Hasan Ali Yücel Mantık Dersleri (Meb, 1961) by Halil Yildirim

MANTlK •

DERSLERI

Hasan- Ali

YÜCEL

il -il l! ıl

\1 İSTANBUL- MiLLt llÖiTiM RAqMEVI

_ı

Milli Etitim Bakanlıkının 20 Eki!!' 1954 tarih ve 15898 sayılı yazılariyle . liselerin üçün eü sınıfları için dera kitabı oiarak kabul edilmiştir.

ÖNSOZ

Bu kitap, bir ders yılında tatiller çıkarıldıktan sonra kalan zaman içinde, ortalama bir hesapla

25 ders verileceği tahmin edilerek tertiplenmiştir.

Mantık,

Lise sfJn sınıflarının Fen ve EdebiyaJ kollarında haftada birer saat olduğuna göre babis/er birer yedi babiste

dersin konusu

olabilecek şekilde

on altı bölüm meydana çıkmıştır.

bölüme konmuş sorulardan istifade suretiyle

bölümlere ayrılmıştır. Yazılı vazifeler vermeye

Böylece ve her

müzakereler yapnuya ancak dokuz

on ders kalmaktadır ki bu müddet, konusu çok temrin yapmıya muhtaç olan Matı· tık edrsleri için fazla görülemez sanırım. Sınıf kitapları, ancak bir yol göstericidir. Dünya klasik tercümeleri arasında dersimizin

konusunu

ilgilendiren

Türkçe felsefe eserleri vardır.

kitaplar

bulumluğtt gibi,

bunun dışında da

Düşünme alışkatılığını kazatımak için büyük dü-

1Ünürlerle beraber diijünmek, hatta ruhça beraber yaşamak, yani onları okumak; bilimde ve felsefede ilerlemenin değişmez kaidesidir. Ge11ç dimağların hakikale susamış tecessüsleri, ancak okumak yoliyle doyurulabilir. Kitap, Felsefe derslerine ait bulıman Müfredat Programı ve henüz yurur liikte olan

Felsefe Terimleri esas alınarak yazılmış,

otıu bu şekilde kabul etmiştir.

Milli Eğitim Bakanlığı d(,

Müfredat programının bu

kısmı aşağıya

olduği!

gibi alınmıştır:

MANTlK Fen ve Edebiyat Kollarında Birer Saat

Mantık nedirf Mantı/1ın konusu, psikoloji ile· ilgisi, dü'*"msnin preıı

sipleri ve bölümleri.

Terimler, çeşitleri, içlem, kaplam, tanımlama, sınıflama. Onermeler, çeşitleri, önermelet arasındaki ilişkiler.

JstidMZ ve çeşitleri.

Kıyas, kıyasın şekilleri, kıyasın deiJeri.

Matematikte ispat.

EndükS'iyon.

Olaylarda-n

kanıınıara geç-işin safhaları:

yım, deneyim ve varsayımın gerçeklenme yolları.

Gözlem, uarsa

(Gözlem ve deney·imin muhtelif . bilimlerde kullanılış özellikleri ve şekilleri öi1retmen tarafından misallerle müspet

bilimZere tatbik edilecektir.)

4 8 9

Premip ve teori.

Analoji yoliyle i!itidldl.

(Bunun muhtelif bilimlerde kullanılışı

misal

leı·le anlatılacaktır.;

Belge ve şahadetlerden hareket ederek tek olayın tespitine giden is

tidZ4l. (Bunun yalnız tarihte de�iZ, öteki bilimleı·de de kullanılan bir metot oldu�u belirtilecektir.)

8 mayıs

1950

tarihli ve

yeni program gösteriyor ki,

589

numaralı Te liğler Dergisinde yayınlanan bu

Mantık dersiyle

diqünmenin umumi

gidişi ve

ana

yolları öğrelilmek istenmiştir. Türlü bilimlerin özel metotları bu umumi kurallar içinde kavranılacaktır. Babisierin tertibinde b� nokta üstünde ehemmiyetle durul muştur. Ancak birbirini takip ede11 babisierin bir

bütün şeklitıi

alabilmesi içitı

Programda ismi zikredilmeyen bazı bilgiler, bir bağlama mahiyetinde olmak üzere iltiı•e edilmiştir. Bakaniıkça tebliğ edilen düzeltme raporunda bu hususlarm uy gun görüldüğü yazılıdır. "Mantık Dersleri'' ile sayın meslekdaşlarıma ı•e otuz yıl hizmetlerinde bu lutJduğum genç aydınlarınma küçük bir yardımda bulunabildimse kendimi büyiik bahtiyarlığa ermiş sayarım.

mayıs

1952.

Hasa1z- Ali YOCEL

Mantık Derslerinin

birinci

baskısı

kısa zınnanda bitti. O ğretmenlerimizin ı•e 6ğrencilerimizitı gösterdikleri

bu rağbet,

yazar içitı teşıoik edici bir takdir olmuş tur. Yeni terimiere göre lüzumlu değit· me/eri yapıp Bakanlığa takdim ettiğim ı•e kabul edildiği bildirilmiş olan yetıi şek lini

sevgili

okuyucularıma

sunuyorum.

Yenidetl değiştirttıemi istedikleri hususlar

ı·arsa icabını yapmam için bildirmeleri11i dilerim.

kasım

1953:

Adres: Mithatpa§a cad. No. 10 Ankara

MantÄąk Dersleri

MANTlK

DERSLERi

BAHİS:

MANTlK NEDIR?

·t. Insan, düşünen varlık. - 2. Doğru düşünm�. - 3. Mantık nedir ? -

4. Manbk ve Psikoloji.

1 . INSAN, DÜŞÜNEN VARLIK. - İnsan, bütün canlılar için de, düşünebilen ve düşündüğünü başkalarına aniatma kudretinde olan tek varlıktır. İlk çağın büyük filosofu Yunanlı Aristo, "Insan, söyleyen hayvandır." hikmetini, bu fikri dile getirmek için söyle miştir. Bu fikir, yerindedir ve doğrudur ; çünkü sözsüz düşünmek miiın· kün değildir. o halde düşünmek, manası olan sözler, yani kelimeler le yeni yeni zihin toplamları yapmaktır. Onun için iyi düşünülmüş bir şey iyi bir söz kalıbı içinde iyi ifade edilir. İnsan dimağının keli melerle kurduğu fikir yapılarının bütününe Dil (Langue) derler. Her fert, kendinden önce kurulmuş olan Dillerden istifade ederek doğuş tan beraberinde getirdiği düşünme kudreti sayesinde fikirlerini orta ya kor. Düşünceler, daima Dil kalıplarına dökülmeyi ister ve Dil ka lıpları düşünme kudreti ile hayat bularak yeni fikirler vücuda geti rilmesine vesile verir. 1 Şu misale baJ<.alım : İçinde yaşadığımız ailenin ve daha büyük bir aile olan milletimizin fertlerinden işiterek öğrenmişizdir ki, şim di okumakta olduğumuz şu basılı yazılar mecmuasına "Kitap" denir . Ve görüyoruz ki, onun kabında "Mantık" yazılıdır. "Bu, Mantık ki tabıdır." dediğimiz zaman kafamızda yaptığımız toplama ve bağla ma işi, bir Düşünme (Penser) işlemidir. "Kitap" ve "Mantık" keli meleri bizler doğmadan önce de Türk dilinde vardı. Kendimize gö re yeni olarak yaptİğımız iş, Mantık'ı kitaba "dır" fiili ile bağlamak ve böylece bir zihin toplamı yapm'aktır. Descartes, "Düşünüyorum, o halde varım." derken "İnsanın te mel sıfatı, düşünmek tir." fikrini anlatmak istemiştir. Bilmel�dir ki in sanlık, düşünme!de başlar ; düşünemez hale gelmekle biter. ..

DOGRU DÜŞÜNME. - Herkes düşünür, her birimiz bin türlü şey düşünürüz. Fakat herkesin düşündüğü ve her birerimizin her düşi1ndüğümüz mutlaka doğru mudur ? Mesela : 2.

Fatih Sultan Melz med, Ikinci Mu rrı d' ı n oğludur,

2) İkinci Mu ra d da Çelebi Mehnıed'in oğludur; dedikten sonra

Fatih Sultan Mehmed, Çelebi Mehmcd'in babasıdır.

diyecek olsak, bizi diniiyen dikkatli bir kimse, hemen yanlış söyledi ğill'lizi anlar ; "Hayır!... doğrusu 4)

Fatih, "Çelebi Mehmed'in torunudur" der.

Türkçede "Baba, Oğul, Torun" kimlere derler, bildikten sonr3 .Fiıtihin, Çelebi Mehmed'in torunu olduğunu bulamamak, ancak dik katsiziikten ileri gelir, yahut kafamız düşünemez hale gelmiş demek tir. Çünki 1 , 2 numaralı cümleleri söyledikten sonra 4 numaralı cüm leyi netice olarak çıkarmak, bizim için bir zarurettir ; başka türlü ola maz. Bir de şu misali gözden geçirelim: , Dünya, düzdür; durur.

Bu cümle dil bakımından doğru olduğu gibi, bilgisiz bir kimse nin kabaca görüşüne göre de pekala Gerçek ( Realite) e uygundur. Nitekim pek çok zeki adamlar bile buna uzun asırlar böylece inan mışlardır. Bunun aksini söyliyen Galilei'ye neler yapıldığını herkes bilir. Bu büyük bilginin, buldu �u hakikati söylemek yüzünden çek mediği kalmamıştır. Coğrafya ve Astronomide okuduklarımız, yu· karda söylediğimiz cümlenin doğru olmadığını bize öğretmiştir. Dün yanın durumu hakkındaki doğru fikir, ancak şudur : Dünya, yuvarlaktır ; -döner.

Burada dikkat edilecek nokta, birinci misalde "Doğru" yu bul mak için öyle etraflı bilgi ve tecrübeye ihtiyaç olmayıp sadece zihni mizin doğru işlemesinin yeterliği ; ikinci misalde ise dünya hakkında temel bilgileri öğrenmiş bulunmanın zorunlu oluşu ve söylediği miz fikrin dışımızdaki gerçeğe uyrrıası lüzumudur . . "Fatih" misalin deki yanlışı, doğru düşünmeye alışmış herkes bulabilir. Fakat Dün· yanın döndüğünü bulmak o kadar kolay değildir. Çünki bunda hem kafanın doğru işlemesi, hem de müspet diyebileceğimiz bilgilere sa· hip olmak gerekir. 3. MANTlK NEDİR ? . - Bir insanın, ya kendi kafasında ter· tipiediği veya başkasının söylemiş bulunduğu bir düşünce karşısında irkilip ''Acaba bu doğru mudur .. yoksa yanlış mı ? " diye sorabildiği . an, o insanın zihninde Mantık başlamış demektir.

Esasen gü..Jük dilde: "Bu ne mantıksız söz!", "Onun mantığı kuvvetlidir.", "Bu fikrin mantığa uyar neresi var ? " gibi cümlelerle söylediğimiz "Mantık" kelimesi, bize müphem olsa da bu terim hak kında bir fikir vermektedir. Birinci ve üçüncü cümlede söylenilen dü· şüncenin yanlışlığına ve zayıflığına, ikincide ise doğru düşünüşe işa ret etmiyor muyuz ? Şu halde Mantık kelimesini "doğru düşünme" manasma alıyo ruz ki, genel olarak "Mantık, doğru düşünme kurallarını bize ogre ten bir bilim" demek oluyor. Birisi bize sorsa: Bir §CJ, hem ak, lıem kara olabilir mi?

Hemen cevap verırız: Bir §CY ak ise kara olamaz, kara ise ak değildir.

O halde, bir şey aynı zamanda hem ak, hem kara olamaz. Bu yaptığımız zihin işlemi, bize sorulan soruya "doğru" cevap vermek içindir. Başka bir deyişle "yanhşa düşmemek" içindir. Bu sebepledir ki, zihin doğruyu yanlıştan ayırt etme işlemine yargılama, muhakeme etme ( Juger) denilmiştir. Nitekim Mahkemelerdeki ada let temsilcisine de hakiıyı haksızdan ayırmakla görevli olduğu için Yargıç adı verilmiştir. Aynı anlamda Hakim kelimesi kullanılır ki, hü küm veren demektir. Şimdi yukarda söylediğimiz Dünya misali ile Ak - Kara misalini karşılaştıralım. Ak - Kara misalinde doğruyu yanlıştan ayırmak için zihnimizde araştırma yapmamız ve kendi kendimize düşünmemiz ka fi geldiği halde Dünya'nın yuvarlaklığını ve Güneş etrafında dönü şünü yalnız böyle zihin içindeki bir düşünüşle bulmak mümkün de ğildir. "Parça, bütünden küçüktür." ve "Su, 76 cm. civa basıncında 1 00 ° de kaynar." yargılarının doğruluğunu da birini sırf aklımızla, ikincisini deney yapmak sure�iyle düşünüp çalışarak bulabiliriz. Şu halde anlattığımız bu iki türlü yargıyı içine alacak şekilde Mantık bilimini =:anımlamak İstersek şöyle diyebiliriz: . "Mantık, züınimizin doğruyu bulma ve bilme için yaptığı işlem Ierin dayandığı kurallan gösteren bilimdir." ·Doğru sözünün bir karşılığı da Hakikat (Verite) olduğuna gö. re kısa bir tanımlama ile "Mantık, hakikati bulma yollanm eösteren bilimdir." diyebiliriz [ �] . [•] Mantık - Logique:

Mantık kelimesi,

�ılan seslerle söz söylemek demektir.

Abbasiler

nutuk gibi,

(762-1258)

arapçadır.

Manası anla

devrinin ilk asnnda &ık\

4. MANTlK VE PSIKOLOJİ. - Mantık'ın Qe olduğunu anla mak için "düşünme" den b?şladık. Halbuki aynı konu, Psikolojide de geçmektedir. Orada incelenen bu bahsi bir kere de burada ortaya koymak, acaba hangi ihtiyaçtan doğmuştur? Biliyoruz ki, Psikoloji, ruh olaylarını inceler ve onların bağlı ol duğu kanunları b�lmaya çalışır. Psikoloji'nin inceleme yöntemi, bu olayların nasıl doğup ne suretle geliştiklerini ve birbirleriyle hangi noktalarda ilgilendiklerini göstermektir. Yaptığı, olanı olduğu gi bi görmektir. "Düşünme" konusunda da tuttuğu yol budur. S�ğlam, normal ruhlarda olduğu kadar bozuk ve anormal ruhlarda da bu iş lemin yürüyüşünü gözler. Onun türlü görünüşlerini ve bu görünüş lerin sebeplerini araştırır. Olgun ve kusursuz insandaki kadar ilieel insanda, çocukta, delide ve diğer sinir, akıl hastalarında zihin çalış malarını inceler. Halbuki Mantık, aynı konuda "olan" ı değil, "olması gerekes' i arar. Onun ele aldığı insan düşünüşü ; kusursuz, mükemmel insan dır ; yalın ve ideal insan. Bu sebeple misallerini böyle olanlardan ala ve beşerin en yüksek fikir ve tecrübelerine dayanır, onların hakikati bulmak için nasıl düşündüklerini ve zihinlerini nasıl çalıştırdıklama anlatır. Mesela Milattan 5 asır önce yaşamış, Perikles ve Sokrates gi bi iki büyük devlet ve hikmet adamının üstadı olan Anaksagoras'ın şu sö�üne işaret eder :

"Önce her şey karmakarışıkh. Fakat anlama kudreti ortaya çık tı, bu karışık şeyleri düzene koymak amacı ile onları birbirinden ayırd etmeğe başladı." Anaksagoras'ın bu sözle anlatmak istediği fikir, bizim burada anlatmaya çalıştığımız fikri açıklamaktadır. Çünki bu karışık halden Yunan felsefesi, tercüme yolu ile İslam alemine girerken Logik kelimesi de, diğeı· bazı yunanca terimler gibi olduğu §ekilde arapçaya geçmiştir. Nitekim ilk arapça tercüme lerde Riyaziyat terimi yoktur, Matematika vardır; Bedi ve Beyan yoktur, Retorika; Madde yoktur, Heyula vardır. Bunlar gibi Manhk kelimesi yoktur, buna Logika de mitlerdir. Logik kelimesinin Eski Yunan'da ilk defa kesin olarak ne zaman kullanıldığı belli değildir. Bu kelime, Aristo metinlerinde yoktur. Organon isimli me§J-ıur ve mühim kitabının son üç kısmında metod olarak kullandığı bölüme sonradan Logik denilmi§tir. Bu kelimenin aslı, Logos"tur. Zihindeki bir dütüncenin ifadesi ve İ§areti demektir. Onun için akıl ve söz manalarma gelir. Yunan yazarları ''Epistemelogik'" ve "Techno logik" terimlerini Bilgi ve Teknik (Fen) mantık'ı veya bilgisi manasma kullanmı§lardır. Bugün bile birçok yeni kurulan bilimiere ad verilirken Garp'ta çok kere Logi kelimesi son-ek olarak alınır. Geologi, Yer kabuğunun yapısını açıklamada kullanılan mantık, yani bilgi; Psikologi, ruh olaylarının izahına tatbik edilen mantık; Sosyologi, insan topluluklarını inceleyen bilim manasında böylece bile§ik bi�e� isim olmu§lardır.

kurtulmak için öyle bir bilgi sistemine ihtiyaç var demektir ki, insan, onunla, kafamızdaki düşüncelerin doğrusunu yaniışından ayırıp seçerek, zihnimize birikmiş birçok fikirler içerisinden en lüzumlula rını bulup her akıl sahibinin kolayca kabul edebileceği şekilde ortaya koyabilsin. Anaksagoras'ın tilmizi Sokrates de değişmeyen hakikatie rin varolduğuna inanmayan çağdaşı bazı filosoflara karşı Akıl ve ak lın temel prensiplerini müdafaa etmişti. Nihayet Eflatun ve bilhassa· Aristo' da bu inanışlar, tertipli bir şekilde ifade ve izah olunmuştur. Onun için Aristo, Mantık biliminin ilk öğretici ve kurucusu sayılır. '

Mantıkla Psikoloji bilimlerinin kuruluş tarihlerine bakacak olursak, insan ferdini ele alan Psikoloji'nm esaslı surette ve tertipli bi: bilim haline gelişi XIX. asrın sonlarına raslar. Nitekim cemiyet olay larını inceleyen Sosyoloji de bu kadar gen�tir. Halbuki Mantık, Aris to'dan beri başlamış sayılabilir. Şu halde düşünen insan için Mantık'a ihtiyaç, öbür bilimlerden daha önce gelmiş demektir. Çünkü beşer hayatında her şeyden önce böyle sağlam bir düşünüş temeli kurul madan diğer bilimlerin düzenli bir şekilde vücut bulmasına imkaıı ' olamazdı. Bu sebeple Mantık, her zaman fert ruhunun bilimi olan Psiko loji ile ; ferdin içinde geliştiği topluluğun bilimi olan Sosyoloji ile ve diğer müsbet bilimlerle ilgisini muhafaza etmiştir. Onun için Mantık da bu bilimlerle beraber gelişmiş ; Aristo'nun yaşadığı devrin bilgile rine göre kurulmuş olan o günkü Mantık, bugünkü bilim ilerleyişi ne uygun bir hale gelmiştir. Bilimler ilerledikçe onların bulduklan hakikatiere nasıl erişiidiğini aramak da başlı başına bi� tecessüs ko nusu olmuştur. Böylece bütün bilimlerin kullandıkları metodları araş tıran Mantık, o bilimlerin Kıyınet ( Valeur) ini ölçmeye çalışmıştır. Bundan dolayıdır ki Mantık'ı "Bilimlerin bilimi" diye de tanımlarlar. Muhakkak olan şurasıdır ki, .Mantık bilen, insan vücudunun bi limleri olan Anatomi ile Fiziyoloji'yi bilen bir kimseye benzer. Bun ları bilerek yaşayan bir insanın olgunluğu ve tecrübesi, onlardan ha beri olmayanlara nisbetle tahmini kolay bir üstünlüktedir. BAHSIN ÖZÜ: 1

lnaan dütünetı bir varlıktır. Onun zihnindeki dütünceler ya doğru, yahut

yanlıtbr. Zihindeki bu dütüncelerin yanlıoını, doğrusunu öğreten bilime Mantık derler.

Düoünceler, ya aklın esaslı prensiplerinde ve matemalikle old�ğu gibi

zihnin kendi içindeki hakikatlere, yahut da müabet bilimlerde olduğu gibi zihinle dı, alem arasındaki münasebcıtleri gösteren hakikatiere aittir. (Fizik kanunlar böyledir). Her ilri türlü dütüncenin naaıl elde edildiğini gÖaterme bakımından Mantık "Bilimlerin bilimi" dir.

12 3 - Manbk, insan dütünüşünü konu olarak ele aldığı için insanı ineeleren Psiebologie ile ilgilidir. Fakat Paiebologie, ilkel veya medeni, hasta veya sağlam her türlü insanın rubundaki normal, anormal her türlü olayı ineeler. Halbuki Mantık, ancak olgun, snğlam ve miikemmel insanın, nasıl dÜ§ÜnÜrse doğru düıünmÜ§ olacağını ortaya kor.

S o r u l a r: 1 - Gramer bilmeden konuşulduğu gibi Mantık bilmeden de düşü nüldüğüne göre bu bilimden ne fayda umuyorsunuz ? 2 - Hakikat sözünden ne anlıyorsunuz, bunun karı§ıb nedir ? 3 - Manbk doğru düşünmeye yarayan kurallar ortaya kor dedik. Kural ortaya koyan başka bilimler var mıdır ? 4 - Bu derste adı geçen. filosoflardan Aristoteles ve Deseartes'e ait neler okudunuz ? S - Düşünme işleminden Psikoloji'de bahsedildiğine göre yeniden onu Manbk bilgisinde incelemenin sebebi nedir? 6 - 11İyi düşüncelere sahip olmak yetmez, it onlan iyi kullanmak tadır. " sözünden ne arilıyorsunuz ?

- DÜŞÜNCENİN PRENSlPLERl

5. Dü�ünmenin temelleri. - 6. Ayrulık prensipi. - 7. Yıkışmadık prensipi. - 8. Atılan üçüncü prensipi.

5 . DÜŞÜNMENiN TEMELLERi. - ManJık'ta hareket nok tası düşünme olduğuna göre, bu işlemi hangi temellere dayandıraca ğız ? Mademki gelişi güzel düşünme ile doğru yolu bulmak mümkün değildir; o halde birtakım esasların bulunması lazım gelir ki, onlara dayanalım ve dayandığımız bu esasların birliğinden dolayı aynı te meller yardımı ile düşünüş beraberliğini elde edebilelim. İşte bu te mellere Düşünmenin prensipleri derler. Onlar olmasa insanlar arasın da müşterek bir düşünüş temeli sağlanamaz ve kimse, kimse ile an laşamaz. Zaten mantıkt.a diğer bilimlerde olduğu gibi denemeler yapmak için herhangi maddi bir araç yoktur. Onun deneme laboratuvarı zi hindir. Zihin, hakikat diyebileceğimiz doğru yargılara varahilrnek için kendi kurallarına göre fikirleri birbirinden ayırır. Bu sebeple Man tık'ta çözümiii (analytique) bir düşünüş vardır. Bu düşünüş, Spino za' nın dediği gibi "Kendimizdeki bilme kudretini yine kendimizin ta nımasıdır.''. Başka bir deyişle zihnimizin kendi üstüne katlanmasıdır.

Bu sayede, elde edilen neticeyi iyi kavramak için son hadde kadar yaptığımız düşünüş işlemini bir kere de geriye doğru götürüp zihni mizin yürüdüğü yolu aydın olarak görebilir ve kontrol edebiliriz. Onun için Mantık, zihnin teemmüllü (reflexif) çalışmasını gerektirir. Nihayet bu çözmeler ve bu teemmüllü araştırmalarla doğruyu yan lıştan seçerek hakikate güvenilir şekilde erişebiliriz. İşte bu son seç me ve ayırma işlemine de Tenkid ( critique) denir. Zihnimizde olan biten bu çalışmaları hangi prensipiere göre yapıyoruz, şimdi, oJlları açıklamanın sırası gelmiştir. 6. I ) AYNlLIK PRENSIPI. - Zihnin kendi kendine uygun luğunu sağlıyan bu prensipler üçtür. Bunların birincisi Aynılık Pren sipi (Principe d'identite) dir. Onu şöyle ifade edebiliriz : 1

a, ' a dır. a=a

Kullandığımız bu "a" remzini yanlış anlamaya düşmernek iÇin iyice çözümleyelim. "a, a dır" demek ; "a, kendisidir" demektir. "a," bir önerme, bir hüküm ifade eden bir cümle olduğuna göre "a" doğru ise "a" doğrudur, demektir. "a" nın daima kendisi ve kendisinin aynı oldu ğu esasına dayanmadan birbirini tamamlıyan yeni fikirler elde edile mez. Mesela Geometride evvela Noktayı anlatırız. Noktanın anlatı lışı kendine uyar o!masa, 'onun hareketiyle "çizgi" yi, "çizgi" nin anlatılması kendine uymasa "düzler" i; o da böyle olmasa "hacim ler" i anlatmaya ve düşünmeye imkan olamaz. Şu halde atlama yap· madan, sıralı ve birbirine bağlı düşünüş, ancak Aynılık Prensipine dayanılarak oluyor demektir. Aynılık Prensipi zihnin kendisine mutlak surette uyarlığını ge rektirdiği içindir ki, doğru olan bir düşünce .bütün ünden diğer doğru düşünceleri çıkarabiliriz. Çünki muhtelif şekillerde elde edilen neti celer, doğru olan o esas hükümden başka bir şey değildir. Şöyle bir misal alalım : Bundan

Her insan, ölümlüdür. Bir kısım insanlar, ölümlüdürler.

neticesini çıkardığımız gibi Tek wsan ölümlüdür.

neticesini de çıkarabiliriz. Dikkat edilirse "Her insan" derken ne ka dar insan varsa onlardan her birinin ölümlü olduğunu söylüyoruz de-

mektir. Bunlardan bir tanesi de tabii ölümlü olacaktır. Nihayet teket teker ölümlü olan insanların hepsine birden "ölümlü" vasfını ver mekte hiçbir yanlışlık yoktur [ �]. 7. 2 ) YIKIŞMAZLIK PRENS IPI. - Ikinci prensip şöyle ifa de edilebilir: "a, a' dan·başka (non·a) değildir.'' 1

Buradaki "a" ları tam anlamlı, bütün bir düşünce ve hüküm olarak alıyoruz. Biraz önce verdiğimiz misali tekrarlıyalım: Bütün insanlar ölümlüdür. Bazı insanlar yüzme bilmez.

cümlelerine Yıkışmalı (Contradictoire) olma� üzere Bazı insanlar ölümlü değildir. Bütün insanlar yüzme bilir.

cümlelerini söyliyebiliriz. Bu cümleler biribirinin tam tersidir ve ikin cilerle birincileri inkar etmiş oluruz. Onun için ikinci cümleler birin cilerin Yıkış1nasıdır, deriz. "Bütün insanların ölümlü oluşu" doğru ise ve bu düşünce bir hakikatse "Bütün insanların ölümlü olmayışı" tamamİyle yanlıştır. Çünki bir şey, aynı zamanda ve aynı mekanda birbiriyle uzlaşmayan fikir unsurlarını içine alamaz. Böyle Yıkışmalı iki düşünceyi aklımız birarada kabul edemez. Bir şey aynı zamanda ve aynı mekanda hem var, hem yok ola maz. Var'ı kabul edersek Yok'u inkara, Var'ı inkar edersek Yok'u kabule mecbur oluruz. İşte birbiriyle çelişik olan fikirlerin aynı za manda ve mekanda beraber olamayışl:arına Yıkışmazlık Prensipi ( Principe de non-contnidictionr denir. Maptıkçılar var veya yok olmak gibi düşünülmesi mümkün iki ihtimald�n biri doğruysa diğerinin mutlaka yanlış olacağını göstermek üzere "Yıkışmalılar, birleşemezler" kuralını koymuşlardır. Bu demek, -bir şey aynı zamanda hem var, hem yok olamaz demektir. Buna mu· Bu i�aret, birbirine kayıtsız ve �artsız et olan ["'] Aynılık i�areti "-" dir. iki taraf arasına konulur. Mesela 2x + 2x=4x ifadesi böyledir. Burada ''x"' yerine hangi sayıyı karsanız koyunuz, iki taraf birbirinin aynı olur. Halbuki eşitlikte iki taraf ancak belli şartlar içinde birbirine uygun dü§er. Mesela 2x+ 8=0 ifadesinde x, ancak "-4" dür. Bun An ba�kasını koyduğumuz zaman e§itlik bozulur. Eşitlik i§areti "=" dir. Bu i§aretle gösterdiğimiz denklemler de, içinde bilinen ve bilinmeyen terimler bulunan bir etitliktir ki, bilinmeyenler, bilinenler Yalltaeiyle elde edilir.

kabil bir şey ne var, ne yok da olamaz ; mutlaka ikiden biri olacaktır. Bunu da "YıkJşmalılann ikisini birelen ortadan kaldırmak ve irikar etmek mümkün değildir." suretinde \kinci bir kaideye bağlamışlardır. Bir de şu misale bakalım : ·

Bu kağıt beya:.dır. Bu kağıt siyahtır.

Buradaki hükümlerin her ikisi birden doğru olamazlar. Fakat dikkat edilirse �örülür ki, her ikisi birden yanlış olabilirler. Çünkü kağıt için beyaz olmanın dışında sayısız renk ihtimalleri vardır. İşte iki ihtimalden fazlası mümkün olan hallerde biri diğerinin tersi olan yargılara Karşı, Aykın (Contraire) .derler. Bu sebeple "İki karşı bir arada olamaz." kuralını kayabildiğimiz gibi "Iki karşımn ikisi birden ortadan kaldınlabilir." kuralını ortaya atabiliriz. · Bu kurallara gör� "Bu kağıt, hem beyaz, hem siyahtır" denilemez ; fakat "Bu kağıt ne beyaz, ne de siyahtır." denilebilir. Çünkü mesela kırmızı veya yeşil ; ne beyazdır, ne siyahtır. 8. 3 ) ATILAN ÜÇÜNCÜ PNENSİPİ. - Bu prensipin ifa· desi şöyle olabilir : "a ile a'dan-başka (non-a) arasmda bir orta yoktu;."

iiçiirıcii ihtimal

Şu misallere bakalım : a a a a

Kaya Altın Çizgi Kapı

serttir. a'dan-başka sarıdır. a'�an-başka diizdiir. a'dan-başka aç·ıktır. a' dan-başka

Kaya Altın Çizgi Kapı

sert değildir. sarı değildir. düz de� ildir. açık değildir.

Bu birbirine karşı olan hükümleri, iki ihtimali gösterecek ve bir üçüncünijn imkansızlığını ifade edecek şekle koyalım :· Kaya, ya serttir, Altın ya sarıdır, Çizgi ya diizdür, Kapı ya açıktır,

ya değil. ya değil. ya değil. ya değil.

·�Burada, Atılan üçüncü (Tiers exclu) nün "sert" ile "yumuşak" arasında olduğu zannedilmemelidir. Atılan üçüncü, ancak "sert" ile "sert deği" arasındadır. Böyle alınmazsa "yıkışmalılar" arasında de ğil, "karşılar" arasında kalırız ki, karşı hükümlerde üçüncü ihtimaller her zaman meycut olabilir. Üçüncü ihtimalin olmaması, ancak yıkı§ malılar arasındadır.

Yukardan beri söylediğimiz Üç prensip, hakikatte bir tek pren sipe götürülebilir. Atılan Üçüncü prensipi, Yıkışmazlık prensipi ile bir'Üçüncü ihtimal olmayıp ancak iki ihtimalin var olduğuna dayanır. Yıkışmazlık prensipi ise, bir şeyin kendisi olması demek olan Aynılık prensipinden çıkar. Çünkü Aynılık prensipi olmasaydı; yani bir şey doğru ise doğru, yanlışsa yanlış diyemezsek onların hem doğru, hem yanlış olamıyacaklarını bulmak zihnimiz için mümkün ola mazdı. BAHSIN ÖZÜ: Düşünmek, fikirler aracında bağlar vücude getirmek olduğuna gÖre buna bir dayangaç gerekiyor demektir. İtte zihnimizdeki bu eaa&lı dayangaca "Düşünmenin Prensipleri" derler. Bu prensipler üç şekilde ifade olunur:

" 1) Birinci prensip, Aynılık prensipidir. "a, ke_ndisidir.", a, b ise a, b dir.", "Bir §ey, nehinin aynıdır,", "Bir tey doğruyaa doğrudur, yanlıtsa yanlıttır." suretinde aöylenebilir.

2) Ikinci prenaip, Yıkışmazlık prensipidir. Varlık ve yokluk, bir hüküm içinde beraberce dütünülemezler. Her iki ihtimal de beraberce ortadan kaldırılamaz. Ikiden, fazla ihtimal olup da birbirinin tersi iki hüküm söylenecek oluna bunlara Kartı derler. 3) Yıkışmazlıkta ancak iki ihtimal olup !)rtalama bir ihtimalin bulunmayıtma Atılan üçüncü prensipi derler. Bir §ey, var ile yokun dıtında bir üçüncü ihtimale konu olaınaz. Bu Üç p�enaip birbiı·inin. içinden çıkmı�tır. Asıl kaynak, _Aynılık prenaipidir. Sor u l a r:

"Bu, budur." demekle "Bu, bunun gibidir." demek arasında

Düşünme Prensipleri bak!mından ne {'ark görürsünüz?

"Bir şey ne ise odur.", "Her şey kendinin aynıdır.", "Olan, ol

muş olandır." cümlelerini hangi Akıl prensipile izah edebilirsiniz? 3

"Bir dairenin (!§it olmayan çapları vardır." diyebilir miyiz? Di

yemezsek, bunun sebebi nedir?

_._

Hakkında "Evet, doğrudur." dediğimiz bir fikrin tam zıtbnı ka

bul edersek zihnimizin düştüğü hale nasıl bir isim verirsiniz?

Shakespeare'in Hamiet'e söylettiği şu "Var o!mak veya var ol

mamak; mesele budur." cümlesinde Düşünme Prensiplerinin hangisi i§lemek tedır?

B AH IS : II

D0Ş0NMEDE İLK 1

UNSURLAR

- TERIMLER

9. Mantıkta doğnı veya yanlış olan nedir? - ıo. Terim. ı 1. Terimierin çeşitleri. - ı2. lçlem ve kaplam. (Tuamınun ve Şümul) - ı3. Cins ve Tür. - ı4. Tamtma. -·ıs. Bölme.

9. MANTlKTA DOCRU VEYA YANLlŞ OLAN NEDIR} Yukardan beri anlattıklarımıza bakılacak olursa görülür ki, hakika tin bilimi olan Mantık, yanlıştan sakınmak ve doğruya varmak için uğraşmaktadır. Düşünme prensiplerinde söylediklerimiz hatırianınca da anlaşılır ki doğru veya yanlış olan, Gramerce kelime ve terkip de diğimiz küçük unsurlar değil, Cümle dediğimiz yargılardır. Kaldı ki, cümlelerin "Bana bak!. . . " , "Allah hayırlar versin! . . . ", "Kim kime �" gibi emir ve arzu bildirenlerinde doğruluk veya yanlışlık aranmıya cağı için bu türlü hükümler de konumuza girmezler. "Su, sıcaktır.", "Su, sıcaktı.", "Su, sıcak olacak." cümlelerinde ise anlam tamamdır. Bu sözİerin doğru veya yanlış olması mümkündür. Fakat "Bana bir su getiriniz" emrinde ve benzerlıı_rinde bu ihtimal yoktur. Mantık doğ ruyu ve yaniışı aradığına göre onun meşgul olacağı hükümler, ancak tam anlam ifade edip eskilerin söyleyişi ile "Sıdka ve kizbe" , yani "Doğruya ve yalana" ihtimali olan haber şekilldridir. ' 1 0: TERIM. - Verdiğimiz misallerden "Su, sıcaktır." yargısı nı alırsak bunu teşkil. eden unsurlardan "Su", bir terimdir. ' Psikolojide görülmüştür ki, önce duyular, temas .edilen varlıkların zihnimizde hayallerini vücuda getirir. Gözümüzü kapayıp o ha-yalleri düşündüğümüz zaman bunların tasarım ( representation) larını elde ederiz. Su, bardakta, sürahide, havuzda, denizde görülmüştür. Bunların her birinin hayali zihnimizde toplana toplana bir "su" tasa rımı hasıl olmuştur. Bu "su" tasarımı, Som ( Concret) bir fikirdir. Bir de onun fizikte ve· kimyada gördüğümüz şekilde sıvılardan biri olarak Yalın (Abstrait) bir fikir oluşu vardır ki, buna Psikolojidc Kavram (Concept) , Ma.ntıkta ise Terim (Terme) derler. Burada dikkat edilecek nokta, Mantıktaki terimle Gramerdeki kelimeyi birbirine karıştırmamaktır. Çünkü bir fikir, her zaman bir 2

kelime ile ifade edilmez. Hasta çocuk', zararlı hayvan, imbikten çekil miş su, tifo hastalığını yapan mikrop; Mantıkta birer terim sayılırlar. Çünki başlı başına birer fikri ifade ederler.

ı ı. TERIMLERi N ÇEŞİTLERI . - Terimler türlü bakımlar dan mütalea edilebilir: ı) Terimler, yukarda biraz anlattığımız gibi eşyayı ve canlı var lıkları gösterirler, Taş, hayvan, insan, bitki böyledir. Bunların göster dikleri şeyler dış alemde var oldukları için Som' durlar. Renk, tad, şe kil gibi zihnimizi eşyanın varlığına doğrudan doğruya götürmeyip onların nasıl ve ne biçim var olduklarını gösteren fikirler de Yalın' dırlar. Bu arada nispet anlatıcı fikirler de vardır ; zaman, mekan kavramları böyledir. . Yalın kavramlar sıfatlarla fiillerden çıkar. Beyazlık, b�yaz sıfa tından; duyu ve duygu, duymak fiilinden çıkmıştır. Şuna dikkat et melidir ki sıfatlar ve fiiller yalın oldukları gibi som olarak da kullanı labilirler. Kırmızı ve uyumak terimleri bağsız, şartsız söylendikleri zaman yalındırlar. Halbuki "Bu çiçek kırmızıdır.", "Bu adam uyu yor" cümlelerinde " kırmızı" ve "uyuyor" kavramları "Bu çiçek" ve "Bu adam" som fikrine bağlandıkları için somdurlar. 2 ) Konusunun bir kısmı alınmış olan terimiere Bölümlü ( Par ticulier), bir şeyi veya bir olayı gösteren terifulere Tekil ( Singulier) derler. Bir şeyin dahil olduğu bir sınıfı gösteren terimler ise Genel (General) dir; "Bazı ördekler" Bölümlü; "Bir ördek" Tekil; "Bu tün ördekler" Genel terimlerdir. Bu sınıflama, kavramların, içine al dıkları teklerdeki azlık ve çokluğa bakarak Kantitelerine göre yapıl mıştır. . Zihnimizin yapılışma göre her olumlu fikrin bir de tersini dü şünmek alışkanlığımız vardır. Mesela, canlı dedik mi derhal hatırı mıza cansız kavramı gelir. Bunlardan birincisinde can kavramını ka bul ettiğimiz, diğerinde ise canlılığı ondan çelip aldığımız anla�ılır. Birincisine benziyen terimiere Tasdildi (Affirmatif) terimler, ikinci sine de Menfi (Negatif) terimler deriz. Bu sınıflama da terimierin Kaliteleri düşünülerek yapılmıştır. ·

ı 2. lÇLEM VE KAPJ..A M. - Herhangi bir terimi ele aldığı mız zaman onunla ilgili diğer terimler birer birer hatırımıza gelmiye başlar. Mesela Erkek terimini alsarn hemen :zphnime İnsan, Akıllı, Hayvan, Canlı, Cisim kavramları geldiği gibi diğer taraftan da Çg cuk, Genç, Orta yaşlı, Ihtiyar kavramları hatırıma gelir. Cisim. kavramından başlayıp bu terimleri birer birer zihnimiz den geçirelim. Fikirlerin çağrışımı yolu ile cisim'dcn başlayıp Jlundan

sonra

rdim :

gelen diğer fikirlere nasıl vardığımızı bir şema halinde göste

Canlı

Cansız

Duygusuz ve hareketsiz Bitki

Duygulu ve hareketli Hayvan

Akıllı

Akılsız Diğ-er hayvanlar

İnsan

Erkek

Kad!D

�� G• n < ' o,ı,

Veli

Y>ıh

Omurgalılar

OmurgasııJar

lhtiy"

ıMemeliler

Balıklar

Sürüngenler

Kuşlar

Bu şemada gördüğümüz terimlerden mesela, akıllı'yı aldığı!l"lız zaman bu terimin üstünde ve altında birtakım teritn!er görürüz. Üst-. teki terimler akıllı'yı içine alan terimlerdir. Bunlar akıllı kavramınlll taşıdığı vasıfları bize gösterir. Onun için btinlara akıllı kavı:amının lçlem (Comprehension) i derler. Bir de bunun •.ltında birtakım te rimler görürüz ; İnsan, Erkek, Kadın, Çocuk, Genç, Orta yaŞlı, Ihti yar gibi ki, bunların hepsi "akıllı kavramının içine girerler. Onlara du akıllı teriminin Kaplam (Exten_sion) ı derler. Şu halde herhangi bir terimin içiemi o t!'!rimin ıçerısıne girdiği vasıflar, kaplaını ise içerisine aldığı teklerdir. Şimdi bir esaslı kural söyliyeceğiz : "Bir terimin çoğalır."

içiemi azaldıkça

kaplamı,

krıplamı azaldıkça

içlerni

Mesela "akıllı" kavramından "hayvan" kavramına yükseldik mi kavramın içlemi, yani taşıdı�ı vasıflardan biri azalmıştır. Fakat

io;ine aldığı fertler, akıllı kavramının içine aldığı fertlerden daha çok tur. Erkek kavramına bakarsak bunda fertler azalmış olmakla bera ber Genç kavramına vereceğimiz vasıfları, yani o terimin içiemini ço ğalmı§ görürüz. Bu misallerle açıklanmasına çalıştığımız münasebeti, Mantıkt� şöyle bir kanunla anlatırlar : "Bir terimin kaplamı, içlemiyle tersine orantzlıdır."

Bu kanunun neticesi olarak, terimierin teşkil ettikleri sırada en ��ok som olan ferdin, mesela Ali' nin içlemi, öbür terimierin hep sinden daha çok olmakla beraber kapiarnı kendinden ibarettir. Cisim terimine g�lince : Onun kaplamı diğer terimierin hepsin· den çok ise �e içiemi en yüksek derecede azalmış ve daralmıştır. 1 3 . CİNS VE TÜR. - Verdiğimiz bu §emayı gözönüne qlır· :mk terimler arasında geneliikierine göre bir sıra b�lunduğunu fark ederiz. Mesela ku§ları ele· alalım, bu terimde bütün havada uçan hay vanlar vardır. Aynı sırada Sürüngenler, Balıklar ve Memeliler de bu· lunur. Bu sıradaki hayvan bölümlerinin her birine Tür ( Espece) der· ler. Hepsini beraber içersine alan "Omurgalı hayvan", terimi, bu Türlerin Cins ( Genre) idir. Çünki omurgalılık, kuş, memeli, sürün gen ve balıkta müşterek bir vasıftır. Bu müşterek vasıflı türleri top lıyan terim daha alt sıradakilerin Cinsi olur. Biri öbürünün cinsi olan iki terim arasında bir üçüncüsü bulunmazsa önceki terim ikincisinin Yalan Cinsi ( Genre Prochain) i olur. "Canlı" terimi ile "hayvan" te· rimi gibi ki, birincisi ikincinin Yakın Cinsi' dir.

Kiış türünü memelilerden, sürüngenlerden ve balıklardan ayıran vasıf, havada uçma"sıdır. Yine kuş türünü solucandan ayırmak İster sek bulacağımız vasıf, omurgalılıktır. Her iki vasfa Türsel ayırım (Difference specifique) veya sadece Ayınm derler. Birinci misalde Yakın Ayırım, İkinci misalele Uzak Ayırım vardır. Çünki birincisin de aynı türler sırasında, ikincisinde daha yüksek ,yani Cins sırasın da bir ayırım yapılmı§tır. Bir de kuşların ötmesi vardır ki bu, o Türde bulunan hayvanla rın Özeliği (Propriete) ni teşkil eder. Insanın gülmesi de böyle bir vasıftır. Bu vasıflar o türler için gelip geçicidir. Halbuki kuş için omur galılık ve uçmak; insan için akıllılık ve konuşmak kendi varlıklarının \ devamlı birer vasfıdır. Kuşta Anzi va�ıf (Accidentel) ve diğer Türler için mÜ§terek hassa ve vasıflar da bulunur. Yürümek ve nefes almak böyledir. At da yürür ve nefes alır, kurbağa ve ku§ da .. . .

Eski mantıkçılar, burada anlattığımız genel kavrarnlara Bq Ge r ( Les Cinq Universaux) derler ki, onlar da Cins, Tür, Ayınm, Özelik ve Müşterek A nzi vasıftan ibarettir. nellc

14. TANITMA. - Tanıtma ( Definition), bir şeyin ne oldu ğunu anlamak, bir kelimenin anlamını aı taya çıkarmaktır. Bilginler isterler ki eşya ve olaylar hakkında eld� edilen fikirler onların ne idiklerine tam uymuş olsun. Oysaki fikirlerde gördüğümüz karma şıklık çok zaman bu uyma işine engel olur. Bu engeli yok etme� için o fikirleri yapan yalınç elemanları bulmak gerektir. Mesela insan kav ramını zihnimizde aydınlatmak istiyoruz ; bunun için o kavramdaki elemanlar nelerdİr, önce bunu aramalıyız. Çünkü bunu ararken in san kavramındaki vasıfları bulmaya başlıyoruz demektir. Biraz ön ce anlattığımız gibi bu vasıflar, onun içiemi demektir. O içiemi el de ettiğimiz zaman insanı kolaylıkla anlar ve başkalarına anlatırız. Deriz ki : İnsan; duygu}u, kendiliğinden hareket edebilir, akıllı bir varlıktır. Yaptığımız bu açıklama, insanın Tanıtmasından başka bir şey değildir. Görplüyor ki Tanıtma, bir kavramın içiemini çözmektir. Bunu birkaç türlü yapabiliriz : 1) En güzel tanıtma, bir teerimin yakın cinsi ve ayrımİyle yapı·· lır. İnsanı, "düşünüp söyliyen hayvan" şeklinde tanımlamak gibi ki: "hayvan", insanın yakın cinsi, "düşünüp söyliyen" de ayrımıdır. Fa kat böyle güzel tanımları yapmak her zaman kolay olmaz. Mesela, "varlık, mümkün" gibi kavramları, kendilerinden başka içiemi olmı yan ana fikirlerden oldukları için, tanıtınası güç terimlerden sayabi liriz. 2 ) Eşyayı tanımlamada, en çok göze dokunan vasıflar söyle nir. Mesela "Su, renksiz, kokusuz, bulunduğu kabın şeklini alan sı vı bir cisimdir." deriz. Bu, suyun vasıfları anlatılarak yapılmış biı tanımdır ve tabiat bilgilerinde çok kullanılır. 3 ) Çözümleme yoliyle yapılan tanımlar da vardır. Bunlar kim yada çok kullanılır. Mesela, "Su, oksijenle idrojenden olma bir cisim dir." gibi.

4) Eşyayı yapılış tarziarına göre tanımlarız. Mesela "Gülstı yu, gül yapraklarından, imbikten süzülerek elde edilen güzel koktı lu sudur." tanımında olduğu gibi. Tanıtmada dikkat edilecek nokta tanımlanan şeyin bütün fert lerini içine alması ve başkalarını dışarda bırakmasıdır. I .S. BÖLME. - Bir bütünü gösteren kavramın, parçalarına ayrılmasına Bölme ( Division) derler. "Insan vücudu: baş, göv de ve

., . -�

kollarla hacaklara ayrılır." dediğim zaman bu bölme, tabiat parçala rından biri üstünde yapılmıştır. Böyle olmıyanları da vardır. Mesela yukarda fikirleri doğru ve yanlış olmak üzere ikiye ayırmıştık. Bu ayırma tabiatte yapılmış değil, zihinde olmuştur. Bizim burada söy liyeceğimiz bölmeler zihinde olanlardır. Tanıtma ile bir terimin içle� mini, içerisine girdiği va iarı meydana koymuştuk. Mantıktaki böl me ile de o kavramın içme aldığı fertleri gösteririz. Bu , o kavramın kaplamını meydana çıkarmak demektir. Tanıtmada, tanıtılacak bütün kaliteleri saymak gerekınediği gi bi bölmede de o terimin yayıldığı bütün fertleri sıraya dizmeye ihti yaç yoktur. Yeter ki bölünen parçalar ve dalların toplamı, bölümlı:: nen bütüne eşit olsun. Böyle olmazsa bir takım fertler dışarda bıra kılmış, sonunda bölme yarım kalmış olur. Bir de bölmede, kendisini yapan pilrçaların birbiri içersine gir memesi lazımdır. Mesela omurgalı hayvanları, balıklar, sürüngenler, kuşlar, kurbağalar, memeliler ve geviş getirenler diye bölümiediği miz zaman büyük bir yanlışlık yapmış oluruz. Çünkü, geviş getiren ler memeiiierin içindedir. Onu başlı başına bir sınıf gibi saymak, böl melerini lüzumsuz yere çoğaltmaktır. Yahut bunlar içersinden yalnız kuşlarla balıkları söylersek o zaman da bütün fertleri toplamıyan bir Bölme yapmış oluruz.

ıjt

Şu kuralı unutmamalı: "Bölmede

fazla, eksik gibidir."

Umumi hayatımızda, herhangi bir şeyi başkalarına anlatırken tanıtma ve bölme ; çok kereler başvuracağımız düşünme ve ifade yol larındandır. Sözlerimizin ve yazılarımızın kolayca kavranmasında bu iki mantık yöntemind!!n faydalanmasını iyi bilmeliyiz. Upuzun cüm lelerle karşımızdakilerin beynini karmakarışık edecek yerde kısa c üm· lelerle, iyi tanımlanmış ve iyi bölünmüş sözlerle ne kendimizi, ne de başkalarını tereddüde düşürmeden fikrimizi anlatmak lazımdır. BAHSiN ÖZÜ: 1 --'- Mar.tıkta doğruluğu veya yanlışlığı aranan, tek tek fikirler olmayıp yar gılar, hükümlerdir .. Gramer diliyle söylerse k hüküm ifade eden eümlelerdir. 2 - Hükümlerde, onu vüeude getiren her fikre (Bir kelime veya birkaç keli meden kurulmu, olup da bir ,eye delalet eden kelime takımına) Terim derler. Kedi, köpek, asmakabağı, sivrisinek gibi. 3 - Terimler, ya e'yayı, varlıkları gösterir; hayvan, insan gibi. Bunlar Som curlaı-. Yahut kaliteleri, vasıfları gösterir; renk, tad, ·şekil gibi .. Bunlar da Yalındırlar. Zaman ve mekana ait yalın terimler de vardır ki nilpetleri sö•terir, Nerede, yanyana� at"ka at"ka,.a , üat Ü1te ırihi,

4 - Terimler bir teyi, bir tahaı, bir olayı gÖsterdiği zaman, Tekil olur. Sü. leymaniye Camiai, Farabi, İstikiıli aava,ı gibi. Bir sınıfın bir kısmını gösterirler, louna Bölümlü derler; "Bazı filoaoflar" gibi. Bir aınıftaki tekler bütününü gÖsterirler; o zaman da Genel olurlar. Cami, filoaof, aavat gibi ki, Bütün camiler, bütün filoaoflar, bütün sava9lar demelııtir. 5 - Kalitelerine gÖre terimler, ya Taadikli, ya Menfi olurlar.. Canlı, cansız gibi. Kaniitelerine gÖre de ya bütün bir fikri veya onun bir parçasını gÖsterdikleri zaman Bütünsel veya Bölümlü olurlar. Her insan, bazı insanlar gibi. 6 - Bir Terimin içine aldığı terimiere Kaplam, kendisinin içine girdiği terime lçlem derler. "Canlı" teriminin kapiarnı bitki ve hayvandır;t içlemi, içine girdiği "ciaim" terimidir. 7 - Genel kavl'amlar, genellikleri sıraaile Önce Cinai gösterirler. Cinalerin için· de ve altında Türler vardır. Türlere giren ferdieri birbirinden fark eHiren dev:ıtrı:lı vasfa Ayrım derler. Devamlı olmıyan vaaıflar, o türdeki ferdierin Özeliğini vücude getirir. Bir de her Türe giren ferdierde mütterek ve gelip gçici vaaıflar vardır ki buna Mü,terek Arızi Vasıf denir. Bunların hepsine birden Bet Geneller ismi verilmittir. 8 - Tanıtma, bir kavramın ne gibi vasıfları gÖsterdiğini ortaya koymak içiıı yapılan anlatmalardır. Ba1ka bir deyi,le bir kavramın içiemini çözmektedir. Bölme, bütün gÖsteren bir kavramın parçalarına bölünmesidir.

So r u l a r:

1 - "Evsizler, ahlaksızlar,. çalışkan, yıl, mart ayı, geçen perşembe, bu yıl, bu gÜnler ... " terimlerinin kalite ve kanlitelerini söyleyiniz. 2 - Dilde isimler mi daha yalındır, sıfatlar mı? Sıfatlarla fiiller ne zaman som olurlar?

3 - Aile teriminin hatmnıza getirdiği kavramiara göre Içiemini ve Kaplamını şema halinde gösteriniz.

Acaba bir terimin Kapiarnı azaldıkça niçin Içiemi genişliyor ve

bunun tersinde Kaplam niçin çoğalıyor?

�

Bir terimin Içiemini ve Kaplamını bilmekle nasıl bir fayda elde

ediyoruz?

6 - Bir terimin Içiemi ve Kapiarnı bilinmedikçe

terimin tanım

lanması ve bölünmest niçin mümkün değildir?

ÖNERMELER

16. Önerme. - 17. Önermenin çe§itleri. - 18. Önermeler arasındaki ilişkiler.- 19. Bazı önermelerin incelenmesi.

16. ÖNERME. - Zihnimiz, fikirleri elde ettikten sonra, on lar arasında birtakım bağlar kurmaya çalışır. Mesela, "ağaç, canlı" kavramları zihnimizde bulunsunlar. Bu iki fikir arasında bir ilgi kur madan ağacın canh olduğunu anlamaya imkan yoktur. Ancak

. Ağaç canlıdır" dediğimiz zamandır ki, bu bağı kurmuş ve ağaçtaki yaşama vasfını ortaya koymuş oluruz. Iki kavram arasında bağ kurmaya Psikoloji dilinde Hüküm ( Jugement) bu hükümlerin sözle aniatılmasına Mantık dilinde Önerme (Proposition) derler. "Her ağaç canlıdır." cüm İesi bir öner medir. Bu önermeyi çözümlersek üç eleman buluruz. Bunlar da "ağaç, C[mlı" terimleriyle "dır" fiilidir. "Dır" fiili yardımı ile o iki terimi birbirine bağlar ve aralarındaki ilgiyi göstermiş oluruz. Mate matik ifadelerde "dır" ın vazifesini Kantiteye ait bir anlamı olan şu ( ) eşitlik işareti yapar. Buradaki ağaç terimine Mantıkta Özne ( Sujet), ona verilen vasfa Yüldem ( Predicat, Attribut), aradaki bağı kuran fiile de Bağ ( Copule) derler. =

1 7 . ÖNERMEN İN ÇEŞITLERi. - Önermeler kantite ve ka litelerine göre ikiye ayrılırlar : 1 ) Kantitelere göre;

a) Bütünsel (Universel) b) Bölümlü (Particulier) "Her ağaç canlıdır." önermesinde konu olan "Her ağaç" bütün kaplaını ile gösterilmiş olduğu için · bu Önerme, Bütünseldir. "Bazı ağaçlar meyve vericidir." önern;ıesinde ise konu olan "Ba zı ağaçlar", ağaç teriminin kaplamını tamam almadığından, ftncak meyve vericilik yükleminde bulunanları gösterdiğinden, bu önerme Bölümlüdür. 2 ) Kalitelere göre :

a) THtlildi (1-Jfiıımatif) b) Menfi (Negatif)

"Ben Insanım." önermesi Tasdiklidir. "Ben tavşan değilim." önermesi Menfidir. Birincisinde yüklem, konuya verilip bağianıyor ve biz onu kabul ediyoruz. "Ben" öznesiyle "İnsanlık" yüklemi Tasdik ( Affirmation) suretiyle bağlanmıştır. Buna göre önermelerin kantite ve kaliteleri beraberce incelen diği zaman şu dört şekil elde edilir : 1 - Her La§ cisimdir. Her B, C dir .. Bütünsel tasdikli (Universelle affirmative) , 2 - H�bir hayvan ölmez değildir. Hiçbir B, C değildir. Bütünsel menfi (Universelle negative),

25 3 Bazı insanlar bilgindir. Bazı B, C dir ... Böltirnlü tasdikti (l'ar ticuliere affirmativeJ, 4 Bazı insanlar korirak değildir. Bazı B, C değildir... Bölümlü menfi (Paticuliere n?gative) . -

Bu dört türlü önerme için şu dört işaret kullanılır:

Bütünsel TaMiiiili Bütünsel MeRA Bölümlü Meaf.i. Bölümlü Taadilıdi

. . . .

A 1

E O

18. ÖNERMELER ARASINDAKI İLİŞKİLER. - Bu döPt türlü önerme arasında şu ilgiler vardır : 1) Bütünsel Tasdikli ile Bütünsel Menfi önermelere, Karşı (Contraire) derler. Mesela : Bütün madenler, elektriği geçirir. Hiçbir maden, elektriği geçirici değildir.

2) Bölümlü Tasdikli ile, Tikel olumsuz önermelere Altkarşı (Subcontraire) derler. Mesela : Bazı madenler katıdır. Bazı nıadenler katı değildir, gibi. 3)

Bütünsel Tasdikli ile Bölümlü Menfi, yahut Bütünsel Men tasdikli önermelere, Yıkışmalı (Contradictoire) der-

fi ile Bölümlü ler. Mesela :

Hiçbir insan dört ayaklı değildir. Bazı insanlar dört ayaklıdır,

Yahut : Her insan iki ellidir. Bazı insan iki elli değildir, gibi ...

4) Bütünsel tasdikli .ile Bölümlü tasdikli, Bütünsel Menfi ile Bölümlü Menfi önermelere, Altık (Subalterne) derler. Mesela: Her aslan et yer. Bazı aslan et yer.

Yahut, Hiçbir ku§ dört ayaklı değildir. Bazı ku§lar dört ayaklı değildirler, gibi. ..

1 0. BAZI ÖNERMELERIN INCELENMESi. - "Her, 'değil dir" le yapılan önermelere daima dikkat etmelidir. Mesela darbıme-

sel olmuş bir söz olan "Her kuşun eti yenmez." önermesindeki "her' ' , "hiç bir" manasma gelmektedir, zannedilir. Halbuki burada bazı kuş ların etinin yenmediği söylenmek ve bununla herkese aynı muamele nin yapılamıyacağı aniatılmak istenmiştir. Nitekim -"Bütün tıbbiye liler, edebiyada uğraşmaz." önermesi de "Bazı hbbiyeliler, edebiyat la uğraşır veya uğraşmaz." manasınadır. "Her vezinli v� kafiyeli söz, şiir değildir." önermesi de böyledir. Fakat "H�r kalp para, kıymetli değildir." önermesinde "Her" , "hiçbir" yeTinde kullanılmıştır. "Ba zı kalp paralar" demek değildir. "Aralarında yemeğini yememiş kimse yoktur. " önermesinde biı topluluğa işaret edilmek istenmiştir. Onun için ilk bakışta bu öner menin konusu, karışık görülmektedir. Onu muhtelif şekillerde ifade. edelim : "Bu kimseler içinde yemeğini yememişi yoktur.", "Bu kim seler içinde yemeğini yemiş olandan başkası, yok tur.", "Bu kimse ler içinde hiç kimse yoktur ki, yemeğini yememiş olsun.", "Bu kim selerin hepsi, yemeğini yemiş olanlardır. " Dikkat edilirse görülür ki, son önermede konu ve yüklem, diğerlerinin hepsinden daha açık ve daha bellidir. "Filosofların pek azı, zengindir." önermesinde konu hangisidir � İlk bakışta "filosoflar" dır, deriz. Halbuki burada asıl konu, "Zen gin filosofların nisbeti" dir. Aslında bu önerme şu demektir : "Zen gin filosofların nisbeti, küçük bir nisbettir." ; başka bir deyişle "Pek az filosof, zengindir." "Dört adam yaralanmıştır.'' önermesinde de birdenbire konu, "Dört adam" olarak görülür. Dikkat edersek, buradaki konunun "ya ralananların sayısı" olduğunu kolayca anlıyabiliriz. Şu halde önerme "Yarahmanların sayısı, dörttür. ' ' olur ve doğrusu da budur. "Insan, bilge olmadan b:lgin olabilir.' ' Bu önermede "Insan" ko nu olarak görülür. Fakat söylenilrnek istenen fikre dikkat edecek olursak görürüz ki, asıl konu hiç de "Insan" değildir ; belki "Bilgin insan" dır. Çünkü söylenilmesi istenilen fikir şudur : "Bazı bilginler, bilge değildirler.'' Bu terimler ve misaller bizi, dinlerken ve okurken, söylerken ve yazarken daima ana fikre dikkat etmek için uyanık bulunmaya da vet eder. Yoksa dalgınlığa düşersek herhangi bir meselenin tartışma sında kolay aldanırız, herhangi bir fikri iyi ifade ettiğimizi zannetti ğimiz halde düşündüğümüzden başka bir şeyi söylemiş olabiliriz. BAHSIN ÖZÜ : •

Bu bölüm, :ı:aten kısa ve özdür. Mantıktaki esaalı tanımları vermektedir. Ayrıce, Öz çıkarılmamıttır,

Sorular : 1,

Buradaki §emaya göre önermeler arasındaki münasebetleri gös-

tcriniz : �· ' ,

' " "' '

, '

'->lo � J� : --------------� �

2 � "Insan, sıvı, canlı, ölümsüz, ogrenci, cısım, çalışkan, varlık" _ Lerimieri içerisinden birbirleriyle ilgili gördüklerinizi alınız ve dört önerme yapınız. Bu Önermelerin biri Bütünsel Tasdikli, ikincisi Bütünsel Menfi, üçün �üsü Bölümlü Tasdikli, sonuncusu Bölümlü Menfi olsun. 3 - Önermelerin dört türlüsüne siz de dörder misal bulunuz ve birinci soı'Udaki şemada gösteriniz.

4 - Bütünsel, Bölümlü, Tasdikli, Menfi kelimelerinin hangi dil kök lerinden geldiğini ve anlamlannın ne olduğunu anlatınız.

5 - Özne'lere verilen vasıflara niçin Yüklem denilmiştir, kelimenin lugat anlamından faydalanarak açıklaymız. 6 - "Evet", "Hayır" sözleriyle cevap verebileceğimiz sorular kar şılığı olan Önermeleri kalitelerine göre nasıl adlandınrsıruz ? .

7 - "Herkes", "hiç kimse" terimlerini kanlİtelerine telerine göre mi adlandırırsmız ?

mı,

yoksa kali-

BAHIS :

lll

iSTiDLAL VE ÇEŞİTLERİ 1

DEDÜKSIYON VE ÇEŞITLERI

20. lstidl.al ve Çetitleri : Dedüksiyon, Endüksiyon. - '2 1 . Dedüksiyon'un Çe§itleri : Vasıtasız, Vasıtab. 22. Yasıtah dedüksiyon : Kıyas. 23. Ispat. -

20. lSTiDLAL VE ÇEŞİTLERI. Zihnimiz, kavramlar ara sında bağlar kurarak hükümler elde ettikten sonra bunların bilinen leri yardımı ile bilinmiyenleri bulmaya çalışır. Zihnin bu çalışmasına lstidli.l {Raisonnement) derler. Bu çalışma, beşer zihni için müşterektir. Bilginler böyle düşün dükleri gibi dış alemi seyreden basit bir insan, din veya ahlak üstün de zihin yoran bir filosof da bu yoldan yürür. Şüphesiz bu düşünüş lerin hepsi aynı değerde ve aynı yetkinlikte olamazlar. Fakat takip ettikleri düşünme yolu esas itibariyle birbirine benzer. . Biz burada bilimle gidilen ve güdülen istidlal yollarını inceliyeceğiz. Claude Bemard bunu bir temsil ile anlatır : -

"İnsan, yürümek için nasıl bir ayağı diğerinden evvel öne atarsa, zih nin tabii ilerlemesinde de bir fikri, öbür fikirden önce ileri sürer. İleri sü rülen, fikir, zihnin, aydın bir surette bilip kavradığı bir hakikat ve)'a bir prens iptir."

Şu misale bakalım : Her üçgenin iç açıları toplamı, 180° dir.

Bu ilk adım alsun. İkinci adım, '

Bu §ekil de bir üçgendir ;

olunca, zihnimiz şöyle bir neticeye varır : O halde bu üçgenin de iç açıları toplamı 180 ° dir.

Burada jlk adım, "Üçgen" hakkında bir önermedir. Bu önerme, "her" le başladığı için bütün üçgenleri içine alır. Önceden meydana çıkarılmı§ üniversel bir hakikattir ve geometri bize bu önermenin doğruluğunu daha evvel ispat etmi§tir. "Bu" diye belirttiğimiz ve gö-

zümüzün önünde olan Üçgen ise, esasen "her üçgen" terımının için de vardır. Böyle olunca zihnimiz onun da iç açıları toplamının 180 ° olduğu neticesini · kolayca elde eder. İşte böyle Bütünsel fikirden hareketle o Bütünsel fikrin içinde bulunan özel hallere geçme şeklindeki istidlallere Dec:lükasiyon (De ducation) derler. Bir de şu masali dikkate alalım : İçi damıtık su ile dolu bir kabı ateşin üstüne koysam, su kaynasa ; başka bir ve daha birçok kaplar içinde bu yaptığımı müteaddit defalar tekrar etsem, yine su kaynasa ve kaynama derecesine bakıp 1 00 olduğunu görsem, hava hasmeını da ölçsem ve onu da aynı bulsam, şöyle bir neticeye varahilirim: "Damıtık su, belli bir hava basıncında 100° ısıda kaynar."

Bu, tek tek yapılmış denemelerin sonunda elde edilmiş bir ne ticedir ki, hareket noktası birer önerme ile ifade edildiği zaman Bö lümlüdür ve varılan netice ise umumi ve Bütünseldir. Zihnin Bölüm lülerden ve özellerden yürüyerek Bütünsele doğru yaptığı b� istidla� yoluna Endüksiyon ( lnducation) derler. 2 1 . DEDÜKSİYON'UN ÇEŞİTLERI. - Dedüksiyon'un bir kısmı Vasıtalı ( Mediat) , bir kısmı da Vasıtasız ( lmmediat) dır. Va sıtasızlar •daha basit olduğu için önce onları görelim : 1 ) Akis ( Conversion) , bir önermenin kalitesi değişmernek üze re öznesini yüklem, yüklemini özne yapmak veya öznesinin yıkışığı nı yüklem, yükleminin yıkışığını özne yapmaktır. Her insan canlıdır.

önermesinde "İnsan" süjesini yüklem, "canlı" yüklemini süje yapa Şöyle diyebiliriz :

lım.

Bazı canlılar, insandır.

Bu iki önerme aksedilmiştir ve her ikisi de doğrudur ; ikinciyi bi rinciden bu suretle istidlal etmiş oluruz. Hiç bir insan, ta§ değildir.

önermesinin aksi de şöyle olur : Hiç hir ta§, insan değildir.

2) Karşı olmak (Opposition ) , iki önermenin özneleri ve yük Iemieri aynı olup kalite ve kanlitelerinin ayrı olması halidir. 1) 2)

Her B, C dir - Bazı B, C dir. I/iç bir B, C değildir - Bazı B, C değildir.

l Altık J

:J ()

3) 4)

5) 6)

Her B, C dir - Hiç bir B, C değildir. Bazı B. C dir - Bazı B, C değildir. Her B, C dir - Bazı B, C değildir. Hiçbir B, C değildir - Bazı B, C dir.

}

Karşı Altkll11ı Yıloşmalı

Altıkiarda Bütünsel doğru ise Bölümlü doğru ; Bölümlü yanlış-, sa, Bütünsel de yanlıştır. Karşılarda önermelerin biri doğru ise diğe ri yanlış olur. '.'Her insan şairdir - Hiçbir insan şair değildir." gibi bazı karşılarda ikisi de yanlış olabilir. Dikkat etmeli. Altkarşılarda biri doğru ise diğeri yanlıştir. Yıkışmalılarda biri yanlışsa diğeri mut laka doğru, biri doğru ise diğeri mutlaka yanlıştır. Şu halde karşı olma halleriyle iki önermenin birinin doğruluğun dan diğerinin yanlışlığını doğrudan doğruya anlıyabiliriz. 22. VASITALI DEDÜKSİYON : KIY AS. - Dedüksiyonlu istidlallerde prensipleri neticelere bağlıyan mantık münasebetini ilk defa Aristoteles formüllerneye muvaffak olmuştur. Birbiriyle konu �up tartışan iki kişiden birinin bazı fikirleri kabul ettikten sonra on· lardan çıkan neticeleri reddetmesine imkan olmadığını görmüş ve bu nu bir matematik formül halinde tespit etmiştir. Eflatun'un diyaloglarında Sokrates'e atfedilerek kullanılan doğ ruyu buldurma usulüne göre sorulu ve cevaplı şöyle bir ·kanuşma ta savvur edelim : -

Her insan, ölür mü? Evet, ölür. Sokrates de insan mıdır? Pek tabii! O halde Sokrates de ölür, değil m i? Hiç şüphesiz ...

Bu konuşmayı şöyle tertipleyebiliriz : Bütün insanlar ölümlüdür. Sokrates de insandır. O halde Sokrates de ölümlüdür.

Işte yukardaki iki önermeden üçüncü önermedeki neticeyi çı· karmaya Kıyas (Syllogisme} denir. 23. İSPAT. - Kıyas, her zaman böyle iki önermeden bir üçün cüsünü çıkarma şeklinde olmaz. Üçüncüde neticeyi çıkarmaksızın üç ten fazla önerme ile bir Kıyas silsilesi kurulabilir. Mesela : 1) 2)

Ahlaklı insanlar. başkalarına iyilik ederler. Ba§kalarına iyilik edenler, fazilet sahiplehidir.

Fazilet salıipleri kendil �rini bahti)"ar hissederler. Kendilerini balıtiyar h issedenler !•endilerine kötülük edil mesini hoş görürler.

3) 4)

Yrtice : O halde ahlaklı insanlar, kendilerine kötülük edilmesini hoş görürler. ' ·

Dikkat olunursa burada ilk iki önermeden, yukarda anlattığımız kıyas şekline uyulup şöyle bir netice çıkarılabilir : "Ahlaklı insanlar, fazilet sahipl:::ridir." . . Bununla altındaki önermeden de bir netice da ha ve onlar yardımı ile bir ikinci ve daha fazla neti�e elde etmek müm kündür. Halbuki böyle yapılmıyor, netice çıkarılmaksızın devam edi liyor. Bu sayede ilk iki önermeden açıkça elde edilemiyen netice bir kaç önerme sonra meydana çıkarılabiliyor. İşte neticeden önceki bu önermeler o neticenin Ispat ( Demonstration) ıdır. Matematikte ehemmiyetle kullanılan bu Dedüksion yoluna Geo metriden bir misal verelim. Doğruluğunu ispat edeceğimiz önerme şu olsun: ·

Bir üçgenin l•enarlarından liirine çizilen bir paralel ile benzer . bir üçgen elde edilir.

Şimdi bu neticeye varmak için yapacağımız işlem, önceden ka bul ettiğimiz ve karşımızdakine kabul ettirdiğimiz şu önermeleri sı ralamaktır : 1)

2) 3)

Bir üçgenin kenarlarından birine çizilen paralel ile esas üçgenin açılarına eşit açılar elde edilir. Esas üçgenin açılarına eşit açıları olan şekil bir üçgendir. Bu üçgenin açıları esas üçgen in açılarına eşit olduğundan birinci üçgene benzer bir üçgendir. ·

Jetice : (O halde bir üçgenin kenarlarından birine çizilen ·bir paralel ile benzer bir üçgen elde edilir.)

Matematikte bu ispat tarzının nasıl kullanıldığını yerinde göre · ceğiz ; burada onun mekanizması aniatılmakla yetinilmiştir. BAHSİN ÖZÜ: Zihnimizin, bilinen hükümlerden bilinmeyenlerini çıkarıp anlam& yolun lstidlal derter. Bu, ya genel bir düşünc:: enin içinde gizli duran hakikat. leri birer birer meydana çıkarma teklinde olur; buna Dedüksiyon derler; matemalikle bu düşünc:: e yola kullanılır. Yahut tek tek yapılmıt denemelerle elde edilen fikirlerde'l genel hükümlere, kanunlara gidit yolu vardır; ona da Endüksiyon denir. Bütün dene)li bilimlerde bu yol kullanılır. 1

dak{ çalışmasına

2 Dedükaion, iki türlü olur: ve Kar�ı olma tekillerinde ırörülür.

Vaaılaaız, vasıtalı. Vaaılaaız dedükaionlar, Akis

3 Vaaıtalı Dedükaiyonun mükemmel tekli Kıyaa'tır. Biri Bütünael olmak üzere iki Önermeden bir üçüncÜ&ÜnÜ elde etmektir. "Bütün memeli hayvanlar doğurur; keçi de memeli hayvandır" Önermelerinden "Keçi de doğuru.,-." neticeaini çıkarmak ıribi. -

4 Her zaman böyle iki Önermeden bir üçüncüaü çıkarılamaz. Bazan hata koyduğumuz Önermenin doğruluğunu meydana çıkarmak için ikiden çok Önermeyi or taya koymaya mecbur oluruz. Bu dütünüt yoluna lapat derler. -

Sorular : 1 - Zihin, bilinen fikirlerden bilinmeyen fikirleri hangi ana yollardan yürüyerek meydana çıkarabilir ?

2 - Şimdiye kadar okuduğunuz derslerden hangilerinde en ç-.1k De dükaiyon'un kullanıldığını gördünüz ?

3 - AYJU hava basıncında suyun hangi derecede kaynadığını bula bilmek için hangi arB§brma yolun� kullanırsmız ?

4 - Gece görülen bir büyük kızıllıktan veya alevden yangın oldu ğunu buluş, nasıl bir lstidlal'dir ? Bunu bir kıyas halinde ifade edebilir misiniz ?

S Bir doğrunun bir tarafındaki bir noktadan o doğruya birden fazla dikey indirilemiyeceğini nasıl ispat edersiniz ? -

KIYASIN ŞEKILLERI

24. Kıyasın kurulU§u. - 25. Kıyasın şekilleri. şemaları. - 27. Düzensiz kıyaslar.

26. Kıyasm

24. KIYASIN KURULUŞU. - Kıyas'ı topluca anlatmak ıçın yukarda verdiğimiz misali tekrar edelim :

Bütün insanlar ölümlüdilr . . Sokrates de insandır . . . . O hald� Sokrates de ölümlüdiir .

•

. Büyük Önerme ) Öncüller . Küçük Önerme J Netice

•

Bu istidlalin mekanizması, "Sokrates" ve "ölümlü" terimlerini Öncüller ( PnSmisses ) de müşte.rek olan "İnsal)" teriminin aracılığı ile birbirine bağlamaktan ibarettir. Büyük Önerme ( Majeure) 'de yük-· lem olan "Ölümlü" Büyüm Terim ; Küçük Önerme (Mineure) 'de konu olan "Sokrates" Küçük Terim ; her iki önermede bulunan "In· san" ise Orta Terirn (Moyen terme) adını alırlar.

Aristoteles istidlalin en mükemmel teklini, kabul edilen iki öner meden netice çıkarma suretinde tertiplenen bu düşünüş formülünde bulmuş, ona Kıyas ( Syllogisme) demiştir. [ �]. Bilim tarihinde ilk Mantık eseri olan ve kendisinden sonra Or ganon (Alet) adı altında toplanan kitabında Aristo kıyas'ı böyle an lahr :

"Kıyas, bir sözdür ki, önce bir fikir ortaya konulduğu zaman bu . konulandan ba§ka bir fikir zaruri olarak kendisinden çıkar ve bu çıkı§, konan §eyin o §ey olmas' dolayısiyledir." Aristoteles, konulan şeyin o şey olması dolayısiyle derken Ne tice'nin Büyük Önerme'nin içinde mevcut olduğuna işaret etmek is temiştir. Kıyas'la en mükemmel istidlal yolun� bulduğu kanaatinde olan Aristoteles, yukarda verdiğimiz misaldeki "insan, ölümlü, Sokrates" gibi terimler yerine bir nevi cebir ifadesi halinde harfler de kullannuş ; kendinden sonra gelen bir kısım Yunanlı filosoflarla Avrupa Ortaça ğında yaşayan İskolastik mantıkçılar, bu usulü büsbütün genişlet mişlerdir. Böylece içi olmayan, sırf şekilden ibaret olan bir Mantık ortaya çıkmıştır ki, buna Suri Mantık ( Logique Formelle) denilmiştir. Yukardaki kıyas'ı harflerle göstermek için "İnsan" a A, "Ölümlü" ye B, "Sokrates" e S diyelim. Şekil şu olur : Bütün A lar, B dir. S de A dır. O halde S, B dir. 2 5 . KIYASIN ŞEKILLERI . - Aristoteles, kıyas'ı şu üç şekil de göstermiştir :

1 ) Birinci tekil : Bu türlü kıyaslarda Büyük Önerme daima Bütünsel, Küçük Önerme daima tasdiklidir. Böyle olunca tabü ola rak Büyük Önerme'nin süjesinin kapiarnı yükleminden daha dar, ikinci önermenin süjesi ise birinci öne:rmenin süjesinden de dar olur. Misalimizde "Insan" ın kaplamı, "Ölümlü" den daha dardır. Çünkü [ • ] Kıyaa: Kaya,

Mütercim Asım Efendi,

bir nesneyi misali

(benzeri)

Kamus tercümesinde §Öyle der:

Kıyaa ve

olan nesneye takdir edip uydurmak mimasındadır.

Mikyas, takdir ve kıyaa olunacak alet ve vaaıtadır.

Mukayese,

iki 1eyi veya iki fikri

kar1ıla§tırmak, birini diğerine kıyaa etmek demektir. Syllogiame:

( La tince §ekli ile Syllogiamua) iki yunanca kelimeden mürekkeptir.

Sin, Sun ; ''be raber, ile" anlamındadı r ; beraber ko1ulan iki söz,

Logos, bildiğimiz gibi akıl ve söz.

iki fikir demektir ki,

Kıyaaın k�r§ılığıdır.

Her ikisi,

(Logoa kelimesi

L harfiyle ba1ladığı iÇin Sin ön-ekindeki n, L ile değiştirilmi,tir;) 3

-insandan başka ölümlü olan canlılar da vardır. "Sokrates" ın kapla mı ise " İnsan" ınkinden de dar, hatta bir kimseyi göstermesi itiba riyle Tek dir. Bu birinci şekil kıyas, hukukta ve ahlakta çok kullanılır. Mese la "Bilerek insan öldürmenin cezası ölümdür. Bu adam da bilerek in san öldürmüştür. O halde onun da cezası ölümdür." kıyas'ı, Birinci , gekle dahildir. Yalan söyleyen, ahlaksızdır. Ahmet de yalan söylemiştir. O halde Ahmet ahlaksızdır. kıyası da böyledir. Birinci şekilde öncülterden büyük önerme Menfi olabilir. O za man Küçük önerme tasdikli ve Netice Menfidir. Mesela "Hiç bir ya lancı ahlaklı değildir." ( Büyük önerme) ; A. yalancıdır {Küçük önerme) . O halde A., ahlaklı değildir. { Netice) " gibi.

2 ) Ikinci şekil : Orta teri m her iki Öncül önermede yükl�m olmalı ; bunlardan biri Tasdikli, diğeri Menfi olmalı, Netice de tabii olarak Menfi olacaktır; Her tüccar kar arar. j) Öncüler A . ıse kar aramaz, O halde A . tüccar değildir. Netice •

Orta terim'in bir keyfiyet olması, neticenin, birinci şekilde ol duğu gibi kesin olmamasını ve bir ihtimali göstermesini gerektirir. "Ölümlü" olmak için "İnsan" olmak kafidir. Fakat "Tüccar" olmak için "Kar aramak" lazımsa da yeter sayılamaz ; başka şartlara da ih tiyaç vardır. Aynı kıyası, Küçük Önermesi tasdikli olarak söyliyelim : . ller tiiccar kar arar. Ahmet de kur arar. O halde Ahmet tüccardır. Buna benzer kıyasları cok kere laf arasında kullanırız ; fakat yanlıştır ve insanı aldatır. Olsa olsa bunun doğrusu şöyle olabilir : 1 ller tiiccar kar arar. Ahmet de lcar arar. O halde Alunet tiiccar olabilir. Görülüyor ki •bunda netice kesi n değil, ihtimallidir.

3 ) Üçüncü şekil : Bunda Orta terimin kaplaını dar olur . ve Öncüllerin her ikisinde öznedir. Böyle olunca her iki önermenin yük Iemieri birbiriyle bağdaşır. Şu kıyasa bakalım : Balina, ciğerleri olan bir hayvandır. Balina, bir deniz hayvanıdır. O halde öyle deniz hayvanları bulunur ki, onların ciğerleri de vardır. Burada "Balina" Orta terimdir ve kaplamları "Deniz hayvanı dır" ve "ciğerleri olan hayvan" terimlerine nisbetle çok dardır. Ba lina orta terimi bu iki terimi bağdaştırır ve bu neticeyi elde etmemize imkan verir. Üçüncü şekil kıyaslarda "Var olan" dan "Var olması mümkün olan" a bir gidiş bulunur. Balina'nın varlığı, denizde onun gibi ci ğerleri olarak yaşayabilen başka hayvanların da varlığını düşünme ye imkan verir. Buradaki Dedükasyon, bizi ancak bu noktaya kadar getirebilir. Denizde Balina'dan başka ciğerli hayvanların var olup ol madığını sırf zihnimizdeki çalışmalarla ispat edemeyiz. Aristoteles kıyas' ta bu üç şekli bulmuştu. Bir dördüncü şekil da ha vardır ki onu Calinus : Galenus'un koyduğu söylenir. 4) Dördüncü şekil : Bunda büyük önerme, Bölümlüdür. Kü çük önerme Bütünsel ve netice her zaman Bölümlüdür. Bazı ölümlüler insandır. İnsanlar, düşünürler. Bazı düşünenler ölümlüdür. Bu dört şekli, İnsan - M, Ölümlü - P, Sokrates - S olmak üzere harflerle gösterelim :

1 MP SM

2 PM SM

3 MP MS

4 PM MS

olur.

26. KIYAS ŞEMALARI. - Önermelerde terimierin içlem ve kaplarnlarını büyük matematikçi Euler, "Bir Alman Prensesine Mek tuplar" adlı eserinde şematik bir şekilde şu suretle göstermiştir :

Önce şöyle bir kıyas alalım : 1)

Bütün memeli hayvanlar doğurucudur, Balina da memeli hayvandır; O halde Balina da doğurur.

Her terimi ayrı ayrı ve kapiarnianna göre çizelim :

Do ğurucu

Şimdi bu tekerlekleri birleştirelim:

Doğurucu

•iitün memeli hayvan'lar dofurucudur. Me meli hayvan

Memeli hayvaıı

Balina

.....Jır--\---l--1----

•fllitıa, memeli hayvandır.

Balina Memeli hayvan O halde Balina doğurucudur.

- - - - - - - - Doğun�cu

HU;bir ku* doğurucu değildir. Leylek ku§tur: . O halde leylek doğurucu değildir.

Hiçbir ku§ doğurucu değildir.

Kuş

Leylek ku§tur.

Leylek

Kuş

Leylek

O halde leylek doğurucu

değildir.

Her ahlaklı saygıya-değer. Bazı insanlar ahlaklıdır: O halde bazı insanlar saygıya-değer. Ahlaklı

Saygıya · değer

Her ahlaklı, saygıya-değer.

Bazı insanlar ahlaklıdır.

Saygıya-değer Ahlaklı

O halde hazı insanlar,

saygıya-değer

Hiçbir ahlaksız, saygıya · değer değildir. Bazı insanlar, ahlaksızdır: O halde hazı insanlar, saygıya-değer değildir.

Ahlaksız

---ıf--

Saygıya-değer.

() halde bazı insanlar, saygıya-değer değildir. ·

Ahlaksız , Fikirleri böyle geometrik şemalar ile göstermek, yalın düşünce leri gözönünde canlandırmak için iyi bir yoldur. Yalnız önermeleri ve kıyas'ı ifade için değil, diğer birçok düşüncelerimizi kolay kavra nır bir halde göstermek için de yapılabilir. Nitekim Mantıktaki dü şünce yollarını ve işlemlerini cebir ifadeleriyle göstererek inceliyen bir bilgi dalı da vardır ki ona Logistik { Logistique) derler. Lojistik. önermelerin hesabını yapar. Burada onlardan bahsedecek değiliz. Böyle bir çalışma ve bilim dalı bulunduğunu bilmek şimdilik bize yeter.

2 7 . DÜZENSiZ KIYASLAR. - Kıyas bahsinde şimdiye ka dar söylediğimiz şekiller hep düzenli ve mükemmeldir. Bunların ba sitleştirilmiş, yahut genişletilmiş şekilleri de vardır. Basitleştirilmiş olanlarından bir misal verelim : Ben size bir şey sorsam, siz de sussa nız, desem ki, "Bir şey sorulduğu vakit susmak !J şeyi kabul etmek tir." Bu' cümleyi işittiğiniz zaman içinizden şöyle bir muhakeme ya parsınız, "Bana sorulan bu soruyu demek ki ben susmakla kabul et miş bulunuyorum." Başka bir misal : Ben ç:':llı§kanım, sını /ımı geçerım .

Bu kısaltılmış kıyas'ın tamamı böyle oimalı idi : Her çalı§kan öğrenci, sınıfını geçer. Ben de çalı§kan bir öğrenciyim ; O halde sınıfımı geçerim. Genişletildiğine bir misaal verelim : İnsan memelidir. Memeliler omurgalılardandır. Omurgalılar�hayvandır. Öyle ise insan hayvandır. gibi ·

Burada 4 önerme vardır. Halbuki birinci ile ikinciden çıkacak netice söylenmemiştir. Birincinin yüklemi ondan sonra gelen öner menin öznesi olarak sürüp gidebilir. Düzensiz kıyaslar içerisinde en önemlisi Dilem (Dilemme) de nilen kıyastır ki, bunda öncüller iki yüzlüdür ; fakat netice daima ay nı çıkar. Mesela dersine çalışmamış bir öğrenciye öğretmeni şöyle dese : Siz geçen derste ya vardınız, ya yoktunuz. Eğer var idiyseniz, derse dikkat etmemi§siniz. Yok idi iseniz, dersi ihmal etmişsin iz demektir. Her iki halde de kusurlusunuz. Burada bir Dilem yapmış oluruz. Öncüller dinliyene şüphe ve

rir. Çünkü biri diğerinin karşıtıdır. Karşıtlık boşlanacak 9lursa Di-lem

teşekkül etmez.

BAHSIN ÖZÜ : 1 Kıyasla, içinde büyük terim bulunan Önermeye Büyü), Önerme, küçüll terim bulunana Küçük Önerme, her ikisine Öncüller, üçüncü Önermeye de Netice �

denir.

2 - Kıyasın dört tekli vardır: Birinci şekilde büyük Önerme,

her zaman Bütünsel küçük Önerme daima Tas

diklidir.

İkinci tekilde orta terini her iki Öncü) Önermede yüklem olmalı; bunlardan biri Tasdikli, diğeri Menfi olmalı; netice tabii olarak Menfi olacaktır. Üçüncü tekilde orta terimin kaplamı dar olur ve Öncüllerin her. ikisinde Öznedir. Her iki Önermenin yüklemleri birbiriyle bağdaşır. Dördüncü tekilde büyük Önerme Bölümlü, küçük Önerme Bütünsel, netice her zaman Bölümlü olur. 3 - Bu dör\, şekli M insan, p ölümlü, s Sokratea olarak kabul ec:!ersek §Öyle ıösterebiliriz:

MP SM

PM SM

MP MS

PM MS

Sorular :

"Hiçbir at iki ayaklı değildir." Büyiik Önermesinden, "Ben at

değilim." neticesini çıkarmaya elverişli Küçük önermeyi bulunuz.

"Insan" ve "nefes almak" terimlerini orta terim yaparak birer

kayas söyleyiniz.

Dört kıyas yapılacak, 111 şartla ki :

Orta tcrim ; birincisinde Büyük ve Küçük önermelerde özne ; ikinei sinde, Büyük ve Küçük önermelerde yiiklem ; üçüncüsünde, Büyük önermede ,.üklem, Küçük önermede Öme; Küçük önennede yüklem olacak.

dördüncüsünde, Büyük önermede Özne,

Şu loyas hangi şekildendir :

Bazı güller kokuludur. Kokulu çiçeklerden reçel yapılır.

Bazı güllerden reçel yapalar. 5

Şöyle bir kıyas alalım : Her aktör layafet değittirir. Galip de aktördür. O halde o da layafet değiştirir.

Bu kıyas kaçanca şekildendir, kesin bir hakikati gösterir mi, bunu d:ığnı tekilde nasal ifade edersiniz ?

Şi.ı kayası hangi şekle benzetiyorsunuz : Manbk, çok dikkat isliyen bir bilimdir. Mantık, gÜç bir bilimdir. O halde çok dikkat isteyen güç bilimler

vardı,r.

KIYASIN DEGERI

28. KıytUa it� hücwnlar. - 29. Kıya:s hakikat buldurmaz, zihnimi.ı.\ kontrol ,.dt>r. 30. Kıyas üstünde tarllşmalar. - 31. Netice. --

28. KIYASA İLK HÜCUMLAR. İlkçağlarda Aristoteles eliyle kitaba girdiğini söylediğimiz Mantık, Ortaçağda hakikat ara mak için tek yol haline getirilmiştir. Mantık'ın temel direği olan Kı yas, yalnız bir düşünme vasıtası olarak değil, tabiat içindeki canlı ve cansız bütün varlıklara ait her türlü buluşların da anahtarı sayılmıştı. Böylece kavratıcı bir metod olmak üzere ilk zamanlarda kabul edilen -

K.ıyas, sonraları boş ve karışık bir fikir makinası halinde kullanılır ol du. Garp Medreseciliği demek olan İskolastik, Mantık'ı ve Kıyas'ı hı ristiyan dininin dağmaLarını akla uygun hale getirmek için her me seleye tatbik edildi. Çünkü, bu dinde esas Hz .. İsa'nın ve Kilise Baba larının sözleri ve yaptıkları idi. Din adamları, bunları olduğu gibi ve doğru olarak kabul ediyorlardı. Aklın ve Mantık' ın rolü, bunların doğru olup olmadığını araştırmak değil, düşünceleri ve hareketleri . Dogma ( Nas) denilen ve mü'minleri tarafından değişmez olarak ka bul edilen esaslara uydurmaktan ibaretti. Bütün Ortaçağda bu düşün me yoluna devam edilip gidilmiştir. Ancak, Ortaçağın sonlarına doğru bu konuda şiddetli tenkitleı başladı. XIV. asırdaPetrarca ve Boccaccio gibi yazarlar, hayatlanın doğruyu bulmaktan ziyade yanlış'a düşmekten korumakla geçiren İs�olastikleri gülünç bir şekilde tasvir ettiler. Laurent Valla , Ramus, bu tenkitleri sürdürüp götürdüler. Aradaki savaş o derece sert idi ki, Aristo mantığına hücum eden Ramus, azgın bir mantıkçı tarafından Saint-Barthelemy gecesi sırf bu yüzden öldürülmüştü. Vefik Paşa'nın Moliere ter-cümelerinden Zor Nikah'ta bizim medreseye uydurduğu sahneler bu türlü mantıkçıların en hararetli tiplerini başarı ile yaşat mıştır. xv. asırda Ortaçağın dış aleme bakmak alışkanlığını unutturan sıkıcı havasına Telesio, Campanella, Nicolaus Cusanus gibi bilginler ve filosoflar isyan ettiler. Bunlar Aristoteles Mantığına hücumla bu düşünme vasıtasının tabiatı anlamak için yeter görülemiyeceğini, eş yanın ne olduğunu bulmaya yarar yeni bir mantık kurulması lazım geldiğini haber verdiler.

29. KIYAS HAKIKAT BULDURMAZ, ZlHNIMlZI KON TROL EDER. - Yeni çağlarda aynı tenkitler devam etti. XVII. as rın büyük filosofu Leibniz'in şu sözünü dikkatle okuyalım : "Kıyas'ın keşfini insan zekiisının en güzel, hatta göz alıcı buluşla rından biri sa,-arım. Kıyas, genel olan matematiğin, önemi yeter derecede tanınmış olmayan bir çeşididir. Kullanılması bilinir ve iyi kullanılabilirsr. kıyasta yanlış yapmamak .�an' atının gizli olduğu görülür."

Leibniz'ın bu sözlerinden anlaşılır ki, kıyas, doğrudan doğruya hakikati bulduran bir alet olmaktan daha çok, zihnimizi kontrol et· meye yarayan ve bizi yanlıştan koruyan bir vasıtadır. Nitekim Bossuet'nin şu düşünceleri de bu noktayı açıklamak tadır : "Bize karşı zaJıflığını şöyle böyle sezdiğimiz bir delil ileri süriildii mü, onu kı'yas şekline sokahm ; lı emen açık bir surette )'anlış tarafların ı

gorurüz. Mesela benim kabul etmediğim bir Büyii.k Önermeden hareket (';diyorsunuz. Jahut Küçük Önermeniz, Büyük' ü l\ieticeye bağlamıyor ; ya hut da Öncüileriniz itiraz götürmez b ir §ekilde doğru ise onlardan netice çıkarmakta haNi etmi�sinizdir." Bu fikirlerden de anlaşılacağı üzere kıyas ve genel olarak De düksiyon, tek ve her şeye uyar bir yol değildir. Çünkü kıyas, ancak Öncüller doğru olduğu zaman neticenin doğruluğunu sağlıyabilir. Yoksa öncüllerin doğruluğunu bize gösteremez. Bu sebepledir ki ne ticelerin kendisinden çıkarıldığı genel hükümleri bize doğru olarak gösterecek başka bir yol bulmak ihtiyacını hissederiz. 30. KIYAS ÜSTÜNDE TARTlŞMALAR. - Kıyas için ileri sürülen itirazlardan en önemlilerini görelim :

1 ) Deniliyar ki, "Kıyas hiçbir lıalcikatin ke§/ine yaramaz, sö.; düşünceleri tekrardan ibarettir."

ı•e

Descartes tarafından yalnız kıyas hakkında ileri sürülen bu iti raz, bilgilerimizin tamamİyle doğuştan sonra kazanılmış olduğunu iddia eden Amprist filosoflar ve hususiyle Stuart Mill tarafından asıl Dedüksüyon'a yöneltilmiştir. S. Mill dcr ki: "Her çeşit istidlal, bölümlülerden bölümlülere doğru dur. Bütünsel önermeler önceden yapılmış bulunan bu türlü istidltillerin sadece bir tesbitinden ibarettir ve başka önermeleri meydana getirmek için kullanılan kısa bir formül mahiyetindedir. Buna glire kıyas'ın dayanağı� Bütünsel bir ifade ve ancak ona uyarak yapılan bir istidlaldir. Asıl daya nak olan Öncül ve Endüksüyon )'Olu ile toplanzp Bütünsel önerme haline getirilen tek tek o/aylardır."

Kıyas' ta dedüksüyon, bir taraftan, önce Orta terim ve sonra Kü çük terim'i elde etmek için Büyük terimin kaplamını incelemek ; di ğer taraftan Orta terim ile Küçük terimi içine alan Büyük terimi or taya koyabilmek için Küçük terimin içiemini incelemek ten başka bir şey değildir. Bu i tirazı şu misaale tatbik edelim : Her insan düşünür, Ben de insanım : O halde ben de düşünürüm. '

Bu kıyas, "Düşünür" teriminin kaplarnından "İnsan" Orta terimi ile ' Ben" Küçük terimini ve buna karşılık olarak "Ben" Küçük terimin içieminden de "İnsan" Orta terimi ile "düşünür" Büyük te rimini çıkarma şeklinde kurulmuştur. Şu halde kıyas, bize yeni bir

şey öğretmiyor ; zaten bildiğimiz bir şey. üstünde bizi düşünmeye çe· kiyor demektir. Zira, "düşünücülük" teriminin kapiarnı ile "ben" te riminin içiemini bilmek "Ben dü§Ünürüm." önermesini bilmek ıçın kafidir. Ayrıca bir Dedüksüyon yapmaya ve ona özel bir şekil ver meye ihtiyaç yoktur. İşte kıyas'ı aynı şeyin tekrarı şeklinde görenler ona Tautologie demişlerdir. Şimdi bu İtirazın doğru veya haklı olup olmadığını araştıralım. İleri sürülen bu itirazı dikkatle inedersek evvelce büyük terimin kap larnından Küçük ve Orta terimin ; Küçük terimin içieminden de Oı ta ve Büyük terimierin bulunm3sından maliımatımız olmadığını gö rürüz. Zihnimizin Büyük terimle Küçük terim arasında bulunan ve neticede meydana çıkan bağı sağlıyabilmesi için mutlaka Küçük te rimin Orta terimle ve Büyük terimin yine Orta terimle ilgili olduğu nu bilmiş olmamız lazımdır. Halbuki bu işlemleri zihnimizde yap madan önce Küçük -ile Büyük terim arasındaki münasebet bizce gizli kalabilir. .

Böyle olunca öncüllerde Orta terimin Büyük ve Küçük terim ler arasındaki bağı kurması sayesinde o zamana kadar açık olarak or taya koyamadığımız bir hakikati elde etmiş olmuyor muyuz ? Böyle olunca bütün terimleri biribiri içinden çıkan önermeler sayıp her te rimi diğerinin içiemi veya kapiarnı yapa:rıak açıklamak doğru görül mez.

İkinci itiraz şöyle hulasa edilebilir :

"Kıyas, hiçbir §eyi ispat etmeyen Prensip tekranndan ibaret Fasi! devirdir." [ * ] B u iddiaya göre : Kıyas' ta netice, Büyük önerme vasıtasiyle i s pat olunur. Halbuki ispattan önce neticeyi içine alan büyük Önerme de kendisinden netice gibi şüphe edilir haldedir. Yukarda verdiğimi;; kıyas misalinde "Benim düşün ür olduğum", "Her insan düşünür. " önermesi ile ispat edilemez. Çünkü "Ben düşünürüm" önermesin den ne kadar şüphe ediyorsam "Her insan düşünür" önermesinder de o kadar şüphe edebilirim. Stuart Mill, bu hususta daha ileri giderek Dedüksiyon'un "alda tıcı bir istidlal' ' olduğunu söylemiştir. Ona göre hiçbir zaman Bütünl "' ] Mantıkta pek me�hur olan bu de yi§, zaten çözülmesi istenilen meseleyi sanki önceden biliniyormU§ ve kabul edilmiş gibi alarak ileri sürülen yanlı� kanıtiara verilen bir isimdir ki, çıkacak netice doğruluğu bilinrniyer. o ba§langıç fikrin tekrar edilmesinden başka bir şey değildir. Dönüp .ıola�ıp aynı hareket noktasına gelmekten ibarettir.

sel bir fikirden Bölümlü bir fikir çıkarılamaz. Ya Bölümlülerden Bö lümlülere, ya Bölümlülerden Bütünseliere geçilebilir. Nitekim doğru ispatı, neticeyi büyük önermeden elde etmek suretiyle yapmak müm kün değildir. Belki Büyük önerme Bölümlü fikirlerle ispat olunabilir. Rasgeldiğimiz her insanın düşünür olduğunu birer birer görmesek ve kendimizin de düşünmeye muktedir olduğumuzu yakından bil mesek bu neticeye varamayız. Netice verici istidlaller, ancak Endük siyonla yapılanlardır. Dedüksiyon bu bakımdan iyi bir kontrol vası tası sayılabilir, o kadar. Yapılması her zaman mümkün ve çok kere ler faydalıdır ; fakat her vakit kullanmaya mecbur almadığımız bir düşünme şeklidir.

Stuart Mill ' in söylediği bu tenkidi Aristoteles, çok eskiden dü �ünmÜştür. Analytique'de şöyle der : "Düşünmekle bulduğumuz hiçbir şey yeni olamaz, ve mutlaka ev :·elce elde etmi§ bulunduğumuz bilgilerin hiç değilse bir kısmına dayanır. Kıyas ile yapılan istidlalde genel bir kanunu ve aynı zamanda özel bir tJ[ayı bilmek lazımdır. İstidliil için genel fikir zihnimizde bulunmalı ve ii::el hal bunda Jer almalıdır ki kıyas meydana gelebilsin." !im :

Aristoteles'in bu fikri ispat için aldığı şu kıyas'ı gözden geçıreHer üçgenin iç açıları toplamı 2 dik açıya eşiuir. Bu şekil bir üçgendir. O halde hunun da iç açıları 2 dik açıya eşitti;·.

Aristoteles'in "Neticeyi önceden bilmedikçe Büyük terimi ileri

sürmeye hakkımız yoktur." şeklindeki tenkide bu kıyastan istifade ederek nasıl cevap verdiğini görelim : "Özel hal - ki misalimizde Küçük önermede söylenen belli üçgen dir - elde edilmeden, yahut kıyas tamamlanmadan önce, bir cihetten ne ticeyi bildiğimiz, diğer cihetten de bilmediğimiz ileri sürülsün. Çünkü bir kimse varlığını tamamiyle bilmediği belli bir üçgenin iç açıları toplamının iki dik açıya eşit olduğunu, kelimenin tam anlamiyle nasıl bilebilir? Bu nunla. beraber şurası da meydandadır ki, önce bu üçgenin açıları toplamı n ın iki dik açıya eşit olduğunu Bütünsel olanı bilmesi dolayısiyle öğren rniştir. Fakat bu bilgi o belli üçgeni tanzmadıkça tam ı'c mükemmel de ğildir." Aristoteles'in bu müdafaası dikkatle gözönünde tutulduğu za man görülür ki, netice büyük önermede gizli olarak vardır. Her üç gen süzüne elbette elimizle çizip görebiH.iğimiz ne kadar üçgen var sa dahildir. Ancak göstereceğimiz belli üçgenlerin iç açılarının iki dik

açıya eşitliği orta terim yardımİyle meydana çıkabilir. Eğer Dedüksi yon ve onun düzenli şekli olan kıyas' a ihtiyaç olmasa idi Bütünsel olan önermenin doğrudan doğruya üçgenin ne olduğu hakkındaki bilgimizden çıkarılması gerekirdi. Halbuki bu bilgiden böyle bir öner me açık olarak çıkarılamaz.

3 1 . NETICE. - Kıyas'ın değeri hakkında ileri sürülen itiraz ları ve cevaplarını böylece ve kısaca anlattıktan sonra neticeye vara biliriz. Yapılan itirazlardan birine göre kıyasta büyük önerme netice yi içine alır. Bu doğrudur, fakat unutmamalıdır ki, bir önermenin başka bir önermeyi içine alması başka, bunu bilmek başka bir şeydir. Ben, o neticeleri meydana çıkarmamış isem, kaba biı benzetme ile kutuyu açıp içindeki · şeyleri elde ed.'!memişse.m, o hakikatler benim için bulunmuş sayılabilir mi ? Bu bakımdan kıyas zihnimiz için öğre tici bir yoldur. Önemini anlamada geometri yeter bir tanıktır. Biliriz ki, bütün geometri birkaç tanımın ve aksiyomla postü lat'ın içinden çıkmıştır. Onlardan bu önemli neticeleri bize elde etti· ren, İstidialİn Dedüksiyon şekli olmaktadır. Mesela, bir üçgenin iç açı· ları toplamının 1 80 ° olduğunu ispat ederken kenar çiz.gilerden biri ni uzatarak teşekkül eden açıların biribirine eşit olduğunu ele alırız Neticede, üçgenin üç açİsına karşı onun bir köşesinin bir tarafında te· şekkül eden açıların eşitlerini bulmak suretiyle davamızı ispat ederiz Bunda yaptığımız işlem, tamamiyle eş-değerleri bulma yoludur ki, bu, dedüksiyondan başka bir şey değildir. Matematik bilimlerden cebirde de yürünen yol budur. Mesel' şu tek dereceden denklemi alalım : ax-b = O .

•

. . . . ı

Bu denklemde bilmediğimiz x'ı bulmak için önce her iki taraf . + b yi koruz : ax = + b 2 olur. .

•

Gene iki tarafı a ile bölünce •

•

elde edilir. Burada yaptığımız işlem, 1 , 2 ve 3 numaralı ifadeleriı . eş-değerde olması bakımından birbirinin aynı oluşlarından istifadı· edip "x" i bulmaktan ibarettir. lik yaptığımız denklem, sonucundan daha genel değildir. Çün kü bu işlemi aşağıdan yukarıya doğru da tekrar edebiliriz ve yine yap tığımız matematik istidlal, bir Dedüksiyon olur. Yapalım :

46 ı

X = a

. .

Bu denklemin iki tarafını a ile çarpalım : ax = b . . . . .

•

olur: Her iki taraftan b yi çıkaralım : ax- b = b-b . J ax-b = O . . . . . 4 olur ki bundan Önceki işlernde ilk denklemdir. İkinci mühim nokta, büyük önermelerin bize duyumlarımızla gelmiş bölümlü fikirler olması ve kendisinden netice çıkardığımız _bu önermelerin, esasında duyumlarımızın neticesi olduğudur. Buna "ha yır" demiyoruz. Göz, kulak ve diğer duyu organları olmasa bizde fi kirler doğmazdı ve bu parça fikirler bir araya gelmese Bütünlü fikir ler çıkmazdı ; bunların hepsi doğrudur. Fakat görüyoruz ki genel olan Bütünsel önermelerde bu Bölümlü hakikatler gizlenmiş olsalar bile çok zamanlar onları bilemiyoruz. Eğer küçük önermelerde ve netice deki hakikatler büyük önermelerde olduğu nispette bizim için kav ranması her zaman kolay ve açık olsalardı kıyas, faydasız sayılırdı. ....

•

BAHS İ N ÖZÜ : Ortaçağda tek dü,ünme metodu olarak kabul edilen kıyasa ve birinci Üstad olarak kabul edilen Aristoteles'e Rönesans'ın başlarında büyük tenkitler yöneltilmittir. Aristo· teles'in . terhlerini bırakıp asıl metninden incelenmesi ve deneme yapmanın zaruri olutu ileri sürülmüştür. Tabiatı tanımada kıyas, ancak zihnimizi kontrola hizmet eder, yoksa hakikatin kendisini buldurmaz. Sonradan Descartes ve S. Mill'in kıyas hakkında söyle dikleri m ühimdir. Biri kıyası fikirlerin tekran, ikincisi kıya&a esas olan büyük teri· min endüksiyonla bulunmuş bir üniversel fikir saymaktadır. Sor u l a r : t

Cr taça�da Islam

Hıristiyan filosofları Aristoteles Mmbğına

neden dört elie sarılmışlardı? 2

Renaissance' da aynı düşünme sistemine neden b� kadar şiddetli

hücumlar yapılmışbr? 3

Umumiyetle Müspet Bilimler ve deneme yollan ile tabiab araş

tırma, Ortaçağda mı, yoksa Yeniçağlarda mı daha çok ve daha çabuk geliş miştir?

Kıyas metodunu ve onun türlü şekillerini öğrenmekle düşünce

leri k·antrol etme bakımından kendinizde bir fikir aydınlanması hissediyo.· musunuz?

Günlük dilde kullanılan "Kıyas kabul etmez .... " tabirinden ne

anlıyorsunuz ?

B A H I S : IV

MATEMATİKTE DEDÜKSiYON : i S P A T 1

MATEMATİK BILiMLER

32. Matematik bilimlerde kon_u. - 33. Matematİğİn bölümleri. 34. Matematik bilimlerin vasıflan.

3 2 . MATEMATIK BiLiMLERDE KONU. - Matematik Bi limler (Les Sciences Mathematiques) , Dedüksiyon metodu ile kurul muştur. Diğer bilimlerin en mükemmeli olduğu için her bilim, on dan istifade zorundadır. Descartes "Metod üzerine Konuşma" adlı eserinde Matematik'in biribirinden kolayca çıkarılabilecek hakikatleri ihtiva ettiğini, sırasına riayet edilirse en uzak hakikatlere, en güç is patlara . vanlahileceğini söy!er. Böylece Matematik, bütün bilimleri kavrıya:n umumi bir şekil, hepsi için müşterek bir ifade olarak kabul edilir. Çünkü dış alemdeki gerçeklerden hiç birisini konusu içine al mamış, Fizik, Astronomi, hatt_a Psikoloji ve Sosyoloji gibi bilimlerin ;izelliklerini bir yana bırakarak hepsi tarafından kullanılabilecek bü yük ve sağlam bir zihin makinesi kurmuştur. Descartes'ın : "Matematik sözü sadece Bilim demek olduğundan öteki bilimlerin

le Matematik adını almaya daha az hakları olmamak lazımdır."

demesi, bunu anlatmak içindir. Öteki bilimler ne kadar matematikle şirlerse Bilim kıymetini o kadar kazanırlar demektir. Matematik bilimleri, biribirinden çıkan eş-değerli hükümler zin ciri halin�e görü'lce, konusunun bir taraftan Düzen ( Ordre) , diğer taraftan Ölçü ( Mesure) olduğu kolayca meydana çıkar. Düzen, Ma tematik bilimlerde ölçüden daha geneldir. Ne sayı ve ne de şekil kul lanmadan, tamamİyle ölçüsüz, sırf düzen ve tertiple bir Matematik kurulabileceğini ilk defa Leibniz söylemiştir. Ön-arka, üst-alt, sağ-sol münasebetleriyle yer belli etmek üzere böyle bir Bilim de kurulmuş muştur ki, ona Topologie derler. Mesela Anadolu yayiasındaki bir şehri mesafeyi dikkate almaksızın sağ-sol, üst-alt münasebetleri ile tayin edebiliriz. Zaten Doğu-Batı, Kuzey-Güney münasebetleri de bundan başka bir şey değildir. Ölçmeye gelince bu teknik bir işlemdir ki, Birim ( Unite) deni len bir miktar vasıtasiyle, daha önce bize verilmiş olan şeyde onun

ne kadar olduğunu bulup ortaya koymaktır. Metre denilen uzunluk birimi ile düz bir çizginin miktannı ölçmek gibi. Ölçmek kavramında iki fikir olduğuna dikkat etmelidir : eşitlik ve toplama. "Bu düz çizgi, 1 O metredir." dediğimiz zaman "Metre" "' daima kendine eşit kalmakta, hiç değişmemekte ve bu değişıtleyen birim ise 1 O defa onun içinde bulunmaktadır. Burada misal ola;ak al dığımız uzunluk kavramı 1 O metre, 1 00 kilometre olduğu gibi, 5 , 3 , 2, 1 inetre veya bunun küçük parçaları da olabilir. Işte böyle artıp eksilebilen miktarlara Kanlite ( Quantite) denir. Bunlar da iki türlü olurlar : Kesik Kanlite { Quantite Discontinue) , Sürekli Kanlite ( Quantite Continue) . Tabii sayılar ( Nombres) , Kesikdirler. Çünkü 1 ile 2 gibi tabii sayılarını biribirine bağlıyan ve sonu olan herhangi bir tabii sayı zinciri yoktur. Fakat 1 + Yı + Y-ı, + Ys + ı1 ı o + ı 112 + . . . . sırasını ikiye varmadan sonsuzluğa kadar götürebiliriz. Zaman ve me kan gibi miktarlar da böyledir. Zaman ve mekanı sonsuzluğa kadar saymak mümkündür. O halde tabii sayılar kesik ; kesirli sayılar ve zaman ile mekan sürekli miktarlardır. Auguste Comte, bu kavramlan içine almak üzere Matematik'i şöyle tanımlar : "Matematik, kantiteler arasındaki değişmez nisbetZere göre bazı nisbetler yardımı ile diğerlerini ortaya koymaya hizmet eden bir bilimdir." 3 . MATEMATIK'IN BÖLÜMLERi .

1 ) Geometri :

Sürekli mıktarlardan olan Mekan ( Espace) kavramını kendine konu alan Matematik bilimi, Geometridir. Bunu ilk defa tertipleyen Sisamlı Pythagoras olmuştur. Onun geleneğini bugüne kadar gelen şekliyle düzenliyen lskenderiye'li Euklides'dir. Geometri, mekanda yer alan şekiller arasındaki zorunlu bağları ve oranlan bulur. Bu şekiller, ya bir Boyut (Dimension) lu olurlar ; çizgiler gibi . . . Ya iki boyutlu olurlar, yüzeyler gibi. Yüzeylerde sade ce uzunluk ve enlilik olmak üzere iki boyut ; hacımlarda uzunluk, en iilik ve derinlik olmak üzere üç boyut vardır. Yüzeylerden Düzlem Geometrisi (Geometrie Plane) , hacımlardan, Uzay Geometrisi (Geometrie dans l'Espace) bahseder. Cisimlerin birbirlerini kesen iki düzlem üzerindeki izdüşümlerini inceleyen geometriye Tasan Geo metri (Geometrie Descriptive) derler.

Mekanik : Mecanique.

Fizik bilimlerden biri olduğu halde deneyden gelip esas aldığı prensipiere dayanarak kuruluşunda Dedüksiyon metodunu kullandı ğı için Matematik bilimler arasında sayılagelen Mekanik, cisimlerin

hareketlerine ve denge durumlarına ait kanunları inceler. Hareket ve zaman kavramını da beraberinde getirir. Zaman ve hareket kavram larından ise, kuvvet ve kütle gibi kavramlar çıkar. Bütün bunları, bu bilim incelemektedir. Yukarda söylediğimiz gibi Mekanik'te denemeden alınmış, fa kat yalın ve matematik bir şekilde ifade edilmiş genel ilkeler vardır. Süredurum { Inertie) , etkinin tepkiye eşitliği gibi prensipler Meka nik'in dayandığı bu türlü prensiplerde�dir.

3) Astronomi : Astronomie. Gök Mekaniği ( Mecanique Celeste) , Kozmografya, Astro-fizik

bölümlerini de içine alan bu bilim, gök varlıklarını inceler. Onlann hareketlerini ve durumlarını anlamak istediği için gerek Mekanik, ge rek Matematik'le sıkı surette ilgilidir. Onun için bu bilimi de Meka nik gibi Fiziko-matematik bilimlerden sayarlar. Bunun bir özelliği vardır ki, bulduğu kanunları, çok kere, konusu olan tek Gök varlık ları için tatbik eder. Mesela GüneŞ'e, Merkür'e, Venüs'e tatbik et tiği gibi. Şimdi kesik miktarlardan olan sayıları inceliyen Matematik bi limlere gelelim :

1 ) Aritmetik : Arithmetique. Aritmetik'in konusu olan sayı, Geometri'nin konusu olan şe kilden daha yalındır. Aritmetik, cisimlerin dış görünüşlerine bakmaz. Eşyayı "Ve bunların cinslerini ele almaz. Yalnız ne kadar olduklarına dikkat eder. Aritmetik'in bu bakışı, Geometri'den daha genel olma· sını sağlamıştır. Mesela 1 O sayısı bize genel olarak bir çokluk göste rir. Onun için Ağaç, Kitap, Okul, Elma gibi şeyleri bunlarla göstere biliriz. Böylece türlü eşyadan vücut bulmuş bir gurupu bölümleriz ve ondaki çokluğu anlatabiliriz. Şu halde Aritmetik, sayılar arasın daki değişmeyen oranları inceleyen bir bilimdir.

2) Cebir: Algebre. Yalınlamada bir adım daha ileri gidersek sayıların özel değerle rini değil, , onların aralarındaki münasebetleri düşünmeye başlamış oluruz. B� suretle Aritmetik işlemlerindeki düşünüşümüz daha ba 'sitleşmiş, fakat daha genelleşmiş olur. Mesela : ( B + C) 2

B2 + 2BC + C2

denklemindeki B, C miktarları, belli bir şeyi göstermedikleri gibi bel li bir sayıya da delalet etmezler. Bu bağıntı, herhangi iki Kantite top lamı karesinin eşit olduğu ifadeyi gösterir. 4

3). Analitik Geometri : Geometrie Analytique. Cebirden doğan Matematik dallarından biri Analitik Geometri'· dir. Descartes, pozitif kantiteleri bir doğru üzerinde başlangıç olarak aldığı bir noktanın sağında, negatifleri de soJunda bulunan uzunluk larla 'göstermeyi esas olarak bunlara Geometrik bir anlam vermiş ve geometri şekillerini cebir ifadeleri içerisinde göstermeye muvaffak olmuştur. --.. Descartes'tan önce Aritmetik işlemlerini Geometrik şekillerle göstermek Eski Yunandanberi bilinirdi. Mesela a, b gibi iki miktar toplamının karesini bulmak lazım gelse bu miktarlar bir doğru üze· rinde gösterilir ve her ikisinin toplamından mürekkep olan doğru üze rine bir kare çizilirdi. Bu a parçasının üzerine çizilen büyük karenin içerde kalan kenarları da sola ve yukarıya uzatılınca büyük kare için de birincisi a2, ikincisi a X b dik dörtgeni, üçüncüsü h2 si, dördüncüsü a X b dik dörtgeni olmak üzere dört şekil elde edilmiş bulunurdu. Şe kilde tamamını gördüğümüz büyük kar.e, bunların dördünün topla mına eşit olduğundan � + a X b + � + a X b = � +2� + � neticesi çıkarılırdı. Şekil şudur : a

b2 -

axb

Bu netice şüphesiz doğru idi. Fakat a b gibi bilinen miktarlara göre çizilmiş bir kare yardımı ile elde edilmişti. Halbuki Descartes, her defasında şekille hesaplama işlemlerinin karışmaması için ·ancak netice üzerinde inceleme yaparak onu araştırmak veya zihinde tuta hilrnek üzere sadece en son eriştiğimiz neticenin Geometri bakımın dan tasımını elde etmeye muvaffak oldu. Bu ise o neticeleri, koordi natlar üzerinde göstermekten başka bir şey değildir. Görülüyor ki Descartes'ın kurduğu Analitik Geometri, zihniyet bakımından Yunanlıların Geometri yardımİyle Aritmetik'i kaVı-amak istemelerinin tamamİyle tersine olarak, Geometri'yi Aritmetik ve Cebir'le sistemleştirilip kavramadan çıkmıştır.

sı

4) lhtimaller Hesabı : Calcul des Problabilites. Bu matematik dalı, pratik bir amaçla Pascal tarafından kurul muştur. Pascal, kumarbaz bir dostuna, parasını hangi kağıda korsa kazanma ihtimalinin daha çok olacağını hesaplamak istemiş ve birta kım kurallar ortaya koymuştur . Çok geçmeden de bu hesaplar Mate tematik'in ciddi bir kolu haline girmiştir. Mesela 6 yüzünde ı den 6 ya kadar noktalar bulunan bir zarla 6 atmak, ı :6 nisbetindedir. Fa kat bu nisbet ancak zarı cok kere atmakla kaabildir. 3-5 kerede bu nis' bet· gerçekleşebilirse de az tekrarda 6 yı atma şansı pek azdır. Ihtimali arttırmak için onun büyük sayılarda tekran lazımdır. Bu mik tar çoğaldıkça ihtimal, ı : 6 ya yaklaşır. ihtimal hesaplarında şart olan bu çok tekrarlara Büyük Sayılar Kanunu derler. �

Ihtimaller hesabı XVIII. asırda Astronomi gözlemlerinde yapı lan yanlışlıkların ihtimal derecesini hesaplamaya yaramış ; XIX. asır da Tabiat bilimlerinde kanun koymak için bilinmesi gereken şartlar yeter derece ve sayıda ortaya çıkarılmadığı zaman kesin hesapların yerini tutmak üzere Fizik bilimine de uygulanmıştır. Mesela Gazie rin Kinetik teorisinde, deney için bir cam balona konulan gazdeki bü tün moleküllerin mekanik verilerini ayrı ayrı tesbit etmek mümkün olmadığından büyük kütleden çıkarılacak kanun kesin olamam�ş. ih timaliyete dayanan İstatistik bir kanun koymak zorunluğu hasıl ol muştur. Asrımıza kadar kesin hesapların yapılamadığı yerlerde uygula nan ihtimaller Hesabı, artık Matematik'in mühim bir kolu haline gel· miştir. Gerçeği kavramak üzere konulan kanunların asıl yapısı ihti mali: olduğundan Ihtimaller Hesabı bugün müsbet bilim için esaslı bir şube olmuştur. Dalga Mekaniğinde ihtimaliyet dalgalarından bahse dilmesi, bunu açık olatak göstermekt�dir. 34. MATEMATIK BILi MLERIN VASIFlARI. - Bilimleı manasma gelen Mathemata, Eflatun' dan başlıyarak, kesin ve tarna miyle zihin mahsulü, şaşmaz fikirleri içine alan bilgiler mecmuası ol mak üzere kabul edildi. Geometri' nin yalın şekilleriyle mükemmel idea'lara doğrudan doğruya dokunma imkanı bulunduğunu söyliyen Eflatun, kurduğu Akademia adlı okulun kapısına : "Geometri bilmiyen, buraya girmesin."

cümlesini yazdırmıştı. Eski Yunanlıların bilim hayatında en çok gü venilir olarak tutulan bilgi dalı, Geometri idi. Sonraları bu Mathema ta sözü ilk zamanlardaki genelliğini kaybederek daha dar bir anlam da ve konusu kantite olan bir bilim haline geldi.

Bugün Matematik bilimlerin bir zihin yapısı olduğu aniaşılmak la beraber ehemmiyeti azalmış değil, büsbütün artmıştır. Hususiyle Atom üstündeki incelemeler ilerleyip Çekirdek Fiziği bugünkü terak ki safhasına eriştikten sonra Müsbet Bilimlerde Matematik en emni yetli bir açıklama vasıtası haline gelmiştir. Matematik'in bu önemi almasında etkili olan vasıflar şunlardır : Birincisi, Muhakkak (Certain) oluşudur. Matematik sırf aklı esas al dığı için biribirini çe Imiyen bilgileri ortaya kor. Bundan dolayı yan lışlığından şüphe edilmiyen ve akıl tarafından konmuş olan pren siplerden çıktığı için sıkıntısızca onları kabul edebiliriz. Matematİğİn ikinci vasfı Genel oluşudur. Yalın kavramları ele aldığı için türlü miktarları her varlığa verebiliriz. Üç veya beş dediğimiz zaman bu üç veya beş miktarları, her şey olabilir. Matematik kurallardan, toplama ve çıkarmaya elverişli her varlık için istifade edilebilir. Matematik'in üçüncü vasfı Zorunlu ( Necessaire} oluşudur. Da yandığı prensipler dolayısiyle onlardan çıkan neticelerin aksini ka bule aklımızca imkan yoktur. Mesela "İki şey, üçüncü bir şeye eşit olsa" dedikten sonra "O iki şey birbirine eşit olur." demek bizim için zorunludur. Tersini düşünsem aklım bunu hiçbir suretle kabul ede mez. Şu halde bu matematik hakikat, zihnimizde kendisini zorla ka bul ettirmek kudretindedir. BAHSIN ÖZÜ:

Matematik Bilimlerin konusu Düzen ve Ölçüdür. Ölçüyü dahi almadan düzenle bir Matematik kurulabileceğini Leibniz söyler. 2 Ölçü kavramında iki fikir vardır: Eşitlik ve Toplama. 3 Ölçülebilen miktarlar iki türlüdür: Kesik, Sürekli. Tabii sayılar birinciye, zaman ve mekan ikinciye misal olur. 4 Matematik'in bölümleri: 1) Geometri, 2) Mekanik, 3) Astronomi. Bun lar sürekli miktarları inceler. S Keoikleri inceleyen bölü�ler: 1 ) Aritmetik, 2) Cebir, 3) Analitik Geo· metri, 4) Ihtimaller Heaabı. 6 Matematik'in vasıfları: Muhakkaklık, Genellik, Z orunluluk. sırf tertip

Sorular :

1 Matematik formüllerle ifade mümkün olmasa tabiat kanunlan kesin olarak ortaya konabilir miydi? Galilei'nin bu husustaki buluşlan neler. dir? 2 Matematik bilimlerin konusunu dJ§ alemde görebilir misiniz ? Göremezseniz bunun sebebi nedir? 3 Zaman 've mekan neden sürekli niceliklerdendir? 4 Mantık Bilimi ile Matematik, hangi yönden birbirlerü,e benzer. ler? S Hangi fikirlere Muhakkak vasfmı verirsiniz? -

ss 2 - MATEMATlK'lN PRENSIPLERI 35. Aksiyom.

36. Postulat.

37. Tanıtma.

'35. AKSiYON. - Matematik'in dayandığı ilkelerden birincisi Aksiyom (Axiome) dur. Aksiyomlar, miktarlar arasındaki ilgileri gösteren apaçık ve zorunlu bellenen önermelerdir. Apaçıktırlar, çün: kü aklımız onları hiçbir kaygıya düşmeden doğrudan doğruya kabul eder. Aklımız için gizli ve aranılacak tarafları yoktur. Zorunludurlar, çünkü bu önermelerin aksine inanabilmek, bugünkü alışkanlığımızla bizim için imkan dışında görülmektedir. Üniverseldirler, çünkü ku rulmuş olan sistem içindeki Matematik Bilimlerde bunlara uymayan hiçbir fikir bulunnamaz. Mesela "Bütün, parçalarından büyüktür.", "Iki şey üçüncü bir şeye eşit olsa o iki şey de yekdiğerine . eşit olur.", "Eşit parçalardan toplanan bütünler, yekdrğerine eşittirler." gibi önermeler, saydığımız vasıflardaki aksiyomlardır. Bunlar şekil için, sayılar için ve hareket ler için doğrudurlar. Bununla beraber Aksiyarnların doğru olup olmadıklarını anla mak istiyorsak onları kendilerinden daha genel olan Akıl prensipleri ne götürmek mümkündür. Yukarda söylediğimiz aksiyomlardan bi rini alalım ; .. Bütün, parçalarından büyüktür." . Biz "Bütün" kavra mını zaten parçalardan mürekkep ve parçalarının tamamına eşit biı varlık olmak üzere ortaya koymuşuzdur. Bir an için tersini düşün mek, "Bütün" fikrinin tersini kabul etmek olmaz mı ? Oysa ki Yıkışmalı fikirleri kabule zihnimizin çalışması elverişli değildir. Şu halde bu aksiyomu Yıkışmazlık prensipine dayandırıyoruz demektir. Diğer aksiyarnlar için de durum aynedır. Zaten Matematikte bü tün problemierin Aynılık ve Yıkışmazlık prensiplerinin neticesi ol duğunu biliyoruz. Eşitlik işareti olan " = " i kaldırırsanız hiçbir ma tematik problemin çözümlenmesi mümkün olmaz. Bu da anlatır ki, Aksiyarnlar Yıkışmazlık prensibinden çıkma fikirlerdir.

36. POSTULAT. - Konut denilen Postulat, ispata yarar bir kanıt istemeksizin kabul edilebilen zorunlu ve apaçık önermelerdir. Eukleides'in kurduğu ve okullarda öğrendiğimiz, pratik hayatta kul landığımız Geometri, şu üç Postulat' a dayanır : İki noktadan ancak bir doğru geçer. İki nokta arasındaki en kısa boyut, doğru çizgidir. 3) Bir doğrunun dı§ında bulunan bir noktadan bu doğruya ancak bir paralel çizilebilir. 1) 2)

B u ve diğer Postuladara göre Euklides geometrisini yirmı uç yüzyıldan beri kullanmaktayız. Bu postuladardan yaptığımız tanım lara dayanarak çıkaracağımız neticeler arasında hiçbir yıkışma bulun mamıştır. Bundan dolayı Mantığa uygundurlar. Postuladarın ancak zorunlu görülebilen önermeler olduğunu söylemiştik. Mutlaka zorunludur dememiştik. Nitekim Lobaçevski is mindeki bilgin, bu üç postulatın ilk ikisini kabul etmiş ve üçüncüsü nü reddederek şöyle bir postulatın mümkün olabileceğini ileri sur müştür : Bir noktadan bir doğruya bir paralel değil, sayısız paraleller çızı lebilir. i

Bu postulpattan birçok teoremler çıkarıldı ki, 'bunlar tıpkı Euk· leides geometrisindeki postuladardan çıkarılan teoremler gibi tarna miyle mantıklı ve birbirine bağlı bir gidiş g�erirler. Eukleides geometrisine göre, bir üçgenin içindeki açılar iki dik açıya eşit olduğu halde, Lobaçevski'nin geometrisinde bu, iki dik açı dan küçük olur. Her iki netice de konulan esasa göre yanlış değildir. Riemann ismindeki Alman matematikçisi ne Eukleides, ne de Lobaçevski'nin postulatlarını kabul etmiştir. Daha doğrusu o, öyle bir genel geometri kurmak istiyordu ki bu, her türlü geometriyi birer özel hal alarak içine alsın. Riemann geometrisinde doğru çizgi, bir kürenin üzerinde bulu nan iki nokta arasındaki büyük daire yayından ibarettir. Bu tanıtma ya göre böyle bir geometride paralel olamaz. Çünkü bunda yüzeyler ve uzunluklar, sonu bulunan çizgiler olduğu için düzlem, bir kürenin düzeyine ; doğru çizgi ise daire çevresine benzetilmiştir. Bunda bü tün doğru çizgiler kutup denilen iki noktada birbirlerine kavuşacak larından paralel düşünmek mümkün değildir ve bir üçgenin iç açıla rı iki dik açıdan büyiik olmak laZım -gelir. Bu izahiarımızla anlaşılmış oldu_ğunu umarız ki, postulatlar de ğişmez şeyler değillerdir. Bugün bizi Eukleides geometrisini kabule zorlayan sebep, onun içinde yaşadığımız boyutlara uygun ve günlük hayatımızda daha kolay ne_tice verici olduğu kadar zihnimizin kolay kavıamasına da elverişli bulunuşudur. 3 7. TANITMA. - Matematik prensiplerden bir kısmı da ta· nıtmalardır. Tanıtmalar, sayılar ve şekiller hakkında bize genel kav ramlar verirler. Onlarla özel ve parça neticeler çıkarmak mümkün olur. Tanıtmalar, Matematik kavramların sınırlarını çizerler. Bunla-

rın birbirleriyle ilgisini kolayca gösterirler. Sayılarda' 2 yi ı in kendi ne bir kere, 3 ün 2 kere, 4 ün 3 kere katılması suretiyle teşekkül et miş olarak gösteririz. Burada yaptığımız iş, bütün sayıları ı e daya narak vücude getirmektir. Bu işi, sayıyı şu tarzda tanımladığımız için yapabiliriz : "

Sayılar, 1 in kendine katılması suretiyle hasıl olan miktarlardır."

· Şekillerde de, sayılarda olduğu gibi başlangıç vazifesini tanıt malar görür. Geometrinin kurulması için uzay, nokta, çizgi, yüzey, hacim, hareket gibi termleri ta:wmlam� lazımdır. Bunlar yapılmadan Geometri kurulamaz. Eşya uzayda yer alır. Nokta, uzayda her üç bo yutu olmaksızın tasavvur edilen pir zihin varlığıdır. Yalın hareket, uzay içinde bir geometrik notanrh - zaman kavramı işin içine katıl maksızın - yer değiştirmesidir. Işte bu esaslı tanıtmaları koyduktan sonra diğerlerini kolayca ta• nımlayabiliriz. Mesela çizgi, bir noktanın uzaydaki hareketinden çı· kan bir şekildir. Başka bir deyişle, noktaların geometrik yeridir. Yü zey, çizginin mekandaki hareketinden doğan, uzunluğu ve enliliği olan bir şekildir. BAHSIN ÖZÜ :

1 - Matematik Bilimlerin dayandığı üç prensipten birinciai Akaiyom'dur. Ak· aiyom, miktarlar araeındaki apaçık ve zorunlu ilgileri gösterir. Bütün, parçalarından büyüktür, Önermesi gibi. 2 - Poatulat, bu ilkelerin ikinciaidir. labat ihtiyacı olmaksızın kabul edebiliriz. Iki noktadan ancak bir doğru geçer, Önermeai gibi. Poatulatlar, değitebilirler. Eukleidea geometrisiyle Lobaçevski ve Riemann geometrisinde böyledir. 3 - Tanıtmalar, Matematik kavramların ·. aınırlarını çizen fikirlerdir. aayı, hacim tanıtmaları gibi.

Nokta,

Sorular :

Hangi aksiyomlan biliyorsunuz ? Apaçık ne demektir, aksiyom

lar niçin apaçıktu·lar ?

lsbat ihtiyacmı duymadan kabul edeceğimiz P·astulatlara !ıirkaç

misal veriniz ?

Riemann geometrisinde doğru var mıdır ; yoksa niçin olamaz ?

Paraleli kabul etmiyen hangi geometridir ?

Noktayı tanımlamaksızm hacimleri tanıtabilir misiniz ?

3 - ISPAT 38. Ispat. - 39. Problem ve Teorem. - 40. lspat'm mekanizması. -

41 . lspatta Analiz ve Sentez.

38. İSPAT .- Matematikte bizim için doğruluğu apaçık ka bul edilmiş önermelere dayanarak aynı derecede emniyetle inanabi leceğimiz neticeleri elde etmeye Ispat denildiğini evvelce görmüştük_ (Madde : 23) . Matematikçe �pat, kıyastan başka bir şey değildir_ Gene bildiğimiz gibi kıyas da bir Dedüksiyon' dur. Matematik kıyas larda büyük önermeler Postulat, Aksiyom ve Tanıtma gibi bütünsel, genel önermelerden teŞkil edilir.

39. PROBLEM VE TEOREM. - Bütün matematik dersle rinde karşımıza ya teoremler, yahut problemler çıkar. Problem, biz ce çözülmesi istenen bir hakikatİn ifadesidir. Mesela "Belli bir nok tadan belli bir doğruya varan sayılı doğruların yarımlayıcı noktaları nın geometrik yerini bulmak" bir problemdir. Teorem'e gelince ; bu, ispatı lazım bir önermedir. Bir hakikati meydana koymak, onu apaçık kabul edilir bir. şekle sokup hilmiyen Iere ve kendimize tasdik ettirmeye yarar. Yuk.arıki problemi şu şek le sokarsak bir teorem olur : "Bir üçgenin iki kenarının ortalama noktalarını birle§tiren doğru, üçüncü kenara paralel ve onun yarısına eşittir."

Problemler kendimizin de henüz bilmediğimiz bir hakikati için de sakladıkları için çözülürler. Teoremler ise bildiğimiz bir hakikati kendimiz için temellendirmek ve başkalarına kabul ettirmek maksa diyle ispat olunurlar. 40. tSPATlN MEKANIZMASI. - ispat, belli miktarlar ara sında Dedüksiyon'la bağlar vücude getirmekten ibaret bir işlemdir. Bu bağ, ya ortalama bir terime ihtiyaç olmadan araçsız kurulur ; ya hut çok kereler olduğu gibi, bir veya daha çok araçlar yardımı ile ya pılır. Araç vazifesini gören terimler daima yekdiğeriyle eş-değerde olurlar. Bunlar matematik önermelerle denklemlerde birbirinin yerini tutarlar. Şu takdirde matematikte ispat, bir önermeyi diğ�r bir öner me yerine koymaktan başka bir şey değildir. Yeter ki netice, bizce za ten bilinen ve kabul edilmiş olan bir hakikate ulaşmış bulunsun. Orta terimiere ihtiyaç olmadan yapılan ispat tarzlarını geomet riye tatbik ederek gösterelim :

1 ) Üstüste koyma suretiyle ispat : Ispat edilecek teorem şu olsun : "Kar§ı kar§ıya e§it olan iki kenar arasındaki açılah e§it iki üçgen, birbirine e§it olur."

Bu teoremi ispat için A'B'C' üçgenini ABC üzerine getirelim : Şöyle ki B' noktası B, A' noktası A noktasına, B'A' kenan, eşit ol duğu BA kenarına gelsin. Bu takdirde A' açısı A açısiyle eşit oldu ğundan A'C' kenan AC yönünü alır. Zaten A'C' kenan AC kenarı na eşit verildiğinden C' noktası da C noktasına gelir. Bu durumda B'C', BC kenarlarının iki uçları yekdiğeri üstüste geleceğinden ken dilerinin de birbiri üstüne gelmesi lazımdır. Bu üstüste getirme yar dımİyle A'B'C', ABC üçgenlerinin eşitliği ispat edilmiş olur.

2) Parçalann yerini değiştirmeksizin şekillerin bölünmesi yo Jiyle ispat : Ispat edilecek teorem şu olsun : "Tabanları eşit iki dik dörtgenin alanı, yükseklikleriyle oraııtılıdır;."

ı ı ı 1·

Bu teoremi ispat etmek için iki dik dörtgen alalım." Bunların ta banları yekdiğerine xe küçük dik dörtgenin yüksekliği ise büyüğünün yarısına eşit olsun. O halde bu iki dik dörtgenin yükseklikleri arasın daki oran 1 /2 dir.

Büyük dik dörtgen yüksekliğinin bölüm noktasından tabanına bir paralel çizelim. Meydana gelen dik dörtgenler birbirine ve bunlar dan her biri verilen küçük dik dörtgene eşittir. Bu netice bize aldığı mız iki dik dörtgenin alanları arasında da 1 /2 oranının bulunduğunu gösterdiğinden teoremin doğruluğuna hüküm veririz.

pat :

Bir şeklin dengini (yahut eş-değerini) bulmak yoliyle is-

İspat etmek istediğimiz teorem şu olsun : "Bir ')'"amuğun alanı, tabanları toplamının ,-ar z s z n ı n yüksekliğiyle çarpımına e§ittir."

;j�

'e.

Bu teoremi ispatlamak için BC kenarını uzatalım ve C noktasın dan başh.yarak AD kenarına eşit olmak üzere CE uzunluğunu alalım_ E, A noktalarını da birleştirelim. Burada ABE gibi bir üçgenin vü cut bulduğunu görürüz. Eğer, ABE üçgeninin ABCD yamuğuna eş değerliğini belgitlersek teoremi ispat etmiş olacağız. Bunun için OCE ve ADO üçgenlerine bir bakalım ; bunlar birbirlerine eşittirler, niçi nini de biliyoruz. Eşit olunca ABCO şekline OCE üçgenini kattığı· mız zaman ABCD yamuğu meydana geliyor. Şu halde ABE üçgen i ADBC yamuğuna eş-değer demektir. Böyle olunca büyük üçgenin alanını yazacak olursak orada yükseklikler müşterek ve üst taban ya muğun alt tabanına ilave edilen kısma eşit olduğu için teoremimizi ispat etmiş oluruz. 4 1 . ISPATIA ANALIZ VE SENTEZ. - B�imlerde genel metottan bahsederken demiştik ki, her bilirnde Analiz ve Sentez en esaslı metodu teşkil eder. Matematik için de böyledir. Şu halde ispat, bir taraftan Analizi, öbür taraftan Sentezi kullanmaktır. Bu iki zihin yöntemini, yani- Analiz (Analyse ) ve Sentez ( Synthese) i kullanma dan bilirnde netice almaya imkan yoktur. Bir teorem veya problemi Analiz suretiyle halletmek şu demek tir : İspatlantbası istenen önermedert. başlayıp bildiğimiz ve kesin bel Iediğimiz bir önermede sona eren Öi1ermeler mrası vücuda getirmek tir. Yeter ki aradaki önermelerin her biri kendinden öncekinden doğ ru ve zorumlu olarak çıkarılmış olsun. Şu h:ılde birinci önermede son-

raki önermenin neticesi saklıdır ve tabii olarak sonraki önerme gibi önceki de doğru olur. Bu tanımlama bize anlatmıştır ki, matematikte Analiz, doğru olup olmadığını henüz bilmediğimiz bir problemi veya teoremi, doğ ru olduğu bizce bilinen ve tasdik edilen bir esasa götürebilmektedir. Şu halde her şeyden önce Analizde problem veya teoremi bilinir ve doğru farzetmek, ondan çıkacak mantıklı ve zorunlu neticeleri ince � lemek lazım gelir. Eğer en sonunda vardığımız önerme bir aksiyom, bir postulal veya daha önce ispat olunmuş bir teorem ise - bu bizce kabul edilmiş bir hakikat olduğu için - doğru neticeye zihnimizi gö türen bütün bir önermeler sırası gibi onun başlangıcında bulunan ve çözmeyi istediğimiz teorem veya problem de doğru olur. Çünkü doğ ru farzettiğimiz başlangıç, esasında yanlış olsaydı ; ondan doğru bir neticenin çıkması beklenilemezdi. Neticelerin doğruluğu, önceki önerınelerin doğruluğuna delalet eder. ·

Bu ispat tarzını bir misaile izah edelim :

Bir daire içine altıgen çizmek istesek, bu problemi Analiz ile halletmek için evvela onu halledilmiş farzederiz. Daire. çevresi içine dairenin yarı çapı uzunluğunda bir BD kirişini çizelim ve bu kiriŞ altıgenin bir kenan olsun diyelim. Bu kirişin B, D uçlarİyle daire merkezini birer yarı çapla birleştirecek olursak BCD gibi bir üçgen hasıl olur ki bunun üç açısı birbiriyle eşittir. BCD açısı 360 o nin 1 /6 ine eşit olduğundan ve CBD, BDC açıları da 1 20 ° nin yarısı ol duklarından her üçü de 60 derecelik birer açı teşkil ederler. Şu halde üç açısı birbirine eşit olan bir üçgen bir eşkenar üçgendir. Böyle olun ca BD kirişinin dairenin yarı çapına eşit olduğu anlaşılır. İşte BCD üçgeninin bir eşkenar üçgen olduğunu çıkanneaya kadar takibettiği miz önermelerde matematikçe ve mantıkça bir yanlış olmadığından başlangiçta farzettiğimiz önermenin doğruluğuna hükmetmekte bir an tereddüt etmeyiz.

Bu söylediğimiz Analiz şekli pozitiftir. Bunun negatif olanı da vardır. Negatif Analizde teoremin aksini doğru farzederiz. Apaçık yanlış bir önermeye varıncaya kadar, farz ettiğimiz o yanlış önerme ni� neticelerini inceleriz. Bu suretle iki yıkışmalı önermeden biri yan lış olunca diğeri doğru olacağı için, farzettiğimiz Önermenin yanlışlı ğından teoremin doğruluğuna varırız. Bu ispat şekline Aksiyle ispat derler. Mesela şu teoremi alalım : "Bir doğ·ru, bir daire çevresini iki noktadan ziyade noktada kesemez."

Bu teoremi ispatlamak lazım gelse aksiyle ispatı kullandığımız takdirde deriz ki : Bir doğru bir daire çevresini, iki değil de üç nok tadan kesmiş olsa ; bu noktalarla daire merkezini birleştirdiğİrniz za man birbirine eşit üç dışyarıçap hasıl olur ve bir noktadan bir doğru ya erişmek üzere birbirine eşit üç doğru çizilmiş bulunur. Halbuki bu hal, "Bir noktadan bir doğru üzerinde birbirine eşit olmak üzere iki doğrudan fazlası çizilemez" hakikati gereğince, imkansızdır. Bu imkansız neticeye bizi götüren sebep ise başta farzettiğimiz önerme olduğuna göre bunun yanlışlığı ve şu halde bu yanlış neticeden atlı yarak teoremimizin doğruluğu meydana çıkmış olur. � Görülüyor ki, Aksiyle İspat, bir önermenin tamamİyle doğru olduğunu değil, niçin yanlış olamıyacağını gösterir. Sentez' e gelince : Bu, analizin tam tersin� bir işlemdir. Matema tik te önce bilinınİyen birçok hakikatierin ortaya çıkarılm�sında analiz vazife görmüştür. Fakat o bilinmez, biliriir olduktan sonra başkalarını ispatta Sentez daha uygun bir yol olarak kullanılmıştır. :vlesela, biraz önce Analiz yoliyle ispat ettiğimiz altıgen problemini Sentez suretiyle ispat için şu yolda y�rürüz :

Daire içine çizilmiş altıgenin her kenan daire çevresinden 60 o bir yay ayırdığına göre 60 o lik bir C merkez açısı alır ve bu açı nın kenarları olan CB, CD dış yarıçaplarının daire çevresini kestiği B, D noktalarını birbirine bir doğru ile bağlarız. Burada meydana çı kan CBD üçgeni, bir eş-kenar üçgen olacağı için BD kirişi, daire dış yar�çapına eşit olur ve böylece teoremimiz de ispat edilmiş bulunur. lik

Burada Analizde olduğu gibi başlangıçta herhangi bir kirişin, altıgenin bir kenan olduğunu farzetmeye ihtiyaç yoktur. Doğrudan doğruya altıgenin tanımlarından hareketle teoremi ispat edebiliriz. Her iki metod, ispat mekanizmasının birbirini tamamlayan birer par çasıdır. Leibniz'in dediği gibi bunlar, zihnimizin, karşı yönlerde yap tığı aynı işlemlerdir.

61 BAHSIN ÖZÜ : ı - Matemalikle iabat, büyük Önermeleri poatulat, akaiyom veya tanıtma olan

bir kıyaatır.

2 - Problem, çözülmesini istediğimiz bir iı.akikattir. bir Önermedir.

Teörem, iabatı gereken

3 - Matemalikle iabat, bir Önermenin yerine ona et-değer bir Önermeyi koymak suretiyle yapılır. 4 - Orta terim olmadan yapılan isbatlar: ı) Üste Üste koymak suretiyle iabat, 2) Parçaların yerini değittirmeksizin tekillerin bölünmesi yoluyla iabat, 3) Bir teklin dengini bulmak yoluyla iabat. 5 - labat iki yoldan olur: Analiz, Sentez. Analiz, doğru olup olmadığını he nüz bilmediğimiz bir problem veya leoremi, doğruluğu bizc:e teabitedilmi� bir eaaaa gÖ türmektir. Sentez bunun teraine bir yol takip eder.

Sorular :

- Yoğunluk niye derler ? Bu bir kalite midir, yoksa kanlite mi?

Ilgili olduğu Kanliteler nelerdir ?

Geometri mi daha yalındır, Aritmetik mi ?

3 4

Astron•.'lmi niçin Fiziko-Matematik bilimlerden sayılır ?

Ihtimaller hesabı, zamanımızda niçin eskisinden daha büyük bir

Aksiyomlan neden ispata lüzum görmeyiz?

önem kazanmışbr ?

6 · - "Bir teoremin bir "n" sayısı için doğru olduğu takdirde n + 1 sayısı için de doğru olacağı ispat edilebilse bu teorem diğer tam sayılar için de doğru olur." önermesini Matematik prensip.�rinden hangisine bağhyabilir. . ., SIDIZ .

Geometride "nokta"

nedir ?

nın,

Aribnetikte "sıfır"

vazife ve değeri

•

- Postülatlar mutlak surette 2.'.3runlu olmadıklan halde neden onları

ispat etmek ihtiyacım hissetmiyoruz ?

- Matemab"kteki tanımlarh. eıyayı tanımlama arasında ne aynhk

görürsünüz ?

- Matematikte kullanılan düşünce yolu neden Dedüksiyondur ?

- Matematik'in düııünmemize hizmet ve yardımını hangi bilim

alan

lannda görürsünüz ?

- Matematik Bilimler, aldımızın apaçık birer bakikat olarak kabul

ettiği prensiplerden hareket ettiği halde neden pek çoklanna öğrenilmesi güç gelir ?

- "Iki paralel doğrudan birine

dik olan doğru, diğerine de dil(

olur." teoremini en kolay hangi ııekilde ispat edebilirsiniz ?

62 14 "Bir üçgenin iki açısı birbirine eşit olduğuna göre bunların kar şılanndaki kenarların da birbirine eşit ·;,lacağı" teoremini en uygun şekilde ispat ediniz. -

1 S - Bir teoremi problem haline koyunuz.

ı 6 - Elde etmek istediğimiz neticeye bilinir gözü ile bakarak bundan önce kabul edilmiş önermelere gidip ona karşı olarak yapılan ispat yoluna ne derler ?

ı 7 - Bulmak ( Decouvrir) ile Ispat etmek ( Demontrer) arasında ne fark görürsünüz ? .

ı 8 - . "Belli bir noktadan biribirini kesen iki doğru ile eşit açılar ya pacak surette bir doğrunun çizilmesi" problemini Önce Analiz suretiyle bulu nuz, sonra bu çizişin doğru ·;,lduğunu Sentez yoliyle ispat ediniz. .

ı 9 - H. Poincare, Matematİğİn amaçlarından bahsederken diyor ki : "Matematik, tabiatı incelemek ve anlamak için bize önemli bir alet hazırlar.". !lu sözden ve burada kullanılan alet kelimesinden ne anlıyorsunuz ? 20 Bilginler deneyle bulduklan tabiat kanunlannı neden Matematik formüllerle ifadeye çalışırlar ? -

2ı - B. Russell, Felsefe Meseleleri adlı kitabında şöyle bir cümle ya zıyor : "Bundan ı oo sene sonra Londra halkının kimler olacağını bilemeyİz ; fakat onlardan herhangi ikisinin diğer herhangi ikisi ile beraber 4 edeceğini pekala bilebiliriz.". Russell, bu cümlesiyle ne anlatmak istiyor 1

BAH İS : V

ENDUKSİYON 1

- MÜSB�T BiLiMLERDE ARAŞTIRMA YOLLARI

42. Müsbet Bilimler. - 43. Müsbet bilimlerin kaynağı. - 44. Müsbet bilimlerde kanunlar. - 45. Araşbrma )":.Ilan : 1 ) Gözlem. 46. 2 ) Deneyleme. - 47. Hipotez.

42. MÜSBET BiLiMLER. - Okullarda öğretilen bilgilerin hepsine birden toplu bir bakış, bize bu bilgilerin konularını kolayca buldurur. Hepsine şekil ve ifade veren dil babisierini ve Matematik'i bir tarafa korsak geri kalan derslerde ya cansızlara, ya canlılara, ya tek insana veya insan topluluklarına ait. hususların incelenmekte ol duğunu görürüz. Cansızları inceleyen bilimler Maddeyi, canlılan in celeyen bilimler Hayatı, insanı inceleyen bilim Ruhu, insan topluluk larını inceleyen bilimler Cemiyeti 1Ie almışlardır. Bu bilimlerin hep si, madde, hayat, ruh ve cemiyetteki değişmeler demek olan olayları ve onlar arasındaki münasebetleri gözönünde tutmuştur. Münase betleri bahis konusu olan cihet, madde olayları, hayat olayları, ruh olayları ve cemiyet olaylarıdır. Bu olaylara Fenomen (Phenomene) derler. Duyularımız üzerinde etki yapan varlıklara Madde { Mtiere) denildiğini biliriz. Madde'ye ait olayları Fizik ve Kimya kendilerine konu almışlardır. Canlı varlıkların doğuşlarını, yaşayışiarını ve ölüm Ierini de Biyologi inceler. Onların vücut yapılarını Anatomi, organ iarının çalışmalarını Fiziyoloji ( Physiologie) , mikropları Microbiolo gie, organların hastaianmış hallerini Patoloji {Pathologie) umumi olarak ; canlı varlıkların geçmişteki hallerini Paleontoloji {Paleon tologie) , monstrları ve yaradılış galatlarını Teratoloj.i (Teratologie) , hususi olarak inceler. Tek insanın ruh olaylarını Psikoloji, cemiyet olaylarını da Sosyoloji tetkik etmektedir. . Bütün bu bilimler, deneyle işe başlarlar ve inceledikleri olaylar arasındaki değişmez münasebetleri ararlar ki, bunlar, o bilimlerin Kanun (Loi) ları demektir. Dikkat edilirse bilimiere konu olan maddô!, hayat, ruh ve cemi vet ; basitlik bakımından maddeden başla}rıp cemiyete doğru bir sıra lakib.!derl.:r. :vlcdde hayattan, h!ıya·� ruhtan, ruh cemiyetten daha

basittir. Özelik itibariyle bu sıranın aksini almak lazım gelir. Cemi· yet ruhtan, ruh hayattan, hayat maddeden daha özeldirler. O halde bu realitelerin en az basiti, fakat en özeli cemiyettir. İşte deneye gelen bu Gerçek ( Realite) leri kendine konu olarak alıp onlara ait olayiann kanunlarını arayan bu bilimiere Müsbet Bi limler (Sciences Positives} denir. 43. MÜSBET BILIMLERIN KAYNAGI. - Insanlar, tarihin her devrinde tabiat kudretleriyle savaşmak ve uzlaşmak zorunda kal mışlardır. Soğuk olmuş, ısınmak istemişler ; sular taşmış, korunmak gerekmiştir. Önlerine gelen n ehirleri geçmek zorunda kalmışlar ; ka rada, denizde mesafeler aşmak için vasıtalar bulmaya mecbur olmuş lar ; onlar da yetmemiş, havalarda, bugünün en mükemmel tekniği ile, sesten hızlı yol almışlardır ... Insan zekası, bu zorluklar1ı:ı uğraşa· rak işlemiş, işledikçe de ışıldamıştır. Ya ölüme boyun eğmek, yahut bu saldırıcı kuvvetleri yenmekten başka çare kalmamıştır. Bunun için sonradan meydana çıkacak olayları, icap eden karşı tedbirleri ala bilmek için önceden kestirebilmek zorunu duymuştur. Işte bilim, olay ları önceden görüp onları kendisine zarar vermiyecek, fakat fayda sağlıyacak şekilde değiştirmek ihtiyacından doğmuştur. Bilim, bu anlattığımız gibi, bir taraftan korkutan tehlikelerden korunmak, diğer taraftan türlü yaşama ihtiyaçlarını duymaktan doğ makla kalmamış ; insan ruhundaki anlama, bilme, öğrenme ihtiyacı da ondaki araştırma kudretini arttırmıştır. Kendi içinde ve dışında olup biten sayısız değişmeleri bir düzen içinde görmek, onların han gi sebepler zoruyla işlediğini, hangi esaslara göre akıp gittiğini anla mak duygusu ile zihnini durmadan çalıştırmışhr. Henri Poincare'nin şu sözünde bilmenin ve bilginin ne olduğu pek açık görülür : "Bilgin, bu koca varlığı ahenk ve düzen U;inde görebilendir."

Bu amaca nasıl erebileceğimizi, Auguste Comte şöyle göstermiştir :

Pozitif Felsefe'nin kurucusu

"Tabiati incelemeyi. insanın tabiat üzerindeki çalı§malarını akla uygun bir esasa dayandırmak §eklinde anlama/ıdır. Çünkü deği§meyen neticelerin yardımirle kendilerini önceden tahmin edebildiğimiz olayları tanımakladır ki, onları pratik hayatta kendi faydamıza göre deği§tirme imkanını kazanabiliriz."

Nitekim Descartes, Discours de la Methode ( Metot Hakkında Nutuk} isimli mühim kitabında pratik hayata tatbik edilmiş bilgiyi pek güzel anlatmış ve yaşadığı devrin okullannda yapılan Nazari Fel sefeyi ve zihin oyunculuğu halindeki bilime karşı hayatta yeri olan

bilginin daha değerli olduğunu açık surette göstermiştir. Bu feyleso fun, zamanında iskolastik düşünüşün denemeden -kaçan ve sade zi hin işlemleriyle uğraşan speculatif durumunu tenkidetmesi, Yeniçağ felsefe ve bilimine kıymetli ve uyandırıcı bir müjde olmuştur. Bilim, insanı tabiate el koydurmadıktan ve buna imkan veren bilgileri ona hazırlamadıktan sonra neye yarar ? Her şey gibi Müspet Bilim de hayat içindir. 44. MÜSBET BiLiMLERDE KANUNLAR. - Bu kudreti el de etmek için şüphesiz tabiatı tammak lazımdır. Tanımak için de, tabiattaki olayları teker teker görmek ve bilmek yetmez ; olaylar ara sında daima aynı kalan münasebetleri bulup ortaya çıkarmak icap eder. Auguste Comte'un ''Akla uygun bir esas" dediği bu değişmez miinasebetler, "Tabiat Kanunlan" dır. · Madde bilimi olan fizikten başlıyarak diğer bütün bilimler, kendi olaylarının bağlı bulunduğu ka nunları ararlar. Hepsi bu amaca aynı başarı ile erebilmiş değildir. Kısmen ona varmış olanlar, uzun asırlar ardı arası kesilmiyen gayretler sarfına mecbur olmuşlardır. Psikoloji ve Sosyoloji gibi pozitif manasiyle ku ruluşu yeni olan bilimler, olaylarının kanunlarını ortaya koymak için çok çalışmaktadırlar. Olayların birbiri arkasından akıp gidişi, onlar arasında Sebep (Cause) bağının araştırılmasına sebep olmuştur. Ba con'un "Tam bilmek, sebepleri bil'mektir." deyişi bu sebepledir. Fakat şunu iyi -bilmelidir ki, tabiat kanunlarında derslerimize başlarken anlattığımız, Aynılık, Yıkışmazlık gibi kesin zihin pren sipleri tam olarak bulunamaz. Çünkü onlar zihnimizdeki kavramlar dır. Bu kesin kavramların şaşmaz misalini tabiatta göremeyiz. Hem de tabiatta Matematik ve Mantık anlamı ile biribirinin aynı iki varlık bulunamaz. Onlar arasında ancak henzerlik ve ayrılıklar vardır. , Mesela ; fizikte Hava Boşaltma aleti ile havasız yaptığımızı .farz ettiğimiz fanusun içinde başka başka kütledeki cisimlerin aynı hızla düştüğünü gördüğümüz zaman biliriz ki, fanusun içindeki hava tam manasiyle bitmiş Matematik anlamı ile sıfır olmuş değildir. Şu hal de o iki cismin düşme hızları da biribirinin aynı olamaz. Bunlar an cak biribirine yakın hızlarla düşerler. En hassa3 terazilerde tarttiğımız iki cismin biribirine eşit olamıyacağı meydandadır. Şu halde fizikte en kuvvetli aletlerle yaptığımız deneyler neticesindeki eşitlikler bile yanlışlık payı bulunan ihtimalli miktarlardır. Nitekim Biyolojide de durum böyledir. Biliriz ki, memeli hay vanla:r -ciğerleriyle nefes alıp verirler. Fakat yine biliriz ki, her me meli hayvanın bu biyolojik fonksiyonları yapışı biribirinin tıpatıp ay nı değildir. Yine öğrenmişizdir ki, bitkilerde yapraklar klorofil sebe ı;

biyle yeşildir. Fakat biribirinin aynı yeşili, renklerle en çok uğraşan lar bile kolay kolay bulamazlar. Bilgilerimizin tabiata ait olan kısmındaki bu kaypaklık ve belir· sizlik, duyumlarımızın biribiri . üstüne yığılışından ileri gelmektedir. Gözümüz açık, kulağımız delik, burnumuz koku alır, damağımız ta· dar ve cildimiz duyarken bütün bu duyu organlarına gelen ve bir an· da gelen etkileri toptan kavramak, sanıldığından çok 'daha güçtür. Biz onların bir kısmını alıp bir kısmını bırakırız. Ancak bu seçme sa· yesindedir ki, belli duyular üstünde şuurumuzu aydın ve dikkatimi zi uyanık tutabiliriz. Bizim için tabiat ve ondaki değiş�eler demek olan olaylar bu seçimler neticesindeki duyum bütünleri�den başka bir şey değildir. Onun içindir ki tabiatta küçük farklarla birtakım ay rılıklaı, yine küçük farklarla birtakım benzeyişlere dayanmaktan baş ka yapılacak bir şey yoktur. İşte tabiat bilimlerindeki kanunları bu ihtimallik yönünden göze almalıdır. Şimdi mesele şöyle bir noktaya varmış bulunuyor : Her bilim kendi olaylarının kanununu elde etmek için nasıl bir ana yoldan git meli, nasıl bir metod kullanmalıdır ? 4 5 . ARAŞTIRMA YOLLARI : 1 ) GÖZLEM. - Müspet Bi limlerde kanunları elde etmek için bilginler, olaylardan hareket eder ler. Fenomen (Phenomene) , gerçeklerde insanların duyularına çarpan değişmelerdir. Bir cismin düşmesi, bir bitkinin çiçek açması, bir insa nın bunaması, göçebe bir cemiyetin toprağa yerleşmesi birer F eno mendir. Bunları bilme için yaptığımız işlemlere Deney ( Experience) derler ki, bir kısmı doğrudan doğruya kendi şuurumuzda olur, bir kıs mı da dışımızdaki olaylara aittir. Genel anlamda ise elde ettiğimiz bil giler ve melekelerin hepsi demektir. Müsbet bilimlerde deney, iki şekilde görülür : 1 ) Herhangi bir olayn dikkatli surette görülmesi ve anlaşılmi:\ sı demek olan Gözlem ( Observation) ; 2 ) Bilgin tarafından değiştirilen veya yeniden yapılan bir ola yın incelenmesi demek olan · Deneyleme (Experimentation) . Gözlem de iki türlü yapılır. Biri, teleskopla göke bakan bir as tronomun bir yıldızın uçup gidişini görmesi gibi ki, bundaki gözleyiş Edilgin (Passif) dir. Diğerinde bilgin, önceden yaptığı hesaplarla, tayin ettiği zamanda bir yıldızın hareketini ve mesela Güneşin tutul masını gözler ve görür. Bu görüş, Etkin (Aktif) bir gözlemedir. Buradaki etkin ve edilgin oluş, gözlemi yapan bilgine nisbetle dir. Yoksa bu gözleyişlerin etken olanları da, gözlenen şeyleri değiş tiremezler.

Bir insanın iyi gözlemci olabilmesi için vücutça sağlam ve kusur· suz olması lazımdır. Kulağı bozuk olanlar ses olaylarını, gözü hasta olanlar ışıma olaylarını gereğince inceleyemezler. Bununla beraber duyu organları bozuk bazı bilginler, başkalarının deneylerinden fay dalanarak araştırmalar yapmışlardır. Arago ve Hubert gibi bilginler, kör oldukları halde ışın ve arıların hayatını ineelerneğe muvaffak olm uşlardır. ,; Duyu organlarımız sağlam oldukları halde çok kereler bunlar bize kifayet etmezler. Birtakım aletlerle onların görüş ve işitiş kuv vetlerini arttırmak zorunda kalırız. Mikroskop ve Teleskop böyle aletlerdir. Son zamanlarda yapılan Elektron - mikroskopları ve bü yük T eleskoplar, insandaki küçü�ü büyüitme ve uzağı yakıniaştırma kudretini akla hayret verecek kadar artırmışlardır. Bazı aletler de vardır ki, duyularımızın noksanlarını tamamlar ve kesinliklerini ço ğaltır. Terazi, Barometre, Termemetre gibi. Gözlem vasıtalarından bir kısmı da yazıcı aletlerdir. İnsan her zaman normal halde bulunmadığı için iözleyişlerinde olayları gör mekte ve yazmakta çok yanlışa düşer. Nabzın vuruşlarını, ciğerin ve kalbin hareketlerini yazan aletler, bunu önlemek için yapılmıştır. Za ten bir gözleyicinin bir anda olan türlü türlü olayları görüp kaydede bilmesi mümkün olmadığı için bu türlü aletiere ihtiyaç meydandadır. Belli bir anda hem esen rüzgarın cihetini ve hızını, hem yağan yağ murun miktarını, hem Atmosfer hasmeını hesapiayıp bir neticeye varma, bu türlü aletler olmasaydı imkansız kalırdı. Onun için aletle rin keşfi, bilim tarihinde büyük gelişmeler yapmıştır. Teleskopsuz As tronomi ; mikroskopsuz Biyoloji ; barometre ve terazisiz Fizik nasıl ilerliyebilirdi ? Bilgin'in olayları gözleyişinde yukardan beri saydığımız maddi vasıflar yanında birtakım ruhi vasıflara da ihtiyaç vardır. Her şeyden önce bilgin, kuvvetli bir "DikkaC sahibi olmalıdır. Dalgın ve havai bir adam.. iyi bir gözlemci olamaz. Kendisind�, olayların türlü vasıf larını ayırt edebilmek kabiliyeti, en küçük noktaları bile ehemmiyet siz almıyacak derecede sağlam bir araştırma istidadı bulunmalıdır. Galilei' den önce, kimhilir ne kadar insan, Piza kilisesindeki avizeni n sallandığını görmüştü. Fakat Sarkaç kanunlarını o bulabildi. Çünkü avizenin sallanışını, mani olunmuş bir düşüş halinde ancak onun dikkatli gözü görebilmişti. Bilgin' i� sahip olması gereken vasıflarının en önemlilerinden bi ri de "Sabır" dır. Yanlışa düşmernek ve çıkaracağı neticelere güve nebilmek için bu gözlemleri bıkmadan, usanmadan tekrar edebilme· lidir. Meşhur tabiat bilgini Agassiz'in Neretina kabukları içerisinde

birbirinin aynı olanlar var mıdır diye bunların 27.000 tanesini görüp ineelediğini bilirnde Sabıra misal olarak söyliyebiliriz. Edison, Elektrik bataryasının taır.am işiiyebilmesi için 1 0.000 deneyden sonra 1 den başlamış, aradığını buluncaya kadar 5 defa 1 0,000, yani 50,000 deney yapmıştır. Gene bu bilginin Amerika ;k liminde yaşayacak ve çok miktarda kauçuk verecek bir bitki arama ya başladığı zaman bu bitkiyi bulabilmek için onun 1 5 .000 türlüsi_: üzerinde incelemeler yaptığını hayranlıkla anlatırlar. Bilgii-ılerin iyi gözlemci olmasında "Tarafsız" olmalarının da ge rektiğini söylemeliyiz. Bilgin önceden edindiği ve 3ğrendiği bilgilere bağlı kalmamalıdır. Kendinden önce gelmiş bilginierin buluşlarını bil meli, kıymetlerini tanımalı ; fakat onların hatasız olduklarını zanne dip karşılarında tenkitsiz bir duruma düşmemelidir . Doğru düşünme nin yolu herhangi bilgi ve fikrin yanlışlığı .görüldüğü ;:ında doğrusu nu aramaya ve bulmaya çalışmaktır. İnsan ne kadar objektif olmc>.k için gayret ederse etsin onun sübjektif tarafı ve tesisleri bulum.ır. Bundan dolayıdır ki bilginierin tarafsız bir duyguda bulunmaları, ha kikatl�ri bulmak için esaslı şartlardan biridir. Yukardan beri saydığımız vasıflar yalnız iyi bir bilgin olmak için değil, tam ve gerçek bi� insan olmak için de kazanmaya mecbur ol duğumuz vasıflardır. Bunlar bizde ne kadar kuvvetli olursa bilginlik ve insanlık değerimiz de o kadar yüksek olur. 46. 2 ) DENEYLEME. - Deneylemede, bilgin, her şeyden ön ce bir olayı gerektiği kadar inceleme imkanını bulur. Bilgin, istediği zaman istediği şartlar içinde konusu olan olayları yapabilmelidir. Bu yapabiliş, sebeplerin ve neticelerin birbirine bağlı olarak akışını gör meyi ve böylece kanunların bulunabilmesini sağlar. Onun için dene yim, hakikatte yeni bir olay yaratmak değil, belki oluşunu görmek istediğimiz olayların meydana gelmesine elverişli şartlar ve halleri ha zırlamaktır. Deııeyleme, gözlem gibi . bazan edilgin, bazan etkin değildir. Her deneyleme, her zaman etkin olur. Laboratuvarında bir cismin anali zi ile uğraşan kimyager'in durumu elbette edilgin olamaz. Az olmak la beraber deneylemenin edilgin olduğu haller de görülmüştür. Me sela, Baumann adında bir hekim, sol böğründen yaralı bir genç Ka nadak·ı göz altına almış ; bunun midesinde, aldığı yaradan bir de1ik vardu Bu bilgin o delikten midenin içini görebilmiş ve bu sayede mi denin ;indirme çalışmasına ait incelemelerde bulunmak imkanını el de etmişrir. Ş\i söylediğimiz deneylernede bilginin durumu şüphesiz edilgindir. . .

Görüyoruz ki, Gözlem ve Deneyleme arasındaki ayrılıklar, bi rinde tabiattaki olayların değiştirilmeksizin incelenmesinde ; öbürün de, değiştirilen olayiann incelenmesindedir.

Claude Bemard der ki : "Deneyleme yapan adam, bir sıvıyı billurla§tırmak için onu soğut tuğu zaman, madenin yaratılı§ında bulunan billUrla§ma lıassası üstiine te sir etmiş değildir. Belki yaptığı §ey, ancak billurla§maya lıazırlıyan §art ları sağlamaletan ibarettir. Klorlu azot 100° de ısıtılıp da ısı ve hareket ·viicude getiren ş iddetli bir patlama yapıldığı vakit bu maddenin patlama s ına doğrudan doğruya tesir edilmiş olamaz. Yaptığımız, patlamanın ola bilmesi içirı §art olan 100° nin sağlanmasından ba§ka bir §ey değildir." , Anlaşılıyor ki Deneyleme, basit bir incelemeden çok daha dik katli ve ileri bir denemedir. Gözlemi kontrol eden ve gözlem yetme diği takdirde onu tekrarlattıran bir -'metoddur. Deneyim, çok kereler önceden düşünülüp belirmiş bir amaca varmak üzere yapılır. Yapılmadan önce de deneylemeye istikamet verecek bir fikir tasarlanır. Deneyden önce tasarlanan bu fikre Hi potez derler ki, biraz sonra ondan bahsedeceğiz. Bacon, bu yolda baş vurulacak deneyim yollarını tertiplemiştir. En mühimleri şunlardır : a) Deneyierin türlüleştirilmesi yolu : Deney tekrar edilirken maddesi değiştirilir. Mesela, genleşme olayını denerken ilk defa de mir almışsak ikincisinde altın, üçüncüsünde bakır almak gibi. Maddeyi değiştirmek ne kadar mümkün ise sebebini de öylece değiştirebiliriz. Mesela, bir kehribarı. bir çuhaya sürterek ondan ha sıl olan kuvvetle hafif cisimleri çel!biliriz. Başka bir deneyde onu çuha gibi bir cisme sürmeden ısıtma suretiyle aynı deneyi tekrar ede biliriz. Pascal'ın hava hasmeını incelerken türlü sıvılar alması ve tür lü zamanlarda, türlü yerlerde denemelerini tekrar etmesi, bu hususa güzel bir misal olur. b) Deneyin bir yerden başka bir yere nakli yolu : Bununla bil gin büyük çaptaki bir ölayı küçük nispette tekrar edebilir. Mesela, gökyayı olayını bir bardakta yapmak gibi. Sesin ve şekillerin nak!in de kulakla göze bu hususta yardımcı olan aletler, ,gramofon ve fo toğraf en kullanışlı birer deneyim vasıtasıdırlar. Bir kelimenin nasıl söylendiğini tesbit ederken, söyliyenin sesini plağa almak, bu yolda yapılacak deneyleri pratik bir şekilde tekrara imkan verir. Roentgen makinası da deneyierin naklinde en büytik hizmeti yapan aletlerden biridir. c) Deneyin tersine tekran : Mesela, suyu çözümleyip oksijen le idrojeni bulduktan sonra aynı nispette oksijenle idrojenden suyu 1

elde etmek gibi. B u yöntemle, önce yapılmış olan denemenin doğru olup olmadığını anlamak kabil olur. Bir misal verelim : Kepler, Dünyayı merkezde farzeden Batlarrı ·yus geleneğinden ayrılan Copernicus' a uyarak bildiğimiz kanunları bulmuştur. Bunlardan birincisi "Gezegenler, odaklarından birinde Güneş bulunan bir Elips üzerinde seyrederler." kanunudur. Bunun böyle olduğunu bulmadan önce Kepler, Gegezegenlerin çizdiği iğriyi Copernicus' a uyarak bir daire farzetmişti. Şu halde söylediğimiz ka nun, onun zihninde ilk defa şöyle bir Hipotez halinde bulunmalı idi : "Gezegenler, merkezinde Güneş bulunan bir daire çizerek seyreder · ler." . Sonra bunu tahkik ederken 1 9 eğriyi denedi. Her birinde bir noksan görerek bunları ve bu arada daireyi reddetti ve nihayet Elips'i buldu. Bu misalde ilk tasarlanan Hipotez, tasariarnada hatıra gelebilen bütün imkanlar, bu imkanlardan çoğunun reddi ve bir tanesinin ka bulü, sonunda kanunun bulunuşu açıkça görülmektedir. Başka bir misal verelim : Lavoisier, suyun Oksijenle İdrojenden mürekkep olduğunu deneyle gösterdiği zaman bunu ancak gözle gö rülebilen büyük kütle halindeki su ile yapmıştı. Aynı deneyin tersi ne tekrarında iki hacım ldrojen ve bir hacım Oksijen almak suretiy le yine büyük hacımda ve gaz halinde iki cismi denemiş oluyordu. Fakat bundan sonra bir Hipotez kurdu ve dedi ki : "Bir su molekülü, iki atom İdrojen, bir atom Oksijenden mürek keptir."

Bu bir Hipotezdi. Çünkü daha o zaman atom, doğrudan doğru ya deney konusu olacak şekil&' görülmüş değildi. Fransız ihtilalinin acımadan kopardığı ( 1 7 4 3- 1 7 94) bu kıymetli baş içerisinde tasarla mış olan bu seziş, bir asırdan fazla bir zaman sonra atomların Wilson kutusunda nasıl birer gezegen gibi yürüdüklerİnİn görülmesiyle ger çekleşmiş oldu.

Claude Bemard der ki : "Hipotez, asla uydurma ve yapma bir fikir değildir. Çünkü o, görü len gerçeklerde, yani tabiatin içinde kendisine bir dayanma noktası ara mak zorundadır." . '

Bundan sonraki bahiste bilgin, bu dayanma noktasını nasıl hu. luyor ve Hipotez dediğimiz tasariamaları hangi yollardan giderek na sıl gerçekleştiriyor onu göreceğiz. ç) Deneme tesadüfleri : Bunlardan başka önceden düşünülüp. belirtilmiş bir fikir olmadan yapılan deneyimler de vardır. BacGn.

bunlara deneme tesadüfleri adını veriyor. Birçok keşiflerde bu türlü tesadüfierin rolü olduğu muhakkaktır. Bacon der !ti : "Görünüşte akla uymıyan deneyleri bile yapmak, tabiattaki her taşı muhtelif tarzlarda kımıldatmaktır ki, çok kereler faydalı neticeler vere bilir. Zira hakikat, ekseriyetle ba§vurulmuş olan yolun dışındadır." 1

Claude Bernard da aynı düşünce ile şöyle söyler : "Arada sırada tesadüfe dalıp hareket etmekten, hatta bulanık suda avlanmaya bile girişrnekten çekinilmemelidir."

·� Amerika Kristof Kolomb tarafından böyle bulunmamış mıdır} Bu yoll�rdan yürüyerek yaptığımız deneylemeler, alelade de neylere birkaç yönden üstündür. Bir defa deneylemeleri arzulanİnı za göre yaptığımız için istediğimiz kadar tekrarlarız. Diğer taraftan de neylemedeki olaylar tabiatta kendini gösteren fenomenlerden daha basit ve tehlikesiz oldukları için onlardan kanunlar çıkarılması daha sağlam ve daha kolay olur. 47. HIPOTEZ. - Bütün deneyli araştırmalar, önce zihindeki bir tasariama ile başlar, demiştik. Bu tasariama bakımından büyük bilginler, hayal kuvvetince sanatkarlardan geri sayılmazlar. Bu tasar· lamalar olmasa ve bilginierin olaylar üstünde düşünürken ilk zaman larda biraz karışık olmakla beraber türlü yönde sezgileri bulunmasa sonradan deneyle doğruluğu anlaşılabilen hakikatiere varmaları müm kün olamazdı. Bu anlamda Hipotez, herhangi bir olayın belli bir za man için anlaşılışı, bir bilim kanununun önceden sezilip düşünülüşü demektir. Çünkü Hipotez, deneyden önce yapılır ve deney hipotez'i ya gerçekleştirir, yahut yalanlar. Hipotezlerin kuruluşunda bilginierin yüksek zekaları ve deha lannın gösterdiği cesaret, gözden kaçmıyacak kadar kuvvetlidir. "De harun sırn, hiçbir şeyi imkansız görmemektir." sözündeki hakikat, burada açık surette belli olur. Esasen Hipotez, deneye değil, kanuna tekaddüm etmektedir. Çünkü Hipotez, bir kanunun zihinde itibari olarak kurulmasıdır. Mesele, deneylerle zihinde tasarlanan bu fikrin �erçekleştirilmesindedir. Bir olay, doğrudan doğruya bir hipetezin hakikatini ispat etmez. İkinci bir olay da böyle olduğu halde bir üçüncü' ve bir yüzüncü olay, onun yanlışlığını gösterebilir. Bu sebep le herhangi "Pir olaylar silsilesi üstünde bir hipo tez kurmak istenirse düşünülmesi mümkün ne ihtimaller varsa bu olayların hepsini tasar lamak icap eder. Böyle olmadığı takdirde bir tanesine zihin saplanır ve ondan kendini kurtaramadığı müddetçe hakikati elde etrnek im kansız olur.

Görülmüştür ki ; Müspet Bilimlerin süratle gelişmesi, ancak şim diye kadar anlattığımız deneme metodu sayesinde olmuştur. Zihin, olaylar karşısında aklın genel prensiplerinden hareketle, fakat der.e ye dayanarak bugünkü olgunluğuna erebilmiştir. Onun için Ma tematik düşünüşle gözlem yapmaya alışma, birbiriyle bağdaşar<.ık. Müspet Bilimin ilerlemesini sağlamıştır. Metod, bu sebeple bilirnde esastır. Müspet bilim metodlarına uymaksızın yapılan düşünüşle hiç bir hakikate varılamaz. Bunu iyi takdir etmeli, hayatı ve ona hakim olmak isteyen Müspet Bilimi bu gözle görmelidir. BAHSİN ÖZÜ : 1 - Müsbet bilimler, madde, hayat, ruh ve cemiyet olaylarını incelediklerine gÖre Fizik, Biyoloji, Pisikoloji ve Sosyoloji dallarında toplanır!ar. 2 - Müsbet bilimler, olaylara bakar ve onlar arasında değişmiyen münasebet· leri arar ki bunlar, Kanunlardır. 3 - Müsbet bilim, ihtiyaçtan va hayat zaruretlerinden doğmuştur. Bunda insan zekAsının sebepleri ve o yoldan bakikatleri öğrenme teceasüsü de büyük rol oynamışbr. 4 - Müsbet bilirnde olaylardan kanunlara erişebilmek için bilginler iki yoldan yürürler: Gözlem, Deneyleme. Gözlernde aletlerin yardımı büyüktür. 5 - Bilginde bulunması gerekli başlıca vaaıflar, dikkat, sabır, tarafsızlıktır. 6 - Deneyleme, bilginin Önceden lertip alarak yaptığı bir gÖzlem 'Ve deneme dir. Deneyierin türlüleştirilmesi, bir yerden başka bir yere nakli, tersine tekrarı suretiyle yapılır. 7 - Bütün denemeli araştırmalara başlamadan Önce bilgin, zibninde yapacağı araştırmayı tasarlar. Buna Hipotez (Hypotbese) derler.

Sorular :

"Müsbet bilim" tabirinden ne anhyorsunuz ; böyle olmıyan bi

limler de var mıdır?

Tabiat kanunlan ile Devlet kanunlan ve cemiyetteki örf ve

adetler arasında ne fark görürsünüz?

Insanlarda gerek tabiat, gerek cemiyet için Kanun fikri acaba

neden doğmll§tur?

Bilginrerde Hipotez yapma kudreti olmasaydı olaylan deneme

ve neticede kanunlara varma mümkün ·�labilir miydi?

Yüksek bilim adamı olmak için hangi vasıflan lüzu�lu gi)rür-

"Bilim adamı doğruyu aradığına göre doğru adam olmalıdır."

sünüz ? cümlesinde iki defa geçen "doğru" kelimesinin ne anlamlarda kullanılmış olduğunu izah eder misiniz?

7 8

Olaylan araştırmada bayalİn ve dikkatin rolleri nelerdir ? F. Bacon, tesadüflerden bahsederken :

"Tesadüf, tabiatta her

şeyi kımıldatarak albm yokl.ıımaya boşvuranlara ve bunun yüküne dayanan.

73 lara yardım eder" diyor. Bilim taribinde bu yardımı kazanmı' kimleri tanı yorsunuz ?

Bir kan1Ulun eskiden birçok olaylarda yürümüş !)lması, gele

cekte de, yÜrür olacağına delalet eder mi ? Bu soruyu Fizik'te ve Kimya'da bildiğlııiz bir kanuna tatbik ederek cevaplandırmız.

1 0 - "Havada bir yere tutunmayan cİsİmler düşerler." Bu bir kanun mudur ? Istisnası var mıdır ? Varsa bu istisnaları başka hangi kanunla izah edebilirsiniz ?

l l - Fizik kanunlar niçin Matematik formüllerle ifade ediliyor ?

1 2 - Bir deneme bilimi olan Fizik'te yarabcılığuı rolü nedir ? 1 3 - Müsbet bilimlerde büyÜk bulu§lan olanlardan kimlerin hayat Ianna dair kitap okudunuz ?

1 4 - Atatürk, muhtelif nutuklannda Müsbet Bilimden ne maksatla ve ne anlamda bahsetmi§tir ? "Hakiki mÜr§İt ilimdir" sözünden ne anlıyor sunuz ?

ENDÜKSİYON

48. Müsbet bilimlerde endüksiyon. - 49. Endüksiyonun yolları.

50. Bunların faydalo:ı.rı. - 5 1 . EndüksiY'�nun esası.

48. MÜSBET BiLiMLERDE ENDÜKASiYON. - Müsbet bi limler, olayları gözlernek ve onları deney'e vurup tekrarlamakla baıj lıyor. Sonra o görgülerden ve önceki bilgilerden faydalanıp inceledi ği olayların kanuniarına yükselrnek mümkün oluyor. Bu zihin çalış masının Endükasiyon olduğunu ( Madde : 20) lstidlal ve Çeşitleri bahsinde anlatmıştık. Şimdi onun müsbet bilimlerde nasıl kullanıldı ğını irıceleyeceğiz. Aristoteles, bir tabiat bilgini i�i ; fakat onun kurduğu Mantık, Dedüksiyon'a dayanan bir mantık oldu. Nitekim Endükasiyon man tığını Novum Organum adlı bitmemiş eseriyle bir fizikçi veya bir ta. biat bilgini değil, devlet adamı lı ir Ingiliz tertipiedi : Frane is Bacon. Bu iki mantık birleşmez ; fakat . . : ribirinin tamamiayıcısıdır, hiçbir za man karşıt olmamışlardır. Bacon'un Mantık'ının kökleri deneydedir. Descartes· ( 1 .S96- 1 650) , çağdaşı ve büyüğü Bacon ( 1 5 6 1 - 1 626) u faydalı deneyler yapma yollarını gösterınede büyük bir liyakat sa hibi bellerdi. Bir mektubunda şöyle demiştir : "Bu mesele hakkındü Verulanius ( Bacon, Verulam Baronu idi) bunu yazdıktan sonra o bahiste benim diyecek bir şeyim yoktur." Descartes, bunu yazdığı za man 34 yaşında idi, Bacon öleli 4 sene olmuştu. Bu iki büyük filo sof, biri matematikten gelerek aklın kesin ve apaçık fikirlere nasıl

yükselebileceğini ortaya koymak suretiyle, diğeri olayların nasıl in celenip ka:rıunlara varılacağını gösterme yolu ile Çağdaş Felsefenin kurucuları olmuşlardır. Endükasiyon'dan Aristoteles de bahsetmişti. Bunun tekten ge nel olana götürücü bir yol olduğunu söylemiş ve onu bir kıyas şek linde ifade etmiştir. Bunun klasik olan misalini verelim : İnsan, At ve Katır uzun ömürlüdürler, Bütün safrasız hayvanlar insan. at, katırdır, O halde sa/rasız hayvanlar, uzun ömürlüdürler.

Bu, birinci şekilden bir kıyastır. Yalnız orta terimi bir değil, bir kaçtır : Insan, at, katır gibi. Dikkat edilirse burada söylenilen terim ler fertleri gösterme.z, her biri bir cinse delalet eder. İnsan sınıfı, at sınıfı, katır sınıfı demektir. Bu kıyasta hakikate uymayan tarafı bir yana bıraksak bile bizim anladığımız endüksiyon yoktur. Çünkü tek olaylardan hareket etmemiş, den�yle işe girişınemiş ve çıkardığı ne tice bir toplamadan başka bir anlam taşımamakta bulunmuştur. 49. ENDÜKSlYON YOLLARI . - Endüsiyon'un ne şekillerde yapılacağı hakkında ilk defa açık fikir söyliyen, Bacon olmuştur, de miştik. Bu filosof, endüksiyoiı'un yapılması için üç levha düşün müştür :

1 ) Var levhası c Tabula praesentiae 2) Yok levhası : Tabula Absentiae 3) Derece levhası : Tabula Graduum Birincisinde nasıl olduğu aranılan olayla heraber hangi olaylaı meydana çıkıyorsa onlar kaydedilecek ; ikincisinde, nedeni aranılan olayla beraber ortadan kaybolan olaylar yazılacak ; üçüncüsünde sebe bi aranılan olayla ondan evvelki!er arasında oranlı olan çoğalma ve azalma zaptedilecektir. Bu üçüncü levhaya Değişme ve Karşılaşbrma levhası da denilir. , Daha sonraları S. Mill bu esasları mükemmelleştirmiş ve dö,.t kural meydana koymuştur. Bunların ilk üçü Bacon'un üç levhasmı karşılar : 1 ) Uygunluk metodu ( Methode de concordence) . ··a" olayı nın sebebini bulmak lazım gelse onun, beraberce ortaya çıktığı olay ları ararız. .,A" BCDE "a" Birinci hal .,A" "a" tkinci hal _

1 FGHl }

Birinci halde kendisinden Önce ABCDE olayları, ikincisinde ise AFGHI olayları çıkmıştır. Burada B olayının "a" ya sebebolmİyaca· ğı meydandadır. Çünkü ikinci halde yoktur. Şu takdirde aynı durum da olan diğer CDEFGI olayları da "a" nın sebebi olamazlar. Olsa ol sa her iki halde de mevcut olan A gerçek sebeptir. Bu yöntemi bir misal ile anlatalım : Sesin nedenini arıyorum ; gö rüyorum ki tambur, davul, çan ve kavaldan ses çıkıyor. Deri, deynek, maden ve nefes, ses için birer gerçek sebep olamazlar. Çünkü bun lardan biri olmac.'-.ın öbürü ses çıkartabiliyor. Bunların hepsinde var olan olay ancak titreşim olduğuna göre "Sesin sebebi titreşimdir" ne ticesini doğru olarak çıkarabilirim. 2 ) Aynm Metodu ( Methode de difference Y. Bir olayın neder..i ararken ondan önceki birtakım olaylara tesadüf etsek, başka bir defa o olaylar gurupu tekrar meydana gelse ; fakat neticede nedeni ni aradığımız olayla beraber, birinci guruptan bir olay daha vukua gelmese : bu vukua gelmiyen olay, üstünde durduğumuz olayın se bebidir. Birinci halde nedenini aradığımız a olayından önce MBCDE olayları meydana gelse sonra bu gurupa benziyen ikin(;i BCD� olayları da hasıl olsa, BCDE den herhangi biri "a .. nın sebt bi olamaz. Çünkü, BCDE den biri "a" nın nedeni olsaydı ikinci hal de de "a" nın mevcut olması gerekirdi. Olmadığına göre birinci gu rupta bulunan ve ikincisinde bulunınıyan M, "a" nın sebebidir. ni

"M" BCDE ) "a" f Birinci hal BCDE Ikinci hal Mesela, türlü ağırlıktaki cisimlerin havada neden dolayı türlü hızlarla düştüğünü anlamak istiyorum : Önce bu ayrılığı doğuran se bebin havanın direnci olacağını düşünürüm. Havanın direnmesi ha· lini giderince, başka müessire lüzum kalmadan görürüm ki bütün ci simler aynı hızla düşüyorlar. Burada ilkönce bir Hipotez yapıyorum. Sonra onu bir deneyim ile incelemede bulunuyorum. '

3 ) Beraber Değişmeler Metodu ( Methode des variations concomitantes) . Bu yol, incelenen olayın diğer şartlar değişınediği hal · de gösterdiği değişmeleri ve başkalıklarını ölçmekten ibarettir. De ğişmelerin birbirine uygun olması için beraberce meydana gelmeleri lazımdır. Şu halde değişıniyen bir münasebete bağlı olan iki olay bir birinin sebebi olacağından, yekdiğerine uygun değİşınelerin de aynı sebeplerin tesiriyle ortaya çıkmaları gerekecektir.

A�B.,C,Ds ) Birinci hal nz � A587Cı ıD� ) Ikinci hal n� f AuBzC3D, Üçüncü hal nG Buradaki şemada ABCD olaylarının başka başka dereceleri iiç halde ayrı ayn gösterilmiştir. Sebebini aradığımız "n" olayı bunlar dan sonra gelmektedir. Birinci halde B, "n" nin sebebi olamaz. Zi ra B, değişmesi sırasında "n" d(m iki defa daha çoğalmıştır. İkiı:.ci halde de "n" den daha çok değişmiştir. O halde "n" nin sebebi ola maz. Böylece "n" ile sayıca değişmesi beraber olan yalnız A olayı vardır ki ancak bu, "n" olayının sebebi olabilir. Mesela, madenierin genleşmesi sebebini arıyan bir Fizik bilgini, genleşmeniri ne ışığın, ne havanın başkalaşmasına uyarak değişme yip, belki sıcaklığiyle biribirine uygun bir surette değiştiğini görünce ancak sıcaklığın genleşmeye sebebolabileceğini anlar. Bu suretle sı caklık ve madenin genleşmesi arasındaki kanunu bulmuş olur.

·}

4) Tortu Metodu ( Methode des residus ou des restes) . S. Mill tarafından Bacon'un üç levhasına ilave edilen bu metod, en çok, de ğişik bir şekilde meydana çıkan olayların incelenmesinde kullanılır ki, esası şudur : Evvelce meydana gelmiş bir kısım olayların hazısı nın neticesi olduğu bilinen kısım çıkarılacak olursa, bileşik olayın ka· lıntısı, açıkta kalan önceki olayların neticesinden ibaret olur. ABCDE n "o" p Mesela, A B C D E olaylarından sonra n o p bileşik olayı me>' d.ana gelse B, n ile ve E, p ile izah edilse "o" olayının sebebi A C D olaylarından biri olmak lazım gelir. Bileşik olaydan geri kalan " u " nun asıl sebebinin A C D olaylarından hangisi olduğunu bulmak için bundan Önceki metodlara başvurahiliriz. Burada kullanıian bu metad :ancak "o" nun yalnız bırakılmasındadır. Bu metoda dair verilecek en meşhur misal, Neptun'un Leverrier tarafından bulunmasıdır. Uranus gezegfninin yürüngesi olan iğri, önce bilinen sebeplerle ancak kıs men anlatılabilmişti. Hareketlerindeki değiŞmelerin henüz ne sebep le olduğu bilinmiyordu. Leverrier onları, hepsine latbikı mümkün olan tek bir sebeple anlattı. Bu, o zamana kadar hilinmiyen bir geze gen, yani Neptun' dü. Aradan biraz zaman geçtikten sonra Leverrier tarafından hesaplanarak tayin edilen bu gezegenin boşluktaki yeri Berlinli bir astronom tarafından bulundu.

50. ENDÜKSlYON YOLLARININ FAYDALARL Sonun-. cusundan başlarsak, S. Mill'in koyduğu döndüncü kural tam bilimce· sayılamaz. Bu kural Pozitif Bilimlerde, hele astronomide pek önemli: hipotezler hatıra getirebilir ; ve getirmiştir de. Fakat yalnız bu yoldan' bir hiı:ıotezin gerçekleştirilmesi mümkün değildir. Onun için sağlam bir deneyleme vasıtası olamaz. Çünkii bu kuralda benzer bir olayın herhangi bir unsuru açıklamaya muhtaç kalıyor ve o benzer olaydan önce gelen olayın bir başka unsuru da aynı durumda bulunuyor. Şu takdirde birinin sebep, diğerinin netice olacağı ancak bir tasarı ha linde kabul olunabilir. Öbür yollarla doğruluğu müspet olarak mey dana çıkarılıncaya kadar, Hipotez olmaktan kurtulamaz. Yukarda söylediğimiz misalde Leverrier'nin sezişi parlak bir hipotezdir ; an cak sonradan yapılan gözlemleri e kesinleşmiştir. Bundan başka olan üç kural tamamİyle Bacon'un levhalarına uyar. Buıı.ların en ehemmiyetlisi "Beraber değişmeler yöntemi" dir. Bu metod ısı ve hava basıncı gibi giderilmesi mümkün olmıyan, an cak değiştirilmesi kabil olan sebepler mevcut olduğu takdirde, birçok olaylara. tatbik olunabilir. Diğer yöntemlerden daha kesin, daha açık tır. Deneyli çalışmalara matematİğİn girmesini bu metod sağla.r. Çün kü değişmeler, kantiteli oranlarla ve sayı ile meydana çıkarılabilirler. Bu matematik c.ranlarla elde edilen uygunluk, tesadüfleri sildiği gibi değişıniyen oranların varlığını ve kanunların gerçekliğini itiraz gÖ · türmeL. bir halde ispat eder. Uygunluk ve ayrım metodları, beraber değişmeler metoduna ulaştırılabil\r. Uygunhık metodu, ancak bilinen neticeden örıce gelen sebebirı mevcut olduğu hallerle ne netice, ne de sebebin görülmediği haller arasındaki farkı bulmaya yarar. Bu fark, uygun deneyierin art masİyle daha açık bir surette meydana çıkabilir. Bu metoda dair yu karda verdiğimiz misalde çan, tambur, kaval, davul ve horozcia yap tığımız dmeyler ; titreşimin görüldüğü hallerle, ne titreşim ve ne de sesin bulunmadığı haller arasındaki ayrılığı göstermeye elverişlidiı . Onurı için Uygunluk metodu, Ayrım metodunun tatbila fır3atını hazırlar ve bunun için önemlidir. ·

Ayrım metodu ise Beraber değişmeler metodunun ö-zel bir ha linden başka bir şey değildir. Sebep ile neticenin yavaş yavaş değiş mesi yerine burada sebep tamamen ortadan kaldırılır, başka bir deyi� le değişme son haddine getirilmiş olur. Çünkü bu olaydan önce ge len olaylar içerisinden birinci, ikinci veya üçüneünün bu olaya sebep olmadı�ını, başka durumda yine aynı. olaylar meydana geldiği hal de bilinen olayın ortaya çıkmadığını görmekle anlarız. Şu takdirde bilinen olayla beraber onunla bir zamanda meydana gelen olayı arı-

yoruz demektir ki, bu, Uygunluk metodunun Ayrım metodunu da içine aldığı fikrini, pek haklı olarak, bizde uyandırır. Bu açıklamalarımızı tam kı saltarak diyebiliriz ki : Beraber değiş meler metodu deneyli araştırmanın temelidir. Çünkü bunda berabeJ'· ce meydana gelen, beraberca kaybolan olaylar arasındaki bağı ve orantıyı meydana çıkarıyoruz. Zaten bilimin aradığı, kantiteli bir su rette ifadesi mümkün olan bu türlü orantılardır. Mesela Mariotte'un Gaz kanununda basınç ile hacim arasındaki orantıyı denemesini yaparak da, ordinat ve apsiale de gösterebiliriz. Aksların birbirini kestiği noktaya sıfır dersek, basınçları ordinat üstünde sıfırdan başlıyarak 80 ° , 1 60 ° , 240 ° , 320 ° , 400 ° , 480 ° , 5 60 ° . . olarak, hacımları da sıfırdan başlayıp 2, 4, 6, 8, 1 O, 1 2, 1 4, 1 6, 1 8. 20 .. olarak kaydedebiliriz. Yaptığımız basınç 7 6 olsa bunun 20 santimet· reküp hacma karşı olduğunu görürüz. Aym işlemi tekrar ederek ba sınçla hacım arasındaki orantıyı bir eğri ile gösterebiliriz. Bunun ay rıca ce bir ifadesini de şöylece yazabiliriz : .

xy= e 5 1 . ENDÜKSİYONUN ESASI. - Endüksiyon, yarım ve eksik şekilde de olsa, umumi hayatta çok kullanılan bir metoddur. Yiyecek· lerin besleyici olduğu ve beslenerek yaşanacağı, mevsimlerde ısının değişmesiyle giyim değiştirmenin lüzumu, hatta basılacak yerin sağ lamlığını yoklıyarak yürümek gibi pratik hayattaki istidlaller hep En düksiyonla yapılır. Ferdin tabiatla münasebetinde olduğu gibi cemi yet ve diğer fertlerle münasebetlerindeki hareketleri de hep bu yol dan yürür. Fakat bunlar, karı§ık ve düzensizdirler. Bilimlerde ise, böyle eksik endüksiyonlara dayanarak istidlalde bulunulamaz. Yu kardan beri şekillerini anlattığımız metodların kullanılması lazımdır. Bilimlerde yapılan Endüksiyon metodu hangi esasa dayanır, bunu incelemekle k ullandığımız metod' un kıymetini ölçebiliriz. Erıdüksiyonda tabiatİ tanımaktan gelen iki fikir, hareket nok tası olmaktadır. Bunlardan biri devamlı ve bozulmaz bir düzen oluşu ve Tabiat Kanunlarının istisnası bulunmayışıdır. Çünkü kurulan bir Hipotez'in istisnası olan bir olaya bile rastlansa o hipotez bilim baki mından d�ğerini kaybeder ve kanunlaşamaz. Bu inançlardan ikincisi tabiattaki düzenin yaygın ve genel oluşudur. Kanunlarla kurallaştı· rılamıyacak bir olay bulu namaz. Tesadüf denilen şey, ancak henüz bilinmiyen bir kanuna göre meydana gelmiş bir olay olabilir. Kanun dışı olay, Müspet Bilirnde kabul edilmiyen bir kavramdır. Bu iki fikrin ifadesi olan iki prensip, Gerekirlilik (Determi· nisme) denilen anlayışı ortaya getirir. Tabiattaki olayların meydana

gelmesinde imkan, tesadüf ve arzunun yeri yoktur. Olaylar Gerekirli {Determine) olarak meydana gelirler. Olayların böyle gerekirli olarak akışını Sebep {Cause) - Netice (Effet) münasebetiyle açıklıyanlar vardır. Bu kanaate göre' "Sebep siz, netice olamaz. " ve "Aynı sebepler, aynı neticeleri vücude getirir ler." Bunlardan birincisi yukarda söylediğimiz "Tabiattaki düzenin umumı oluşu" fikridir. İkincisi de "Tabiattaki düzenin değişmez olu §u" fikrini karşılar. Halbuki Sebep - Netice münasebeti, "Düzen" fik · rindeıl de, Endüksiyondan da daha etraflı ve geniş bir fikirdir. Ta biattaki olayları Sebep - Netice münasebetiyle açıklamak İstersek Elektrik, Isı, Hayat, Ruh gibi görülmeyen etkenierin doğurduğu ne ticelerden başka bir şeye dayanarak hüküm verrneğe imkan yoktur . O zaman bu olaylar arasında deneye dayanarak kesin bir münasebet kurmak ve onları anlamak mümkün olamaz. Olayların zincirlenip gidişinde mutlaka Sebep - Netice bağır.ın var olduğu fikri bazı filosofiarın, bunların başında David Hume'un itirazına uğramıştır. Hume der ki : "Sebep dediğimiz §eyle netice dediğimiz §ey arasında hiçbir zama1; deneyden önce bilinen zorunlu bir münasebet yoktur. Sebep ve netice, ta mamiyle yekdiğerinden ayrıdırlar. Şu halde en derin bir inceleme, bir neticeyi onun sebebi olduğu iddia edilen şeyde görmemize inıkun vermez."

Bizim her zaman gördüğümüz ve görmeye alıştığımız ateş - su kaynama öyle bir zincirdir ki, daima birbirini kovalar ve bu kovalay1ş duyularımız vasıtasiyle zihnimizin alışmış olması, önce gelen ateşi. suyun kaynamasına sebep ; suyun kaynamasını da ateşirt neticesi olü rak bize zannettirir. Yoksa gerçekte ateş ile su arasında bir Sebep Netice münasebeti yoktur. Bu bağı zihnimizde mantıkla kuramaclığı mız gibi gerçek alemde, dışımızda da deneyle bunu gösterecek bir de lil bulamayız. Olaylar arasında Sebep - Netice bağı olup olmadığını bize gösterecek tek yol, ericlüksiyon olabilirdi. Halbuki endüksiyonmı kendişi, olayların zincirlenip gidişinden fazla bir şey göstermez. Ay nı sebeplerin aynı neticeleri vermesi, Hume nazarında beraber gör<: göre onları birbirine bağlı zannetmemizden başka bir şey değildir. Bu rada Psikoloji'deki Fikirlerin Çağrışımı Kanunu işler. Bu düşünüşe de itiraz edenler olmuştur. Kant'a göre gerçek olayların akışını bir münasebet şeklinde görmek, bizde deneyden ön ce zihnimizde var olan Sebep - Netice kategorisinden gelmektedir. Mekan ve zaman kalıpları, bu kategorinin temel şartlarını teşkil eder. Bunlar olmadan deney yapılamaz. İğri bir toprak üstünde g.üney' � akmakta olan bir nehrin kaynağına doğru ve tersine a..�ışını zihnimiz

kabul etmez. Kanuni Sultan Süleyman'ın 1 566 dan sonra doğmasını veya 1 494 den önce ölmesini aklımız almaz. Sebep - Netice münasebetinin mutlaka fenomenlerin biribiri ar dınca akıp gitmesinden doğduğu fikrini tenkit eden Reid'in şu misali mühimdir : "Gündüzle geceninkinden daha eski ve daha muntazam bir §ekilde görülmü:ı kovalama var mıdır? Halbuki hiç kimse geceyi gündüzün neti-o cesi ve gündüzü gecenin bir sebebi olarak dü:ıünmemi:ıtir."

Reid'in bununla söylemek istediği şey, Sebep - Netice müna&t betinin mutlaka çağırışımdan gelmiyeceğidir. Eğer öyle olsaydı bir birini kavalayan bütün olayları Sebep - Netice münasebetine bağlı yabilirdik. Esasen müsbet bilimlerin elde ettiği bazı kanunlara baktı ğımız zaman bunların gösterdiği' olaylarda Sebep - Netice münasebe tini bulmak pek de kolay olmaz. Mesela Mariotte Hacım Kanuı<L;: "Gazların hacımları, basınç ile tersine orantılıdır." der. Burada ba sınç mı hacmin sebebi, hacim mi basıncın neticesidir ; kesin bir ce vap verebilir misiniz ? Kepler'in "Gezeğenlerin Güneş etrafındaki du lanıpa müddetlerinin kareleri, yörüngelerinin büyük çaplannın küp leriyle orantılıdır." kanununda gezegenlerin birinden ikinci bir de vire geçmeİeri müddetinden yörüngelerinin büyük çaplarının küple rine zihin hangi Sebep - Netice münasebetiyle intikal edebilir ? Görülüyor ki, Endüksiyon, olayları ne basit bir akış halinde gö rerek, · ne de zihin İçin mutlak ve zorunlu bir Sebep - Netice münase betine dayanarak incelemektedir. En zorunlu ve kesin sayılabilecek tabiat kanunlarında bile ihti�al l:issesi bulunmak şartiyle olayların bizden önce, biz yaşarken ve bizden sonra da bizim gördüğümüz gi bi akıp gideceklerine İnanmak, Endüksiyon için en akla yakın bir esas olmaktadır. Çünkü olayların denenmesinde, denemeler çoğaldıkça ona inancımız da artar. Yeni bir ilacı ilk hastalarında deneyen bir dak torun o ilacın tedavi kudretine inanmasİyle 1 000 hastadaki deneme lerinden ı:.onraki inanışı - netice. müspet olmakta devam ettiği tak dirde. - aynı mıdır ? Endüksiyondaki denemeler, gözlem altına alın mış olayların birbiriyle münasebetinde ölçülebilen etkenleri cilmak ve hatta bunlar arasında ehemmiyeti aşağı derecede olanları atmak su retiyle yapıldığı için daima eksik kalmaya mahkumdur. Bunun için değil midir ki, ihtimaller Hesabı Müsbet Bilirnde bugünün en çok kullanılan bir bilim dalı haline gelmiştir ? Işte deneyierin bu şekilde yapılıp kanunlara ihtimal payı ile varıldığını gösteren inanış, bize Eiı düksiyon için en kuvvetli temel olarak görünmektedir. Nitekim Kanunlar elde edildikten sonra onları gerçekleştirmek için yaptığımız işlemler, o kanunları yalanlamamaktadır. lhtimalli de

sı

olsalar devamları bizim onlar.a karşı olan güvenimizi sağlar. Böyle olmadığı zamanlarda zihnin duyduğu kaygıyı Herschel şu sözleriyle pek açık ifade etmiştir: "Bir Iranun bulunduğu ve bir oran elde edildiği idman, bu orandan ıürüyerek ve bulunan bu kanuna dayanarak, görülen olayların o kanun laFdan, kesin, mantıklı ve düzenli bir surette elde edilmelerine ; belirsiz Dir §ekilde olmayıp zaman, mekiin, ağırlık, ölçü bakımlarından gerçek bir rıçıklıkla meydana konuimalarına ba§arı elverinceye kadar zilınimiz derin bir rahatsızlık içinde kalır." ·

Endüksiyonla bulunmuş kanunların uygulanması ve gerçekleş tirilmesi ise Dedüksiyon'dan başka bir şey değildir ve bu metod, Ta biat kanunlarının bir nevi kontrolcusu hizmetini de görür. BAHSIN ÖZÜ : t Arialotelesin kurduğu, Dcdüksiyon Mantıkı idi. Bocon ise Aristoteles'in mantık hakkındaki fikirlerinf toplıyan. kitabının adına "Yeni" vasfını vererek Novum Organum adiyle Endüksiyon mantıkını kurdu. Birincisi sırf zihin itlıhnlerine, ikincisi deneye dayanmaktadır. Deccartes, her ikisini bağdqtırmıya çalıtmıttır. 2 Endüksiyonda ıfacon, Üç levha dütünmüttür: l ) Var levhası 2) Yok levhası 3) Derece levhası. 3 S. Mill, bundan dört kural çıkarmıthr: l ) Uygunluk yöntemi. 2) Ayn:ım yÖntemi 3) Beraber değitmeler yöntemi 4) Tortu yöntemi "Yaptıfımız denemelerle �ardığımız kanunların değeri nedir?" batka bir 4 deyitle "Endüksiyoı,ıun esası n�dir?" meselesi mübimdir. Tabiatte kanun dıtı olay ve tesadüf kabul etmiyen Müabet Bilim, olayların devamlı ve bozulmaz bir düzenle itlediğini, kanunlarının istisnası bulunmadığını gÖrerek Gerekirlilik: Determinisme aniayıtını or· taya koymuttur. Bundan, Sebep · Netice münasebeti meselesi çıkmıttır. Fakat bu mesele de tenkitlere uğramıt, tabiatıeki olayların birbiri ardından akıp gidişi alışkanlığının bir evvelki olaya sebep, bir sonrakine netice zannını verdiği ileri sürülmüttür. Halbuki olaylar, ne basit ve gelitigüzel bir akıtla, ne de akıl için deneyden Önce zorunlu bir ka nunla izah edilmernekle beraber Tabiat Kanunlarının ihtimal payı gözönünde tutulmal< tartiyle pek çoğunu hi.li. bulamamıt Ye bilemernit olduğumuz bir düzen içinde sürüp ıitmektedirler. -

Sorular : 1 Aristoteles'in anlayışİyle Bacon'un manhk anlayışı arasında ne fark vardır ? Birbirinin aksi midirler ? 2 Descartes, Bacon haklernda ·�e demi�tir, bunu demesinin sebebi nedir ? -

Bacon ve Descartes'in kitaplanndan hangilerini okudunuz ?

Bacon'un üç levhasını bildiğiniz olaylara tatbik ediniz ve ya-

zınız. S Heltimler, hastalanmn rahatsıztıklarını bulmak için bu üç levhadaki esaslardan nasıl istifade ederler ? Bir misal ile bunu anlatırıiZ.

6 - S. Mill'in dört kuralı ile Bacon'un üç levhası arasmda münasebetler vardır ?

gibi

7 - Bu gördüğünüz kurallardan başkası habrınıza geliyor mu, oku duğunuz Müsbet Bilim derslerini düşünerek bunu araştınnız. 8 misiniz?

Reid'in gece-gündüz misaline benzer başka bir olay bulabilir

9 Zihnimizde sebep netice münasebeti hakkında bir fikir olmaksızın tabiat olaylannın akışını ne ile açıkhyabilirsiniz ? •

10 - Müsbet Bilim terbiyesi almamış bir insanın dünyaya ve olay lara bakışını tasvir ediniz.

' l l - �üsbet bilimlerde bazan aynı buluşlar, birbirinden hiç haberi ·:>lmaksızın iki bilgin tarafından aynı zamanda elde edilebiliyor. Bunu, ta. biatteki olayiann hangi vasıfiyle izah ed�bilirsiniz ?

12 - Müsbet bilimlerde Declüksiyonun vazifesi nedir ? Bu düşünme yolu kullanılmasa herhangi bir Müsbet Bilim dairnın gelişmesi mümkün olur . mu ? 13 - Günlük hayatımızda Endüksiyona nasıl müracaat ederiz, bu. 1u misallerle açıklayınız. 14 - Bu yıl okuduğunuz Sosyoloji derslerincı!e Endüksiyon metodu. ıun tatbik edildiği birkaç olayı söyleyiniz. lS - Endüksiyona başlamadan önce ne yapacağımızı tayİn etmeden harekete geçtiğiniz takdirde bilim kıymeti olan bir neticeye varamamamzın se bebi nedir ?

3 - ANALOJİ 52. Anabji nedir ? 53. Analojinin türlü yolları. 54. Analojinin Dedüksiyon ve Endüksiyonla miinasebeti ve değeri. -

5 2 . ANALOJİ NEDİR ? - Analoji, zihnimizin benzeyişlere da yanarak yaptığı bir varıştan başka bir şey değildir. Endüksiyon, ilk önce bu benzeyişleri sezmekle başlar. Mesela kuşlardaki ciğerlerle balıklardaki solungaçları, böceklerin bronşları ile bitkilePin yaprakla rı arasında fizyolojik bir benzeyiş vardır. Bu benzeyişleri görüp he nüz incelenmemiş benzeyişlere atlama metodu, Biyoloji' de yapılan Ana lo jilerdendir. Cisimlerde mevcut Fizik vasıflar arasında da böyle andırmalar �örülür. Bunlara dayanılarak pek verimli istidlaller yapılabilir. Me sela sesle ışık arasında, dış görünüşlerinde hiçbir benzeyiş olmadığ; halde, gerçekte kuvvetli bir andınş vardır. Çünkü her ikisinin de ya yılması, titreşmelerle izah olunabilir. Nitekirp Newton elmasta, ma den - kömüründe olduğu gibi, büyük bir kırılma kudreti görmüş ve Analoji yoliyle bundan elmasın maden - kömürü gibi yanıcı bir ci .:;im olduğunu istidlal etmişti. Başka bir misal verelim : Mendelieff tablosunda, bir satırdaki ci · simlerin vasıfları ile ona paralel satırda bulunan cisimlerin va�ıfları karşılaştırılarak ikinci satırda bulunan boş bir haneye hang i cismin yerleştirilmesi gerektiğini anlamak için bi;inci satırın mukabil hane sindeki cismin vasıflarına bakılır ve bunun vasıflarına benzer vasıf larda bi� cisim tasarlanıp aranır ve meydarıa çıkarılabilir. Thoriunı, Polonium gibi yeni cisimler bu Analoji yoliyle bulunmuştur. Bilim tarihinde Analoji' in verimliliğine örnek olarak şu olayı da zikrederler : Newton Yer ile Gök olaylarını birleştiren Genel Çe kim kanununu kurmak için, Gezegenin Güneş etrafındaki hareketi ni s;;ırkaçın gidip gelme hareketine benzetmiştir. Çünkü, yalnız Gü . neşin çekimi bulunsaydı, Gezeğen Güneşin üstüne düşerdi ; yalnız ll}erkezden uzaklaştırıcı kuvvet olsaydı Gezegen Güneşten kaçıp boşluğa fırlardı. Tıpkı Sarkaçta ipin çekmesiyle Yerin çekmesi, nasıl ucundaki cismi iki tarafa sallandırıyorsa Ge:z;eğende de biribirinin ak si iki kuvvet, onu Güneşin etrafında dolaştırmaktadır. ·

53. BİYOLOJİ D E ANALOJİ YOLLARI. - erdiğimiz şu mi sallerle Fizik, Kimya ve Astronomide Analoji yolu iyice anlaşıldıktan sonra, bunun Biyolojide nasıl kullanıldığını kolayca kavrıyabiliriz :

1 ) Canlı cİsİmlerdeki organların benzeyişlerinden onların fonk siyonlarındaki benzeyişlere atlıyabiliriz. Mesela, bugün cinsi yok ol muş bir hayvanın fosil halindeki bir organına rastladığımız zaman bu organı hala yaşadığını gördüğümüz hayvanlarla karşılaştırarak, diye lim ki Balıkların yüzgeçletine benzetirsek, pek kuvvetli bir ihtimal ile ileri sürebiliriz ki, bulduğumuz organın sahibi olan hayvan, de nizde yaşamıştır .Nitekim Geoffroy Saint - Hilaire bu türlü olaylai dan pek zekice istifade etmiş ve kuşun kanadiyle balığın yüzgeçleri arasındaki benzeyişleri ortaya koymuştur. Yine bu türlü yakınlıklar ladır ki, Cuvier tarafından kurulan Mukayeseli Anatomi biliminin te meli atılmıştır. 2 ) Biribirine benziyen iki veya daha fazla neticeye tesadüf ct sek, bu benzeyen �eticelerin s�beplerinde de bir benzeyiş bulundll ğu kolayca hatıra gelir. Mesela CI. Bernard, yiyeceksiz bırakılan ada tavşanlarının sicliklerinin et yiyen hayvanların sidiği gibi parlak ve asitli olduğunu; ot yiyicilerin siclikleri gibi alkalik olmadığını görmek suretiyle bunların aç bırakıldıkları zaman kendi vücutlarİyle beslene rek et yiyici haline geçtiklerini bulmuş ve ortaya koymuştur. •

54. ANALOJININ 'DEDÜKSİYON VE ENDÜKSİYONLA IL GISi VE DEGERI. - Biliyoruz ki, Endüksiyon yoliyle, denenıni� birkaç halden aynı cinsten diğer hallerin hepsine geçilebilir. Çünkü, Endüksiyonun gidişi olaylardan kanunlara doğrudur. Halbuki Analo jide birtakım vasıflardan ancak başka vasıfların varlığını istidlal ede biliriz. Şu takdirde Analojinin gidişi, Endüksiyonda olduğu gibi de ğildir ; benziyenlerden benziyenedir. Bu türlü netice çıkarmalarda ge çici ve eksik benzeyişler, bize muvakkat bir zaman için elverişli bir hareket noktası olabilir. H_albuki endüksiyonda netice çıka&·meık için köklü ve etraflı benzeyişlerin bulunması şarttır. Metodlu bir endük siyonda hiç olmazsa gözleme dayanan bir kesin bilgi vardır. Analoji ancak bize Hipotez değerinde neticeler verebilir. Analojinin endüksiyona bakarak durumunu böylece açıkladık tan sonra onun dedüksiyonla olan ilgisini gösterebiliriz. Öğrenmişt!k ki, her Hipotezde olduğu gibi, Analojide de bizim için yürüyüş nok tası, genel bir prensiptir. Mesela, Cl. Bemard'ın yukardaki söylediği· miz misalde et yiyen hayvanların sicliklerinin parlak ve asitli olmasi böyledir. Bu genel bilgi önceden bilgin tarafından bilinmemiş olsay dı, höyle bir dedüksiyon yapmaya imkan bulunamazdı. Onun için Aualoji yoliyle netice çıkarmalar, bir yandan Eiıdüksiyona yakla� makla beraber diğer yandan Dedüksiyonlu bir görünüştedirler. Analoji, benzeyişlere dayanıyor ve başkalıkları bir yana bırakı yor. Onun için analoji bir benzeyenden diğer bir benzeyeni çıkarmak

olduğuna ve benzernelerin herhangi bir surette diğer vasıfları üzeri ne etki yaptıkları kabul edildiğine göre benzerneyişlerin de ters yön den iş gördüklerini kaygı ile karşılamamak mümkün değildir. Analoji, Tabiat bilimlerinde birçok Hipotezleri doğurma bakı mından, büyük bir önem taşır. Bunlar arasında sonradan gerçekleş miş sezintiler de yok değildir. Mesela Cuvier, Analoji yoliyle çıkardı- ğı organik münasebetler yardımiyle, yok olmuş bir dölden bir kemik parçası alıp ait olduğu hayvanın bütün organizmasını kurmayı dene mişti. Yaptığı bu hipo tez, bir müddet sonra Tufandan önceki zaman da yaşamış Paleotherium denilen hayvanın bulunması üzerine ta mamiyle gerçekleşmiştir. Görülüyor ki, Biyoloji gibi henüz konusuna giren olaylarm bağ lı bulunduğu kanunları tamamiyle ortaya koymamış olan bir bilim, bu yolda ve hipotezli bir şekilde düşüncelerden kencl.ini alıkoyamıya caktır. Diğer ilimler için de durum, Analojinin kullanılması bakımırı dan hemen hemen buna benzer. BAHSIN ÖZÜ : 1 Eşya ve olaylar arasındaki benzeyişlerden istifade ederek zihnimizin yaptığı atlamalarn Analoji derler. J 2 Bu istidlal yolu, Fizikte, Biyolojide old_uğu gibi, diğer Müsbet Biliıplerde de kullanılır. Biyolojide organların benzeyişlerinden fonksiyonların benzeyitleri � , neti eelerin benzeyişlerinden sebeplerin benzeyişlerini anlarız. 3 Analoji, bir taraftan Endüksiyona benzer, fakat tam bir Endüksiyo '!. sayı lamaz. Çünkü Endüksiyon olaylardan olaylara giderek kanunlara yükseliştir. Analoji, benzeyişleı:.den benzeyişlere gider ve kanunlara yÜkselemez. . 4 Analoji, diğer taraftan Dedüksiyona benzer. Çünkü bir andırıt yapabil mek için, zihnimizin daha Önceden bazı bilgileri elde etmesine ihtiyaç vardır. Onlar ol masa, iki şeyi biribirine "neye gÖre" benzetebiliriz? ltte bu "neye gÖre" ler, Analojide de Hipotezlerde olduğu gibi, Önceki bilgilere itaret eder. -

Sorular :

1 uTeşbihte hata olmaz" sözünü işitmişsinizdir. Bu önerme bir hüküm ifade ettiğine göre ve her hüküm de ya doğru veya yanlış olacağı için buna "doğı-u" dediğiniz zaman nasıl bir netice, "yanlı§" dediğiniz zaman nasıl bir netice çıkariiU§ olursunuz ve çıkaracağınız neticeye göre bu sözü doğru bulur musunuz ? 2 Analoji, bilim araştırmalannda faydalı bir başlangıç hizmetini görür. Fakat orada kalarak hüküm vermenin, ne gibi mahzurlar doğuracağını tahmin edersiniz ? 3 Analoji'nin aldatmalarma kendi zihni hayatınızdan misaller bula bilir misiniz ? 4 Olayiann incelenmesinde kesin neticeler çıkarmak için Analo jiyi kafi bir metod sayar muımız ? Hangi zihin y•;,liyle onu tamamlamaya ça hıırsımz ? -

B A H İ S : VI

PRENSiP VE TEORI 1 -

FİZİK BILIMLERDE PRENSIPLER VE TEORILER

55. Prensipler. - 56. Prensipierin mahiyeti. - 57. Teoriler : 1 ) Çekim. - 2 ) Fizik Kuvvetlerin Birliği. - 3 ) Mekanism. 4 ) Enerjetism. - 5 ) Maddenin Birliği. - 6) Madde ile Enerjinin Biı·liği. - 7 ) Elektron Teorileri.

5 5 . PRENSIPLER. - . Bundan önce fizik olayların ne suretle gözlendiğini, nasıl denemeler yapıldığını ve deneye vurulan olayla rın kanuniarına ne yoldan gidildiğini gördük. Şimdi anlamak zorun dayJz ki bu bilimlerin söylediğimiz yollardan yürümek için kabul et tikleri hareket noktaları ve başlangıçlar nelerdir ? İşte bu hareket nok talarına bilimlerde Prensip derler. Prensiplerden her biri bir temel kavram ortaya koyan Genel Hakikatlerdir. Bu temel kavrama deney le erde edilen kavramlar dayandırılır. Prensiplerden bir kısmı, bazı bilimler veya bir bilimin bazı ba hisleri içindir ; Mekanikte Eylemsizlik prensipi, Fizikte Hidrostatiğin temeli olan Pascal prensipi, Arkhim.edes prensipi buulardandır. ' Diğerleri son derece genel mahiyette ve birçok bilimiere yaygın olan prensiplerdir ki, klasik Mekanik'in temeli olup kimyada da anı lan Maddenin Sakımı prensipi, (Lavoisier prensipi) şekli altında çok önemli bir rol aynıyan Kütlenin Sakımı prensipi, Termedinamik'in Enerjinin Sakımı prensipi bunlardandır. Bu genel prensipleri iki şekilde ifade etmek mümkündür : Biii herkes tarafından anlaşılac;;ık şekilde olanıdır, diğeri bilginiere has surette çok yalındır ve ancak Matematik diliyle bir formül şekline so kulmuştur. Birinci şekilde Lavoisier prensipi : "Kütle veya maddenin miktan değişmez" ; "Hiçbir şey kaybolınaz, hiçbir şey yoktan varo lamaz." ; Enerjinin Sakımı prensipi : "Enerji ne var, ne de yok edi.. lebilir." suretinde ifade olunurlar. Halbuki bilginler için bu iki pren sip, kütle ve enerji gibi matematikçe belli ve tanımh iki miktarın de ğişmezliğini ifade etmektedir : "Kütle, bir cisme tatbik olunan kuv vetle bu kuvvetin hasıl ettiği ivme arasındaki orandır", "Enerji, göz önüne alınan sistemin kinetik enerji dediğimiz dirik kuvvetlerinin enerjinin toptoplamından ibaret bulunan edimsel enerj i ile potasiyel ' lamıdır., ·

56. PRENSIPLERIN MAHIYETI. - Bu prensipiere geniş bir alanda yapılmış olan bir Endüksiyonun neticesi göziyle bakmalıyız. Mesela, Enerjinin Sakımı prensipi, lşının Mekanik eş-değerini ara mak için yapılan deneylerden çıkmıştır. Bununla beraber, deneyierin düşündürdüğü bu prensipierin yine deneyle gerçekleşmesi her zaman mümkün değildir. Çok yaygın ve çok genel oluşları, bunu engeller. Çünkü prensipler, deney neticelerinin sımdarını aşacak bir genişliği haizdirler. Alelade endüksiyonda sadece belli bir olay manzumesile yetinildiği halde prensiplerde umumi olarak suıırlar çok geniş bir ha le getirilir. Diğer taraftan prensipler, yalın oluşları itibariyle de deneyden kaçarlar ve deney çevresinin dışına taşarlar. Prensipler, kapalı birer sistem halindedirler ; halbuki gerçekler ve bizzat tabiat devamlı biı oluş ve değişme içindedir. Onun içindir ki prensipler, tabiat kanun larında bulduğumuz sağlamlığı taşımazlar. Bu itibarla Fizik bilimle. · de prensipler, Matematik postulatlara benzetilebilirler. ·

5 7 . TEORiLER - Deneyli bilimlerin tetkik ettiği olaylar, ma tematik kavramlar gibi basit olmaktan çok uzaktır. Bu olaylara dair edinmiş olduğumuz bilgileri tertipleyip bir düzen altına alabilmek için deneyli bilimler, geniş sentezler yapmak zorundadırlar. İşte bu senteziere bilim dilinde Teori denir. Bunların bir kısmı fizik kuvvet lerin, madde ile hayatın, diğerleri varlıkların oluşlarını ve gelişmele rini bize tanıtır. Hayat hakkındaki teorileri bir sonraki balise bırak�p burada mad di aleme ve maddeye ait olanları inceleyelim :

1 ) Çekim : Batlamyus, görünüşlere göre kurduğu sistemde Y eryüvarlağı merkezde, Güneş de onun etrafında döner farz etmişti. Kopernikus, Galilei ve Kepler'in bu teoriyi nasıl değiştirdiklerini bi }iyoruz. Kopernikus, Yer}'uvarlağının Güneş etrafında döndüğünü gösterdikten .sonra Kepler, gezegenlerin h!ireket .. kanunlarını bulup ortaya koymaklar beraber hangi kanundan ötürü olduğunu açıklama· mıştı� Newton, meseleyi çözdü. Onun Çekim teorisi, Kepler ve Gali lei' nin kanunlarını izah ettiği gibi, astronomik olaylarla Yer çekimi ni de içine almaktadır. Bununla beraber, Yer çekimini uzaktan etki yapan bir kuvvet gibi - telakki ettiği sanılan' Newton, devrinin bir kısım bilginler itarafından "Bu izah ilmi değil" diye reddedilmiş bu lunan bir kavram ortaya koyuyordu. Newton, bu kuvvetin esas ma hiyeti hakkında bir şey söylememişti ; yalnız Çekim'in Matematik ba ğıntısına ait formülü vermişti ki, bu da : Cisimlerin, birbirlerini, küt-

leleriyle doğru orantılı, aralanndaki uzaklığın karesiyle de ters oran tılı bir kuvvetle çeker gibi davrandıklarını" gösteren furmüldür. 2) Fizik kuvvetle�in birliği : Newton'un, Yer Çekimini, Genel Çekimin özel bir haline irce:.\ etmesi kabilinden birçok fi�ikçiler de ses, ışık, ısı... gibi duyum organlarının üzerinde başka başka etkiler ya pan Fizik müessirleri bire indirmek, yani Newton fiziğinin genel çev resi içine yerleştirmek istediler. Halbuki ses, ışık, ısı . . . , daha önceki devirlerde ayrı akışkanlar halinde tasavvur edilirdi. Mesela, XVII. nd asırda Stahl yanma olayını "Filojist" denilen ve yanabilen cisimlerin içinde bulunan bir cevherle izah ederdi.

Kopernikus Sistemi

Fizik kuvvetlerin birliğini kabul eden bazı görüşleri anlatalım : 3) Mekanism : İlk zamanlardan beri Fisagorasçılar ses olayla rını titreşim hareketlerine götürmeye çalışmışlardır. Descartes, bu gö rüşü gendleştirdi va bütün fizik kuvvetlerin �ekanist b_ir izaha bağ· 'lanabileceklerini ortaya koydu. Descartes "Fizik ilemde ancak mad de ve hareket vardır." der. Lord Kelvin de der ki : "Benim için fizik. te bir �onuyu anlamak, bunun karşılığı olan Mekanik bir model ya pabilıiiek demektir" Lord Kelvin'in sözünden şu çıkar ki, lsımn Me kanik Teorisi, . Gaziann Kinetik Teorisi ve Eriyikler Teorisi gibi te.:> riler, netice itibariyle tisimlerin fizik özelliklerini moleküler hareket lere götürmekle yapılmış açıklamalardır. Aynı telakkiyi ışığın Dalga Teorisinde de görürüz. Önceleri ses hakkında kabul edilmiş olan görüş tarzı, ışığa tatbik edilmemişti. Ni· tekim Newton, Salım ( Emission) teorisine inanıyordu. Ona göre, ışık,

ışıklı cisimlerden çıkarak gi?zün ağ tabakasında etki yapan küçük par çacıklar tarafından hasıl edilmektedir. Fakat çağdaşı Hollandalı Huygheng Işığı Ses' e benzetiyor ve Işığın suya bir taş atıldığı vakit su yüzünde meydana getirdiği .dalgalar gibi aynı merkezde dalgalar tarafından hasıl edildiğini söylüyordu. Lakin, burada seste olduğu gi bi titreşen orta'nın hava olduğunu kabule imkan yoktu ; çünkü ışık boşlukta da yayılıyordu. Huygh�_ns, farzetti ki, ışık dalgaları çok yo ğun, fakat tartıya gelmez, yani ağırlığı olmıyan esnek bir akışkanın titreşrnelerinden ibarettir. Hi potetik olan bu orta, Esir' dir. İşte Fre:; nel' in çalışmaları ile ışık bahsinde son zaferi kazanan bu düşünü�. ,. Dalga Teorisi olmuştur. Bu suretle bugün Fizik olayları maddedeki küçük parçacıklarm - moleküllerin - titreşim hareketlerine veya birbirlerinden farklı dalga boylariyle ayrılan ve hep aynı kanuna uymuş olarak yayıları lşımmlar ( Radiation ) 'a götürmek mümkün gibi görünmektedir. Fi zik alemde artık yalnız iki realite mevcu ttur : Madde ve ltımm.

4) Enerjetism : Fizik etkenierin birliği başka türlü de düşünül müştür. Bu husustaki fikirlerin kaynağını Leibniz' e kadar çıkarabiliriz. D�scartes'a göre kapalı, yani dış ortadan ayrılmış bir sistemde, dah�. genel bir görüşle kainatta, hareket miktarı ( Kütle ile hızın çarpımı) değişmez. Leibniz, Descartes'ın yanılmakta olduğunu iddia ve mv çarpımı değil, dirik kuvvetler miktarının, yani 1 /2 mv2 ifadesinin de ğişmez olduğu tezini müdafaa etti. Bu görüş ısı'nın mekanik eş-değeri hakkındaki buluşlar sayesin de bilim alanına geçmiştir. Burada birl�ştirici prensip, artık ·mekanik değil, dinamik ( enerjetik) 'tir. Bu sadeye bütün fizik olaylar birer enerji değişmesiyle izah olunmaya başladı ki, bunda Termodinamik' in prensipleri mühim esası teşkil ederler. Enerji, bütün olaylar için müş terek olan tek bir miktardır. Bu görüşe göre Fizik ve Kimya, bunlar dan daha genel olan bir bilimin birer özel bahsidirler ki;' o bilim de Enerjetiktir. 5) Maddenin Birliği : Önce her fiuk kuvvet nasıl müstakil tir Kendilik ( Entite) sayılıyor idiyse, her tabii cismin de ayrı bir ele ment olduğu zannediliyordu. Mesf'la, hava, su, ateş, toprak ; birer element itibar edilmişlerdi. Bununla beraber eski zamanlardan beri bazı filosoflar bütün ci· simlerin, görünüşteki heterogenliklerine, homogen görünmeyişlerine rağmen, hakikatte artık bölünemez ve homogen parçacıklardan mü rekkep oldukları fikrini ileri sürmüşlerdir. Heterogen ve bileşik ci simleri bu vasıfların karşıtı olan ve bölünme kabul etmeyen küçiik parçacıkların teşkil ettiği kabul olunuyordu. Bu parçacıklara Atom

adı verilmişti. Eski Yunanda Demokritos ve Epikuros, Roma' da Luc retius Carus gibi filosoflar başlıca atomculardan sayılmaktadırlar Bilim alanında ilk ilerleyiş, Lavoisier tarafından o zamana kadar basit 3ayılan Elementlerin hakikatte birer bileşik olduklarının mey dana konmasİyle başlamıştır. Fakat, Atom Hipotezinil asıl bilim alanına intikal ettiren Ingiliz kimya bilgini Dalton'dur. Dalton, bu görüşü Kimya sentezlerine ait orantı kanuniarına tatbik etti ; ona göre bu sentezler artık molekülleri teşkil etmek üzere belirli sayıda birle şen Atomların vücude getirdikleri bileşiklerden başka bir ·şey değildir. Dalton'a göre Atomlar, yine bölünme kabul etmez bütündi:r. Me:sc: la Ohijen veya Karbon atomları, Hidrojen atomundan cins itibariyle tamamen ayrı bir şeydir. Halbuki az sonra İngiliz bilgini Prout, ba sit elementlerin atom ağırlıklarının Hidrojenin atom ağırlığıpın tam katları olduğunu anladı ve bu elementlerin hakikatte Hidrojenden ti.i reme oldukları neticesine vardı { 1 8 1 5 ) . Bugün, basit sayılan cisiın lerin karışık yapılı olduklarında şüphe kalmamıştır. Fakat Prout" un fikirleri, uzun zaman unutulmuş, kimya ondan müstakil olarak ge lişmişti. Bu fikirlerio değeri ancak asrımızda tam olarak takdir edil miştir. 6) Madde ile Enerjinin Birliği : Bilginler yekdiğerlerine ircd edilmiyen bu iki varlığın, Madde ve Enerjinin karşısında yeni bir du rum almıya mecbur kaldılar ve bu ihtiyaçla yeni incelemeler yaptılar, yeni araştırmalara koyuldular. Çünkü, bir taraftan eylemsizliği oları ve ağırlığı bulunan Madde ile, diğer tarafian tartıya gelmiyen, ağırlı ğı bulunmayan, kütlelikten mahrum olan Enerji'yi, karşı vasıftaki bu iki realiteyi birleştirmek ihtiyacını duydular. 7) Elektron Teorisi : Tayf çizgileri olayını izah için Hollanda'lı fizikçi Lor�ntz, Atom'u çok karışık, tıpkı çok küçük bir güneş siste mipe benzer bir alem gibi tasariamanın uygun olacağı neticesine Vd&· dı. ( 1 895 ) de (Roentgen ) ışıklarının keşfi sıralarına rastlıyan ve radyoaktifliğin keşfinden pek az önce yapılan bu tasarıyı sırasiyle İn giliz j. j. Thomson'un ( 1 900) , Fransız jean Perrin'in ( 1 90 1 ) , İn giliz Rutherford'un ( 1 9 1 O ve 1 9 1 9) , Danima:kalı Neils Bol:,.r'un ( 1 9 1 3 ) , Alman Sommerfeld'in bu yoldaki çalışma ve araştırmaları takip etti. Bugün Atom'un pozitif elektrik yüklü ve hemen bütün maddenin toplanmış bulunduğu bir çekirdekle bu çekirdek etrafında, Güneş etrafındaki gezegenler gibi dönen elektronlardan, yani Negatif yüklü parçalardan ibaret olduğu kabul edilm�ktedir. Bütün elektron· . lar aynı olduklarından rpuhtelif Atomlar arasındaki fark, çekirdeğin tabiatında ve serbest elektronların sayısındadır. Çekirdeğin elektrik yükü, elektronların bütün yüküne eşittir ve Atom elektrik bakımm· dan yüksüz, nötrdür. _

Eğer Atom, bir elektron kaybederse bir �lemanter' "pozitif yük taşıyan İyon haline gelir. Elektronun kütlesi daima Atom'un kütle sinin binde birinden küçük olduğu için bir pozitif İyon'un kütlesi Atom'un kendi kütlesine eşit demektir. Fakat Atom, bir Elektron kaybedecek yerde fazla bir elektron alabilir ; o zamarı Negatif bir İyon olur. Hakikatte de kütlesi Elektronun kütlesin{en çok farklı olan Elektron

Teorisine göre

atomların !;ieması

0 0

Hidrojen

llelyum

·0 0 0 0 0 0 0 0 Utgum

Gü lıingum.

Bor

Karbon

Aıot

Flor

Olcıijerr

Klor

Sodyum Magnezyum

0 Hld�j�n

Argo ra

Kripto,.,..

Pot a syum

Hid7ojen

Neora

Azot monokii

Q O!_l!ien

Karbon dioksit

e Karbon

Aıol

böyle negatif İyonlar val"dır. Hidrojen atomunun çekirdeği Pro ton , elemanter bir pozitif elektrik yükünden yapılmıştır. Diğer atom çekirdekleri ise, 1 934 ten beri kabul edilmekte olan hi po tez' e göre Protonlarla Nötron adı verilen ve kütlece bir Elektron kütlesine eşit olduğu halde elektrik bakımından yüksüz olan parçacıklardan teşek kül etmektedir. Protonların sayısı, gezegen elektronların sayısı ka dardır. Nötronların sayısının da Atom'un kütle sayısı ile Atom n .ı marası (Yani Mendeleiev cetvelindeki yerin numarası) arasındaki farka eşit olduğu kabul edilmektedir. Bu hipotez ve buna dayanan teori ve hesaplar, bugün maddeni�ı bilinen fizik ve kimya özelliklerinden çoğunun izahını mümkün kıl dığı gibi Maddenin Elektron ve Protonlardan mÜte§ekkil bulunduğu fikrinin kabulü ile Madde ve Enerji arasındaki bağlılığı da aydınlat mış, bugünkü Atom Enerjisi devrinin teknik alanda ondan istifade imkanlarını hazırlamıştır. --.

BAHSIN ÖZÜ :

1 Tabiat bilimlerinde olayları gözlernek ve denemek için yürünecek yollara hareket noktası olan birtakım esas fikirler vardır- ki, bunlara Prensip derler. Bunlar bazı bilimler veya bilimlerin bazı dalları içindir. Mekanikte Eylemsizlik Prensipi, Fizikte Pascal Prensipi, Arkhimedes Prensi-pi bunlardandır. Bunlardan daha genel olmak Üzere Maddenin Sakımı, Kütlenin Sakımı, Enerjinin Sakımı Prensipi vardır. Prensipler, endük siyonu atarlar, daha yaygın fikirlerdir; fakat tabiat kanunlarındaki sağlamlık onlarda yoktur. 3 Müsbet bilimlerde yapılan deneyler, yine müsbet denecek değerde kesin bir neticeye varamadığı zaman, incelenen olaylar hakkında zihin birtakım aczintilerle birtakım aimtezler yapar. Bunlara Teori derler. Newton'un Çekim Teorisi, Fizik kuv vetlerin birliği, Mekanism, Enerjetiam, Maddenin birliği, Madde ile Enerjinin birliği ve Elektron T�risi bunlardandır. -

Sorular :

Bazı fikir adamları, içinde bulunduğumuz zamana Atom devri

admı veriyorlar ; acaba niçin 7 2 Müsbet bilimlerde gördüğünüz prensiplerden bu balüste adını -

zikretmediğimiz

hangi prensipleri hatırlıyorsuıiuz ?

Bu babiste anlattığımız bütün teoriler şimdiye kadar okudu

ğunuz Fizik ve Kimya kitaplannda vardır.

Bunların yerlerini gösterebilir

misiniz?

Bu babiste ismi geçen bilginlerden kimlerin hayabna dair ma

lıimabnız var ? Bunları nerelerden okudunuz ? S i{.:»pernikus sistemini gösteren şemada Yer yuvarlağı ve Ay -

nerededir ?

6 nüz mü?

Biiginler hangi zaruretle bu teorileri kurmuşlardır, düşündü-

2 - BtYOLOJtDE tEOR1LER 58. Hayal hakkında görüşler. 59. Mekanism. - 60. Animism. 6 1 . Vitalism. - 62. Türlerin değişmezliği. - 63. Transformiam 64. Ayıklama teorisi ve Yaşama sava§ı. -

•

..,....

58. HAYAT HAKKINDA GÖRÜŞLER. - Canlı varlıklar, cans<zlardan daha kanşık yapılı oldukları için haklarındaki bilgileri miz daha azdır. Biyolojik bilimlerde teoriler, kendinden önceki bilim lerden daha kalın bir sis altındadır. Hususiyle asıl hayatın ne oldu ğuna dair tecessüslerimiz en yeni buluşlara rağmen dayurulmuş hal de değildir. Biyoloji, pozitif bir bilim sistemi olmak bakımından bi ze "Hayat Nedir ? " sorusunun cevabını vermekten daha ziyade ha yat fenomenlerini incelemektedir. Durum her ne olursa olsun biyo loglardan bu sorunun, bildikleri ve bulabildikleri nispette, cevabını İstemekten kendimizi alamamaktayız. İşte şimdi bu soruya birer teori halinde ayrı ayrı görüşlerle cevap veren türlü bilginierin anla yışiarına temas edeceğiz. 59. 1 ) Mekanism : Hayatı maddeye indirerek gören bilginleri rı bu görüşlerine Mekanism derler. Zaten Atomism ile Mekanism'in, bütün olayları hareketle izah ettiklerini görmüştük. Mekanİstler bu konuda daha ileri gitmişlerdir. Fizyolojik olayları da ayrıı yoldan açıklıyabilmek için onları Fiziko-şimik olgular halinde görürler. Hcı yatı, maddenin bilinen vasıfları ve bu vasıfların en esasiısı olan harc ket kanunlan ile anlatmak isterler. Her ne kadar Fizyolojinin hayvanlardaki uçup yürümeyi mek.-ı nik, kan dolaşımını fizik, sindirim ve solumayı kimya ile anlatmaları bu fikre hak verdirecelt şekilde görülürse de Fizyolojinin en önen.li özelliği, canlı varlıkları vücude getiren organların nasıl çalıştıklacuıı ortaya koymasındadır. Bu organların işleyişlerini açıklarken Fizikten ve Kimyadan istifade etmeleri tabiidir. Fakat bir hayvanın soluk dl masını ve aldığı besinj.o- kalori elde ederek hareket etmesini buhar la işleyen bir lokomotife benzetrnek ve onun işleyişiyle bir köpeğin yaz sıcağında dilini çıkararak solumasını karşılaştırmak, o hayvanın c.r ganizmasını anlamış olmak için bize yeter mi ? Fizik ve Kimyadan da ha ileri bir bilgiyle caniıyı tanıma cehtinden bizi kim alıkoyabilir ? Me kanism, "Canlıyı canlı kılap şey nedir ? " sorusunun cevabını bize ver�emek tedir. 60. 2) Animis� : Mekanist görüş ne kadar eski ise, ona kar� şıt olan Animist görüş de o kadar eskidir. Mekanistlerin yaşıyan var lığı yaşamıyaniara götürerek düşünmelerine karşı, Animism taraf-

94 •

lıları cansızda bile yaratan bir kuvvet, bir can kabul ederler. Animism, bütün hayat olaylarını, yaptığında amaç güden bir ruhla izah etmektedir. Eski Yunan' daki tabibler Mizaç teorileriyle hastalık ve sağlığı anlatırken organizmayı maddeden başka bir varlık olarak gös terirlerdi. Buna karşı şuurlu olan ruhu, organik ve maddi olaylarıian tamamİyle ayıran Descartes' a · muhalif ve muarız olmak üzere Leib niz ve Stahl, canlı varlığın içinde olup biten hayat işlemlerini, doğru dan doğruya şuurla ve zeka ile müşterek bir cihetleri olmamakla be raber, r'-'h denilen kuvvetin neticeleri olmaktan çıkaramıyacağımu.ı ileri sürerlerdi.

6 1 . 3) Vitalism : Hayat olaylarının özel bir prensiple açıklan. masını gerekli gören ve bunu ne sadece ruha, ne de harekete ulaştı niarnıyan bir hayat kuvveti olduğunu kabul eden görüşe Vitalism derler. Dikkat edilirse görülür ki, hayatı böylece Can diyebileceğimiz bir fikirle anlayış, zaten ne olduğunu bilmek istediğimiz bir şeye ye ni bir bilinmez katmakttm başka bir şey değildir. Bu sebeple geçen asrııı başlangıcından beri birçok bilginler yeni bir görüş meydana koydular. Cabanis ve Bichat, hayatı bir prensip değil, belki bir neti ce olarak mütalea ettiler. Hayatı doğuran elemanları aradılar ve bun ları canlı varlığın bağımsı� unsurları suretinde düşündükleri türlü or ganların özel vasıflarında bulacaklarını zannettiler. Onlara göre her organ hayatın bütününü var eden özel bir kuvvet tesiriyle vücut bul muştur. Bichat, bu mana iledir ki, , .Hayat ölüme karşı koyan kuv vetlerdir." diyordu. Bu teoriye Biyolojide Organisism derler. 62. 4) Türlerin değişmezliği : Canlıların nasıl organlaştıklarmı anlamak için onları ayrı ayrı incelemek yetmez, bir"araya gelerek vü cude getirdikleri türlerin ve cinslerin nasıl meydana çıktığını anla mak gerekir. İşte bu zaruretlerledir ki, Biyo1oji' de türler hakkında birtakım teoriler ileri sürülmüştür. Eskiden canlı varlıkların ayrıldığı çeşitli türlerin bağımsız oldu ğu ve hepsinin ayrı bölümler halinde yaratıiclığına inanılırdı. Bazı dinlerin telkin ettiği bu inanışa bağlanmış ol&.l). büyük bilginler d� vardı ki, bu arada meşhur Cuvier'yi söyliyebiliriz. Cuvier'ye göre cinsler değişmezdi. Her cins, içinde bulunan tekierin varlığını teşki! eder. organlar, Dünya üzerinde hayatın başladığı andan beri mevcut idiler. İşte bu teoriye Türlerin Değişmezliği Teorisi derler. 63. 5) Transformism : Türler ve cinslerin değişmezliği fikri sonraları meşhur Fransız Tabiatçısı Lamarck'in dikkate değer görüş ; leriyle zayıflamıştır. Lamarck, teşekkül etr;niş türler arasında ortala ma bir durumda bulunan ve vasıfları belirli olmayan şüpheli türlerin varlığını görerek bunların değişmezliği teorisine inanmamıştı. Canlı

varlıklarda: 'devam � değişme olduğunu kabul ediyordu. Çeşitli hay vanların ırkları bulunduğunu ve onların organik durumlarını anla mak için hayvanın yavaş yavaş değiştiğini ve bazı etkilerin işe karış roasiyle ahenkli bir surette geliştiklerini kabul ediyordu. Bu tesiri ya pan 6ebepler, çevre, alışkanlık, ihtiyaç gibi şeylerdi. Lamarck'a gö re ıklim, mesken, besin gibi unsurları içine alan Çevre ( Milieu ) hay vanda değİşınelerin başlıca etkenlerindendi. Çevre, organizmada yap, tığı etkilerle onları kendisine uymaya veya büsbütün dışarı atmaya veya Ayıklama (Selection) ya zorlar. Caniıda değişmenin en büyük sebebi, yaşama kudretidir ki, bu da ihtiyaca, alişkanlığa göre meydd na gelmektedir. Zira ihtiyaç, organları doğurur, alışkanlık onu de vam ettirir. Bir canlı, bulunduğu çevrede yeni yeni durumlar karşı sında kalır ve onlardan çıkan ihtiyaçları karşılamak için çalışmalardn bulunacak olursa organlarda mutlaka bir değişme meydana gelir ki n�ticede Çevreye Uyma, o hayvan için bir zaruret olur. Zürafalam' bOyunlarının uzaması, ihtiyaçları olduğu besiniere yetişrnek zorun dan gdmiştir. Kaz ve ördek gibi hayVanların ayakları, gerektiği za man suda yüzrnek için yüzmeye yarar şekilde yapılmıştır. Lamarck, · bu anlayışını şu iki kanunla hülasa etmiştir : a) Bütün organizmayı vücude getiren türlü organlar, çalışm< ve işleme nisbetinde gelişirler. Çevrenin etkisi ve ihtiyaçların götürü şü ile işlemez hale geliderse zayıflarlar ve bozulup küçülürler. b) Çevrenin etkisiyle organların bünye ve görev hususunda kc zandıkları veya kaybettikleri şeyler nesilden nesile geçer. : Hayat türlerinin yavaş yavaş bazı ilkel ve basit örneklerden çık tıklarını ileri süren bu teoriye Biyoloji' de Şekil değiştincilik ( Trans formisme) derler. '\

64. 6) Ayıklama Teorisi : Lamarck'ın Transformİsın teorisi İr. giltereye geçince Darwin' in dehası ve derin araştırmalarile değişme ye uğradı. Bu fikir, zaten İngiliz bilim çevresine yabancı değildi. Dar win'in büyük babası Erasm Darwin, insanların kolları ve hacakları, balıkların yüzgeçleri, kuşların kanatları arasındaki yakınlığı görmÜ§ ve değişme fikirlerini pek açık olarak benimsemişti. Görüşlü ve va rışlı tarunu Darwin, Lamarck'ın fikrini esas, olarak kabul ediyordu Fakat onun temas· etmediği ve aydınlatmadığı noktayı bulmaya, de ğişmenin nasıl olduğunu anlamaya ve anlatmaya çalışıyordu. Dar win ' 'Türlerin Kanyağı" adındaki büyük eserinde bütün evcil hay vanların, dereceli bir etkiyle evcil olmayan, sonradan yetiştirme tür lerden çıktı�larını ileri sürer. Misal olarak evcil güvercinleri incele miştir. Bunların insanlar tarafından beslenip terbiye edilmesi eski Mı..

sır'dan -başlar, hatta Romalılarda bunların soylarf sapları deftere ge çirilirdi. Bilhassa JAsya' nın pek çok yerlerinde süs hayvanı olarak ev lere ve sarayiara sokulurdu. İşte Darwin, pek eski zaman)ard�n beri türlü usullerle yetiştirilen çeşitli güvercin ırklarını elde etti. Nerede güvercinle uğraşan bir müessese varsa, hepsine başvurarak bunların üzerinde uzun incelemeler yaptıktan sonra her türlü güvercin çeşidi nin bir kaynaktan türediği neticesini çıkardı. Evcil olmayan bir çeşit ten besleme yolları ve eğitimle b�şka türlerin doğuşuna ve onlardaki bu başkalıklara Ayıklanma ( Selection) dedi. Insanların bilerek veya bilmiyerek yaptığı ayıklama, yapma bir ayıklamadır. Halbuki bunu tabiat kendiliğinden yapmaktad>r. Fakat tabiatınki insana nisbetle faydalı ve güzel oluşu sağlamak için değil dir. Tabiatın her hayvanda yaptığı ayıklama, insanın kenli arzu ve çıkarı için yaptığı ayıklamaya çok zaman benzemez. Bunun için hay vanlar insanların elinde her zaman tabii şekilde gelişmezler. Hayt;ıt savaşı burada zayıflar. Tabiatın yaptığı ayıklamada hayvan için fay dalı ve insanın gözünden kaçacak kadar ince vasıfların seçildiği gö rülür. Tabiattakinde bütün organlar savaşa girerler. Buna Darwin Hayat Savaşı der. Tabiat kendi varlığını koruyamıyacaklara hiçbir su· retle acımaz. Zayıflar, ölür. Bu ha!, yavaş yavaş olur. Bin yıllar sü rer ve ancak bu uzun zaman içinde ayıklanmanın neticesi, bizim dikkatimizi çekecek kadar belirginleşir. Bundan dolayıdır ki türlerin değişmesini kolayca kavrıyamaz ve birbiri arasındaki süreklilik bağı nı görmekte güçlük çekeriz. Değişmelerin en büyük delillerinden biri evcil hayvanların vah şilik haline döndükleri zaman çok bol ve çok çabuk yavrulayıp çu ğalmalarıdır. Bazı yüksek dağlar ve geniş yaylaları kaplıyan sayısı7 bitkiler, birka� cins içinde kalmaktadır. En naclide bir çiçek veya _. ağaç, bakılmayıp da ihmal edilse yabanileşir ve yabanileştikçe de do ğuruculuğu artar. Yumurtalarını kendisi saklamıyan hayvanların ürc..: meleri neticelerini sayı ile söylemek güçtür. Çünkü o kadar çoktur . Canlılar zincirinin en mükemmeli olan insan, en az çoğalan hayvan dır. Hayvanlar içinde en ağır çoğalanlardan biri de fildir. Her fil, otuzunda Ürerneğe başlar. Yetmiş ya.'jında durur. Bununla beraber bütün ömründe altı yavru verecek olsa, altı yüz senede bir çift fil den milyonlarca fil çıkacağı hesab edilebilir. BAHSIN ÖZÜ : Biyolojide Teoriler; ı Mekanism, hayatı maddeye indirerek biyolojik fenomenleri Fiziko-timik ma• biyette ırörmektir. -

97 2

Animism, canhda, hatta canaızda biyolojik olaylara kayııak olan bir ruh

kabul eden Teoridir. 3 Vitalism, biyolojik olayları hayati bir kudretle açıldayan Teol'\ldir. 4 Türlerin değitmezliği Teorisine gÖre bayvan v.e bitki türleri ilk yaradılıt anından beri oldukları gibi kalmıtlardır. Kedi, kedi olarak, armut ,armut olarak, inaaıı da insan olarak bilkatlarının batlangıcından beri değişmeden devam ederler. S Transformism, canlı varlıklana çevre, alıtma ve ihtiyaca gÖre değiştilderini -

kabul eder. Çevreye uyarak gelitmitlerdir. Zayıfları ölür, sağlamlan ya§ar. Yaşamaya devam etmek isteyen canlılarm yaphğı bu savaşa, Hayat Savatı derler. 6 Dünya yüzünde zayıfların giderek, kuvvetiiierin kalarak, temizlenmesi teori sine Ayıklanma Teorisi derler. -

Sorular :

ğünÜz ilkel

Bu babiste gördüğünüz Anirnism ile Sosyoloji dersinde gördü

cemiyetlerdeki ıınimist inanlar

arasında bir bcr.2eyiş buluyor mu

sunuz ?

teoriler

Hayat hakkındaki bu

Hayat Savaşı kanununu Insanlar ve Cemiyetler arasmda da

2 ' hangisidir ? 3

içinde size en çe-k uygun gelen

yürür görüyor musunuz ?

5 6

Çevreye uygunluğa ınisiıl olmak üzere birkaç bayvan söyleyiniz. -

Bu te:>ri. bitkilere de uygulanabilir mi ?

HayabD ne olduğunu açık olarak bilseyelik bu teorilere ihtiyaç

kalır mıycb 7

B A H l S : VII

TEK

OLAYL ARDA İSTİDLAL : TARİH

65. Tek olaylarda istidlal. yerler.

- 67.

- 66.

Tek olayh islidiallerin kullanıldığı

Tarihte belge ve şebadet. - 68. Taribin değeri. - 69.

Tarihte ihtimalierin hissesi.

- 70.

Tarihin görevi.

65. TEK OLAYLARDA İSTlDLAL. - Önce "Tek olay" n� dir ; onu anlatalım. Tek olay, zamanın ve mekanın belli noktaların da tesadüf edilen ve bir defaya mahsus olan olaylardır. Mes�la : 1 ) Halley kuyruklu yıldızının İstanbul' da 1 9 1 O yılında göri.il mesı. 2 ) Fatih Sultan Mehmed'in 1 453 yılı Mayıs'ının 29 uncu salı günü İstanbul' u Bizansltiardan alması. ır.., 3 ) Sadrazam Mahmut Şevket Paşa'nın 1 4 Haziran 1 9 1 3'te Harbiye Nezaretinden Babıaliye giderken Beyazıt Meydanında vurulması. 4) Üç gün evvel Bedesten'de bana daire şeklindedir diye bir gümüş tepsinin satılması. ·

Şimdi bu tek olaylardan çıkarılabilecek neticeleri söyliyelim :

1 ) Halley kuyruklu yıldızının Istanbul' da 1 9 1 o· da görülmesi : Istanbul halkında kıyamet kopacak diye büyük bir korku ve heyeccın uyandırmıştı. 2 ) Fatif Sultan Mehmed'in lstanbul'u alması, Osmanlı Devleti nin büyük bir Imparatorluk olmasını sağlamıştır. 3 ) Mahmut Şevket Paşa' nın öldürülmesini tertipliyenler, a�ıl mak suretiyle cezalandırılmışlardır. 4) Bana, dairedir diye satılan tepsinin çevresiyle çapını ölç tüm ; birini öbürü ile böldüm ; 3 , 5 çıktı. Daire olsaydı 3, 1 4 1 6 bula caktım .Demek bu tepsi daire değilmiş. Yukarıda birinci sıraya yazılan tek olaylardan ikinci sıraya ya zılan tek olayları nasıl çıkardım ? Bu iki sıra tek olayların biribir;nc:; karşı 0lanları arasına umumi birtakım hükümler koyamamış olsay dım, ikincileri birincilerden çıkaramazdım. O umumi hükümler Şl!D lar ulabilir : 1 ) Kuyruklu yıldızların kuyruklarında öldürücü gazler vardtl' 2 ) Tarihte mühim medeniyet me.rkezlerinin elde edilmesi, elde eden millet ve devletlerin kuvvetlenip yayılmalarını sağlar.

3) Devlet adamlarına suikast yapanların cezaları çok ağır olur. 4) Bir daire çevresinin çapına nisbeti 3, 1 4 1 6 ya e§ittir. 1 , 2, 3, numaralı tek olayla. .ian çıkardığımız yiue tek olaya ait

hükümler, evvelce elde edilmiş umumi fikirler vasıtasiyle istidlal edil miştir. 4 üncüde ise, vasıta olan umumi hüküm, matematik bir genel hakikattir. Burada tek olaydan tek olaya yapılan istidlal, ortalama bir umu

mi fikrin her ikisini bağlaması şeklinde görülüyorsa da, biz o orfa!a

ma fikri açıktan söylemiyoruz ; hatta bazan bu ortalama önermeleri d.ü�ündüği.i.müzün bile farkına varmıyoruz. Eğer bu önermeleri dik katli olarak zihnimizde tertiplerneye kalkarsak, yapacağımız istidlal bir kıyas olur. Bu araya koyduğumuz önermeyi Büyük Önerme, tek Dlay olarak söylediğimiz ilk önermeyi Küçük Önerme almamız la zımdır. Mesela Halley kuyruklu yıldızı misali, şöyle bir kıyas şekli· ne sokulabilir :

Kuyruklu yıldızların kuyruklarını teşkil eden gazler, öldürücüdür. İstanbul'dan 1 910'da geçecek olan Halle·y yıldızı da bir kuyruklu 'Ylldızdır; . O halde İstanbul halkı bu kuyruklu yıldızın öldürücü tesirinden korkmuştur. Görüiüyor _ki biz, yukarda verdiğimiz bu misalde şimdi göstt:r diğimiz kıyas'ı yapmadık. Ortadaki önermeyi başa alıp ilk önermeyi gizli biı vasıta olarak kullanmak suretiyle üçüncü önermeyi netice halinde elde ettik. Böylece ilk önerme, tek olay olduğu gibi netice de tek olay şeklinde istidlal edilmiş oldu.

66. TEK OLAYU lSTlDLALLERlN KULLANlLDI CI YER. LER - Adli araştırmalarda bu istidlal yolu çok kullanılır. Mesela, ortada bir ölü var ; adliyecinin aradığı onu kimin öldürdüğüdür. Bu rada bir "Ölü" İıün vücudünden bir "öldüren" in vücudünü istid!al bahis konusudur. ' Astronomi biliminde de bu metod kullanılır. Merkur �ezeğeni· nin ..,eyklerini görmek, onunla peykleri arasındaki münasebetleri tet kik etmek, Galilei'yi bu istidlal'i kullanmaya sevketmiştir. Leverrier, bilinmeyen bir gezegenin varlığını haber verdikten sonra yapılan gök araştnmaları ile Neptün'ün bulunması da bu türlü bir istidlaldir. Coğ rafya ve J eoloji gibi Yer yuvarlağım inceleyen bilimler de bu meto du kullanırlar. Bu İs tidialİn en çok kullanıldığı bilgi şubesi Tarih'tir. Tacih, geniş anlamı ile, varlığı bir bütün teşkil eden her şeyin geçmişteki hallerini gösterir. Bir taşın, bir otun, bir hayvanın, bir insamn, bufw

1 00

lukta duran ve gezen bütün gök varlıklarının tarihleri vardır. Dar an lamında ise Tarih, beşer hayatının geçmişteki safhalannı inceleyeıı 'bir bilgi dalıdır. Tarih için Renan der ki : "Tarih de Kimya ve Geometri gibi, bir ilimdir. Tarihi layıkiyle arılıyabilmek için derin incelemelere ihtiyaç vardır. Bu incelemele{_den beklenen yüksek amaç, muhtelif -zamanlarda türlü bölgelerde ya§ayan ırk � milletler arasındaki farkı anlıyabilmektir."

Bununla Renan, tarihin müstakil bir bilim olduğunu anlatmak istiyor. "Asıl lazım olan §ey, olayların kendisidir. Bunları. okuyanlar mu hakeme etmelidir. Tarihçinin fikirleri, okuyana durmadan yol gösterecek olursa, okuyucu bütün olayları kendinden ba§kasının gözü ile görmÜ§ •lur. Bu yardımcı göz kendisini terkettiği zaman kendi gözü ile hiçbir ıeyi göremez." diyen j. j. Rousseau da tarihin tarafsız ve objektif ol ması gerekti�ini işaret etmiştir.

67. TARIHTE BELGE VE ŞEHADET. - Tarih, cemiyet ha linde yaşamış olan insanların geçirdikleri olayları inceler, demiştİk Bu olaylar geçmişte olup bittikleri için, ancak maddi olarak kalmış. izler vasıtasiyle görülürler, yahut onlan bilen insanların anlattıkl<11'ı: rivayetlere dayanılarak incelenirler. Bunun için tarihçinin yürüyece ği yol, şu iki şekilde olur : 1 ) Geçmişten kalan belgeleri toplamak, incelemek, onlanrı kaynaklarını ve işaret ettikleri anlamları, yayıldıkları alanları gözden . geçirmek. 2 ) Bu bdgeler ve kalan şeylerin delalet ettikleri olayları yeniden bir araya getirip onları tekrar yaşatmak. Bunun birincisine Tarihi Tenkid {Critique historique) , ikinci sine Tarihi Kurmak {Construction historique) denir. Birineide ayn ayrı incelemeler, ikincisinde bunları toplamak gelir. İnsanlar, birçok şeyleri başkalarından öğrendikleri gibi, bildikleri teyleri de başkalarına söylemek isterler. Bir olayın ne olduğu ve na sıl olduğu hakkında bilgi söylemeye Şehadet (Temoignage) derler. Insanda bildiğini söylemek ve diğer insanları da kendisi gibi bilgi söy leme ihtiyacında hissetmek olağan bir hal olmuştur. Fakat her söyliye nin doğı u söylediği ve her söylenilmiş olanın mutlaka doğru olacağı lazım gelmez. Onun için tarihi tetkik gerek olayların ve gerek olay _lar hakkındaki şehadetlerin doğruluğunu ve eğriliğini aramaya bizi �evkeder. '

ı o ı: Bir olayın kendisi veya haberi karşısında ilk arayacağımız nok . . . . . . tario4 hinde . . . . . . şehrinde bir büyük deprem olmuş ; fakat hiçbir hi• na yıkılmamış br ; diye bir rivayet bulsak veya yazılı olarak gÖrdek. ya olan depremin büyük sıfatı verilmiyecek kadar küçük olduğunu, veyahut mutlaka binalarda bir zedelenme veya bir yıkılma olduğunu düşünürüz. İki hali bir arada aklımız almaz. Bur.unla beraber tarihi olaylarda daima ihtimal payını hatırdan çıkarmamalıdır. Kesin olarak alamıyacağını zannettiğimiz öyle mü him vakıalar meydana çıkmıştır ki, ilk bakışta bunların imkansızlığı na hükmedilebilir. Üstün fertler ve cemiyetlerde böyle güç inanılır hareketler� raslanmıştır. Osmanlı İmparatorluğunun Birinci Dünya Harbi sonunda çöküp yıkılmasından sonra bugünkü genç Türkiye Cumhuriyeti Devletinin çıkışı buna bir misal olabilir. ..

ta onun tabiat kanuniarına uyup uymadıgıdır. Mesela :

Şehadetlerde dikkat edilecek noktalardan biri bir olaya şehadet edenlerin sokluğudur. Eski bir Latin hukuk kuralı olan "Bir şahit, po bit sayılamaz" sözünü tarihte her zaman tatbik edemeyiz. Çok şahi din bulunması, bizim o olaya inanımızı kuvvetlendirir. Fakat öyle tek bir şahide tesadüf edebiliriz ki, onun konumuz olan olayla münase beti, zekasının ve ahlakının üstünlüğü bizi söylediğine inandınr. Bu sebeple "Şahitleri saymaktansa kıymetlerini ölçmelidir" sözü bu hu susta bizi aydınlatır. Şehadetin kaynakları ş� üç şekilde görülür :

l) Rivayet : Tradition. 2 ) Anıtlar : Monuments. 3) Belgeler: Documents. Bunları şehadetin kıymeti bakımından birer birer gözden geçı relim :

1 ) Rivayet : Rivayet vakıaların sözle anlatılması demektir. Ta

rih kaynakları içinde en çok ihtiyatla karşılayacağımız budı.ır. Riva yet edenlerin hayalleri, rivayetin ağızdan ağıza geçtikçe uğrayacağı değişiklikler daima hesaba katılmalıdır. Tarihçi rivayetler karşısında hayaile hakikatİn hisselerini iyi ayırdedebilmelidir. Rivayetler geriye doğtu gidilerek kim kimden duymuş, ilk görene kadar mümkünst: götürülmelidir. Mesela, Hazreti Muhammed'in sözleri, bu şekilde ri vayet edenler sıralanarak toplanmıştır ki, onlara Hadis derler. Tatih olayları içinde rivayetlerin bu dikkatle incelenmesi şarttır.

2) Amtlar : Anıt sözü ile geçmiş olayların bize intikalini sağh yan bütün maddi vasıtaları kasdederiz. Bunların başında Devlet ve ya şahıslara ait binalar gelir. Taklar, saraylar, sütunlar, mezarlar, he•.

1 02

çeşit sar.at eserleri bu aradadır. Belli bir tarihe delalet etmiyen eski binalar bile bir milletin belli bir devirdeki medeni halini bize tanıtma bakımındc..n çok mühimdirler. Anıtlar üzerindeki yazılar ve hakkediimiş işaretiere gelince, bun ların da önemi meydandadır. Binalar ve mezarlar içindeki eşya, ba sılmış madalyalar ve paralar bize tarih bakımından çok yardım eder ler. Bir Anıt' ın tarihçe değerli olabilmesi için onda şu şartların bu lunması lazımdır. - Elimize geçen anıt şahsi bir arzu veya ihtirasın belgesi cl mayıp hakikatte vukubulmuş bir olayın mahiyetini anlatmalıdır. a

b - Anıtların doğruluğu, başka anıtlarla kuvvetlendirilebilme lidir. Bir anıtın hangi devre ait olduğu şüphesiz olarak tesbit edilme lidir. c - Bir anıt kendinden sonra gelen bir devirde benimsenerek bozulmuş olmamalıdır. ç - Anıtların manaları iyi ve asıllarına uygun olarak anlaşıl malıdır.

3) Belgeler : a) Belgelerin sınıflanması : Yazılı belgeler çeşitli ve faydalı ta rih kaynaklarından sayılır. G. Monod bunları 8 kısma ayırıyor : 1 Olayların çıktığı zamanda alınmış olan belgeler, tebliğler, emirler, fer manlar, raporlar. . gibi. 2 Defterler, siciller, kütükler, günü günü ne tutulmuş tarih kayıtları. 3 - Gazeteler, dergiler. 4 - Bir yazıcı nın kendi hayatına, içinde yaşadığı olaylara ve çağdaşlarına ait eser leri. 5 - Bir yazarın kendi şahsına veya şahıslara ait olmayıp zama nında geçeniere dair yazıları. 6 - Bir yazann yaşadığı zamandan bir, iki asır öneeye ait vücude getirdiği eserler. 7 Olayların çıkı şından uzun zaman sonra vücude getirilen ve gelenek halini alan menkibeler. 8 - Geçmiş olaylara ait olmak üzere yapılan nakiller ve iktibaslar. -

Yazılı belgeler, şecereler, devir takvimleri, salnameler, kronikler, biyografiler ve tarihler gibi asıl tarihi eserlerle manzum, mensfır, ede bi kitaplar, felsefe, ilahiyat, hukuk ve ekonomiye ait eserler olarak biri doğrudan doğruya tarih, diğeri de ona yardım edecek belgelerdir. ·

> İşte bu türlü belgeler ve şahadetlerle bir olay veya birbiriyle ilgili olaylar silsilesi tespit edildikten sonradır ki tarihçi, buiılan tıpkı bir romancı gibi, fakat hayale kıymet vermeyip sırf hakikatiere ba karak toparlar. Işte bu topariama ile Tarih vücut bulur.

1 03

68. TARIHİN DECERI. - Tarihin mümkün olduğu kadar ob jektif bir medotla incelenmesi hemen umumiyetle kabul edilmiş bir gerçektir. Bu hususta Fustel de Coulanges'ın sözlerini diniiyelim : "Birçokları, tarihçinin yüksek dü§Ünceleri, esaslı prensipleri ve kendince yapılmı§ tercihleri bulunmasını isterler. iddia edilir ki bu, ta· rihçinin eserine fazla ve yüksek bir çekim sağlayacaktır ve bununla olay· ların sevimsizliği giderilecektir. Halbuki böyle dü§ünmek tarihin ne ol· duğu hakkında büyük bir gaflete dü§mektir. Tarih güzel sanat §Ubelerni· den biri değildir, o bir ilimdir, olayları süsliyerek hikaye eymek ve onları derin mji,bahaselere konu yapmak tarihin i§ i olamaz. Tarih diğer bütün bilimler gibi olayları tesbit eder, onları çözümler ve birle§tirir; araların· dakidaki bağları bulur. Şüphesiz bu bilim vasıflı tarihten herhangi bir felsefe çılcarılabilir. Fakat bu, tarihçinin dileğiyle alakadar olmadan yapılır. Tarihçiyi alıp götüren ihtiras, ancak olayları ivi görmek ve onları kesin olarak anlat· maktır. Onun aradığı, kendi hayalinde yahut kendi mantığındaki §eyler değildir. Nasıl bir kimyacı dikkatle yaptığı deneyler neticesinde bazı ha kikatlere eriyorsa, tarihçi de belgeleri inceden ineeye gözden geçirerek olayları tesbit eder. Onun bütün mahareti belgelerin içindeki §e)'leri ta mamiyle meydana çıkarmasındadır; yoksa onda olmıyan §eyleri kendi· liğinden ilave değil. Tarihçilerin en iyisi, metinlerden ayrılmıyan, onları en doğru bir şekilde yorumlıyan ve ancak onlara ggöre dü§Ünendir."

69. TARIHTE IHTIMALLERIN HISSESI. - Fustel de Cou langes'ın bu sözleri gerçekleşmiş olsa da geçmişteki olayları tam bir

kesinlikle yeniden canlandırmağa imkan yoktur. Bir kısım belgeler kaybolmuş, bazı devirler için bize geçen izler çok belirsiz kalmıştır. Onun için tarihçi çok kereler, kesin bilgiden ziyade ihtimale düşmek zorundadır. Fakat bu hal, tarihin yalancı bir hikaye dergisi zannolun masına da hak verdirmez. Tarihin tanıdığı ve tanıttığı öyle olgular vardır ki hatta içinde yaşadığımız olaylara karşı beslediğimiz şüpheyi onlar hakkında duy mayız. Bir Mısır veya bir Hint medeniyetinden şüpheye imkan var mıdır ? Objektif metod sayesinde geçmiş zamanlar hakkındaki bilgimiz gün geçtikçe gelişiyor ve birçok karanlık noktalar aydınlanıyor. Böy lece her yeni sene, bir öncekinden daha açıklıkla geçmiş hayatımızı tanımak imkanını kazandırmaktadır. Her ne kadar tarih teferruata ait hususlarda bize tam bir inan vermiyorsa da insan hayatının ge nel çizgilerini gösterdiği de inkar edilemez. Ihtimali kısımlar olayların esaslarında, ana hatlarında değil, belki onların küçük parçalarındadır.

104

7 0 . TARIHiN GÖREVI . - Tarih, geçmiş devirleri göstermek itibariyle bize beşer hayatının akışını şematik bir şekilde inceleme im kanını verir. Görünüşte basit sanılan bu hakikatİn faydalan pek çok tur. Bir defa cemiyederin din, ahlak, estetik, ekonomi cepheleri yar dımiyle bu kurumların bağlı oldukları kanunları elde etmek imkanı hasıl olur ve sosyolojiye bu hususta çalışacak konular meydana çı kar. Sorira insanlık, bugün bize pek boş gelen sebeplerle eski ataları mızın birbirlerini nasıl yok etmeğe çalıştıklarını görür ve barışın, ra hat hayatın bozulmasına sebebolan düşüncelerden sakınmağa başlar. Her millet kendi geçmişini tamyarak geleceğin nasıl olacağını sezme ğe muktedir olur. Fertleri, tarihini iyi bilen millet, eskiden yapılmış hataların tekrarlanmasından kendini koluyabilir ; diğer milletlerle olan münasebetlerinde bugün meydana çıkmış olguların önceki sebepleri ni bilmek yoliyle daha sağlam bir politika takibedebilir. Şu halde tarih şuurda uyandırdığı ibret duygusiyle insanlığa za rar Vermiş olayları büsbütün yok etmezse bile onların tehlikeli taraf larını görür ve gecikmelerini engelliyebilir. Bu saydığımız faydalar tarihin önemini anlatmak için yeni kanıtlar aramaktan bizi kurtarır. Tarih kültürü ve eğitimi olmayan bir insan veya bir millet, varlığının sebeplerini anlamaktan ölünciye kadar mahrum kalır. Nasıl ki tek in sanda anlama, hafızasız olmuyorsa, milletlerde de şuur, geçmiş za manlarını tanımaksızın uyanamaz. Geçmiş, geçmiş olmak itibariyle değerli değildir ; belki bugüne tesiri bakımından wnemlidir. En büyük beşeri ve milli hareketlerde geçmişin şuurunun önemli hissesi olduğu nu her zaman görürüz. Rönesans, eski Yunan medeniyeti özlemin den kuvvet aldı. Küçük Alman devletlerinin XIX. yüzyılda birleşe rek bildiğimiz Almanyayı vücude getirmesinde ve bu idealin o parça parça insan kütleleri tarafından gerçekleştirilmesinde tarihçilerin ro lü büyüktür. Fransa lnkılabını halka sindirenler arasında, onun tari hini yazanları saymak yerinde olur. Bizde de Balkan bozgunundan sonra uyanan milli cereyan, geçmi§ günlerimize karşı büyük bir an lama ve araştırma ihtiyacı doğurmuştur. Bahtiyar bir geleneğe nam zet olduğumuzu, uğradığımız felaketlerden kurtulmak için feyizli bir kudrete sahip bulunduğumuzu, geçmişi bilmek ve öğrenmek sayesin de elde ettik. O Cumhuriyet devrinin bellibaşlı kültür hareketlei'inden biri olan tarih tezf, İstiklal Savaşiyle uyanmış milli şuurun geçmiş deviriere ışıklarını uzatmasıdır ve türlü zamanlarda medeniyetler kurmuş, dev letler vücude getirmiş bir millet olduğumuzu anlamak ve anlatmak ihtiyacından çıkmıştır. Insanlığa hizmet etmiş bir kısım Türk büyük lerinin başka milletler tarafından benimsenmesi, başka millet tarih çileri tarafından bize ait olan birçok olayların taraflı bir görüşle yazı-

1 05

hp söylenmiş olması, bu tezin doğuşuna müessir olmuştur. Tarih te zinin belki mübalağalı görünecek taraflan vardır, fakat esas duygu ve kendi tarihimizin kendimiz tarafından görülüp gösterilmesi hu susu büyük bir isabet taşır. Tarih için son söz olmak üzere şunu söyliyebiliriz ki o fizik, kim ya, biyoloji gibi tabiat bilimlerine benzemez. Fakat kullandığı bilim metodu sayesinde bu bilimiere benzemeğe. çalışan sosyolojinin en kuvvetli bir dayangacı, belki de onun başlıca hazırlayıcısıdır. BAHSIN

ÖZÜ : -

Tek olay, zamanın ve mekanın belli bir yerinde tesadüf edilen bir defalık

bir olaydır. Ikinci Dünya Harbi, Atatürk'ün ölümü gibi.

Tek olaydan tek olaya da zihnimiz iatidlaller yapar.

Osmanlı Imparatorluğunun kuruluşunu iatidlal gibi.

d..:ı öldürene intikal gibi.

latan�ul'wı fethinden

Yahut bir öldürme vakaamda ölen

He.- varlığın bugünden önc:.e geçirdiği hallere genel olarak Tarih darlar.

Fakat tarih kelimeai, insanlığın geçmit devirlerini Özel cnarak gÖateren bir bUimdir. Biz tarih kelimesini bem Histoire, bem de asır, yıl, ay, gÜn için date anlammda lmllanmak tayız. Ayırabilseydik çok iyi olarda.

Taı·ih biliminde metod, Önce olayları tenkit etmek, aonra kurmak suretiJ'•

ledir. Tenkit işi, be!geler ve tehadetler Üstünde yapılır.

Şebadetin kaynakları tunlardır: Rivayctler, anıtlar, belgeler.

S ·.:> r u l a r : 1

Victor Hugo d iyor fa : "Tarihte efsane, efsanede

tarih vardır."

Bu sözden ne anlıyorsunuz ? 2 Günlü!t gazetelerin bir tarih belgesi olmak bakımından değeri ___ ;• ? 04'U!l" .

Şair Mehmet Akif : Tiribi tekerrür diye tarif ediyoı:-lar, Hiç ibret alınsaydı tekerrür mü ederdi ?

t:iyor.

Buradaki te�cerrür lı: elimesinden ne kasdediyar ? Hakikaten tarih �lay lan te!-ı:erriir eder1er mi, edı!rlerse tek ·.:>�ayın yuka.'"! da yaptığımız tanımla

masma uyar mı ? 4 - Istanbul'un

inceleyecek bir yazılı belgeler aramalı ve toplamalıdır ? s

5 öyletir ı

fetbini

tarihçi en

çok hangi dillerde

Abdü!h�k Hamid, Eşb�r'de Ar!sto'yu, Iskender'e bı.r§ı �öyle Mucip ne hakarete apansız ? Ta�bi yazan benim , yapan siz! . .,

Tarihi

yapmak ve tarihi yazmak

sözlerinden ne

S O N

anlıyorsunuz ?

ENDEKS B ÜYÜK AOAM İSİM LERİ AGAS S İZ - ( 1 8 0 7 · 1 8 7 3 ) AHMET VEFIK PAŞA - ( ı 8 1 9· 1 890) ANAKSAGORAS - (M. Ö. 5 0 042 8) ARAGO - ( 1 8 1 2- ı 8 9 6 ) ARISTO (ARISTOTELES) - (M. Ö. 3 8 4- 3 2 2 ) ARKHİMEDES - ( M. Ö . 2 8 7- 2 ı 2 ) ASlM EFENDI ( Mütercim) - ( ı 7 5 5 1 820) ATATÜRK - ( 1 8 8 1 - ı 9 3 8) BACON ( FRANCIS BACON of VERULAM. (BEYKIN okunur) (1 5 6 1- ı 6 2 6) BATLAMYUS - (II. asırda) BERNARD (CLAUDE ) - (ı 8 1 3· ı 8 7 8) BICHAT (BlŞA okunur) - ( ı 7 7 ı 1 80 2 ) BOCCACIO (BOKAÇYO okunur) ( ı 3 ı 3- ı 3 7 5 ) BOHR (NIELS) - ( ı 8 8 5) BOSSUET (BOSÜE okunur ) - ( ı 6 2 71 704) CABANIS ( GEORGE ) (KABANlS okunur) - ( ı 7 5 7 1 8 O 8 ) C.t.d.lNUS - ( ı 3 1 - 2 0 ı )

ı 1

·-

•

CAMPANELLA ( TOMASO ) (KAMPANELLA okunur) - ( ı 5 6 8 ı639) COMTE Auguste (OGÜST KONT okunur) - ( 1 7 9 8- ı 8 5 3 )

COULANGES ( FUSTEL DE ) ( KUL ANJ okunur) - ( ı 8 3 0- ı 8 8 9 ) CUSANUS ( NICOLAUS ) (KUZANUS okunur) - ( 1 40 ı - ı 4 6 4 ) CUVIER (KÜVİYE okunur) ( ı 7 7 3- ı 8 3 8 ) ÇELEBİ MEHMET - ( ı 3 8 7 - ı 4 2 ı ) DALTON - ( ı 7 6 6- ı 8 4 4 ) DARWIN - ( ı 8 0 9- ı 8 8 2 ) DEMOKRITOS - (M. Ö. V. asır) DESCARTES (DEKART okunur) ( ı 5 9 6- 1 6 5 0 ) EDISON - ( 1 8 4 7· 1 9 3 ı ) EFL ATUN (PLATO) - (M. Ö. 4 2 7 · 347) EPİKUROS (M. Ö. 3 4 1· 2 7 0 ) 1 EUKLElDES - (M. ö. 3 0 6- 2 8 3 ) EULER - ( 1 70 7 · 1 7 8 3 ) FAR ABI - ( 8 7 0- 9 5 0 ) FATİH SULTAN MEHMET-( ı • B O ı 4 8 ı) FRESNEL ( FREN EL okunur ) ( ı 7 8 8- 1 8 2 7 ) GALILEI (GALİLEO) - ( 1 5 6 4ı 64 2 ) H AMIT ( ABDÜLHAK ) - ( 1 8 5 ı ı937) HERSCHELL (HERŞEL okunur) ( ı 7 3 8· ı 8 2 2 ) HUGO - ( ı 80 2 - 1 8 8 5) HUBERT HUME (HYUM okunur) - ( 1 7 ı 1 ı 7 7 6)

108

HUYGHENS (HÜYGENS , okunur) 1 PERİKLES - (.M. Ö. 4 9 9 · 4 2 ') ) - ( ı 6 2 9- ı 6 9 5 ) PERRIN - ( ı 8 7 0 . ı 9 4 ı ) ISKENDER - (M. ö. 3 5 6- 3 2 3 ) PETRARCA ( PETRARKA okunur ) KANT - ( ı 7 2 4 - ı 8 0 4 ) - ( ı 3 0 4- ı 3 7 4 ) KELVIN (LORD) - ( ı 8 2 4- ı 9 0 7 ) POINCAR:e ( PUVANKARE okunurJ - ( ı 8 5 4- ı 9 ı 2 ) KEPLER - ( ı 5 7 ı. ı 6 3 O ) KOLOMB (CHRISTOPHORUS CO- PYTHAGORAS - ( M. ö. VI. asır ) RAMUS ( PIERRE L A RAM E ) LUMBUS) - ( ı 4 5 ı - ı 5 o 6 ) ( ı 5 ı 5- ı 5 7 2 ) KOPERNİKUS - ( ı 4 7 3- ı 5 4 3 ) REID - ( ı 7 1 0 - ı 7 9 6 ) LAMARCK - ( ı 7 4 4- ı 8 2 9) LAVOISIER - ( ı 7 4 3- ı 7 9 4 ) LEIBNIZ (LAYBN1ÇS okunur) ( ı 6 4 6- ı 7 ı 6) LEVERRIER - ( ı 8 ı ı - ı 8 7 7 ) LOBATÇEVSKI - ( ı 7 9 3 - ı 8 5 6) LORANZO VALLA ( ı 4 o 5 - ı 4 5 7 ) LUCRETIUS CARUS (LUKREÇYÜS KARÜS okunur) - ( 9 8 ?- 5 3 ? ) ;'.IAHMUT ŞE VKET PAŞA - ( ı 8 5 6· ı 9 ı 3) MARIOTTE - ( ı 6 2 0 - ı 6 8 4) MEHMET AKİF - ( ı 8 7 3 - ı 9 3 6 ) MENDELEIEV (MENDELYEF oku·

nur) - ( ı 8 3 4- ı 9 o 7 ) :·.ULL (JOHN- STUART) - ( ı 8 0 6· ı873) MOLI�RE - ( ı 6 2 2 - ı 6 7 3 ) MONOD - { 1 8 4 4- ı 9 ı 2 ) MURAD II - ( ı 4 0 2 - ı 4 5 ı ) NEWTON - ( ı 6 4 2 · 1 7 2 7 ) PASCAL ( PASKAL ( 1 6 2 3- ı 6 6 2 )

okunur )

RENAN (ERNEST) - ( ı 8 2 3 - ı 8 9 2 ) RIEMANN - ( ı 8 2 6- ı 8 6 6 ) ROENTGEN (RÖNTGEN okunur) - ( ı 84 5- ı 9 2 3 ) ROUSSEAU - ( ı 7 ı 2 - ı 7 7 8 ) RUSSELL (BERTRAN RASEL oku· nur) - ( ı 8 7 1 ) RUTHERFORD (RAZERFORD o-) kunur) - ( ı 8 7 ı · 1 9 3 7) SAINT-HILAIRE - ( ı 7 7 2 - ı 8 4 4 ) SHAKESPE ARE (ŞEKSPIR okunur ) ( ı 5 6 4-ı 6 ı 6 ) SOKRATES - (M. 0. 4 6 8-"0 0 ) SOMMERFELD SPINOZA - ( 1 6 3 2 - ı 6 7 7 ) STAHL (ŞTAL okunur) - ( ı 6 6 0 ı 7 34) SÜLEYMAN (KANUNI) - ( ı 4 9 4· ı 5 6 6) TELES10 - ( ı 5 o 8- ı 5 8 8 ) THOMSON (SIR JOSEPH-JOHN) - ( l 8 H- ı 9 4 0)

İCİNDE K iL E R Sabife

ÖN SÖZ BAHIS : I ı - MANTlK NEDİR ? ı.

İnsan, düşünen varlık. 2. Doğru düşünme. 3. Mantık nedir? Mantık ve Psikoloji. - Babsin özü ve sorular. -

- 4.

---

- - - - ------

7- ı 2

2 - DÜŞÜNMENİN PRENSiPLERİ 5. Düşünmenin temelleri. lık prensipi. - 8. Atılan

- 6. Aynılık prensipi. - 7. Yıkı şmaz· üçüncü prensipi. - Balısin özü ve soıular ı 2 - ı 6 BAHIS : II.

DÜŞÜNMEDE İLK UNSURLAR

- Terimler

9. Mantıkta doğru veya yanlış olan nedir ?- ı o. Terim.- ı ı. Terim· ler}n çeşitleri. - ı 2 . lçlem ve kaplam. - ı 3 · Cins ve Tür. - ı 4. Tanıtma. ı 5. Bölme. - Babsin özü ve sorular. ı 7· 2 3· -

- - - - - - - - -- - - - - - - - ·

Öaermeler

1 6. Önerme. ı 7. Önermenin çeşitleri. - 1 8. Önemıeler arasın daki ilişkiler. - 1 9. Bazı önermelerin incelenmesi. - Babsin özü ve sorular · - · - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - ------ ---- - - - - - - - - - - - - - - - ·- - - - - - - - - ---- ------- - - 2 3 · 2 I -

B AHİS : III

İSTİDLAL VE ÇEŞİTLERİ ı

Dedüksiyon ve Çe�itleri

2 0 . lstidlal ve çe�itleri : Dedüksiyon ve Endüksiyon. - 2 ı . De düksiyon'un çeşitleri : Vasıtasız, Vasıtalı. - 2 2. Vasıtalı Derlüksiyon : Kıyas. 2 3. Ispat. -. Balısin özü ve sorular 2 8-32 -

·- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

ı ıo 2 - Kı yasın Şekilleri 2 4. Kıyasın kuruluşu. - 2 5 . Kıyasın şekilleri. - 2 6. Kayasan şemaları. - 2 7. Düzensiz kıyaslar. - Babsin özü ve sorular. - ---------- 3 2 - 4 0

3 - Kıyasın Değeri

2 8. Kıyasa ilk hücumlar. - 2 9. Kıyas hakikat buldurmaz, zihnimizi kontrol eder. - 3 0 . Kıyas üstüne tartışmalar . ....:.._ 3 ı . Netice. Babsin özü ve sorular - - - - - - - - ---- - - - -- - - - - -- - - - - -- ------------ 4 1 4 6 _

-------·---

BAHIS : IV

_MATEMATİK TE DEDÜKSIYON 1 - Matematik Bilimler 3 2 . Matematik bilimlerde konu. - 3 3. Matematiğin bölümleri. 3 4. Matematik bilimlerin vasıfları. - Babsin özü ve sorular 4 7 - 5 2

2 - Matematik'te Prensipler 3 5 . Aksiyom. - 3 6 . Postulat. - 3 7. -sorular - - - - - - - -- - - - - - -- -

_ -

_ _ - - . - -----

---

Tanıtma. - Babsin ozu ve --- -- - - - - - - - - - -- 5 3 - 5 5

-----

---

- - - - - - - _ ·· - -

3 - Ispat 3 8 . İspat. - 3 9 . Problem ve teorem.- 4 0 . tspatın mekanizması. ....J 4 1 . tspatta analiz ve sentez - Babsin özü ve sorular --- - - - - - - - - - - - - - - -- 5 6· 6 2 BAHİS : V

ENDÜKSİYON 1 - Müsbet Bilimlerde Ara�tırma Yollan Müsbet bilimler. - 4 3 . Müsbet bilimlerin doğuşu.- 4 4 . Müsbet bilimlerde kanunlar. - 4 5. Araştırma yolları : 1 ) Gözlem. - 4 6. 2 ) Deneyleme.- 4 7 . Hipotez.-Bahsin özü ve sorular ----------- - - - - - --- 6 3 - 7 3

-4 2 .

2 - Endüksiyon 4 8. Müsbet bilimlerde endüksiyon. -

4 9.

Eodüksiyonun rolları.

-5 0 . Bunların faydaları. - 5 ı. Eodüksiyonun esası. - Balısin özü 7 3- 8 2

""e sorular.

3 - ADaloji 5 2 . - Analoji nedir? - 5 3 . Analojioio türlü yolları. - 5 4 . Ana lojinin Dedüksiyon ve Endüksiyonla münasebeti .-e değeri. - Bab-- - 8 3- 8 5 •in özü ve sorular. - - - -

- - - - - - - -·- - - - - - -

- - -

- - - - - - - - - - -

- -

- - - -

_ _ _ _ _ __

lll

BAH!S : Vl

PRENSiP VE TEORi 1 - Fizik Bilimlerde Prensipler ve Teoriler 5 5 . P re n s i p ler . - 5 6 . Prensipierin mahiy eti . - 5 7 . Teoriler : 1 ) Çekim - 2 ) Fizik kuvvetlerin birliği. - 3) Mekan ism . - 4 ) Enerjetism. 5 ) Maddenin birliği. - 6. Ma dde ile ene rjinin birliği. - 7 . .Elektron teorileri. - Balısin özü ve soru lar 86- 92 - - - - - - - - - - - - - ---- - - - - - - - - - - - - ·

2 - Biyolojide Teoriler 5 8, Hayat hakkında görüşler. - 5 9 . .Mekanism. - 6 0 . Animism. - 6 1 . Vitalism. - 6 2 . Türlerin değişmezliği . - 6 3 . Transformism. - 6 4. Ayıklama teorisi ve hayat savaşı. - Balısin özü ve sorular 9 3 - 9 7 BAHIS : VII

TEK OLAYLARDA ISTİDLAL : TARİH 6 5. Tek olayla rd a istidlat.- 6 6 . Tek olay l ı ı stidlallerin kullanıldığı yerler. - 6 7 . Tarihte bel�e ve şahadet. - 6 8 . Tarihin değeri. 6 9 . Tarihte ihtimallerio hissesi - 7 0 . Taribin r.,örevi. - Babsin Özü ve so rul a :9 8- 1 0 5 _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ . . _ _ _ _

Endeks

_ _ _ _ _ _ _

. - -

. . . . - ..

.. - ..... .

. .

.. .. .. .

_ _

_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ . . _ _ _ _ _ __ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

- - - . . . . . . . . . . . . .. - - . . . . . . - . . . . . . . . 1 O 7 . 1 O 8