvoorbeeld zijn vaak aan mode onderhevig en kortstondig van aard. Ontwerpers kunnen hun aandacht beter richten op de duurzame producten, want die zullen waarschijnlijk nog gebruikt worden als de ontwerpers zelf allang onder de groene zoden liggen, bijvoorbeeld een meet-apparaat die in de auto wordt ingebouwd, zodat de bestuurder ervan af kan lezen hoeveel hij het milieu die dag weer heeft vervuild. Of een produkt dat stress kan verminderen of dat ten goede komt aan je gezondheid. Er moet een mentaliteitsverandering komen; zowel consument als designer moeten anders tegen een consumptiemaatschappij aan gaan kijken. Bio-mimicry Jonge ontwerpers voelen zich ook aangetrokken tot bio-mimicry. Hierbij imiteer je als het ware de natuur. Deze trend zie je ook in andere beroepsgroepen terug, zoals in de architectuur. Kijk naar de functie van het nieuwe product. Zie je datzelfde proces ook terug in de natuur en is het mogelijk dat proces enigszins in je nieuwe product te verwerken? Er zijn maar weinig bedrijven, die dit ‘greening proces’ serieus aanpakken en echt op de duurzaamheid van het produkt letten. Vele andere bedrijven proberen alleen maar het imago te scheppen dat hun bedrijf milieubewust te werk gaat, maar het gaat meer om het imago dan om het verantwoord produceren. Het is daarom zo belangrijk dat ontwerpers wél volgens de nieuwe codes werken.
Kalle Lasn bevraagt en bekritiseert de verantwoordelijkheid van de ontwerpers. Kalle Lasn is de oprichter van het tijdschrift ‘Adbusters’ en van de ‘Adbusters Media Foundation’ en de Powershift Advertising Agency’. Kalle Lasn vindt de lijst van regels over fatsoen en honoraria, opgesteld door de American Institute of Graphic Arts, niet ver genoeg gaan qua ethische waarden en normen van de ontwerper.
Jaarverslag 2006 Verantwoord ondernemen 23
Voortzetting van groei in milieu
Europa loopt wat dat betreft een paar jaar voor op Amerika, maar het mooiste zou zijn dat wij over de hele wereld een true-cost marketplace zouden hebben. Een kostenberekening waarbij in elk produkt de schadelijke ecologische en psychische kosten doorberekend worden. Hoe destructiever het eindproduct, des te duurder het produkt zal worden. Het zou dan voordeliger zijn een minder vervuilende auto aan te schaffen dan een benzineslurper. Natuurlijk wordt er sceptisch gedaan over het idee alleen al, dat wij als ontwerpers enige verandering in het mentaliteitsdenken van de producent en de consument kunnen bewerkstellingen, maar we moeten niet vergeten, zegt Kalle Lasn, dat onze beroepsgroep nog jong is en wij groeien steeds verder. Juist nu is het belangrijk het gedachtengoed door te geven aan de jongere generatie. Ontwerper als goede burger Het is belangrijk om verantwoord te ontwerpen, maar voor mij zit er wel een verschil in het ‘ontwerpen als goede burger’ of het ‘ontwerpen als activist’. Als je grafisch ontwerper bent, heb je klanten uit het bedrijfsleven. Je staat in dienst van het bedrijf. Je bent onderdeel van het kapitalistisch systeem. In dit geval is denk ik de enige vorm van verzet ‘ontwerpen als goede burger’ mogelijk. Wel kun je een beroep doen aan andere grafisch ontwerpers om hetzelfde te doen. Dit uit zich via manifesten als het FTF2000, publicaties en conferenties. In het andere geval ben je de ‘ontwerper als activist’. Naast je werk als grafisch ontwerper ben je een activist die zich op grafische manier uit. Is het zo dat de ‘ontwerper als activist’ meer mogelijkheden tot verzet heeft dan de gewone grafisch ontwerper die voor het bedrijfsleven werkt? Een kunstenaar is niet afhankelijk van het bedrijfleven, want hij is zelf zijn eigen opdrachtgever. Wat zijn de verzetsmogelijkheden van kunstenaars?
Beste medeplunderaars, De eerste industriële revolutie is een mislukking, een vergissing. Ze is niet duurzaam. We moeten overstappen op een tweede en betere industriële revolutie en dit keer moet het wel lukken. Als ik me voorstel hoe het kan zijn, zie ik een organisatie van mensen die zich inzet voor een doel. En dat doel is: Doing-No-Harm. Ik zie een onderneming die zijn grondstoffen niet uit de aarde haalt, maar alleen reeds gedolven grondstoffen gebruikt en hergebruikt in een proces dat wordt aangedreven door duurzame energie. Wat hebben we bereikt? Tussen 1995 en 1996 is onze omzet met 200.000.000 gestegen. Het materiaal dat we aan de aarde hebben onttrokken komt neer op hetzelfde als in 1995: 600.000 ton. Alleen in 1996 is dit gerecycled materiaal geweest. Voor de 200.000.000 dollar omzetstijging waren dus geen extra delfstoffen nodig, dus de aarde heeft er niet extra onder geleden. Misschien was dat wel de eerste 200.000.000 dollar waarlijk duurzame productie in de industriële geschiedenis. Het is en blijft onze bedoeling om de berg duurzaamheid te beklimmen, een berg die hoger is dan de Mount Everest, oneindig veel hoger. Het is veel moeilijker de top van die berg te bereiken, die staat voor “geen schade aan de aarde” (zero-footprint), maar voordat ik doodga wil ik die top zien en het uitzicht daar vandaan. Ray Anderson, president van Interface, Inc.
Documenta 11 als vertoog over verzet De elfde editie van Documenta, de vijfjaarlijkse internationale kunstmanifes tatie in het Duitse Kassel, was van meet af aan vastbesloten om de anders globale kritiek een stem te geven. Okwui Enwezor was de eerste Afrikaanse artistiek directeur van de manifestatie. Hij vond het belangrijk dat de nadruk van Documenta 11 op de interactie tussen reflectie en artistieke praktijk lag. Het Documenta 11 bestond daarom dit keer uit vijf ‘platformen’ verspreid over de hele wereld; Wenen, Berlijn, India, het West-Indische eiland Saint-Luca en de metropoolstad Lagos in Nigeria. Hier vonden conferenties plaats over verschillende onderwerpen met als hoofdthema de mogelijkheden van kunst als verzetsstrategie. In het boek Vertoog over verzet schrijft Dieter Lesage dat het Documenta 11 met zijn doelstelling van de delokalisatie maar zeer gedeeltelijk is geslaagd. De workshop op het eiland Siant-Lucia vond namelijk plaats in het Hyatt Regency, een luxueus Spa & Beachresort, terwijl de conferentie in Nigeria in de vertrouwde omgeving van het Goethe Instituut plaatsvond. Op deze ‘westerse’ plekken was er nauwelijks sprake van ontmoeting of confrontatie met de lokale bevolking en cultuur. Niemand van de aanwezige kunstenaars en intellectuelen hebben stilgestaan bij de ongerijmdheid van de situatie. Theory Jockeys Naast kritiek op de organistatievorm geeft Lesage ook kritiek op de inhoud van de conferenties en de publicaties en essays die hieruit volgden. De orga nisatie en werking van het Documenta is kapitalistisch en is een initiatief van de representatieve democratie. Vier van de zeven curatoren citeerden uit het boek Empire van Negri en Hardt met grote instemming. Empire is te zien als communistisch manifest die zich juist expliciet verzet tégen het concept van representatieve politiek als organisatie van het samenleven. De mondiale menigte wordt door de schrijvers in staat geacht zichzelf te organiseren. De kritiek op het Documenta 11 dat het te politiek was klopt dus niet, want het was eerder niet politiek genoeg. Ze zijn er niet in geslaagd een verzet te genereren die anti-Imperiaal is. De communistische curatoren beweren dus wel dat ze anti-Imperiaal zijn, maar Empire is waarschijlijk alleen op zijn hipheidsfactor beoordeeld en daarmee maken ze zich ongeloofwaardig. Daarnaast zegt Lesage dat veel van wat gezegd of geschreven is op het Documenta onsamenhangend was en verschillende concepten werden roekeloos gemengd. Men zou deze sprekers tj’s kunnen noemen - theory jockeys. Paradox van museaal verzet De theorie was onsamenhangend en in de praktijk was het verzet ook niet zichtbaar. Documenta bevraagd de mogelijkheden van kunst als verzetstrategie, maar weet dus blijkbaar niet hoe het Documenta zelf zich verhoudt tot het Imperium en ze weten niet wat hun politieke positie is binnen dit geheel. Het is moeilijk jezelf als kunstmanifestatie te verzetten tegen een systeem waar de manifestatie zelf deel van uitmaakt. Alle middelen die je gebruikt zijn de middelen die ook het systeem gebruikt. Verzet tegen het systeem kan dus alleen in het systeem zelf. Het lijkt alsof alles met elkaar verwoven is.
Jaarverslag 2006 26 Verantwoord ondernemen
Kunst en engagement In Le nouvel esprit du capitalisme ontwikkelden Luc Boltanski en Eve Chiapello een analyse van wat zij de derde geest van het kapitalisme noemen. Ze schrijven dat artistiek engagement zelf het model is geworden van elke vorm van arbeid in het kapitalistisch systeem. Want naast materiële vooruitgang, efficiëntie in de bevrediging van behoeften en verenigbaarheid van het kapitalisme en de liberale democratie, is er ook een derde geest nodig, in de vorm van managementvertoog, die mensen moet motiveren om zich in het kapitalistisch systeem in te schrijven. De eigenaar of directeur is nu manager geworden en geeft zijn werknemers de mogelijkheid zich te kunnen ontplooien, creatief te zijn, verantwoordelijkheden en een zekere mate van autonomie te hebben. De werknemer van vandaag wordt verondersteld zich te engageren met zijn bedrijf. En dat betekent dat het loon niet het belangrijkste motief voor de arbeid is. Dieter Lesage schrijft: “Engagement is tegenwoordig niet meer een adequate verzamelnaam voor bepaalde -al dan niet artistieke- activiteiten die tegen het kapitalistisch systeem gericht zou zijn, engagement is voortaan de modus van alle activiteiten binnen het kapitalistisch systeem”. Wanneer je als kunstenaar binnen de kunstsector werkt ben je een netwerker, een investeerder met financiële risico’s, een trader, een organisator van tentoonstellingen en feesten, een manager. De kunstenaars zijn managers geworden en de managers kunstenaars. Daarnaast zijn de kunstenaar lopendebandwerkers geworden, omdat zij aan de lopende band voorstellingen produceren, tentoonstellingen maken en installaties opzetten en zijn de lopendebandwerkers een kunstenaars geworden, omdat hun baan levensvervullend is. Kunst en kapitalisme hebben elkaar dus wederzijds geïntegreerd. Nieuw engagement Fungeren binnen de kunstsector als anti-systemisch verzetter is dus paradoxaal. Als men er dan voor kiest om binnen de kunstensector te opereren, kan men volgens Lesage haast niet anders dan de boel saboteren. De vraag is dus hoe je als kunstenaar kan ontsnappen aan dit systeem en via je eigen weg bekendheid krijgen. Dit wordt in de kunstwereld ‘nieuw engagement’ genoemd. De kunstwereld heeft nog geen duidelijke manier ontwikkeld en Dieter Lesage geeft in zijn boek ook geen oplossingen of alternatieven. Lesage zegt dat het minste wat men van de kunstenaar zou moeten verwachten is dat ze een helder besef ontwikkelen van hun positie binnen het systeem. Als kunst verzet wil zijn, dan zal zij bereid moeten zijn na te denken over haar eigen mogelijkheidsvoorwaarden. Alternatief ontbreekt Het is jammer dat de nieuw geëngageerde kunstenaar nog geen antwoord heeft geboden. Ik denk dat sabotage, zoals Lesage het suggereerde, ook zeker niet de oplossing is. Hij legt vervolgens niet goed uit wat hij dan van de kunstenaar verwacht. Sabotage is een opzettelijke actie met als doel de positie van een vijand te verzwakken. In tegenstelling tot terrorisme wordt sabotage alleen gebruikt voor het aanrichten van materiële schade zonder onschuldige slachtoffers. Ik ben dan heel benieuwd welk alternatief dan door de kunstenaars wordt aangeboden. Naar mijn mening ligt sabotage en terrorisme erg dicht bijelkaar en ik vind de doelstellingen en methode van zowel de terroristen als deze kunstenaars onrealistisch. Lesage gaat er denk ik vanuit dat de kunstenaars van het ‘nieuw engagement’ allen anti-systemische verzetters zijn. Is er dan geen effectief ‘nieuw engagement’ van de reformisten, degenen die het kapitalistische systeem en de conditie van de kunstensector wel omarmen? Ben je in dit geval ook niet gelegitimeerd om alle elementen van het kapitalisme optimaal te gebruiken omwille het kapitalistische systeem te willen verbeteren en verfijnen?
27
Voor economische rechtvaardigheid
Tegen oneerlijke verdelingen
30
Visie en Strategie Grafisch ontwerper Blechman verwoordt mijn visie op het vakgebied heel goed: “Designers are in het business of communication. They have a responsibility to content, and to think about what they are saying and if it is enriching our lives. I don’t judge others. It’s a personal prerogative of mine, and I think it would be a wasted opportunity if I didn’t use my skills to do something that explains the world in which we live, or make something that at least plants a seed of questioning in people’s minds”. Is het niet zonde dat je de mogelijkheden als grafisch ontwerper niet ten volste benut om jouw boodschap op de wereld te zetten? In het bedrijfsleven zijn wij de ontwerpers van iemand anders zijn boodschap. Als zelfstandige ontwerper heb je de mogelijkheid je eigen boodschap te verkondigen. Je kunt echter ook de ontwerper zijn voor andere activisten die een boodschap uitdragen waar jij achter staat. Wat zijn de verzetsmogelijkheden van de grafisch ontwerper als activist? Welk vorm van verzet is de beste? Het woord of het beeld? Gewelddadig verzet of vreedzaam verzet? Provocerend verzet of juist subtiel verzet? Wie zijn de grafische activisten van vandaag en welke verzetsstrategieën gebruiken zij?
Jaarverslag 2006 Activiteiten per groepering 31
Activiteiten per groepering Het vertoog Het probleem van de andersglobalisten is dat ze nogal eens verkeerd worden begre -pen. In het engels worden de namen ‘alter-globalization’, ‘Global Justice Movement’ of ‘the Movement of Movements’ gebruikt. De meeste andersglobalisten worden echter vaak onder de noemer antiglobalisten geplaatst. Een hele verwarrende term omdat deze groeperingen niet tegen het globalisme zijn. Zij geloven namelijk wel in de voordelen die het globalisme met zich meebrengt, ze zijn ook niet tegen vrije handel, maar zij strijden voor een meer democratische, ethische globalisering. De andersglobalisten willen dat waarden zoals democratie, economische recht vaardigheid, milieubescherming en mensenrechten voorrang krijgen op puur economische belangen.
Betrokkenheid bij Europees overleg
Vreedzaam protest Voorheen had ik altijd een negatief idee over de andersglobalisten. Denk je aan de andersglobalisten, dan denk je aan de relschoppers die protesteren tijdens de G8-toppen en minder aan het vreedzame protest van zo’n 100.000 wereldburgers. De andersglobalisten verwerpen ook het geweld van deze relatief kleine groep. De vraag is of deze groep niet eerder antiglobalistisch is dan andersglobalistisch. De gewelddadige ontsporingen vormen momenteel het grootste probleem voor de andersglobalistische beweging. Relschoppers moet je uitsluiten, want anders wordt je ook niet serieus genomen door de politiek. De andersglobalisten willen namelijk wel een dialoog aangaan met de overheid. Ze zijn een heterogene groep, verspreid over heel veel landen en ze hebben geen uitgesproken leiderfiguren. Woordvoerders en structuren zijn echter nodig wil de beweging bij het Europese overleg betrokken worden. Tegen-vertoog Dat de groepen heterogeen zijn is niet slecht, maar er zijn wel stuctuur en overzicht van hun doelstellingen nodig. Een imago en identiteit van de groeperingen ontbreken of moeten dus verbeterd worden. Daarnaast denk ik dat het antwoord inderdaad in het dialoog ligt. Dieter Lesage beschouwt zijn boek Vertoog over verzet als het ultieme middel voor verzet. Lesage schrijft dat vertoog een zeer belangrijke, onmisbare vorm van activisme is. Het kapitalistisch systeem zelf is immers ook gebaseerd op vertoog; het wordt belichaamd door wetten en regels. Men kan zich tegen wetten verzetten door het produceren van andere wetten, men kan regels bestrijden door het introduceren van nieuwe regels. Voor het veranderen en invoeren van regels en wetten heb je vertoog nodig. Je zou dus kunnen stellen dat verzet tegenwoordig alleen nog maar de vorm kan aannemen van vertoog. Het protestgeweld wordt door vertoog van de politiek te niet gedaan en zelfs tegenproductief gemaakt. Alleen tegen-vertoog biedt een oplossing. Affiches, spandoeken, websites, pamfletten, leuzen, onafhankelijke verslaggeving, debatten en petities zijn allen voorbeelden van vertoog. Er is niet alleen behoefte aan activisme, maar ook aan vertoog, theorie. Analyse, scherpzinnigheid en kritisch zijn is dus essentieel wil het activisme zijn doel bereiken. De vraag is dan welke vorm van vertoog effectiever is: een politiek affiche met een duidelijke korte boodschap of een boek als Vertoog over verzet van Dieter Lesage?
32
Jaarverslag 2006 Activiteiten per groepering 33
Het politiek affiche In Los Angeles verzamelt het ‘Centre for the Study of Political Graphics’ politieke posters van na de Tweede Wereldoorlog. Dit instituut is ervan overtuigd dat kunst altijd een centrale rol heeft gespeeld en speelt in processen van maatschappelijke verandering. Politieke posters communiceren onmiddellijk en direct en roepen emotie en reflectie op. Zij zijn de drager van de idealen, hoop en dromen van een volk en communiceren zo de wens tot politieke verandering. Wat is het effect van een politiek affiche? Zowel professionele grafisch ontwerpers als amateurs maken succesvolle affiches. Het is belangrijk dat je de regels van communicatie kent en het maakt niet uit of dat nu door training ontwikkeld is of instinctief is. Milton Glaser zegt over politieke affiches: “My belief is that it does work, that it has an effect, that the results can not be easily traced, that the consequences of all this material, like evertyhting else in life, is mostly invisible. Actually, I don’t think it makes any difference whether you think it works or not. You have to do it. It’s necessary for dissent to be expressed. It has to be expressed because to protect democracy, it’s the only hope we have”.
De huidige koers wordt voortgezet
De counter-culture De gedachtegangen van de counter-culture komen voort uit de kritiek op de zogenaamde ‘mass society’ uit de jaren ‘50. Het moderne tijdperk begint met de industrialisatie die de mogelijkheid biedt van massaproductie. Het heeft ons veel rijkdom gegeven, maar het heeft ook grote sociologische gevolgen gehad: de arbeiders en de consumenten moeten zich conformeren met de machine. Arbeiders worden als robotten en de consument verliest zijn individualiteit, creativiteit en zelf-expressie. Alhoewel het systeem niet perfect is, moet je de mensen ervan overtuigen dat het kapitalisme wel een goed systeem is. Heath en Potter, de schrijvers van het boek The Rebel Sell, Why the Culture Can’t be Jammed, zeggen: “In order to get people to accept this, a massive propaganda effort must be undertaken - spearheaded by corporate advertising. As a result, the entire culture has become dominated by the ideology of consumerism, designed to encourage acceptance of the industrial system”. Het probleem van de maatschappij is dus de maatschappij zelf. Daarom zeggen de counter-culture rebellen dat je dus alleen maar tegen het systeem kan zijn en het geen zin heeft om het systeem aan te passen of te verbeteren. De counterculture heeft veel overeenkomsten met een subcultuur. Een subcultuur is een cultuur die afwijkt van de dominante cultuur. Subculturen hebben vaak eigen stijlen, die zich uiten in de vorm van kleding, muziek, taalgebruik en politieke voorkeuren. Wanneer een subcultuur wordt gekenmerkt door een systematische oppositie tegen de dominante cultuur, dan kan het als tegencultuur beschreven worden. Subcultuur Veel vormen van verzet zijn volgens Milton Glaser niet effectief. Zo ook het verzet van de rebelse consument. In het algemeen is het zo dat mensen reageren op krachtige beelden en woorden die een beroep doen op rechtvaardigheid. Vooral de jeugd is hier gevoelig voor omdat zij verzet als iets cools beschouwen. Ze verzetten zich zowat tegen alles en willen autonoom zijn. In dit geval dient verzet meer voor het tevreden stellen van het ego en is het een modieus verschijnsel geworden. De markt is zich hiervan ook bewust en speelt hier slim op in. Sinds de jaren ‘50 richt de markt zich op de jeugd en probeert door middel van reclame de jeugd ervan te overtuigen dat ze door het dragen en gebruiken van hun producten een unieke en rebelse identiteit krijgen. Door het dragen van een Blackspot sneaker van de Adbusters, ben je tegenwoordig een onderdeel van de counter-culture geworden. Milton Glaser zegt: “Certain products now use the idea of the revolution symbolically in urging kids to define their character by buying a product. And that’s one of the saddest expressions of dissent that one could imagine”. Doordat de bedrijven met massa-productie rebelse kledingstijlen produceren, wordt alles main stream en daarmee verdwijnt of verzwakt de subcultuur. Subculturen als jazz, punk, hip-hop en rave waren aanvankelijk een subcultuur, maar werden al snel mainstream.
Jaarverslag 2006 34 Activiteiten per groepering
oneerlijke verdelingen
Een subcultuur probeert daarom altijd de mainstream een stap voor te zijn en verandert hun stijl regelmatig, waarop de mode-bedrijven zich weer kunnen aanpassen en zo wordt het een oneindig zelfwerkend systeem. Volgens de schrijvers van het boek The Rebel Sell is de counter-cultuur dus geen bedreiging voor het systeem, maar is ze het systeem. Deze vorm van verzet is zelfs tegenproductief. Verzet via een bepaalde stijl die zich uit in kleding of muziek, is dus geen echt verzet. Kan verzet via grafische middelen echt verzet zijn?
De culture jammers Culture jamming is een vorm van publiek activisme. De culture jammers zijn activisten die zich vooral op een grafische of beeldende manier uiten. De beweging uit zich met acties als adbusten, bilboard modificaties, graffiti, reclaim-the-streets acties, google bombing, flash mobs, sousveillance en cybersquatting. Adbusten is het veranderen van reclames en merklogo’s waardoor een parodie of negatief commentaar op de originele adverteerder ontstaat. De culture jammers richten zich met name tegen het verlies van de publieke ruimte door commercialisering en privatisering. Het doel van culture jamming is het contrast laten zien tussen het imago van het bedrijf en de realiteit. De doelstelling van de culture jammers is anders dan die van de vandalen die alleen maar op vernieling en vernietiging uit zijn. Ook is het anders dan de kunstenaars die alleen uit ‘art’s sake’ protesteren. De term ‘culture jamming’ werd algemeen bekend door het boek van Kalle Lasn, genaamd Culture Jam, the uncooling of America. Kalle Lasn roept in zijn boek alle ontwerpers op tot een ‘culture jammers revolution’. Ook hebben de culture jammers een ecologisch, politiek tijdschrift Adbusters wat gepubliceerd wordt in Vancouver door de Media Foundation. Onduidelijke doelstellingen Volgens Heath en Potter van ‘The Rebel Sell’ komt het gedachtegoed van de culture jammers voort uit de ideeën van de counter-culture. Daarmee maken ze dezelfde fout als de counter-culture: “The capitalist system thrives not on conformity - as so many ‘culture jammers’ believe - but rather on individualism and a quest for distinction”. Het is voor mij nog altijd onduidelijk wat de culture jammers met dit verzet willen bereiken. Ze zeggen op de website van het Adbusters tijdschrift: “We want a world in which the economy and ecology resonate in balance. We try to coax people from spectator to participant in this quest”. Maar wat is dan het alternatief wat zij bieden, wat zijn hun oplossingen? De paradox van de culture jammers Als het gedachtegoed van de culture jammers voort komt uit de ideeën van de counter-culture, dan zijn ze daarmee dus anti-systemisch. Hier geld voor mij dezelfde paradox als bij de anti-systemische kunstenaars. Grafisch ontwerpen is ontstaan uit het kapitalisme en als je grafisch ontwerpt, ben je puur kapitalistisch bezig. Zoals ik het begrijp zijn ook grafisch ontwerpers culture jammers. Als culture jammer ben je dus tegenstrijdig bezig als je via grafisch uitingen protesteert. Het is dan grafisch verzet tegen grafisch ontwerpen. Wat voor een alternatief hebben zij dan als het kapitalisme valt? Ons vakgebied zou in iedergeval zonder het kapitalisme niet eens meer bestaan. Dan zullen grafisch ontwerpers slechts de ontwerpers voor de activisten worden. Streven naar vrijheid De andersglobalisten proberen via vertoog een oplossing te bereiken. Hoe denken de antiglobalisten hierover? In een artikel uit De Groene Amsterdammer worden de verzetsredenen van de antiglobalisten toegelicht. Volgens dit artikel vallen ook de culture jammers onder de antiglobalisten. Het is duidelijk waar
Jaarverslag 2006 Activiteiten per groepering 35
Alternatieve economie zorgt voor oplossingen
de antiglobalisten tegen zijn, zeggen de meeste critici, namelijk tegen het mondiale kapitalisme dat het streven naar winst laat prevaleren boven respect voor mens en natuur. De vijand van de antiglobalisten en de andersglobalisten is dus dezelfde. Het andersglobalisme wordt geacht vooral economisch geïnspireerd te zijn en het antiglobalisme zou vooral cultureel gericht zijn. Wat de antiglobalisten bindt, is de angst dat de vrijheid van lokale gemeenschappen steeds meer onder druk komt te staan, de economische en politieke druk die in naam van de vrije markt wordt uitgeoefend door mondiale organisaties als het WTO, het IMF en multinationals als Shell, Nike en Microsoft. Het antiglobalisme kant zich tegen een monoculturele wereld en ondermijning van nationale regeringen ten gunste van een supranationale regering zoals het Europees Parlement. Ze willen dan ook geen andere grote wereldorde die het kapitalisme zou moeten vervangen. De neoliberale globalisering van de vrije markt wordt verdedigd met het zogeheten Tina-argument - There Is No Alternative. De antiglobalisten zouden geen alternatief bieden voor de mondiale kapitalisme. Het punt is juist dat de antiglobalisten niet voor één, maar voor diverse alternatieven zijn, in de vorm van de vele alternatieve gemeenschapsvormen die de wereld rijk is. De schrijver van het artikel zegt: “Hoe zo’n alternatieve economie er uit ziet, waarbij de vrije markt niet het alles bepalende principe is, hoe een niet-kapitalistische wereld geordend moet worden, is niet aan de antiglobalisten om te bepalen, maar aan iedereen die op deze wereld leeft, elke gemeenschap op haar eigen manier. Dat is de vrijheid waar de antiglobalisten naar streven. Hun rol kan slechts zijn om ruimte te maken voor deze vrijheid door zich tegen de neoliberale wereldorde te verzetten”. Hiermee rechtvaardig je dus de culture jammers die alleen maar ‘jammen’, die alleen maar mensen aan het wakker schudden zijn. De gewone burger moet zich bewust worden van de dingen en zich vervolgens politiek inzetten op lokaal niveau. Gebrek aan analytisch vermogen Het probleem van de antiglobalisten is dat ze tegen hiërarchie en centralisme zijn, maar ze hebben wel een centrale leiding nodig om als politieke macht te kunnen overleven. Zo is het rechtse antiglobalisme de laatste jaren in opkomst. Volgens de Belgische journalist en auteur Dirk Barrez toont de beweging ondertussen een groot gebrek aan analytisch vermogen: “Er heerst er een overmaat aan onzorgvuldig denken, met name over economische alternatieven. Het verketteren van het kapitaal zoals dat nu gebeurt is contraproductief”.
Adbuster’s mission statement ‘We are a global network of artists, activists, writers, pranksters, students, educators and entrepreneurs who want to advance the new social activist movement of the information age. Our aim is to topple existing po-wer structures and forge a major shift in the way we will live in the 21st century.’ Culture jamming Kalle Lasn zei over culture jamming: “Culture jamming will become to our era what civil rights was to the ‘60’s, what feminism was to the ‘70’s, what environmental activism was to the ‘80’s”.
Jaarverslag 2006 36 Activiteiten per groepering
De pre-jammers De vormgeving die het tijdschrift Adbusters gebruikt is een typische verzetsbeeldtaal: het maakt gebruik van grote cliché’s. Het laat bijvoorbeeld een afbeelding zien van dikke kindjes bij de McDonalds en uitgehongerde kindjes in Afrika. Ook probeert het er progressief uit te zien door gebruik te maken van digitale vlekken, stof en krasserig handschrift. Het kapitalisme heeft de gave om veel vormen van protest te neutraliseren of zelfs om te draaien. Moet je juist niet deze protestbeeldtaal vermijden en je juist op een subtielere manier uitten om het beoogde resultaat te bereiken? Aanpassingsvermogen van bedrijven In 2000, een maand nadat de bijeenkomst van de WTO door betogingen lamgelegd werd, publiceerde Naomi Klein het boek No Logo. Dit boek werd een manifest voor de antiglobaliseringsbeweging. Het boek hekelt de negatieve invloed van de merkgerichte consumptiecultuur door de operaties te beschrijven van grote bedrijven die alleen maar proberen een merk te verkopen. De producten maken volgens haar van mensen levende reclamepanelen. Werknemers uit de armste landen worden door dezelfde bedrijven dikwijls uitgebuit om hun winst te vergroten. Naomi Klein legt in haar boek No logo uit dat een groot protest weinig zin zal hebben, want de reclamewereld heeft een opmerkelijke gave om zich aan alle omstandigheden aan te passen. Zo worden bijvoorbeeld in Australië grote billboard advertenties gemaakt, die zogenaamd ‘pre-jammed’ zijn. De advertenties zijn zo gemaakt dat ze een soort protest weerspiegelen tégen milieuvervuiling, machtsmisbruik, autoriteit, enz. Ze gebruiken daarbij een stijl van jong en vernieuwend, cool, alternatief met een trendy muziek en kledingstijl, maar ondertussen worden wel producten aangeprezen die niet duurzaam en milieuvriendelijk zijn en juist het tegendeel bewerkstellingen van het echte culture jamming protest. Beeldtaal van de vijand De reclamewereld gebruikt dus de beeldtaal van de verzetters. Kunnen de verzetters dan ook niet de beeldtaal van de vijand gebruiken? De reclamemakers weten hoe ze met beeld om moeten gaan. Zij gebruiken de macht van het beeld optimaal. Beeld is ook een machtig middel voor de politiek om hun doelstellingen te bereiken. Ik denk hierbij dan vooral aan de Amerikaanse politiek. John F. Kennedy zei na zijn overwinning op Richard Nixon in 1960: “It was television more than anything else that turned the tide”. De impact van televisie op politieke campagnes en politiek in het algemeen is ontzettend groot geweest. Alles lijkt tegenwoordig ondergeschikt te zijn aan de logica van de televisie. Waarom gebruiken de verzetters niet ook de mogelijkheden van het beeld optimaal? Is verzet effectief wanneer je de beeldtaal van de vijand gebruikt?
Micheal Moore Er zijn slechts enkele voorbeelden gegeven van kunstenaars die anti-systemische verzet als doelstelling heb-ben en daarbij ook de strategie van over-identificatie ge bruiken. Daar zaten geen grafische voorbeelden wel, maar wel audiovisuele. Micheal Moore als voorbeeld. Michael Moore is een politiek en maatschappelijk ge-ën gageerde schrijver/tv/ filmmaker uit de Verenigde Staten. Hij is welbekend om zijn uitgesproken, kritische kijk op de wetgeving over wapens en de daden van grote corporaties en het regeringsbeleid van George W. Bush. Hij is erg fanatiek en brengt zijn visie met humor over. Hier blijkt de strategie van over-identificatie erg succesvol te zijn.
Joep van Lieshout Kunstenaar en architect Joep van Lieshout ontwikkelt allerlei alternatieve werelden die buiten de kapitalistische liberale democratie zelfstandig kunnen functioneren. Hij probeert verschillende systemen uit, zoals het anarchisme en recycling systemen. Hij zegt dat hij geen voorstander is van de systemen die hij maakt en test, maar hij is in principe ook niet tegen het kapitalisme.
Jaarverslag 2006 Activiteiten per groepering 37
Strategie van over-identificatie In januari 2006 vond er een symposium plaats in het Stedelijk Museum in Amster -dam: Cultural Activism Today; strategies of over-identification. Dit symposium keek naar de nieuwe golf van cultureel activisme dat is opgekomen vanuit antipopulistische of antiglobalistische bewegingen. Het bracht kunstenaars en culturele theoretici samen in wier werken het thema van over-identificatie centraal stond. De strategie van overidentificatie is, zoals ik het begrepen heb, een strategie waarbij je de beeldtaal van de vijand juist gebruikt om je tegen deze vijand te verzetten. Hierbij moet je je radicaal, fanatiek, overdreven of provocerend te werk gaan om het gewenste effect te bereiken. De strategie van overidentificatie is voor mij een van de manieren om je te verzetten, maar ik denk niet dat het de enigste manier is. Ik denk ook niet dat het noodzakelijk is om je werk te over-identificeren wil het efficiënt verzet zijn. Subtiliteit is voor mij ook een mogelijkheid. Discussie gesloten Tijdens de inleiding van het programma werden de volgende vraagstukken beschreven: In hoeverre blijft cultureel activisme slechts kunst en in hoeverre kan het een impact hebben op de politiek? Welke strategie dient gevolgd te worden om cultureel activisme niet te cultureel te laten zijn en daardoor politiek ongevaarlijk? Oftewel: hoe vinden we opnieuw een avant-gardisme uit om de kapitalistische liberale democratie omver te werpen? Ik vind het ten eerste vreemd dat het symposium er vanuit ging dat elke kunstenaar tegenwoordig het doel heeft de kapitalistische liberale democratie omver te werpen. Ook beperkten ze zichzelf door te veronderstellen dat elke kunstenaar gelooft in de filosofie van ‘het einde van de geschiedenis’ van Fukuyama, die alle mogelijkheden van een ander utopia dat tot dergelijke daden kan inspireren te niet doet. Het leek alsof deze, voor mij essentieel discussies al bij voorbaat waren gesloten. Anti-systemische kunstenaars ontbraken De vraag van de slot discussie luidde: is de strategie van over-identificatie een effectieve manier om subversief te zijn? Subversief zijn betekent het ten val willen brengen van de macht van de autoriteit van het bestaande systeem of instituut. Hierbij wordt alleen niet een ongeoorloofde opstand of openlijk aanval tegen het systeem bedoeld, maar het verzet gebeurt op een subtielere manier, zoals het laten eroderen van het basisgeloof in de status quo of mensen tegenelkaar opzetten. Wanneer je als kunstenaar en activist bezig bent, hoef je niet altijd als doel politieke verandering te hebben. Kunstenaars kaarten natuurlijk wel maatschappelijke of politieke problemen aan, maar hun politieke standpunt is niet altijd meteen duidelijk. Ik had het idee dat er op het symposium geen kunstenaar bij zat die subversief zijn als doelstelling heeft met zijn kunst. De theoretici en organisatoren dachten echter van wel.
Jens Haaning Kunstenaar Jens Haaning zegt dat zijn werk niet radicaal hoeft te zijn. Hij werkt liever op een subtielere manier. Een van zijn projecten was het maken van een officieel verkeersbord bij de ring Utrecht: Afghanistan, 5012 km. Iedereen op het symposium verwonderde zich over het feit dat de nederlandse overheid zijn toestemming voor de realisatie van dit project heeft gegeven. Voor mij was dit het bewijs voor de hele hypocrisie van het symposium. Als je als kunstenaar de vrijheid hebt om te doen wat je wilt doen, waarom zou je dan het hele systeem willen omverwerpen? Dat wil Jens Haaning gelukkig dan ook niet, want hij is ook geen anti-kapitalist.
38
Verzet
39
Kapitalistische Liberale Democratie
40
Resultaten en strategieën Het is voor de ontwerper en kunstenaar onmogelijk zich te verzetten zonder enige kapitalistische middelen te gebruiken. Engagement is tegenwoordig zelfs de modus van alle activiteiten binnen het kapitalistisch systeem. Daarnaast leeft elke antisystemische ontwerper, kunstenaar en verzetter van vandaag in een systeem dat elk origineel en kritisch tegengeluid onmiddellijk onschadelijk kan maken door het in zich op te nemen en er geldelijk gewin uit te slaan. Het is een lot dat nagenoeg veel van origine kritische tegen-bewegingen ten deel is gevallen. Misschien is deze culturele claustrofobie een van de belangrijkste voedingsbodems van het geweld dat de antiglobalistische protest begeleidt. Alsof deze gewelddadige verzetters proberen te zeggen: probeer dit maar eens te commercialiseren. Alhoewel het geweld van de culture jammers zich niet uit op mensen of gebouwen, maar eerder op de identiteiten van de bedrijven, vind ik dit geweld en het geweld van de antiglobalisten geen oplossing. Voor mij ligt de oplossing in het intra-systemische verzet met als doelstelling een ethische globalisatie. Het verzet uit zich in de vorm van communicatie, het betoog, het discours, het vertoog of het dialoog. En grafisch ontwerp communiceert. Het communiceert boodschappen die zich op zoveel manieren en op zoveel verschillende media uiten. Ik denk dat er heel veel mogelijkheden bestaan om je via grafisch ontwerpen effectief te verzetten. Dit geldt zowel voor de grafisch ontwerper in de beroepspraktijk als voor de grafisch ontwerper als activist. Het komt er dan op aan hoeveel creativiteit, vaardigheden en kennis je hebt. Grafisch ontwerper in de beroepspraktijk Willen grafisch ontwerpers als groep enige invloed uit kunnen oefenen op de politiek dan zullen zij een kern van gemeenschappelijke interesses moeten hebben en die bestaat niet. Elke ontwerper is een individu met eigen inzichten en idealen en een eigen blik op de maatschappij. Het enige dat hen bindt is hun professionele vaardigheden, creativiteit en hun vakgebied. Gebruik daarom je creativiteit en vaardigheden om ethisch verantwoord te ontwerpen, om producten te ontwerpen en promoten die voor de mensen echt van belang en nuttig zijn. Wees er van bewust waar jouw road-to-hell-grens ligt. Ook is het belangrijk dat je weet hoe de maatschappij politiek, commercieel, sociaal, economisch en technisch in elkaar steekt. Des te meer inzicht in de maatschappelijke verhoudingen, des te beter zal je als ontwerper de gebruiker van dienst kunnen zijn. Grafisch ontwerper als activist Ook als ontwerper als activist moet je geïnformeerd zijn over wat er zich op dat moment afspeelt op cultureel gebied, welke mogelijkheden er zijn om je cultureel te kunnen uiten, hoe de maatschappij in elkaar steekt en welke ideologieën er op dat moment bestaan. Oproepen tot culturele oppositie en actievoeren heeft alleen zin indien je een goede analyse maakt van de op dat moment in de maatschappij aanwezige stromingen op gebied van cultuur, ideologie en maatschappij.
Jaarverslag 2006 Overige gegevens 41
Overige gegevens Onduidelijkheden Het onderzoek naar de verschillende vormen van verzet is voor mij zeer interessant maar ook lastig geweest. Bij allen was het al snel duidelijk tegen wie zij zich verzetten, maar er bestaan zeer veel groeperingen met ieder zijn eigen doelstellingen. Het was vaak niet meteen duidelijk wat deze doelstellingen zijn en of ze anti-systemisch of intra-systemisch zijn. Dit geldt ook voor de grafisch ontwerpers en kunstenaars als activist. Ultieme vorm van verzet Mijn scriptie is meer onderzoekend en informatief van aard en heeft niet als doelstelling een bepaalde boodschap of politiek standpunt te verkondigen. Wel ben ik voorstander van een meer intellectuele manier van verzet via woorden, dan gewelddadig verzet. Mijn scriptie gaat over verzet. Theorie wordt activisme wanneer het de openbaarheid opzoekt. Ik heb naast de theorie ook nog eens de vaardigheden beeld en betekenis toe te voegen. Ik kan mijn inhoud versterken met beeld. Is in die zin mijn vormgegeven scriptie zelf niet een ultieme vorm van verzet? De vraag blijft dan echter ook bij mij: wat is mijn boodschap, naar wie is mijn boodschap gericht en wat is mijn politieke standpunt? Ben ik een andersglobalist of antiglobalist? Ben ik een reformist of een revolutionair? Ben ik een anti-kapitalist of een kapitalist? Ben ik links of rechts? Ben ik goed of fout? Ben ik een activist of een passivist? Ben ik een socialist of een liberaal? Ben ik counter-culture of mainstream? Ben ik een culture jammer of een pre-jammer? Ben ik een voorstander van subtiliteit of van over-identificatie? Ben ik een verantwoord grafisch ontwerper of grafische activist? Ben ik onderdeel van de kritische generatie of de verzetloze generatie?
42
Vooruitzichten verzetsactiviteiten 2007: Duitsland - 33e G8 summit 2008: Japan - 34e G8 summit 2009: ItaliĂŤ - 35e G8 summit 2010: Canada - 36e G8 summit 2011: Frankrijk - 37e G8 summit 2012: Amerika - 38e G8 summit
43
Jaarverslag 2006 44 Overige informatie
Overige informatie Literatuur Vertoog over verzet. Politiek in tijden van globalisering_Dieter Lesage Meulenhof, Amsterdam, 2004
Design Issues. How Graphic Design Informs Society_Edited by DK Holland Allworth Press, New York, 2001 ‘First Things First: A Second Look’ C. McCarron ‘The State of Our Ballot’ J.P. Williams ‘Crisis as Opportunity: Creating Revolutionary Thinking’ M. Macnab ‘What’s After World Domination? T. Viemeister ‘None of My Business’ Micheal Cronan
Citizen Designer. Perspectives on Design Responsibility_Edited by Steven Heller en Véronique Vienne Allworth Press, New York, 2003 ‘Introduction’ Steven Heller ‘I love NY More than Ever’ Steven Heller Interviews Milton Glaser ‘Socialist Designers’ Véronique Vienne Interviews Fabrizio Glilardino of Socialist Designers ‘Culture Jamming, or Something Like It’ Matt Soar ‘Adbuster’ Véronique Vienne Interviews Kalle Lasn ‘In a Coninuous State of Becoming. Design Responsibility Tomorrow’ Véronique Vienne ‘Responsibility Answers Absurdity’ Michael Schmidt ‘Good Citizenship. Design as a Social and Political Force’ Katherine McCoy
Looking Closer Four: Critical Writings on Graphic Design_Edited by Mickael Bierut, William Drenttel en Steven Heller Allworth Press, New York, 2002 ‘Introduction’ Steven Heller ‘Can Designers Save the World? (and should they try?)’ Nico Macdonald ‘The Time for Being Against’ Rick Poynor ‘Greasing the Weels of Capitalism with Style and Taste, or the “Proffessionalization” of American Graphic Design’ Mr. Keedy
Design Literacy (Seccond Edition). Understanding Graphic Design_Edited by Steven Heller Allworth Press, New York, 2004 ‘Introduction. Design Literacy revised, Revisited, Redux’ Steven Heller ‘End Bad Breath’ Seymour Chwast ‘Men With No Lips’ Robbie Conal
The Design of Dissent_Milton Glaser & Mirko Ilic Rockport Publishers, Massachusetts, 2005 No Logo_Naomi Klein Picadore, New York, 2000
Graphic Design. A Concise History_Richard Hollis Thames & Hudson, New York, 2001
On B®and_Wally Olins Thames & Hudson, New York, 2003
Jaarverslag 2006 Overige informatie 45
Artikelen ‘Designing heroes’ Steven Heller uit: Eye, 2002
‘History Missing’ Steven Heller uit: Eye, 2003
‘The Small Crit: Graphic Design Ain’t Got No Respect’ Steven Heller uit: Eye, 2004
‘Grafische weerzin in Amerika’ Marc Vlemmings uit: Items 2004
‘Milton Glaser: Graphic Design and Political Power’ Martin C. Pedersen uit: Urban Journal, 2004
‘Vechten voor vrijheid’ Peter Sas uit: De Groene Amsterdammer, 2001
‘Vertoog over Verzet. Dieter Lesage’ Dirk Verhofstadt www.liberales.be
‘Het ‘rechtse’ in andersglobalisme?’ Aart Brouwer www.indymedia.nl
‘De Info-Warroom: The US-elections 2004’ www.debalie.nl
‘The Rebel Sell’ Joseph Heath and Andrew Potter www.rebelsell.com
‘De hypocrisie achter ons medelijden’ Guy Verhofstadt www.un.int
Films The Corporation_Mark Achbar and Jennifer Abbott VS, 2005
Political Advertisment 1954-2004_Antonio Muntadas en Marshall Reese VS, 1984-2004 Inleiding door Prof. Dr. Maarten van Rossem
Pulverous_Aernout Mik Nederland, 2003
Surplus: Terrorized Into Being Consumers_Erik Gandini, Johan Söderberg Zweden, 2003
Weapons of Mass Deception_Danny Schechter VS, 2004
Jaarverslag 2006 46 Kantooradressen
Kantooradressen Nederland Apple Computer Koningstraat 1a 6823 VD Arnhem
Amerika Amazon.com 1516 2nd Avenue Seattle, WA 98101
Burger King Nederland B.V. Columbusweg 51 5928 LA Venlo
Apple Computer, Inc. 1 Infinite Loop Cupertino, CA 95014
IBM Nederland B.V. Johan Huizingalaan 765 1066 VH Amsterdam
Disneyland 1313 Harbor Blvd. Anaheim, CA 92803
KODAK Nederland B.V. Lange Dreef 11b 4131 NJ Vianen
Google Inc. 1600 Amphitheatre Parkway Mountain View, CA 94043
McDonalds Nederland B.V. Hettenheuvelweg 4-6 1101 BN Amsterdam Z.O.
IBM Corporation 1133 Westchester Avenue White Plains, NY 10604
Microsoft B.V. Boeing Avenue 30 1119 PE Schiphol-Rijk Philip Morris Holland B.V. Postbus 205 4600 ZA Bergen op Zoom
Microsoft Corporation One Microsoft Way Redmond, WA 98052
Shell Nederland B.V. Carel van Bylandtlaan 30 2501 CK Den Haag
Wal-Mart 702 Southwest Eighth Street Bentonville, AR 72716
Warner Bros Holland B.V. Naritaweg 237 1043CB Amsterdam
Warner Bros, Inc. 4000 Warner Blvd. Burbank, CA 91522
Nike, Inc. 1 Bowerman Drive Beaverton, OR 97005
Jaarverslag 2006 Groepsmaatschappijen en deelnemingen 47
Groepsmaatschappijen en deelnemingen
Jaarverslag 2006 48 Groepsmaatschappijen en deelnemingen
Groepsmaatschappijen en deelnemingen A ABONG A-Cube Microsystems A.S.C.S.F Aasthan Latif Welfare Society Action Aid International Action Aid Italy ACTIONAID Bangladesh Action Aid India Action Aid Sierra Leone Acción Internacional para la Salud Action on Disability and Development ADED Asociacion de Difusion de Educacion a Distancia ADHOC The Cambodian Human Rights AFFEPN Assistance aux filles et femmes exercants African child foundation calabar African Civil Society Network African Civil Society African CSO Network on Water (ANEW) African Dignity Foundation African Women International African youth empowerment project AFRODAD African Forum and Network on Debt Agency Coordinating Body for Afghan Relief Aid Afrique Akota Palli Samaj Unnayan Samity Alarape Youth Forum Alarape Youth Forum Nigeria Albania Development Center ADC Alianza Social Continental All Africa Council of Churches All Pakistan Para Medical Staff Federation Alliance 2015 Ambala mbakla women group AMDF paicelles Assairies Amici dei Popoli Amnesty International Amnesty International Bangladesh Amnesty NI Amnesty International Turlock High School AMURT International Anaconda Foundation ANCEFA The Africa Network Campaign on Education ANDF Parcelles Assainies Andhra Pradessh Vyvsaya Vruthidaryle Animal Draft Power ANND Arab Network for Development APHOS de Ouakam APNFS Asia Pacific Network on Food Sovereignty APROFES Kaolack APVVU/NAPM India Aran Azerbaijan Archive Västmanland Arkiv Västmanland ASC Gourel Sergigne Matam Asia Forum for Human Rights & Development Asia-Pacific Women’s Watch Asamblea de los Derechos Humanos Associação dos Técnicos Agro Pecuários Asociación de Organismos No Gubernamentales Asociación Interdistrital de Mujeres del Municipio Asociación Nacional de Productores en Camélidos Associazione Ong Italiane Asociacion Atusparia Asociación Chilena de ONGs Acción Asociacion Mujeres microempresarias Asociacion Shalom Bolivia Association for Sanitation And Economic Development Association Normaliennes Plus Senegal Asociacion Tierra Unida Asociación Vientos del Sur Aspro Ajemac Assistance aux files et femmes affepn africaine Association Cameroumaise de filles handicapees Association des femmes Bazou Association des Femmes Ouest-Africanes Association des juenes pour le developpement
Association des nations unis pour le Togo Association douces mamans de Tonga Association Ouin pour une enfance noble Association for International Development Association for Land Reform and Development (ALRD) Association for Women’s Rights in Development Association of German Developmen Associção Caboverdeana Association Tilgre Association quebecoise des organismes de cooperation ATAP Association of Threat Assessment Professionals ATD Quart Monde ATTAC international movement for democratic control of financial markets and their institutions AWN Animation World Network AWEPON African Women’s Economic Policy Network Azerbaijan Blind People’s Association Azerbaijan national coalition Azerbaijan Public Relations Association B Baaphy Social Development Network BACE Bahrain Child Society Bangladesh Center for Advanced Studies (BCAS) Bangladesh Economic Association (BEA) Bangladesh Education and Resource Network (BEARN) Bangladesh Institute of Human Rights Bangladesh Institute of Development Studies (BIDS) Bangladesh Poribesh Andolan (BAPA) Bangladesh Shishu Adhikar Forum (BSAF) Bangladesh Unnayan Parishad (BUP) Bangladesh Women’s Health Coalition (BWHC) Baptiste Church in Wolf language Beb rural health development option Bedeca women’s wing Yaounde Branch Benno de Ouakam Bhangnahati Bahumukhi Unnayan Sangstha (BABUS) Bikalpa Unnayan Karmashuchi (BUK) BRAC University British Council British Red Cross Broederlijk Delen C CACDA Eglese CADTM Committee for the Abolition of World Debt CAFOD Catholic Agency for Overseas Development Cambodian Human Rights and Development Campaign for Popular Education Bangladesh (CAMPE) Campaña Mundial para una profunda Reforma Canadian Council for International Cooperation Candle Welfare Society Care International Care International Nicaragua CARITAS Bulgaria CARITAS Europa Caritas Internationalis Caritas Luxembourg Caritas Norway Caritas Slovenia CAR Guinea Catholic Economic Justice Christian Children’s Fund CCF Sri Lanka CEAS Comision Epiiscopal de Accion Social Ceasefire Project Coordinamento Nazionale Enti Locali per la Pace e i CECYCAP Centro de Estudios Cristianos y Capacitación CEDIM Centro Para el Desarolloe Integracion Cefem Center for Concern Center for Global Education Center for the Development of Civil Society Center for Development Communication (CDC) Centre for Mass Education in Science (CMES) Centre for Social Studies (CSS)
Center for Studies and Applied Sciences in Gender Center for Women’s Global Leadership Centre des Jeunes Fondation Clermont Centre African d’echange culturel Centre for Business Process Outsourcing Professionals Center for Disability and Development (CDD) Centre for Health Works Development and Research Center for Natural Resource Studies (CNRS) Centre for Policy Dialogue (CPD) Centre For Science And Environment Center for Services and Information on Disability (CSID) Centre for Social Development Centre for Social Development Cambodia Centre for training and development activities Centre for World Solidarity (CWS) Centro de Apoyo al Trabajdor A.C Puebla Centro de Derechos de Mujeres Centro de Estudios Ecuménicos (CEE) Centro de Investigacion Para la Produccion y Desarrollo Centro Comunal el Carmen (CCC) Centro de Cultura Popular (CCP) Centro de Educación de Adultos a través de los Medios Comunicación Social (CEAMCOS) Centro de Estudios para el Desarrollo Laboral y Agrario Centro de Promoción y Salud Integral (CEPROSI) Centro para el desarollo urbano y rural Cerch D’encadrement filles et femmes CFDT Confederation Francaise Democratigue du Travail CFSI le Comité Français pour la Solidarité Internationale CHA Consortuim of Humanitarian Agencies ChallengesWorldwide Children and Youth Forum 21 Child education and crime eradication project Child Rights Advocacy Foundation Children’s Rights Defence Organisation (CRDO) Children in Crossfire Christian Aid CIDSE Coopération Internationale Cilap Eapn Italia Cimade Ecumenical Organisation Cittadinanza Attiva Italy Citizens Coalition for Economic Justice (CCEJ) Citron Wood CIVICUS World Alliance for Citizen Participation Civil Society Watch Civil Society Watch Nigeria Civitas Italy CLADEM Comité de América Latina y el Caribe CLAO Consortium of Legal aids organization Sri Lanka CMAD The University of St Andrews Christian Music Coalition for the Urban Poor (CUP) Coastal Development Partnership Coddefed Colegio de Economistas de La Paz Colegio Médico de Bolivia Colegio Médico Departamental de La Paz Colegio Nacional de Nutricionistas y Dietistas de Bolivia Comic Relief Comisión Episcopal de Pastoral Social Cáritas Comité de Defensa de los Derechos del Consumidor Comité Integrador de Organizaciones Campesinas Commonwealth Civil Society of Cameroon Commonwealth Civil Society of Nigeria Commonwealth Civil Society of South Africa Communidad tematica accion Community Action Development Initiative (CADIN) Community Mobilization against Desertification Community Trust Fund Community Wealth Initiatives Comunidad tematica accion CONADES Consejo Nacional de Desarrollo Sostenible Concern Worldwide Pakistan Concienci Accion Concienci en Accion CONCORD CONGO The Conference of NGOs in consultative relationship with the United Nations
Jaarverslag 2006 Groepsmaatschappijen en deelnemingen 49
Confederación General de Trabajadores Fabriles Confederación Nacional de Jubilados Rentistas Confederación Nacional de Maestros de Educación Rural de Bolivia (CONMERB) Confederación Sindical de Trabajadores en Salud de Bolivia (CSTSB) CONSA Consejo Nacional de Servicio Aymara Coopération internationale Caritas Luxembourg Coordinadora de Asociacion Pachamama Coordinadora extremena de ongd Coordinadora Nacional Humanismo y Sociedad Coordination SUD Corporacion escuela de mujeres cartegena de indias Country Network Nepal Youth Initiative Credit and Development Forum (CDF) CRI de Secours aux Enfants Marginalises CR Segou CRID le Centre de recherche et d’information Consumers Association of Bangladesh (CAB) Cross River Association for Volunteer effort Cross River State Forum for Development NGOs Nigeria CUF The Church Urban Fund Czech Forum for Development Co-operation D Dago women group Dakshina Lanka Bouddha Sammelanay DAMAAN Development Organization Danee Foundation DAWN Uruguay Decidamos Democratic youth programme Sri Lanka Development and Peace Development Center International Development Foundation America’s Development Development Resource Centre Development work from people to people Dhaka Bashi Dhaka Ahsania Mission (DAM) Dharmopur Samaj Unnayan Sangha Diakonia Diakonia Sweden Diocesan Commission for Justice and Peace D.Net Diritti Umani DRC Danish refugee counci Dwip Unnayan Sangstha E E.P.H.D.F East Kanyamkago Community development group East Sakawa farmers development group Eau Vive EBEMEZER Ministere d’Evauglista Eco Ethics International Union-Nairobi Chapter Eco Programs Environmental Concern Our Concern Economic Growth and Development Center Economic Growth and Development Center Nigeria Economic Justice Coalition ECOSY Young European Socialists Ecumenical Academy Ecumenical Network for Youth Action Education Center for Youth Education Center for Women in Democracy Education International Educon EJNF Environmental Justice Networking Forum El Ceibo Trabajo Barrial Emmaüs International Engineers without Borders Entraide et Fraternite Environment Ep Esano Ep Madebo Ep Mishasho Ep Whuhdo
Es Bijombo Es Ilundu Es Khgobo Es Madebo Es Mikange Es Muzinda Escuela de liderazgo y desarollo rural Ethiopian Human Rights Council (EHRCO) Eurodad Evahelical Lutheran Church Kenya Eveil D’Afrique F F.I.S.H.E.S Fadec Nord Fadec Ouest Fadec Sud Fagforbundet Norwegian Union of Municipal and General Employees Family Service Centre Fastenopfer Federastion de la juene fille Camerounaise Fédération Artisans du Monde Federación de Artesanos de La Paz Federación de Trabajadores de la Prensa Cochabamba Federación Departamental de Trabajadores Fabriles Federación Nacional de Cooperativas Agrícolas Federación Nacional de Cooperativas Mineras Federación Nacional de Rentistas Mineros de Bolivia Federación Única de Desocupados del Departamento Federation Internationale Terre des Hommes Federation of Nepal Feed My People Children’s Charity Feminist Dalit Organization (FEDO) Femmes Ndoglem Cameroon Fencotrans Bolivia FNV confederation Fondation International de la femme Africane Foro red de salud y derechos sexuales y reproductivos Forum for Fcat-finding documentation and advocacy Forum for Culture and Human Development (FCHD) FORUT Sri Lanka Campaign for Development Foundation Intergrated Rural Development Focus on the Global South Fondazione Banca Etica Forum del Terzo Settore Forum of Environmental Journalists Bangladesh (FEJB) Forum Asia Forum for Forest Worker Forum Solidaridad Peru Foundation for Gaia Foundation orphelinat au Congo Foundation UpToYouToo Freedom from Debt Coallition Frères les Hommes Freshwater Action Network Friends of the Earth Cz Fundación El Otro Fundación para el desarrollo de la juventud Desafio Fundación ph15 Fundación Alicia Por Mujeres Nuevas Fundación Jubileo Fundación Paulo Freyre Fundación por la Naturaleza y la Vida Fundación Tierra Institución de Formación Femenina Furaha Orphanage G G.I.C Sante G.P.I south east zone G.S Financement GEF Small Grants Programme Gelecek Namine Gelecek Namine Azerbaijan Gender Action Forum Initiative for Networking (GAFIN) Gender and Human Values Proactive
Gender and Socio-Economic Network General workers union General Workers’ Union Youths George Michael Okoth Foundatio (GMOF) GICAECAM Girl guide movement Sri Lanka Girls advoc Global Campaign for Education Global AIDS Alliance Global March against Child Labor Global Marshall Plan International Global Movement for Children Global Unification Global Unions Gono Shahajjo Sangstha (GSS) Good success institute Grameen Shikkha Grameen Bank Grameen Bank Bhavan Grameen Paribar Unnayan Prokalpo Greater Edendale Development Forum Green Circle Green Heart Grenada National Coalition on the Rights of the Child Grope Espoir Yaounde Group of 5 Groupe Miuma Grupo de accion directa Venezuela H Habitat International Handicap International Hasmills group Healthy World Hecho en Buenos Aires Hermanas de la Misericordia HKCTU/HKPA Hope Care Foundation HotCity Wireless Philippines Hunger Free World Human Network India I ICASO International Council of AIDS Organizations IFMSA CZ International Federation of Medical Students Ikwerre movement for justice IMCS Pax Romana Inam Center for Pluralism Indian Committee of Youth Organisations (ICYO) Indonesian Peoples Forum INESC Ingénieurs sans Frontières Inham Center for Pluralism INSAKA Club Institute and Policy Support Unit Institut Pythagore Instituto Para El Desarrollo Humano Y Lucha Contra Integrated Rural Development Integrated Rural Development Foundation (IRDF) International Centre for ethnic Studies Sri Lanka International Center on Child Labor and Education International Cooperative Alliance International Community of Women International Council for Adult Education International Falcon Movement International Federation of Free Trade Unions International Federation of Medical Students International Gender and Trade Network International Jesuit Network for Development (IJND) International Network of Street Papers International Parliament For The Unity Of The Nations International School Europa International Union for Conservation of Nature (IUCN) International Union of Socialist Youth International Volunteer Centre (JVC) Intervita Onlus
Jaarverslag 2006 50 Groepsmaatschappijen en deelnemingen
J Jafakush Mazdoor Union Tehsil Councel Sheikhupura Jathika Prada Sanwardana Aramudala Janwabodha Kendraya Japan International Volunteer Centre (JVC) Jordanian alliance against hunger JP associations Jubile 2000 Jubilee South Jubilee USA Network K Kadamtali Janakallayan Kakwa farmers development groups Kanyadoa Women Group Kappala Indonesia Kappala Borneo Kassoum Coulibaly Center (CKC) Kenya Female Advisory Kinda Women Group Koordinierungsstelle Kopap Farmers group Koperattiua Kummerc Gust Koyola C.B.O Rangwe. Krishi O Krishak Foundation (KKF) L La Gabbianella Coordinamento perr il Sostegno La Asociación para las Nacions Unides en España La coosdination des femmes de Tambacounda (CFDT) La troupe Bamtaare L’association des personnes vivant avec le VIH/SIDA L’association femme enfant environnement (AFEE) L’association pour la promotion et le developpement L’association senegalaise pour le bien etre familial Latin American and Caribbean Network for Children Le comite poir la promotion des activites scolaires Le conseil national de lutte contra le SIDA Le conseil senegalais des femmes Le Groupe de Recherche et d’Action Le mouvement des femmes pour la paix en Casamance Le reseau Africain pour le developpement integre Le reseau des femmes entrepreneurs Le reseau des mutuelles de sante Le reseau des mutuelles d’epargne et de credit Teranga League of Democratic Women Kenia League of Democratic Women Africa Leicestershire AIDS Support Services Les 10 de sacré coeur Les 57 de Rufisque Les amies du cheval Les Associations Départementales des Parents d’Elèves Les associations professionnelles Les centres de promotion sociale Les centres d’insertion des jeunes déscolarises Les centres sociaux et d’accueil des enfants défavorisés Les Cercles de lecture d’echange et de Correspondance Les Cercles de Reflexion des femmes (CRF) Les Circonscriptions Scolaires Les Comites Communaux de l’Education Les comites départementaux pour la scolarisation Les Comites villageois de sensibilisation Les Commissions Communale d’Echanges Les Directions Départementales des Enseignements Les femmes de Dény Biram NDAO CR de diamniadio Les femmes de Gueula Tapee Medina Dakar Les femmes de Guinaw Rail Nord de Pikine Les femmes de la Guinaw Diamaguene Les femmes de la Rochette Diamaguene Les groupements de femmes et de jeunes Les locales limitant dans les domaines de la lutte contre Les organisations syndicales départementales et locales Les associations de développement Les structures et institution d’appui Life Corps Organization Ligue pour la didactique de l’éducation Cameroon Lions International District 306C Living Knowledge Communities L’ONG Fodde de Kolda L’Organosation InterCommunale de l’Education ay Benin (OICEB)
M MADRE An International Women’s Human Rights Manawa Sanwardana Padanama Make Poverty History Canada Make Poverty History UK Malta union of nurses and midwives Malta union of teachers Maltese NGDO Platform Manab Unnayan Kendra (MUK) Manos Unidas Manusher Jonno Mark Makers International Marcha Mundial de las Mujeres Bolivia MD services Mecanismo Departamental de Control Social Mecanismo Departamental de Control Social de La Paz Mecanismo Departamental de Control Social de Oruro Mecanismo Departamental de Control Social de Pando Mecanismo Departamental de Control Social de Potosí Mecanismo Departamental de Control Social de Tarija Mecanismo Nacional de Control Social de Bolivia Media Society Pakistan Mercy Justice Centre Merite international de la juenese Meru Dairy lands projec Methodiste Eglese MICAH Challenge Micah Challenge Australia Middle belt farmers network Millennium Campaign East Africa Millennium Reachout Project Overseas Millennium solidarity geneva group Ministry of Education Serbia and Montenegro Mission des jeunnes et membre CIVICUS Togo Mongolian Women’s Federation Mother Earth Motherearth Cameroon Movement graffiti Movimondo Movimiento de Trabajadores Sin Tierra Bolivia Movimento não Violência Movimiento de emancipacion de la mujer chilena Movimiento Fermento Mujer Y Futuro Mujeres unidas Muleide MWENGO N Nari Gagoroni Sangstha (NGS) Nasaraw state NGO coalition National Alliance of People’s movement National Association for Total Education Sri Lank National Campaign on Dalit Human Rights National Coalition of Dalit Organizations (NACDOR) National Conference of Dalit Organizations National Federation of Youth Organisations Bangledesh National Forum of Youth Organizations Bangladesh National Forum of Organizations National NGO Council Sri Lanka National Organisation for New Initiatives National Peace Council National Trade Union Federations Sri Lanka National Union of Public and General Employees National Youth Service Council Sri Lanka Nature trust Nauayeeuan Bala Bhavan Ndhiwa Ground nuts producers NetAid Network of Asia Pacific Youth (NAPY) Network of Young People Living with HIV/AIDS New Destiny International Inc Nexo Bolivia Nezavisnost Teacher Trade Union NGO Federation of Nepal NGO Forum for Drinking Water Supply & Sanitation NGO Vides International Nigerian Forum on Action against Poverty Noakhali Rural Development Society (NRDS) No excuse 2015
Northeast Womenaid Norwegian Church Aid Norwegian People’s Aid NSPRV Independent Teachers Trade Union NTTU Nezavisnost Teachers Trade Union O Oekumenische Initiative Bremen One Campaign USA One Earth Greece One World Africa One World South Asia ONG SAHEL 3000 Organisation de la Juenesse Africaine Organisation Congolaise de Jumalage Organization for Social Justice in Ethiopia Organización Territorial de Base Otho Nyolal group Our little brothers and sisters Oxfam Sri Lanka Oxfam International Oxfam International Youth Parliament (OIYP) Oxfam Ireland Oxfam Scotland Oxfam NZ Oxfam UK P Pacific Network On Globalisation (PANG) Pain Quotidien Congo PAMA Programa de Atención a la Mujer Artiguense Parlamento Andino Panama Verde Parroquia Nuestra Señora del Rosario “Casa del Niño” Particiapatory Advicacy for Rural Development Partnership against Poverty (PAP) Pasisuyu Cochabamba PDHRE Latinamérica PDHRE Peoples Movement for Human Rights Learning Pesticide Action Network Pelum Kenya Peoples Health Movement (PHM) Philippine Network of Rural Development Institute Inc. PhilNet RDI Inc Plan Sri Lanka Plan 21 Foundation Plan International Plataforma de Mujeres Cochabamba Plataforma 2015 Pólis Instituto de Estudos Formação e Assessoria em Políticas Sociais Polish Programme for Development and Awareness Post Primary & Continuing Education Poverty Action Network Ethiopia Power and Participation Research Center (PPRC) Presentation Justice Network Ireland Presidential Commission on the Millennium Development Goals (COPDES) Prodipan Programme for Rehaibilitation of Women (PROWED) Programme of Action For Youth And Community Development Programme on Women’s Economic Social Rights PS Link PSI Brazil Public Sector Employees Federation of Pakistan Public Services International Punjab Irrigation Labor Federation R RDRS Rifonga Benin R.E.S.U.L.T.S Research and Evaluation Division (RED) Research Monitoring and Policy Advocacy Rebecca childrens foundation Red Internacional de Grupos Pro Alimentación Infantil Red Nacional de Participación Ciudadana Red UNITAS
Jaarverslag 2006 Groepsmaatschappijen en deelnemingen 51
Red Cross volunteer Red Latinoamericana y del Caribe de Seguridad Alimentaria y Desarrollo Sustentable Rekhtooni Malgari Rescue Arms Network (RANET) Respect Nigeria Revo Indonesia Rhema Community Response Agency Rotary International Sri Lanka Rural Womens Foundation Sri Lanka Rwanda Women’s Network S SAAPE Nepal S.A.L.T Inc Samay Weekly Sanayee Sanayee Development Foundation Afghanistan Sangoco Santi Sena Cambodia SAPPK Lahore SAPPK Pakistan Sarvodaya Sramadana movement SATWAC Foundation India Satyodaya Save A Life Today Inc Savior Welfare Society Save the Children Secours Catholique Souers Unies a la Oeuvew (SUO) Secours catholique Caritas France SEHER Balochistan Service Civil International Bangladesh (SCIB) Servicios Integrales para el Desarrollo Cochabamba Seth Sith Women’s Movement Setubandha Welfare Organisation Si juenesse savait Congo Skillshare International Slum Dwellers International Sinalserpub Seccional Cali Colombia Siyasiza Afrika Foundation SNV Benin SNV Netherlands Development Organisation Social action for human advancement and rehabilitation Social Alert Social and Economic Enhancement Program (SEEP) Social Organization for Poverty Alleviation Social Watch Social Watch Philippines Society for the welfare of the rural people Sociedad Boliviana de Medicina Tradicionalsocio Solidaridad Internacional Solidarity Africa Network Solidarité Mondiale Contre La Faim Solidarity Youth Movement of Nigeria Somali Organization for Community Development SOS Equilibre et son réseau des femmes South Asia Partnership Pakistan South Asia Watch on Trade Economics & Environment South East Karungu Community Development groups Soweto Mountain Of Hope (SOMOHO) Sri Lanka United Nations Friendship Organization Sri Lanka Breast Feeding campaign Sri Lanka Dilindukama Pitudekeeme Padanama Sri Lanka Environmental Organisation network Sri Lanka Social & Economic Development Center Sri Lanka United Nations Friendship Organization St. Joseph the Worker Star Kampuchia Cambodia Steering Committee Steps Towards Development (STD) Stir Network Supporters for the Needy SUPRO Campaign for Good Governance Sushasoner Jonny Procharavizan SUPRO Sustainability Watch Network Swat Youth Front SWID Bangladesh Swiss Coalition of Development Organisations
Swissaid Syndicat national poste et telecommunications Syntrapost syndicat des travailluers des postes T Takbeer Third Eye Human Organization Tanzania Speaks Tarumitra India Tavola della Pace Tavola della Riconciliazione e Pace di Benevento Telefono Azzurro Technical Assistance For Community Development Teacher TellFriends Thai Labour Union TheBerneDeclaration The Big Issue Namibia The Coastal Association for Social Transformation Trust The Federation of NGO’s in Bangladesh The Center For Training Research And Development The Friends Of Niger Delta The Channel Inc The Gender AIDS Forum The Hong Kong Council of Socail service The Second Chance Foundation The Yemeni Organisation for Human Rights Think Peace Third World Network Tierra Vida Miembro de Accion Internacional Tonga Community Development Trust Tools for Solidarity Total care trust Transparency International Treatment Action Campaign Trocaire Trocaire Urban Turlock High School U Ubuntu Forum UFCD Union des femmes commercantes de Dakar Uganda Consumers Protection Association Uganda Coalition Sustainable Development Uganda Debt Network Ultralab UCEP UN Millennium Campaign UNA Estonia Unicef Unicef Italia Unimondo Union des groupements paysans de Koungheul (UGPK) Union National des Etugiants Union Network International United Christian Welfare Society United Nations Association United Nations Association of Cambodia United Rural Projects Trust Unnayan Sammannay (US) Universidad Mayor de San Andrés La Paz (UMSA) University of Zimbabwe Catholic Society Urban Sector Group Cambodia V V region red de mujeres de organizaciones sociales Valukhali Samaj Unnayan Sangstha Vendeuse de poisson Marché Ouakam VENRO Urband Eutwichlangspolitik VENUS Vides Internazionale VIVAT International Volontaires Associés pour le Développement Economique et Social (VADES) Volontari nel mondo Voluntary Health Services Society (VHSS) W W.D.F Sri Lanka W.D.I cross river state
W.E.N.D. Wang Magawi group WANGO Sri Lanka Chapter War on Want NI WaterAid Bangladesh WAVE Foundation WEDO Weltweite Aktion gegen Armut Western Women Empowerment Network (WWEN) Women Action Forum for Networking (WAFNET) Women and Law in Southern Africa Research Trust Women in Fishing Industry (WIFIP) Women’s Global Network for Reproductive Rights Women International League for Peace and Freedom Women Leader Foundation Women’s Commonwealth Women’s development Foundation Womens’ International Coalition for Economic Justice Women for Women Womenkind Worldwide World AIDS Campaign World Concern-Bangladesh World Concern International World Conciseness Company World Confederation of Labour World Conference of Religions for Peace World Federation of United Nations Associations World Monitor Pte Ltd World Rural Forum World-Union World Vision World Vision for Children World Vision International World Youths Leadership World youths leadership forum Wotclef cross river Y Yayasan Bina Usaha Lingkungan Yemen Organization for Defense of Human Rights Yemeni observatory for human rights Yes Country Network Nepal Youth Initiative YMCA Sri Lanka YMHA Sri Lanka Youth Initiative Young India Project Youth of the European People’s Party Young people’s initiative Youth concern global network Ghana Youth empowerment child labor elimination project Youth parliament Sri Lanka YWCA Sri Lanka Z Zabarang Kalyan Samity Zambia Trade Network Zamnet Zenryu Foundation Zimbabwe Coalition on Debt and Development
Dit jaarverslag is geprint op FSC papier. FSC (Forest Stewardship Council) is een internationale organisatie die verantwoord bosbeheer stimuleert. FSC stelt wereldwijde standaarden voor bosbeheer op, met daaraan gekoppeld een keurmerk. De stichting FSC Nederland streeft naar het verhogen van het aandeel FSC-hout en -papier in Nederland.