پوخته‌ی
دمیوكراسي
1
2
پوخته‌ی
دمیوكراسي
ئاماده‌كردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا
3
ناوی كتێب :پوخته‌ی دیموكراسی )Democracy in brief( - ئاماده‌كردن :وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكا -فه‌رمانگه‌ی به‌رنامه‌كانی زانیاریی‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌كان وه‌رگێڕان :كۆمه‌ڵێك وه‌رگێڕ به‌راوردكردن و پێداچوونهوه :قه‌ره‌نی قادری باڵوكراوه‌ی :ده‌زگای ههڵبژاردنی پارتی دیموكراتی كوردستان دیزاینی به‌رگ و ناوه‌وه :عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی چاپی یه‌كه‌م2013 : تیراژ 1000 :دانه چاپ :چاپخانه‌ی نازه -هه‌ولێر ژماره‌ی سپاردن له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی گشتیی كتێبخانه‌كان ( ) 2013 - 6ی پێدراوه. مافی له‌چاپدانه‌وه‌ی ئه‌م كتێب‌ه بۆ ده‌زگای هه‌ڵبژاردن پارێزراوه
4
پێڕستی بابه‌ته‌کان
پێشه‌كی (قه‌ره‌نی قادری)
7
....................................................................................... .....................
11
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی (و :م .ساماڵ ئه‌حمه‌دی)
..................................
19
.................................................
29
..................................................................
35
.....................
41
...........................................
47
...........
57
.............
61
مافه‌کان و به‌رپرسیاره‌تییه‌کان (و :محه‌مه‌د عه‌لی) ههڵبژاردنی گشتی (و :عه‌زیز عه‌بدولخالق) حکوومه‌تی یاسا (و :نهزیره خانۆ)
ده‌وڵه‌تی پشتبه‌ستوو به دهستووری گشتی (و :نهزیره خانۆ) سێ کۆڵه‌که‌ی دهوڵهت (و :له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها
ڕاگه‌یاندنی گشتیی ئازاد و سه‌ربه‌خۆکان (و :م .ساماڵ ئه‌حمه‌دی) حزبه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و ( ...و :عه‌لی بوداغی)
په‌یوه‌ندییه‌کان ده‌سه‌اڵتی مه‌ده‌نی -سه‌ربازی (و :عه‌زیز عه‌بدولخالق) 67 ........... کولتووری دیموکراسی (و :ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین)
............................
5
69
6
پێشه‌کی دیموکراس������ی له ته‌مه‌نی زیاتر له ٢٥٠٠س������اڵه‌ی خۆیدا ،به ده‌ش������تایی و ته‌نگه‌به‌ری جۆراوجۆری زه‌ماندا ده‌رباز بووه و گه‌شه‌ی سه‌ندووه ،ئه‌م ڕه‌وته‌ش کۆتایی نایه‌ت. ئه‌گه‌ر له س������ه‌ره‌تای س������ه‌رهه‌ڵدانییه‌وه دهس������هاڵتی خه‌ڵکی پێ ده‌گوترا و ته‌نی������ا کۆمه‌ڵێک پیاو ماف������ی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،له‌م س������ه‌رده‌مه‌دا جیا له واتا کالس������یکییه‌که‌ی دیموکراسی که ههر وا بنه‌مای دهس������ه‌اڵتدارێتییه ،ناواخنه‌که‌ی ده‌وڵه‌مه‌ند بووه و لق و پۆی تریش������ی لێ زیاد بووه .یه‌کێک له‌وانه پرسی ده‌نگدانه که به‌پێی ئاڵوگۆڕه‌کانی کۆمهڵگه ،به‌رده‌وام ،به‌اڵم زۆر به شێنه‌یییه‌وه گه‌ش������هی س������هندووه و کاری له‌س������هر ناوه‌ڕۆکی دیموکراسیدا کردووه .ئه‌گه‌ر له پێشوودا ده‌گمه‌نه‌کان و پیاوه ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو ،ئێستا مافی ده‌نگدان (گشتییه) ،یه‌کێکه له ته‌وه‌ره هه‌ره سه‌ره‌کی و بنچینه‌یییه‌کانی دیموکراسی. 7
پێشه‌كی
دیموکراسی ههر له س������ه‌ره‌تای له‌دایکبوونییه‌وه ،به بوارێکی ته‌س������ک و له ده‌گمه‌ن ش������وێنانه‌دا به‌ڕێوه‌ده‌چ������وو ،ئه‌مڕۆک‌ه دیموکراس������ی ی������ان (بزووتن������ه‌وه‌ی دیموکراس������یخوازی) به سه‌ره‌کیترین پێناس������هی دهوڵهت ،دامهزراوه جیهانی ،حزبی و ڕێكخراوه خۆجێییه‌کان ئه‌ژمار ده‌کرێت. ڕه‌وتی زه‌مان ئه‌وه‌شمان پێ ده‌ڵێت ،که دیموکراسییه‌کانی ئه‌مڕۆ له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وانه‌ی پێش خۆیان ،گه‌لێک جی������اواز و ده‌وڵه‌مه‌ندن، ئه‌مه‌ش ڕێژه‌ییبوونی دیموکراسی ده‌سه‌لمێنێت. دیموکراسی له ڕه‌وتی پڕ له هه‌وراز و نشێوی مێژوویی خۆیدا، ههروهها ئاڵوگۆڕه سیاس������ی ،ئاب������ووری و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی س������ه‌رده‌م ،کارتێکه‌رییه‌کی زۆریان له‌سه‌ر واتای دیموکراسی کردووه ،بۆیه بۆ تێگه‌ییش������تنی پێویستی به فێربوون و ڕاهێنان ههی������ه .له‌به‌ر ئهوه زۆر گرینگ‌ه که فێرکردن و په‌روه‌رده‌کردنی هاوواڵتی������ان ب������ه چه‌مکی دیموکراس������ی و ئ������هو واتایانه‌ی که کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتییان له‌سه‌ر بینا ده‌کرێت ،ببێته ئه‌رکێکی ڕۆژان������ه .به‌هێزکردن و س������ه‌قامگیریی کۆمه‌ڵگ������ه ،له گره‌وی به‌هێزبوون و ئاگاداریی هاوواڵتیان������ی دایه .کۆمه‌ڵگه‌ی به‌هێز و دیموکراتی ،هاوواڵتیی وش������یار و ئاگاداری پێویسته .ده‌بێ هاوواڵتی������ان ئاگادار و زانیارییان س������ه‌باره‌ت به مافی خۆیان ههبێت. ش������اره‌زایی هاوواڵتیان به چه‌مکه‌کانی مافی مرۆڤ ،ئازادی، دیموکراسی ،س������ه‌روه‌ریی یاسا ،دهس������هاڵتی زۆرین‌ه و مافی 8
پێشه‌كی
که‌مین������ه ... ،و له کۆتاییدا ههڵبژاردنی نهێنی ،ئازاد و خولی، ده‌توانن کۆمه‌ڵگ������ه به‌هێز بکه‌ن و له ئاکام������دا مه‌ودای نێوان هاوواڵتیان و حکوومه‌تیش که‌م دهبێتهوه. ناوه‌ڕۆک������ی ئه‌م کتێب������ه‌ش (پوخته‌ی دیموکراس������ی) ههر له‌و ئاڕاس������ته‌یه‌دایه ،که ب������ه کورتی ،به‌اڵم به ش������ێو‌ه و زمانێکی س������اد‌ه باس له چه‌مک‌ه س������ه‌ره‌کییه‌کانی دیموکراس������ی وه‌کو، تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی ،مافه‌کان و به‌رپرسیاره‌تییه‌کان، ههڵبژاردنی گش������تی ،حکوومه‌تی یاس������ا ،ڕاگه‌یاندنی گشتیی ئازاد و س������ه‌ربه‌خۆکان ،کولتووری دیموکراسی و ...ده‌کات. (پوخته‌ی دیموکراس������ی) زیاتر بۆ ئه‌و که‌سان‌ه نووسراوه ،که تا ڕاده‌یه‌ک ش������اره‌زایییان س������ه‌باره‌ت به چه‌مک‌ه گرینگه‌کانی پێکهێنه‌ری دیموکراسی ههیه ،به‌اڵم بۆ ئه‌و که‌سانه‌ش به‌كه‌ڵکه، که به‌دوای زانیاری زیاتردا ده‌گه‌ڕێن. قه‌ره‌نی قادری
9
10
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی دیموكراس������ی ههر به ته‌نیا كۆمه‌ڵێك دامه‌زراوه‌ی ده‌وڵه‌تی نییه، دیموكراس������ی به پاڵپشتی كۆمه‌ڵێك بایه‌خ ،ئاكار و شێوازه‌وه كه به باش������ی هه‌ڵس������ه‌نگێندراون ،ههموو ئه‌و هۆکارانه‌ش له نێو کولتوور و کۆمه‌لگ������ه مرۆڤییه‌کان������ی سه‌رانس������ه‌ری دنی������ادا بیچم و دۆخی جۆراوجۆریان له‌خۆ گرتووه .پاڵپش������تی حکوومهته دیموکراته‌کان، بنه‌ما بنچینه‌یییه‌کانه ،نه‌ک شێواز‌ه هاوفۆڕم و هاوچه‌شنه‌کان. دیموکراس������ی بریتیی������ه له حکوومه‌تێک که تێیدا دهس������ه‌اڵت و به‌رپرس������یاره‌تیی مه‌ده‌ن������ی له‌الی������ه‌ن ههم������و هاوواڵتیانهوه، ڕاسته‌وخۆ یان له ڕێگه‌ی ئه‌و نوێنهرانهوه که به شێوه‌ی ئازاد هه‌‌ڵیانده‌بژێرن ،به‌ڕێوه‌ده‌چێ. دیموکراسی له‌سه‌ر بنچینه‌ی حکوومه‌تی زۆرین‌ه و مافه‌کانی تاک داڕێ������ژراوه .به بڕوای ئ������هو حکوومه‌تانه‌ی که الیه‌نگری دیموکراسین؛ نابێ دهوڵهت به شێوه‌ی ده‌سه‌اڵتی چڕی ناوه‌ندی دابمه‌زرێت و به‌باش������یی تێگه‌یش������توون که پێویس������ته هه‌‌موان 11
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی
بتوانن دهس������تیان به ته‌واوی ڕووکاره‌کانی دهوڵهت ڕابگات و ده‌وڵه‌تیش هێنده‌ی که بلوێ ،له به‌رانبه‌ر خه‌ڵکدا به‌رپرس������یار بێت .حکوومه‌تی دیموک������رات هه‌‌ول ده‌دات تاکوو (ناچڕی) له ده‌وڵه‌تدا بێنێت‌ه دی و ده‌سه‌اڵته‌کان به‌سه‌ر ڕووبه‌ر‌ه هه‌‌رێمی و ناوچه‌یییه‌‌کاندا دابه‌ش بکرێن. حکوومهته دیموکراته‌کان باش ده‌زانن که سه‌ره‌کیترین ئه‌رکیان، به‌رگریکردنه له بنه‌ڕه‌تیترین مافه‌کانی مرۆڤ؛ ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ئایین������زا ،مافی بهه‌ره‌مه‌ندیی له پش������تیوانیی هاوچه‌ش������ن له‌ژێر سێبه‌ری یاسادا ،بهه‌ره‌مه‌ندیی له شیانی ڕێکخستن و به‌شداریی بێ ئه‌مالوئه‌وال له ژیانی سیاسی ،ئابووری و کولتووریی کۆمه‌ڵدا. حکوومه‌ته‌کانی الیه‌نگری دیموکراسی تێده‌کۆشن بۆ ئه‌وه‌ی که هه‌‌ڵبژاردنێکی ڕێسامه‌ند ،ئازاد و دادپه‌روه‌ر بهڕێوه به‌رن، تاک������وو ههموو ئه‌و که‌س������انه‌ی که ته‌مه‌نی������ان گه‌یوه‌ت‌ه ڕاده‌ی پێویس������ت ،بتوانن به‌ش������داریی تێدا بکه‌ن .ل������ه حکوومه‌تێکی الیه‌نگری دیموکراس������یدا هاوواڵتیان جودا له‌وه‌ی که خاوه‌نی مافی خۆیانن ،به‌رپرسیاریش������ن که به‌ش������دار ب������ن له‌و نیزام‌ه سیاس������ییه‌ی واڵته‌که‌یاندا که له الی خۆیهوه داکۆکیی له ماف و ئازادییه‌کانی ئه‌وان ده‌کات. کۆمه‌ڵگه‌کانی الیه‌نگری دیموکراس������ی ڕه‌چاوکه‌ری کۆمه‌ڵێک بایه‌خن؛ وه‌کوو پێکهوهههڵکردن ،ه������اوکاری و ته‌بایی .مهاتما گاندی وته‌نی« :پێکه‌وهه‌ه‌ڵنه‌کردن ،بۆخۆی فۆڕمێک‌ه له توندوتیژی و ب‌هر‌به‌ستێک‌ه له‌سه‌ر ڕێگای دیموکراسیی ڕاستهقینه». 12
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی
دوو جۆر دیموکراسی حکوومه‌ت������ه دیموکراته‌کان به‌س������هر دوو تیپ������ی بنه‌ڕه‌تیدا دابه‌ش ده‌بن؛ ڕاس������ته‌وخۆ ،یان له ڕێ������گای نوێنهرانهوه .له حکوومه‌تێکی دیموکراتی الیه‌نگری به‌ش������داریی ڕاسته‌وخۆدا، هاوواڵتیان ده‌توانن به‌بێ بوونی کاربه‌ده‌س������تانی نێوبژیوان، ل������ه ههر دوو ڕێگای (ههڵبژێ������ران) و (دانران)ـهوه له بڕیاره گش������تییه‌کاندا به‌شداری بکه‌ن .شکی تێدا نییه که کاروباری وهها نیزامێک به ههژمارێکی تا ڕاده‌یه‌ک سنوورداری خه‌ڵک جێبه‌جێ ده‌کرێ؛ بۆ نموونه ل������ه ڕێکخراوێکی ناوچه‌ییدا ،له ئه‌نجومه‌نێکی عێلی و تیره‌ییدا ،ی������ان له یه‌که‌یه‌کی ناوچه‌یی یه‌کێک له یه‌کێتییه کرێکارییه‌کاندا ،به واتایه‌کی تر له ههموو ئه‌و شوێنانه‌دا که ئه‌ندامه‌کانی ده‌توانن له ژوورێکدا له ده‌وری یه‌ک کۆببنه‌وه و پێکهوه تاوتوێی پرسه پێوه‌ندیداره‌کان بکه‌ن و ،ل������ه ئاکامدا له ڕێگای کۆده‌نگی یان ده‌نگی زۆرینهوه بڕیار بده‌ن .بێجگه له‌مه‌ش ،ههندێک ل������ه ویالیه‌ته‌کانی ئه‌مریکا به مه‌به‌ستی جێبه‌جێکردنی ئاڵوگۆڕه پێویسته‌کان له یاسادا ،یان ئه‌گه‌ری لێ پێچینه‌وه‌ی کاربه‌ده‌ستانی ههڵبژێردراو ،کۆمه‌ڵێک «پێش������نیاز» و «ڕاپرس������ی» له وه‌ره‌قه‌کان������ی ههڵبژاردندا ده‌گونجێنن. ئ������هو نموونانه‌ی که باس������کران ،پێکهێنه‌ری دیموکراس������یی س������ه‌ربه‌خۆن و ده‌ربڕی ئیراده‌ی کۆمه‌ڵ‌ه خه‌ڵکێکی زۆرن .ئه‌و شێوازان‌ه ڕه‌نگ‌ه هه‌‌ڵگری هۆکاره‌کانی دیموکراسیی ڕاسته‌وخۆ 13
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی
بن .له واڵتێکی وه‌کوو سویسرا زۆربه‌ی بڕیاره‌کانی؛ ته‌ندروستیی گشتی ،وز‌ه و کار پێوه‌ندیی به ده‌نگی هاوواڵتیانی ئه‌و واڵتهوه ێ که ڕایه‌ڵه‌ی ئینترنێت ده‌بێت‌ه ههیه .که‌سانێک ڕه‌نگ‌ه پێیان واب هۆی ئه‌وه‌ی که کۆمه‌ڵێک فۆڕمی دیموکراسیی ڕاسته‌وخۆ بێنه ئاراو‌ه و هه‌‌لێک بۆ گرووپه سیاس������ییه‌کان بڕه‌خس������ێنن ،تاکوو بتوانن به مه‌به‌س������تی دابینکردنی ئامانجه‌کانیان ڕاس������ته‌وخۆ داوای یارمه‌تیی ماڵی له‌و هاوواڵتیانه بکه‌ن ،که به شێوه‌یه‌کی هاوچه‌شن بیر ده‌که‌نه‌وه. له ئێستاش������دا ،ههر وه‌کوو ڕاب������ردوو ،باوترین فۆڕمی دیموکراس������ی ،ههڵبژاردنی نوێنه‌رانه؛ چ له‌و ش������ارانه‌دا که حه‌ش������یمه‌تیان ده‌گاته ڕاده‌ی 500000که‌س و چ له واڵتێکدا که 50ملیۆن که‌س������ی تێ������دا ده‌ژی .له‌و جۆره دیموکراس������ییه‌دا هاوواڵتیان به مه‌به‌س������تی؛ گرتنه‌به‌ری بڕیاره سیاس������ییه‌کان ،داڕشتنی یاساکان و به‌ڕێوه‌بردنی به‌رنامه‌گه‌لێ������ک له پێناوی ئاس������ووده‌یی خه‌ڵکدا ،کۆمه‌ڵ‌ه به‌رپرسێک هه‌‌ڵده‌بژیرن. یاسای زۆرین ه و مافی کهمینه له ڕێس������ای ههموو حکوومه‌تێکی الیه‌نگری دیموکراس������یدا، هاوواڵتیان به شێوه‌ی ئازاد و له ڕێگه‌ی حکوومه‌تی زۆرینهوه له باره‌ی بابهته سیاس������ییه‌کانه‌و‌ه بڕی������ار ده‌ده‌ن .ههر وه‌کوو (پی .بی .وایت) وتارنووسی ئه‌مریکایی ده‌ڵێت« :دیموکراسی 14
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی
دووپاتکردنه‌وه‌ی ئه‌و گومانه‌ی‌ه که زیاتر له‌نیوه‌ی خه‌ڵک له پتر له نیوه‌ی کاتاندا قسه‌ی ڕاست ده‌که‌ن». ب������ه‌اڵم حکوومه‌ت������ی دیموک������رات ،له‌جێد‌ا و ه������هر له‌خۆوه دیموک������رات نییه .بۆ نموونه؛ که‌س ناتوان������ێ ئه‌و نیزامه‌ی که ڕێ ده‌دا ب������ه ()%٥١ی جه‌ماوه‌ره‌ک������هی تاکوو ()%٤٩ی تر به ناوی حکومه‌تی زۆرینهوه داپلۆسێ ،به نیزامێکی عادڵ و ڕه‌وا بزانێ .ل������ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتدا حکوومه‌تی زۆرین‌ه ده‌بێ کۆمه‌ڵێک زه‌مانه‌تی تێدا بێ ،وه‌کوو؛ پاراس������تنی مافی تاک که له‌خۆیدا زامنی پش������تیوانیکردن‌ه له مافی کهمینه و جودابیران – ج������ا نه‌ته‌وه‌یی بن یان ئایینزایی ،یان ئه‌وانه‌ی که له باس������ه سیاسییه‌کاندا به ئاسانی ده‌دۆڕێن. مافی کهمینه پێوه‌ندیی به دڵئاوایی حکوومه‌تی زۆرینهوه نییه و به ده‌نگی زۆرینه‌ش ئه‌و مافانه نافه‌وتێن .چونکه یاس������اکان و دام������ه‌زراو‌ه نه‌ته‌وه‌ییی������هکان پارێزگاریی ل������ه مافی ههموو هاوواڵتیان ده‌که‌ن. که‌مین������هکان ده‌بێ متمانه‌یان به دهوڵهت ههبێ له پارێزراویی م������اف و ئاسایش������ی خۆیان .دوای ئ������هو متمانه‌ی������ه ده‌توانن ل������ه دام������ه‌زراو‌ه نه‌ته‌وه‌یییه‌‌کان������دا به‌ش������دار و ه������اوکار بن. بنچینه‌کانی حکوومه‌تی زۆرین������ه و مافی کهمینه تایبه‌تمه‌ندیی ههموو حکوومه‌تێکی الیه‌نگری دیموکراس������یی تازه‌باون ،به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ناکۆکییه مێژووی������ی ،کولتووری ،جه‌ماوه‌ری و ئابوورییه‌کانی نێوانیان. 15
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی
پلۆرالیزم (فره‌ده‌نگی) و کۆمه‌ڵگه‌ی الیه‌نگری دیموکراسی له حکوومه‌تێکی الیه‌نگری دیموکراسیدا ،دهوڵهت ته‌نیا لیزگه‌ی ڕیسێکی کۆمه‌اڵیه‌تیی‌ه که پێکهاتوو‌ه له دامه‌زراوه‌گه‌لێکی زۆر و زه‌وه‌ندی جۆراوجۆری دهوڵهت������ی و تایبه‌تی ،تریبوونگه‌لێکی یاسایی ،حیزبگه‌لێکی سیاسی ،ڕێکخراوه‌کان و ئه‌نجومه‌نه‌کانن. ئه‌و جۆراوجۆریی‌ه پێی ده‌گوترێ فره‌ده‌نگی .که له سۆنگه‌یه‌و‌ه زۆرب������هی گرووپ������هکان و دام������ه‌زراو‌ه ڕێکخراوه‌ییی������هکان له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی الیه‌نگری دیموکراس������یدا ب������ۆ مانهوه ،ڕه‌وایی و ده‌سه‌اڵتی خۆیان پێویستیان به دهوڵهت نییه. له زۆربه‌ی کۆمه‌ڵگه‌کانی الیه‌نگری دیموکراس������یدا هه‌‌زاران ڕێکخراوی تایبه‌ت������ی‌بوونیان ههیه ،ک������ه هه‌‌ندێکیان ناوچه‌یی و هه‌‌ندێکیش������یان نه‌ته‌وه‌یین .زۆربه‌ی ئه‌و ڕێکخراوان‌ه ده‌وری نێوبژی ده‌گێڕن له نێوان تاک و دامهزراوه پێچه‌اڵوپێچه ده‌وڵه‌تی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������دا و له ده‌وره‌که‌یاندا ئه‌و به‌رپرس������یارییان‌ه ده‌گرن‌ه ئه‌ستۆ که هی دهوڵهت نین ،ههروهها کۆمه‌ڵێک ده‌رفه‌ت بۆ تاکه‌کان ده‌ڕه‌خس������ێن ن به‌بێ ئه‌وه‌ی ک������ه له‌نێو ده‌وڵه‌تدابن، به‌شێک بن له کۆمه‌ڵگه‌ی خۆیان. له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ده‌سه‌اڵتخوازدا ،ئه‌و ڕێکخراوان‌ه به کرده‌و‌ه له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌و‌ه ده‌پش������کێنرێن و تۆم������ار ده‌کرێن و ده‌که‌ون‌ه ژێ������ر چاو‌دێرییه‌وه .ده‌ن������ا هه‌‌رچۆنێک بێ ده‌بێ ل������ه به‌رانبه‌ر ده‌وڵه‌تدا واڵمده‌ر بن .له حکوومه‌تی الیه‌نگری دیموکراس������یدا دهس������ه‌اڵته‌کانی دهوڵهت له یاس������ادا به ڕوونی پێناس‌ه کراون 16
تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دیموکراسی
و ب������ه چڕی به‌رته‌س������ک کراونه‌ت������هوه .ههر بۆی������ه ڕێکخراوه تایبه‌تیی������هکان به ته‌واوی له‌ژێر چه‌پۆکی دهوڵهت ده‌رباز ده‌بن. له وهها مه‌ڵبه‌ندێکی که‌رتی تایبه‌تیی کارای نێو کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی دیموکراتدا ،هاوواڵتیان سه‌ربه‌ست له باسکی به‌هێزی گوشاری حکووم������هت یا چاوه‌ڕوانی ئه‌وه‌یان ل������ێ بکرێت ،که پێڕه‌وی له بیروبۆچوونی ده‌ستڕۆییشتووه‌کان بکه‌ن یا ملکه‌چی ڕای زۆین‌ه بن ،ههوڵ بۆ ڕه‌خس������اندنی ئیمکاناتێ������ک ده‌ده‌ن ،که بتوانن له ئاس������تی بهرپرسیارهتییه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی خۆیاندا بن و ڕۆڵی ئاشتیخوازانه‌ی خۆیان بگێڕن.
17
18
مافه‌کان و به‌رپرسیاره‌تییه‌کان حکوومهته دیموکراته‌کان له‌سه‌ر بناغه‌ی ئه‌و مانایه داڕێژراون؛ دهوڵهت بۆ ئ������ه‌وه‌ی دامهزراوه که خزم������هت به خه‌ڵک بکات. به واتایه‌کی ت������ر خه‌ڵک ،هاوواڵتیانی حکوومه‌تێکی دیموکراتن، ن������ه‌ک ملکه‌چ������ی ئه‌و حکوومه‌ت������ه .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ک������ه دهوڵهت به‌رگری������کاری مافه‌کانی هاوواڵتیانه ،ئه‌وانی������ش له به‌رانبه‌ردا وه‌فاداریی خۆیان بۆ دهوڵهت ده‌نوێننه‌وه .به پێچه‌وانه‌ش������هوه، له ڕژێمێکی ده‌سه‌اڵتخوازدا ،دهوڵهت پێی وایه که ده‌بێ خه‌ڵک به وه‌فاداریی������هوه خزمه‌تی پێ بکه‌ن ،به‌ب������ێ ئه‌وه‌ی که خۆی ده‌روه‌ستی ئهوه بێ که دڵی خه‌ڵک ڕاگرێت ،یان خزمه‌تیان پێ بکاته‌وه. ماف ه بنه‌ڕه‌تییه‌کان پێوه‌ندی������ی نێوان هاوواڵت������ی و دهوڵهت ،پێداوێس������تییه بۆ حکوومه‌تێکی دیموکرات .به گوێره‌ی جاڕنامه‌ی سه‌ربه‌خۆیی 19
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
ئه‌مریکا که له س������اڵی 1776دا له‌الیه‌ن (تۆماس جێفرسۆن)ـهوه نووس������راوه‌ته‌وه؛ "ل������ه الی ئێمه ڕوون و ئاش������کرایه که تاک به تاکی مرۆڤ������هکان وه‌کوو یه‌ک ئافرێن������راون و په‌روه‌رێنی مرۆڤان مافگه‌لێکی حاش������اهه‌‌ڵنه‌گری به هه‌‌موان به‌خشیوه؛ ژیان ،ئازادی و خۆش������به‌ختی به‌شێکن له‌و مافانه .ههر بۆیه ب������ۆ پارێزگاریکردن ل������هو مافانه ،مرۆڤ������هکان له‌نێو خۆیاندا دهوڵهت پێکدێنن و ده‌وڵه‌ته‌کانیش ده‌سه‌اڵتی یاسایی خۆیان له ڕه‌زامه‌ندی������ی خه‌ڵکانی ژێ������ر فه‌رمانڕه‌وای������ی خۆیانهوه وه‌رده‌گرن". ب������ه واتایه‌کی وردتر ،له حکوومه‌ت������ه دیموکراته‌کاندا مافه بنه‌ڕه‌تی و س������ه‌لماوه‌کان بریتین ل������ه :ئازادیی ڕاده‌ربڕین و قس������ه‌کردن ،ئازادیی ئایینزا و وی������ژدان ،ئازادیی پێکهێنانی کۆڕ و کۆمه‌ڵه‌کان و هه‌‌بوونی مافی هاوچه‌ش������ن له به‌رانبه‌ر یاسادا .ئه‌م بابه‌تانه ههرگیز هه‌‌مووی ئه‌و پێڕسته چڕوپڕه‌ی مافه‌کان ناگرنه خۆ ،که ده‌ب������ێ هاوواڵتیان له حکوومه‌تێکی دیموکرات������دا له‌به‌ریان بحه‌س������ێنه‌وه ،ب������ه‌اڵم کۆمه‌ڵێک مافی بنه‌ڕه‌تی و نه‌گۆڕیان تێدایه که ههموو ده‌وڵه‌تێکی دیموکراتی ش������ایانی ناوی خۆی ده‌بێ له‌به‌رچاویان بگرێت .به بۆچوونی جێفرس������ۆن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که ئه‌و مافانه س������ه‌ربه‌خۆن و له ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌تیش������دا بوونیان ههیه ،ناکرێ به یاسادانان بخرێن������ه الوه یان ل������ه ژێر ته‌وژم������ی داخوازییه‌کانی ده‌نگی زۆرینه‌دا بگۆڕدرێن. 20
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
ڕاده‌ربڕین ،کۆبوونه‌و ه و ناڕه‌زامه‌ندیی ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین به‌تایب������هت له‌باره‌ی بابهته سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������هوه مای������هی ژیانی ههم������وو حکوومه‌تێکی دیموکرات������ه .ده‌وڵه‌ت‌ه دیموکرات������هکان ده‌قی زۆرب������هی وتار‌ه نووسراو و زاره‌کییه‌کان ناپشکنن .ههر بۆیه زۆربه‌ی حکوومهته دیموکرات������هکان پڕن له ده‌نگ������ی جۆراوجۆر ،که ڕا و بۆچوونی ج������وداواز و ته‌نانه‌ت دژبه‌ری خۆی������ان ده‌رده‌بڕن .حکوومه‌تی دیموکرات خوازیاره که له که‌شێکی پڕ ده‌نگوباسدا بژیت. حکوومه‌ت������ی الیه‌نگ������ری دیموکراس������ی پشتئه‌س������توور‌ه به هاوواڵتی������ی زانا و هه‌‌ڵکه‌وته‌ی خۆیهوه .ئه‌و هاوواڵتییه‌ی که له سۆنگه‌ی ده‌ستپێڕاگه‌یشتنی به زانیارییه‌کان ده‌توانێ به قه‌ده‌ر خۆی له ژیانی گش������تیی کۆمه‌ڵگه‌که‌ی خۆیدا به‌ش������دار بێت و، کاربه‌ده‌ستان و سیاسهته داپڵۆسێنه‌ر و ناهزرییه‌کانی دهوڵهت بدات‌ه به‌ر ڕهخنه .ه������هم هاوواڵتیان و ههم ئه‌و نوێنه‌رانه‌ی که هه‌‌ڵیانده‌بژێرن به باش������ی ده‌زانن ،که له دیموکراس������یدا ده‌بێ مرۆڤه‌کان زۆر کراوه‌تر ده‌ستیان به باوه‌ڕ و زانیاری و بۆچوون‌ه هه‌‌ڵنه‌پاچراوه‌کان ڕابگات .بۆ ئه‌وه‌ی که خه‌ڵکێکی ئازاد بتوانن خاوه‌نی حکوومه‌تی خۆیان بن ،ده‌بێ بتوانن بیروڕاکانی خۆیان به‌ڕوونی ،به‌ئاش������کرایی و به‌رده‌وام -به شێوه‌ی زاره‌کی یان نووسراوه ،له‌و په‌ڕی ئازادیدا ده‌رببڕن. داکۆکیکردن ل������ه ئازادیی ڕاده‌ربڕی������ن وه‌ک ده‌ڵێن "مافێکی نه‌رێنی"یه که زۆر به ئاس������انی گوش������ار دهخاته سه‌ر دهوڵهت 21
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
بۆ ئه‌وه‌ی که خۆی له به‌رته‌سککردنه‌وه‌ی ڕاده‌ربڕین بپارێزێ. حکوومه‌تێکی دیموکرات کاربه‌ده‌ستانی خۆی به کۆکردنه‌وه‌ی وتار‌ه زاره‌کی و نووسراوه‌کانه‌وه خه‌ریک ناکات. ناڕه‌زامه‌ندیی س������ه‌نگی محه‌کی حکوومهته دیموکراته‌کانه. له‌به‌ر ئهمه ،مافی پێکهێنانی کۆڕوکۆبوونه‌و‌ه ئاشتیخوازانه‌کان ڕه‌هه‌ندێکی بنه‌ڕه‌تیی‌ه و بۆ که‌ڵکوه‌رگرتن له ئازادیی ڕاده‌ربڕین ڕۆڵێکی حاشاهه‌‌ڵنه‌گری ههیه .له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی مه‌ده‌نیدا ئه‌و که‌س������انه‌ی که له چوارچێوه‌ی بابه‌تگه‌لی ج������ودادا بۆچوونی ناکۆکی������ان ههیه ،ئازادن تاک������وو کۆبوونه‌وه‌ی زیندووی باس و ڕاگۆڕینه‌و‌ه پێک بێنن .ئێستا له ئه‌مریکا ته‌نانه‌ت ئه‌و بابه‌تانه‌ی که زۆر بنه‌ڕه‌تیشن وه‌کوو؛ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ،شه‌ڕ و ئاشتی، به ش������ێوه‌یه‌کی ئازاد له ڕۆژنام‌ه و ڕادی������ۆ و ته‌له‌ڤزیۆنه‌کاندا ده‌خرێن‌ه به‌ر باس و ئه‌و که‌س������انه‌ی که له‌گه‌ڵ سیاسه‌ته‌کانی ده‌ره‌وه‌ی کاربه‌ده‌س������تاندا ناکۆکییان ههیه ،زۆر به ئاس������انی بۆچوونه‌کانی خۆیان ده‌رده‌بڕن. ئازادیی ڕاده‌ربڕین مافێکی سه‌لماوی ڕهوایه ،به‌اڵم ڕه‌ها نییه و نابێ ببێته هۆی هه‌‌اڵییسانی توندوتیژی .جنێودان و ئه‌تککردن و س������ووکایه‌تی پێکردن ئه‌گه‌ر ئاشکرا بێت و بسه‌لمێت له‌الیه‌ن دادگاوه پێناس‌ه ده‌کرێ و به‌ری پێ ده‌گیرێ. حکوومهته دیموکراته‌کان به شێوه‌یه‌کی ئاسایی مافی ئه‌وه‌یان ههی������ه که چاو‌دێریی ئه‌و کۆبوونه‌وانه بکه‌ن ،که وتاری هانده‌ری توندوتیژییان تێدا باڵو دهبێتهوه و به شێوه‌یه‌کی ناڕه‌وا ئابڕووی 22
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
ئه‌وانی تر ده‌به‌ن ،یان ده‌بنه هۆی ڕووخانی ده‌وڵه‌تێکی یاسایی. زۆرب������هی حکوومه‌ت������ه دیموکرات������هکان پێش ب������هو کۆبوونه‌وانه ده‌گ������رن که ده‌بن به هۆی په‌ره‌پێدان������ی ده‌مارگرژییه ڕه‌گه‌زی و تیره‌یییه‌کان .س������ه‌ره‌ڕای هه‌‌مووی ئهوانه ،ملمالنێی پاراستنی هاوسه‌نگی ،به‌رۆکی حکوومهته دیموکراته‌کان به‌ر نادات. ده‌ب������ێ به‌رگریی بکرێت ل������ه ئازادیی ڕاده‌ربڕی������ن و کۆڕ و کۆبوونه‌وه‌کان ،له ههمان کاتیش������دا به‌ره‌نگاریی بکرێت له‌گه‌ڵ ئ������هو وتارانه‌ی که به‌ڕاس������تی ده‌بن به هۆکاری هه‌‌اڵییس������انی توندوتی������ژی ،تۆقاندن یان ڕووخاندنی ئ������هو دامه‌زراوانه‌ی که الیه‌نگری دیموکراس������ین .تاک ده‌توانێ ک������ه دژایه‌تی خۆی له به‌رانب������هر کرده‌وه‌ی کاربه‌ده‌س������تێکی ده‌وڵه‌تدا به توندی و به شێوازێکی ئاش������کرا ده‌رببڕێت؛ س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ههڕهشه لێکردن و کوشتنی ئه‌و که‌سه تاوانه. ئازادیی ئایینزا و پێکهوهههڵکردن ههموو هاوواڵتییه‌ک ده‌بێ بتوانێ به ئازادی وه‌دوای ویژدانی ت له‌ب������اره‌ی بابه‌تگه‌ل������ی پێوه‌ندیدار ب������ه باوه‌ڕ‌ه خ������ۆی بکه‌وێ ئایینزایییه‌کانه‌وه .ئازادیی ئایینزا بریتیی‌ه له؛ مافی په‌ره‌س������تن به ته‌نیا ی������ان وێڕای ئه‌وانی تر ،ل������ه قه‌ره‌باڵغ یان له کونجی ته‌نیایی خۆیدا ،یان ههر نه‌په‌ره‌ستنی هیچ شتێک ،به‌شداریکردن له ڕێوڕه‌س������م و بۆن‌ه و فێرگه‌کان������ی ئایینزاییدا به‌بێ ترس و دڵه‌ڕاوکێ ل������ه هیچ ئازارێک له‌الیه‌ن دهوڵهت یان ههر تاقمێکی 23
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
تری کۆمه‌ڵگ������هوه .ئهوه مافی ههموو تاکێک������ی کۆمه‌ڵگه‌ی‌ه که به‌ندایه‌ت������ی و عیباده‌ت بکات ،یان به بۆنه‌ی ئایینزا و باوه‌ڕێکی تایبه‌ته‌و‌ه له‌گه‌ڵ هاوئایینه‌کانی کۆ ببێته‌و‌ه و په‌ره‌س������تگا ساز بکه‌ن و بیپارێزن. ئازادیی ئایینزا وه‌کوو زۆرب������هی مافه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی مرۆڤ ن‌ه له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تانه‌و‌ه س������از ده‌کرێت و ن‌ه دیاریی دهس������تی ئه‌وانیش������ه ،بگر‌ه ئهوه ئه‌رکی ههموو حکوومه‌تێکی دیموکراته ک������ه داکۆکی له ئازادیی ئایینزا بکات .س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که ڕه‌نگ‌ه به‌ش������ێکی زۆر له حکوومهته دیموکراته‌کان باوه‌ڕیان به جودایی ئایینزا و حکوومه‌ت ههبێ ،به‌اڵم دیسان بایه‌خه‌کان له بۆچوونی حکوومه‌ت و ئایینزادا دژ به یه‌کتر نین. ئه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی که پش������تیوانیی له ئازادیی ئایینزا بۆ ههموو هاوواڵتی������ان ده‌که‌ن ،ڕه‌نگ������ه داکۆکی ل������ه ئازادیگه‌لی تریش بک������ه‌ن؛ ئازادیی ڕاده‌ربڕین و ک������ۆڕ و کۆبوونه‌وه‌کان .ڕه‌وه‌ند‌ه نیش������ته‌جێکانی ئه‌مریکا و زۆرتریش ئ������هو ویالیه‌تانه‌ی که له س������ه‌ده‌ی 17و 18و‌ه له‌ژێر ده‌سه‌اڵتی حکوومه‌تی ئایینزاییدا بوون ،ه������اوکات پێکهوه باس������ی پێکه‌وه‌هه‌ڵکردنی ئایینزایی و حکوومه‌تی به‌ده‌ر له ئایینزایان ورووژاند. به پێچه‌وانه‌وه ،ههندێک حکوومه‌تی دیکتاتۆری ده‌سه‌اڵتخوازی سه‌ده‌ی بیسته‌م ویستیان ئایینزا خاپوور بکه‌ن ،چونکه پێیان وابوو که ئایینزاش وه‌کوو وتاری سیاس������ی جۆرێک خۆنواندنه له‌الیه‌ن ویژدانی مرۆڤه‌کانه‌وه .ئه‌و حکوومه‌تانه‌ی که به ڕاستی الیه‌نگری 24
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
دیموکراس������ین ،پێیان وایه که ده‌بێ ناکۆکیی������ه ئایینزایییه‌‌کانی تاک بپارێزرێن و باوه‌ڕیان وایه که ده‌وری س������ه‌ره‌کیی دهوڵهت داکۆکیکردنه له ههڵبژاردنی ئایینزا ،ته‌نانه‌ت له‌و بوارانه‌شدا که حکوومه‌ت باوه‌ڕێکی ئایینزایی تایبه‌ت قه‌ده‌غه ده‌کات. به‌هه‌ر حاڵ ئهمه به‌و مانایه نییه که ئایینزا له خۆیدا ده‌توانێ ببێته بیانوویه‌ک بۆ هه‌‌اڵییسانی توندوتیژی له دژی ئایینه‌کانی ت������ر یان ل������ه‌دژی ههموو کۆمه‌ڵگ������ه .ئایینزا ل������ه چوارچێوه‌ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی الیه‌نگری دیموکراسیدا به‌کار ده‌هێندرێت ،به‌اڵم ههموو کۆمه‌ڵگه‌که ناخات‌ه ژێر چنگی خۆیهوه. به‌رپرسیاره‌تییه‌کانی هاوواڵتیان هاوواڵتی له حکوومه‌تێکی دیموکراتدا پێویستیی به به‌شداری و ڕێز و پێکهوهههڵکردن ههیه .ههم ماف و ههم به‌رپرسیاره‌تی. بنیامین باربێر بیرمه‌ندی زانست‌ه سیاسییه‌کان ڕوونی ده‌کاته‌وه: "حکوومه‌ت������ی دیموک������رات پتر به ناوی حکوومه‌ت������ی زۆرینهوه ناسراو‌ه و مافی تاک وه‌کوو سامانی تایبه‌تیی تاکه‌کان پێناس‌ه کراوه ...به‌اڵم ئهمه تێگه‌یش������تنێکی هه‌‌ڵه‌یه؛ ههم له‌باره‌ی ماف و ههم له‌باره‌ی دیموکراسییه‌وه". بۆ ئه‌وه‌ی که حکوومه‌تێکی دیموکرات سه‌رکه‌وتوو بێ ،ده‌بێ هاوواڵتیانی کارا بن و بێالیه‌ن و سس������ت نه‌بن ،چونکه خۆیان ده‌زانن که س������ه‌رکه‌وتن و شکستهێنانی ده‌وڵه‌ته‌که‌یان ته‌نیا له ئه‌ستۆی خۆیاندایه ،نه‌ک هیچ که‌سێکی تر. 25
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
ئ������هوه ش������تێکی زۆر ڕاس������ت و ڕهوایه که تاک������هکان ،مافه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی؛ ئازادیی ڕاده‌ربڕین ،پێکهێنانی کۆڕ و کۆبوونه‌و‌ه و ئایینزا بۆ خۆیان به‌کار بێنن .به‌اڵم وه‌ک ده‌ڵێن :مافه‌کانیش وه‌کوو تاکه‌کان له ته‌نیاییدا ناتوانن کارس������از بن .مافه‌کان له چوارچێ������وه‌ی کۆمه‌ڵگادا به‌کار ده‌هێندرێ������ن ،بۆیه مافه‌کان و به‌رپرسیاره‌تییه‌کان پێوه‌ندییه‌کی چڕوپڕیان پێکهوه ههیه. ده‌وڵه‌تی دیموکراتیک که له‌الیه‌ن هاوواڵتیانهوه ههڵدهبژێردرێت، له به‌رانب������هر ده‌نگده‌راندا به‌رپرس������یار‌ه و داکۆکیی له مافی ت������اک ده‌کات ،بۆ ئه‌وه‌ی که هاوواڵتیان بتوانن له حکوومه‌تێکی دیموکراتدا به‌ڵێن و به‌رپرس������یاره‌تییه‌کانیان بکه‌ن به‌کرده‌و‌ه و له‌و ڕێگایه‌وه یه‌کێتی کۆمه‌اڵیه‌تی پێک بێنن. ده‌بێ هاوواڵتیان النیکه‌م خۆیان له‌گه‌ڵ ئه‌و کێش‌ه گرینگانه‌ی که ڕووبه‌ڕووی کۆمه‌ڵگه‌که‌یان دهبێتهوه ڕابێنن ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن به وشیارییه‌و‌ه ده‌نگ بده‌ن .وه‌کوو خزمه‌تکردن له ئه‌نجومه‌ن‌ه دادوه‌رییه‌کانی دادگا مه‌ده‌نی و تاوانکارییه‌کاندا ،یان خزمه‌تی س������ه‌ربازیی که ڕه‌نگ‌ه ئه‌رکێکی یاسایی بێ ،ههرچهنده که پتر خۆبه‌خشانه‌یه. گه‌وهه‌‌ری س������ه‌ره‌کیی کرده‌وه‌ی دیموکراتیک به‌شداریکردنی ئاش������تیخوازانه ،کارا ،ئازادان‌ه و بژارک������راوی هاوواڵتیانه له ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تیی کۆمهڵگه و نیش������تمانی خۆیاندا .توێژه‌رێک به ناوی (دایان ڕاویچ) پێی وایه" :دیموکراس������ی پڕۆس������هیه، ش������ێوازێک‌ه بۆ پێکه‌وه‌کارکردن ،وهها پڕۆس������ه‌یه‌ک به‌رده‌وام 26
مافه‌كان و به‌رپرسیاره‌تییه‌كان
گه‌ش������ه ده‌کات و ڕاناوه‌س������تێ .ئه‌و پڕۆس������هیه پێویستیی به ه������اوکاری و پێکه‌وه‌س������ازان و پێکهوهههڵکردن������ی هاوواڵتیان ههیه .وه‌ڕاس������تگێڕانی وهها پڕۆس������ه‌یه‌ک ئاسان نییه و بگر‌ه دژواریش������ه .ئازادی به مانای له‌ئه‌ستۆگرتنی بهرپرسیارهتییه، نه‌ک ده‌ربازبوون له کۆت و به‌ندی به‌رپرسیاره‌تی". به‌ڕێوه‌بردن������ی وه‌ه������ا به‌رپرس������یاره‌تییه‌ک ده‌بێ������ت به هۆی به‌شداربوونی کارا له ڕێکخراوه‌کاندا ،ههروهها به‌دواداچوونی ئامانج‌ه دیاره‌کانی کۆمهڵگه .ل������ه هه‌‌مووی ئه‌مانه‌ش گرینگتر ئهوهیه که وه‌ڕاستگێڕانی دیموکراسی پێویستیی به ئاکارێکی تایبه‌ت ههیه و له‌ڕاس������تیدا دیموکراسی یانی گه‌یشتن به ئه‌و ب������اوه‌ڕه‌ی که ئه‌و خه‌ڵکه‌ی له‌گ������ه‌ڵ یه‌کتردا جیاوازن ،خاوه‌نی مافی هاوچه‌شنن.
27
28
ههڵبژاردنی گشتی
ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردنێك������ی ئ������ازاد و دادپه‌روه‌ران������ه بۆ به‌ده‌ستهێنانی دڵنیایی خه‌ڵكانێك كه له‌ژێر كاریگه‌ریی ئیداره‌ی حكوومه‌ت������ن و پێگ������ه و بناغ������هی سیاس������ه‌ته‌كانی حكوومه‌تی دیموکراتیک پێك دێنن ،پێویس������ته .هه‌ڵبژاردن وه‌كو ڕێكارێكی سه‌ره‌كی بۆ گۆڕینی ئه‌و دڵنیاییی‌ه بۆ ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی به‌كار دێت. چه‌مكه‌كانی ههڵبژاردنی گشتی «جین كرۆك پاتریك» ،لێكۆل������ه‌ره‌وه‌ی كۆچكردوو ،نوێنه‌ری پێش������ووی ئه‌مری������كا له ڕێكخ������راوی نه‌ت������هوه یه‌كگرتووه‌كان، هه‌ڵب������ژاردن وا پێناس������ه دهكات« :هه‌ڵبژاردن������ی گش������تی به ت������ه‌واوی هه‌ڵبژاردنێك������ی ڕواڵه‌ت������ی نییه ...ئ������هو ههڵبژاردنه كێبڕكێیی ،بازنه‌ی������ی ،هه‌مه‌الیه‌ن‌ه و یه‌كالكه‌ره‌وه‌یه ،كه به‌هۆی 29
ههڵبژاردنی گشتی
ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه بڕیارده‌ر‌ه س������ه‌ره‌كییه‌كانی دهوڵهت به‌هۆی ئه‌و هاوواڵتیانه‌ی ك������ه ئازادییه‌کی ته‌واویان بۆ ڕه‌خنه‌گرتن له دهوڵهت ،باڵوكردنه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌كانیان و پێشنیار و ڕێگا چاره‌ی جێگره‌وه‌یان ههیه ،هه‌ڵده‌بژێردرێن. هه‌ڵبژاردن���ی گش���تی ،هه‌ڵبژاردنێك���ی كێبڕكێیانه‌ی���ه .حزب و پاڵێوراوه‌كان������ی دژی������ه‌ك ده‌ب������ێ ئازادییه‌ك������ی ت������ه‌واو بۆ وتارخوێندنه‌وه ،كۆڕ و كۆبوونه‌وه و س������وودوه‌رگرتن له ههر هۆیه‌كی گواستنه‌وه‌ی پێویست بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی ڕه‌خنه‌كانی ئاشكرایان له حكوومه‌ت ههبێت و بتوانن سیاسه‌ت و پاڵێوراوه جێگره‌وه‌كانیان به ده‌نگده‌ران بناس������ێنن .ته‌نها مۆڵه‌تدان به ڕكابه‌ره‌كان بۆ وه‌ده‌س������تهێنانی ماف������ی ده‌نگدان به‌س نییه. ئه‌و گرووپه‌ی كه له لووتكه‌ی دهس������هاڵته ،لهوانهیه ئیمتیازی سوودوه‌رگرتن له ده‌سه‌اڵتیان ههبێت ،به‌اڵم یاسا و شێوه‌ی ئه‌نجامدانی كێبڕكێی هه‌ڵبژاردن ده‌بێ دادپهروهرانه بێت .له الیه‌كی دیكه‌شه‌وه ،ئازادیی گردبوونه‌وه و كۆڕ و كۆبوونه‌وه ب������ۆ حزبه ڕكابه‌ره‌كان به مانای خۆس������ه‌پاندنی تێكده‌ران و دروس������تكردنی دژایه‌تی نییه .به‌ڵكو به مانای لێكگه‌یشتن و گفتوگۆیه. ههڵبژاردنی گشتی ،ده‌ورییه .حكوومه‌ت‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كان، دیكتاتۆره‌كان و س������ه‌ركۆمار‌ه هه‌تاهه‌تاییی������هکان ،هه‌ڵنابژێرن. كه‌سانێك كه هه‌ڵده‌بژێردرێن له به‌رامبه‌ر خه‌ڵك واڵمده‌رن و له كاتێكی دیاریكراودا و بۆ درێژه‌دان به‌و متمانه‌یه‌ی كه له‌الیه‌ن 30
ههڵبژاردنی گشتی
ده‌نگده‌رانه‌و‌ه پێیان دراوه ،ده‌بێ سه‌ردانی ده‌نگده‌رانیان بكه‌ن، یان به پێچه‌وانه‌وه ،ڕه‌نگ‌ه ڕووبه‌ڕووی ده‌ستله‌كاركێشانه‌و‌ه له ده‌سه‌اڵتی خۆیان ببنه‌وه. هه‌ڵبژاردن����ی گش����تی ،هه‌مه‌الیه‌نه‌ی����ه .پێناس������ه‌كردنی هاوواڵتی و ده‌نگده‌ر ده‌بێ ئه‌وه‌ند‌ه به‌رباڵو بێت ،كه ههموو ئه‌و خه‌ڵكه‌ی مافی ده‌نگدانیان ههیه ،بگرێته‌وه .دهوڵهتێك كه له‌الیه‌ن گرووپێك������ی بچووك و قۆرغك������راو ههڵدهبژێردرێت ،ده‌وڵه‌تێكی گشتی نییه -گرنگ نییه ئه‌و كاره‌ی كه له‌ناو ده‌وڵه‌تدا ئه‌نجام ده‌درێت تا چه‌ند گشتی بێت .یه‌كێك له گه‌وره‌ترین دڵه‌ڕاوكێی حكوومه‌ت������ه دیموکراتیی������هکان ل������ه مێژووی خه‌بات������ی گرووپه وه‌اڵوه‌نراوه‌کان ...چ ڕه‌گه‌زی ،فیرقه‌یی ،كه‌مین‌ه ئایینییه‌كان و ته‌نانه‌ت ژنان ،كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی مافی هاوواڵتیبوون و مافی وه‌ده‌ستهێنانی دهس������ه‌اڵت و به‌شداریكردنێكی ته‌واو له ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تییه. ههڵبژاردنی گش���تی ،یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی���ه .ئه‌و ههڵبژاردنه، س������ه‌رۆكایه‌تیی دهوڵهت بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو هه‌ڵده‌بژێرێ. ئه‌و نوێنه‌رانه‌ی كه له ڕێگای ههڵبژاردنی گشتییه‌و‌ه دێنه سه‌ر كار ،دهس������ه‌اڵت ده‌گرن‌ه دهس������ت .ئهوانه به‌ن������او به‌رپرس یان سه‌رۆكی ڕواڵه‌تی نین. حكوومه‌ت‌ه دیموکراته‌کان له سایه‌ی ڕاستگۆیی و واڵمدانه‌و‌ه پێش������ده‌كه‌ون ،جگه ل������ه تایبه‌تمه‌ندییه‌كی گرن������گ :كه ئه‌ویش ش������ێوازی ده‌نگدان������ه .بۆ ئه‌وه‌ی ترس و تۆقاندن و هه‌ڕه‌ش������ه 31
ههڵبژاردنی گشتی
بگات������ه نزمترین ئاس������ت ،حكوومه‌تێك������ی دیموكراتیك ده‌بێ ئه‌و ئیزنه به ده‌نگده‌ر بدات ،كه ده‌نگی خۆیان به ش������ێوه‌یه‌كی نهێنی بخه‌نه ناو س������ندووقه‌كانه‌وه .له ههمان كاتیشدا پارێزگاری له سندووقه‌كانی ده‌نگدان و ژماردنی ده‌نگه‌كان تا ئه‌و جێگایه‌ی كه ئیمكان بێت به ئاشكرا ئه‌نجام بدرێت ،تا هاوواڵتیان له ڕاستیی ئه‌نجام������ه‌كان ،ههروهها ئه‌و بابه‌ته‌ی كه دهوڵهت له ڕاس������تییدا پشت به «دڵنیایی» ئه‌وان ده‌به‌ستێت ،متمانه‌ی پێ بكه‌ن. كه‌مینه‌ی به‌وه‌فا تێگه‌یشتن له بۆچوونێك ،به‌تایبه‌ت له‌و واڵتانه‌ی كه گواستنه‌وه‌ی دهس������ه‌اڵت له بواری مێژوویییه‌وه به هێ������زی چه‌كداری ئه‌نجام ده‌درێت ،بۆچوونی «كه‌مینه‌ی به‌وه‌فا»یه .به‌هه‌رحاڵ ئه‌م خاڵه جێی س������ه‌رنجی ئه‌ساسییه .له ڕاس������تیدا ئهوه به‌و مانایه دێ كه له حكوومه‌تێك������ی دیموكراتیكدا ههموو گرووپه‌كان به‌رامبه‌ر به به‌های بنه‌ماكان وه‌كو یه‌ك تێیدا ش������ه‌ریكن .پێویست ناكات كه ڕكابه‌ره سیاس������ییه‌كان چاره‌ی یه‌كتریان بوێت ،به‌ڵكو ده‌بێ له به‌رامبه‌ر یه‌كتردا س������ه‌بر و ته‌حه‌موڵیان ههبێت و ئهوه قبول بك������ه‌ن ،كه هه‌ریه‌ك له‌وان ڕۆڵێكی گرنگی یاس������ایییان له‌س������هر شانه .س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش ،یاساكانی ده‌ستووریش ده‌بێ هانی پێکه‌وه‌هه‌ڵک������ردن و ڕێزگرتن له گفتوگۆ و دیداره گش������تییه‌كان بده‌ن. ئه‌و كات������هی كه هه‌ڵب������ژاردن كۆتای������ی دێ������ت ،ئه‌وانه‌ی كه 32
ههڵبژاردنی گشتی
س������ه‌رنه‌كه‌وتوون ،دادوه‌ری������ی ده‌نگ������ده‌ران قب������ووڵ ده‌كه‌ن. ئه‌گه‌ر ئه‌و حزبه‌ی كه دهس������هاڵتی له‌ده‌س������ته سه‌رنه‌كه‌وت ،به هێمنی دهس������ه‌اڵت ده‌گوازێته‌وه .جیا ل������ه‌وه‌ی كه چ گرووپێك س������ه‌رده‌كه‌وێت ،ده‌بێ هه‌ردووال ڕێككه‌ون كه له چاره‌س������ه‌ری گرفته‌كانی كۆمهڵگه له‌گه‌ڵ یه‌كتردا هاوكاربن. گرووپه كه‌مینه‌كان به ئاگاداربوون له‌س������هر ئه‌و بابه‌ته‌ی كه ڕۆڵیان له‌نێو ههر حكوومه‌تێكی دیموكراتیكدا ،ڕۆڵێكی پێویسته و درێژ‌ه به به‌شداریی ژیانی كۆمه‌اڵیه‌تیی خۆیان له نێو كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌ده‌ن .ئه‌و كه‌مینان‌ه نه‌ك به‌رامبه‌ر به سیاسهته دیاریكراوه‌كانی دهوڵهت ،به‌ڵكو به‌رامبه‌ر به دهس������تووری حكوومه‌ت و ڕێڕه‌وی دیموکراسی وه‌فاداره .به‌هه‌رحال ههڵبژاردنی گشتی بۆ مانهوه نییه ،به‌ڵكو كێبڕكێی خزمه‌تكردنه. به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژارن ئه‌و شێوازه‌ی كه دهس������ه‌اڵتدارانی دهوڵهت به هۆیه‌و‌ه له‌نێو حكوومه‌تێكی دیموكراتیك������دا هه‌ڵده‌بژێردرێن ،ده‌كرێ جیاواز بێت .بۆ نموونه ،له ڕووی نه‌ته‌وه‌یییه‌وه ،یاسادانه‌ران لهوانهیه ب������ه ش������ێوه‌ی ناوچه‌یی و ه������هر نوێنه‌رێك بۆ ه������هر ناوچه‌یه‌ك هه‌ڵبژێردرێت ،كه ئه‌وجۆر‌ه ههڵبژاردنه ناوده‌نرێت «سه‌ركه‌وتوو – ههموو شتێك ده‌باته‌وه» .له شێوازێكی دیكه‌شدا دیاریكردنی ژماره‌ی نوێنه‌ره‌كان به‌پێی ڕێژه‌ی دانیشتووانی ههر ناوچه‌یه‌كه، هه‌ریه‌ك له حزبه سیاسییه‌كان به‌پێی ڕێژه‌ی ئه‌و ده‌نگانه‌ی كه 33
ههڵبژاردنی گشتی
له سه‌رتاسه‌ری واڵت به‌ده‌ستی هێناوه ،نوێنه‌ری له ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ده‌بێت .ههڵبژاردنی پارێزگاكان و ناوچه‌یی ده‌توانێت ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌م نموونه نه‌ته‌وه‌یییان‌ه بن. شێوازه‌كانی هه‌ڵبژاردن به ههر شێوه‌یه‌ك بێت ،ده‌بێ ڕێڕه‌وی هه‌ڵبژاردن ،دادپهروهرانه و ئاش������كرا بێ������ت ،تاكو ئه‌نجامه‌كان یاسایی بن .ده‌سه‌اڵتدارانی دهوڵهت ده‌بێ ئازادییه‌كی ته‌واو بۆ ده‌نگده‌ران و پاڵێوراوان گه‌ره‌نتی بكه‌ن؛ شێوازێكی بێالیه‌نان‌ه ب������ۆ گه‌ره‌نتیكردنی ده‌نگدانی نهێنی و له ههمان كاتیش������دا به ئاش������كرا ژماردنی ده‌نگه‌كان ڕێكبخه‌ن؛ ڕێ له ساخته‌كاری له ده‌نگدان بگرن و له كاتی پێویستیش������دا چه‌ندین شێواز به‌كار بێن������ن بۆ دووبار‌ه ژماردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان و ،چاره‌س������ه‌ری ئه‌و سكااڵیانه‌ی كه له كاتی ههڵبژاردندا دێنه پێش.
34
حكوومه‌تی یاسا
حکوومه‌تی یاسا به‌درێژای������ی مێژوو و ل������ه زۆربه‌ی بواره‌كان������دا ،حكوومه‌تی یاسا كاردانه‌وه‌ی ویستی ده‌سه‌اڵتداران بووه .به‌پێچه‌وانه‌وه، ده‌وڵه‌ت‌ه دیموکراته ڕه‌سه‌نه‌کان ڕه‌چاوكردنی ده‌وڵه‌تی یاسایان چ بۆ دهس������ه‌اڵتداران و چ بۆ هاوواڵتیان به‌شێوه‌یه‌كی یه‌كسان بنیات ناوه. پابه‌ندبوونی یه‌كسان ب ه یاسا حکوومه‌تی یاس������ا به‌رگریكار‌ه له مافه بنه‌ڕه‌تیی‌ه سیاس������ی، كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌کان ،له به‌رامبه‌ر مه‌ترسییه‌كانی زوڵم و کاری نایاساییدا به‌رگری له هاوواڵتیان دهكات .حکوومه‌تی یاسا به‌و واتایه‌ی‌ه كه هیچ تاكێك ،چ س������ه‌ركۆمار و چ هاوواڵتییه‌كی ئاسایی له یاسا به‌رزتر نین .ده‌وڵه‌ت‌ه دیموكراتیکه‌کان له ڕێگای یاساو‌ه سوود له ده‌سه‌اڵتی خۆیان وه‌رده‌گرن ،ههروهها خۆیان سه‌ر به سنوورداریه‌تیی یاسایین. 35
حكوومه‌تی یاسا
ئه‌و هاوواڵتیانه‌ی كه ل������هو واڵتانه‌دا ده‌ژین و حكوومه‌ته‌که‌یان دیموكراتییه ،مه‌یلیان بۆ پێڕه‌وی له یاسا ههیه ،چونكه له ڕاستیدا ئه‌وان پابه‌ندن به‌و یاسا و ڕێسایانه‌ی كه خۆیان دایانناوه .كاتێك دادپه‌روه‌ری به‌باشی به‌ڕێوه‌ده‌چێت ،كه یاساكان له‌الیه‌ن ههمان ئه‌و كه‌سانه كه ده‌بێت ملكه‌چی بن ،چ ده‌وڵه‌مه‌ند و چ هه‌ژار ،چ زۆرینه‌ی نه‌ته‌وه‌یی یان كه‌مینه‌ی ئایینی ،چ الیه‌نگری دهوڵهت یان ئاشتیخواز ،دانرابێت .هه‌موویان ده‌بێت گوێڕایه‌ڵی یاسا بن. هاوواڵتیان������ی ده‌وڵه‌تێكی دیموكراتیک گوێڕایه‌ڵیی یاس������اكان ده‌كه‌ن ،چونكه ده‌زانن به‌م ڕێگهیهوه و له ڕاستیدا خۆیان وه‌كو داڕێژه‌رانی ناڕاسته‌وخۆی یاسا ،گوێڕایه‌ڵیی لێ ده‌كه‌ن .كاتێك یاس������اكان له ڕێگای خه‌ڵکێکه‌و‌ه كه خۆیان ده‌بێت ملكه‌چی بن دانرابێت ،ههم یاسا و ههم دیموكراسی دێت‌ه دی. ڕه‌چاوكردنی پێوه‌ره‌كان به‌درێژایی مێ������ژوو له ههر كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك������دا ،ئه‌وانه‌ی كه له لووتكه‌ی ده‌زگای دادوه‌ریی س������زادان بوون������ه ،به‌و ده‌رفه‌ته‌ی که هه‌یانبووه ،به ش������ێوه‌یه‌کی خه‌راپ كه‌ڵکیان له دهس������ه‌اڵت وه‌رگرتووه .كه‌س������هکان به‌ناوی حکوومه‌ته‌وه ،به‌بێ پاساوێکی یاس������ایی و زۆربه‌یان به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌فه‌رم������ی تۆمه‌تیان بدرێت‌ه پاڵ ،كه‌وتوونه‌ت‌ه زیندانه‌وه .دارایییه‌كانیان دهس������تی به‌س������هر داگیراوه ،ئه‌ش������كه‌نج‌ه و ئازار دراون ،ههروهها دوور خراون یان له سێدار‌ه دراون. 36
حكوومه‌تی یاسا
هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك������ی دیموكراتی ،توان������ای ته‌حمولكردنی ئه‌و جۆره خراپ كه‌لكوه‌رگرتنه‌ی له ده‌سه‌اڵت نییه .ههر حکوومه‌تێک ده‌بێت توانایی به‌ڕێوه‌بردنی زه‌بتوڕه‌پتی ههبێت و ده‌بێت بتوانێت تاوانباران س������زا بدات ،به‌اڵم له ڕێگای ئه‌و بڕیار و شێوازانه‌ی که حكوومه‌ت یاس������اكانی خۆی جێبه‌جێ دهكات ،ده‌بێت ڕوون و ئاشكرا بن ،نابێت شاراوه ،سه‌ره‌ڕۆیانه ،یان ئاوێته به فرتوفێڵی سیاس������ی کرابێ������ت و ،ده‌بێت بۆ هه‌مووان یه‌كس������ان بێت .ئهوه ههمان شته كه پێی ده‌ڵێن ،ڕه‌چاوكردنی پێوه‌ره‌كان. به مه‌به‌س������تی كاراكردن بۆ ڕه‌چاوکردنی ،ڕێوش������وێنه‌کانی به‌ره‌و‌ه له ژێر تیش������كی حكوومه‌ت‌ه دیموكراتییه‌کان که له‌سه‌ر بنه‌مای دهستووری گشتی پێکهاتوون ،بریتین له: * پۆلی������س ناتوانێت به‌بێ هه‌بوون������ی ئیزنی دادگا ماڵی هیچ كه‌سێك بپش������كنێت و ،ده‌بێت به‌ڵگه‌ی پێویس������تی بۆ ئه‌و كاره ههبێت .له ده‌وله‌تێكی دیموكراتیکدا له ده‌رگه‌دانی ماڵه‌كان له الیه‌ن پۆلیسی نهێنییه‌وه له نیوه‌شه‌ودا ڕێی پێ نادرێت. * هیچ كه‌سێك نابێت به‌بێ تۆمه‌تی ئاشكرا و نووسراو كه به سه‌رپێچی ناوبراو‌ه و به ڕوونی باسی بكات ،ده‌سبه‌سه‌ر بكرێت. هه‌روه‌ه������ا به‌پێی ڕێکاری دادوه‌ریی ناس������راو به ئاماده‌بوونی گیراوه‌ك‌ه له دادگا ،ههر زیندانییه‌كی ده‌سگیرکراو‌ه ئه‌و مافه‌ی ههیه كه بانگ بكرێت بۆ دادگ‌ه و له حاڵه‌تێكدا ئه‌گه‌ر بۆ دادگ‌ه سه‌لمێنرا كه دهس������گیرکردنی ناوبراوو دوور له ڕاستی بووه، ده‌بێت ئازاد بكرێت. 37
حكوومه‌تی یاسا
* ئه‌و كه‌سانه‌ی كه به تۆمه‌تی ئه‌نجامدانی تاوان ده‌ستگیر ده‌كرێ������ن ،نابێت بۆ ماوه‌یه‌ك������ی درێژ پێ������ش دادگاییكردن له زیندان������دا بن .ده‌بێت ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یان پێ بدرێت كه س������وود له دادگاییكردنێكی خێرا و ئاش������کرا وه‌ربگرن ،ده‌بێت له‌گه‌ڵ ئه‌و که‌سانه‌ی که تاوانیان خس������تۆت‌ه پاڵ کسی ناوبراو ڕووبه‌ڕوو بنه‌و‌ه و بخرێن‌ه ژێر پرسیاره‌وه. * چاوه‌ڕوان ده‌كرێت له به‌رپرس������ان ،ل������ه كاتی الوازبوونی ڕاكردنی تاوانب������ار له زیندان ،ی������ان ئه‌نجامدانی تاوانێكی تر له الی������ه‌ن ئه‌وه‌وه ،تا كات������ی هاتنی دادگاییكردن������ی به‌دانانی به‌ڵگه‌نامه‌یه‌ك یان به مه‌رج ئازاد بكرێت. * ناكرێت زۆریی له كه‌س������ه‌كان بكرێت كه شایه‌تی له دژی خۆیان ب������ده‌ن .ئه‌مجۆر‌ه قه‌ده‌غه‌كردن������ه دژی زۆریی لێكردنی شه‌خس������ه‌كان به‌تاوانباركردن������ی خۆی������ان ده‌بێ������ت ،بڕیارێکی یه‌کالکه‌ره‌و‌ه بێت .له ئه‌نجامی ئه‌مجۆر‌ه قه‌ده‌غه‌كردنه ،پۆلیس ل������ه ژێر هیچ دۆخێك������دا ڕێپێدراو نییه به ئه‌ش������كه‌نجه‌دان یان خراپ كه‌ڵكوه‌رگرتنی هه‌ڵس������وكه‌وتی جه‌سته‌یی ،یان ده‌روونی له‌گه‌ڵ تاوانباراندا. * كه‌سه‌كان نابێت بكه‌ون‌ه مه‌ترسیی دوو الیه‌نه‌وه ،به‌واتایه‌كی تر له كاتێكدا ئه‌گه‌ر ئه‌وان جارێك له تاوانێك له دادگه‌دا بێتاوان بوون ،نابێت جارێكی تر به‌هه‌مان تاوان ،تاوانبار بكرێنه‌وه. * له‌به‌ر خراپ كه‌لكوه‌رگرتنی به‌رپرسان له یاساكانی كه به ڕواڵه‌ت «په‌یوه‌س������تن به ڕابردووه‌وه» ،به‌كارهێنانی ئه‌مجۆر‌ه 38
حكوومه‌تی یاسا
یاس������ایانه‌ش قه‌ده‌غه‌یه .ئه‌م یاسایان‌ه دوای ئه‌نجامدانی تاوان دانراون تا بتوانن كه‌س������ه‌ك‌ه تاوانبار بكه‌ن و به‌و تاوانه‌ی كه كاتی ئه‌نجامدانی به نایاسایی له‌قه‌ڵه‌م نه‌دراوه. سزای بێبه‌زه‌یییان ه یان نائاسایی قه‌ده‌غه‌ی ه هیچ كام له س������نووردارێتییان‌ه به‌و مانایه نییه كه حکوومه‌ت بۆ جێبه‌جێكردنی یاس������ا و س������زادانی تاوانباران دهس������هاڵتی پێویستی نییه .به‌پێچه‌وانه‌وه ،سیسته‌می دادوه‌ریی سزادان له كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا كه الیه‌نگری حكوومه‌تی دیموكراتییه ،به‌هه‌مان ڕاد‌ه كاریگه‌ر‌ه ك������ه لێژنه‌ی حوکمڕانیی ئه‌و ،له‌الیه‌ن خهڵكهوه وه‌ك������و دهوڵهتێك������ی دادپه‌روه‌ر و پارێزه‌ری ئاسایش������ی تاك و خزمه‌تگوزاریی به‌رژه‌وه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی ده‌ناسرێت.
39
40
ده‌وڵه‌تی پشتبه‌ستوو به‌ده‌ستووری گشتی ی دهوڵهت دهستووری گش������تی كه س������ه‌‌ره‌‌كیترین ئه‌‌ركه‌‌كان و س������نووردارێتیی دهس������هاڵتی حکووم������هت دی������اری دهكات، ی دیموكراتیکدا. دامه‌‌زراوه‌‌یه‌‌كی سهرهکییه له دهوڵهتێك دهستووری گشتی :یاسای سه‌‌روه‌‌ر دهس������تووری گش������تی باس ل������ه ده‌ربڕینی ئامان������ ج و ئاوات‌ه بنه‌ڕه‌تییه‌کانی كۆمهڵگه به مه‌به‌ستی دابینكردنی خۆشگوزه‌رانیی خه‌ڵكی ئه‌و كۆمه‌ڵگای������ه ده‌کات .ههموو هاوواڵتییه‌ك ،به‌تایبه‌ت س������ه‌رۆكی واڵتان ،ملكه‌چی دهستووری گشتی ئه‌و واڵته‌ن ،كه وه‌كو یاسای سه‌روه‌ری ئه‌و واڵت‌ه ده‌ژمێردرێت. وه‌کو باوه ،دهس������تووری گشتی که وه‌کو به‌ڵگ‌ه ده‌نووسرێت، دهس������هاڵتی دهوڵهت������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی دی������اری دهكات ،گه‌ره‌نتیی‌ه س������ه‌ره‌كییه‌كان ل������ه باره‌ی ماف������ی مرۆڤه‌و‌ه دابی������ن دهكات و چۆنیه‌ت������ی به‌كارهێنان������ی كارك������رده س������ه‌ره‌كییه‌کانی دهوڵهت 41
ده‌وڵه‌تی پشتبه‌ستوو ب ه دهستووری گشتی
ده‌سنیش������ان ده‌کات ،ئه‌مه‌ش النیکه‌می كاره كه له دهس������توور چاوه‌ڕوان ده‌كرێت .دهستووری گشتی زۆربه‌ی واڵتان له‌سه‌ر بنه‌مای ش������ێواز و پێوه‌ری نه‌نووسراو ،که له ڕابردوودا قبووڵ کراوه ،به‌اڵم به‌ته‌واوی په‌س������ند كراون ،جێگی������ر ده‌کرێت .بۆ نمونه :دهس������تووری گش������تی ئه‌مریکا له س������هر ئه‌ساسی ئه‌م هزران‌ه كه له یاسای به‌ناوبانگی بریتانیا ،ههروهها تێکۆشانی فه‌یله‌سووفه‌كانی س������ه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م به مه‌به‌ستی پێناسه‌ی مافی مرۆڤ به‌كاریان دێنا ،دامهزراوه. ده‌وڵه‌تی پشتبه‌س������توو به‌ده‌ستووری گش������تی ئهوه به‌فه‌رمی ده‌ناس������ێت ،كه ده‌وڵه‌تێكی دیموكراتیک و واڵمده‌ر ده‌بێت خۆی له‌گه‌ڵ ئه‌و سنوورداریه‌تییه‌ی كه له‌باره‌ی ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تییه‌و‌ه به‌ڕوونی پێناس‌ه كراوه ،بگونجێنێت .له‌به‌ر ئهوه ،ههموو یاساكان ده‌بێت به به‌راورد له‌گه‌ڵ ده‌ستووردا نووسرابن. ل������ه دهوڵهتێك������ی دیموكراتیدا ،سیس������ته‌می دادوه‌ری كه له الیه‌نی سیاسییه‌و‌ه سه‌ربه‌خۆیه ،ده‌رفه‌ت به هاوواڵتیان ده‌دات، تا ئه‌و یاس������ایانه‌ی كه باوه‌ڕیان وایه پێچه‌وانه‌ی دهس������توور‌ه ناڕه‌زایه‌تی������ی ده‌رببڕن و ،به‌دوای ئه‌و ڕێگه چاره‌یانه‌دا بن ،كه له‌الیه‌ن دامهزراوه یاسایییه‌کانه‌و‌ه بۆ ڕاستكردنه‌وه‌ی كاركرد‌ه نایاس������ایییه‌کانی دهوڵهت یان به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تییه‌و‌ه په‌سند ده‌کرێن ،ده‌رده‌چێت. دهس������تووری گش������تی س������ه‌ره‌ڕای مان������هوه و تایبه‌تمه‌ندیی‌ه سه‌روه‌رییه‌کانی خۆی ،ده‌بێت توانایی گۆڕان و جێبه‌جێكردنی 42
ده‌وڵه‌تی پشتبه‌ستوو ب ه دهستووری گشتی
تێدا ههبێت ،تا له‌وان وه‌كو ش������تێكی سه‌رتر له (فوسیلی جێی په‌سن) ناو ببردرێت .كۆنترین دهستووری گشتیی نووسراوه‌ی جیهان تایبه‌ت������ه به ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كان������ی ئه‌مریكا ،که له حه‌وت مادده‌ی كورت و بیست و حه‌وت چاكسازی پێكهاتووه، كه د‌ه چاكس������ازی یه‌كه‌م وه‌كو په‌سندکراوی یاسای مافه‌کان به‌ناوبانگه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا ،ئه‌م به‌ڵگ‌ه نووس������راوه بنه‌مای یه‌كێك ل������ه پێكهاته‌ی به‌رفراوانی «یاس������ایی» له بڕیاره‌كانی دادوه‌ری ،یاس������ا نووس������راوه‌كان ،كاركردی س������ه‌ركۆمار و، ئه‌و ڕێوش������وێنانه‌ی كه له ماوه‌ی دوو س������ه‌د ساڵی ڕابردوودا دروس������تكراون و دهستووری گشتیی ئه‌مریكای زیندوو و جێی سه‌رنج هێشتۆته‌وه ،پێكهێناوه. به‌ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی ،له باره‌ی چۆنیه‌تیی چاكسازی یان گۆڕینی دهستووری گشتی واڵتێك ،دوو قوتابخانه‌ی هزری هه‌ن. قوتابخانه‌یه‌ك بیروڕای وایه كه به‌كارهێنانی ڕه‌وتێکی زه‌حمه‌ت كه پێویس������تی ب������ه هه‌ڵگرتنی هه‌نگاوی زۆر و به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی به‌رچاو ،باشترین ڕێگایه .له ئاکامدا دهستووری گشتی به‌كه‌می ده‌گۆڕدرێت و ته‌نی������ا له‌به‌ر ئه‌و هۆكار‌ه ڕازیكه‌رانه‌ی‌ه كه پاڵپشتی هه‌موویانی له پشت‌ه و ئه‌م گۆرانكارییان‌ه دروست ده‌بن .نمونه‌ی ئه‌مریكا له‌سه‌ر ئه‌م بنچینه‌یه دامهزراوه. ڕێگایه‌كی ئاسانتر بۆ دروس������تكردنی گۆڕان له دهستووری گش������تیدا كه زۆربه‌ی نه‌ت������ه‌وه‌كان به‌كاری دێن������ن ،ئهوهیه كه بنووسرێت ،ههر جۆره چاكسازییه‌ك به‌ڕه‌زامه‌ندیی ده‌سه‌اڵتی 43
ده‌وڵه‌تی پشتبه‌ستوو ب ه دهستووری گشتی
یاس������ادانان ڕێی پێده‌درێت و ده‌بێت له ههڵبژاردنی داهاتوودا له‌الیه‌ن ده‌نگده‌رانه‌و‌ه په‌س������ند بكرێت .ده‌ستوور‌ه گشتییه‌کان كه به‌م ش������ێوه‌ی‌ه پێداچوونهوه و هه‌موار ده‌کرێن ،به‌رده‌وامیی زیاتریان ههیه. بنه‌ماکانی ده‌وله‌تی فیدراڵی :دابه‌شبوونی ده‌سه‌اڵت كاتێك ك������ه خه‌ڵکێ������ک به‌ڕه‌زامه‌ندیی ژیانێك������ی ئازادان‌ه له چوارچێوه‌ی دهس������تووری گش������تیدا هه‌ڵده‌بژێرن ،لهوانهیه ئه‌م ههڵبژاردنه به‌ش������ێوازی جۆراوجۆر جێبه‌جێ بكرێت .هه‌ندێك واڵتی دیموکراتیک خاوه‌ن������ی واڵتی یه‌كپارچه‌ن .ڕێگه‌یه‌كی تر، دروس������تبوونی ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵیی‌ه كه له‌ودا ده‌سه‌اڵته‌کان له ئاس������تی خۆجێیی ،ناوچه‌یی و نه‌ته‌وه‌ییدا دابه‌ش ده‌کرێن .بۆ نموونه :ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا كۆمارێكی فیدراڵیی‌ه كه له وێدا ویالیه‌ته‌كان پێگ‌ه و ده‌سه‌اڵتی یاسایی خۆیان ههیه و کرده‌وه‌ی سه‌ربه‌خۆ له ده‌وڵه‌تی فیدراڵیشیان ههیه. به‌پێچه‌وانه‌ی دابه‌ش������بوونی بچووكتری سیاسی له واڵتانی وه‌ك بریتانیا و فه‌ره‌نس������ا كه خاوه‌نی پێكهاته‌یه‌کی سیاس������یی ناوه‌ندیین ،ده‌وڵه‌تی فیدراڵ ناتوانێت ویالیه‌ته‌کانی ئه‌مریکا وه‌ال بنێت یان بیانگۆڕیت .هه‌رچه‌ن������د‌ه له ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا دهس������ه‌اڵت له ئاس������تی نه‌ته‌وه‌ییدا به ش������ێوه‌یه‌كی به‌رچ������او زیادی ك������ردووه ،به‌محاڵه‌و‌ه ئێس������تاش ویالیه‌ته‌کان به‌رپرس������یاره‌تی گرنگی������ان له بواری فێركردن ،ته‌ندروس������تی، 44
ده‌وڵه‌تی پشتبه‌ستوو ب ه دهستووری گشتی
گواستنه‌و‌ه و جێبه‌جێكردنی یاسایان له ئه‌ستۆدایه .له الیه‌کی تریشه‌وه ،هه‌ركام له ویالیه‌ته‌كان به پێدانی زۆربه‌ی ئه‌ركه‌كانی خۆیان وه‌ك������و چاالكیی قوتابخانه‌کان و پۆلی������س به كۆمهڵگه خۆجێییه‌کانه‌وه ،پێڕه‌وی له نموونه‌ی فیدراڵی ده‌که‌ن. جیاكردنه‌وه‌ی هێز و دهس������ه‌اڵته‌کان له نیزامێكی فیدراڵیدا، ههرگیز به ش������ێوه‌ی ته‌واو و ڕێكوپێک دی������ار نییه .دامهزراوه فیدراڵییه‌کان ،ویالیه‌تی و خۆجێیی هه‌موویان ده‌توانن هه‌ندێك ش������ت له‌بواری فێرك������ردن و جێبه‌جێكردنی دادوه‌ری له باره‌ی تاوانباران له ڕێس������ای كاری خۆیان دانێن ،كه له گه‌ڵ یه‌كتردا چه‌ش������نێک دهس������تێوه‌ردان و یان ته‌نانه‌ت ناکۆک به یه‌كتریش ب������ن .به‌اڵم دهوڵهت������ی فیدراڵی ده‌توانێت ئ������هو هه‌النه‌ی كه بۆ به‌شداریكردنی هاوواڵتیان و لێهاتوویی كۆمهڵگهیهكی الیه‌نگری دیموكراس������ی زۆر گرینگ و پێویس������تن ،په‌ره‌ی������ان پێ بدات. ئه‌مریكییه‌كان باوه‌ڕیان وای������ه ،كه پێكهاته‌ی ده‌وڵه‌تی فیدراڵی الیه‌نگری سه‌ربه‌خۆیی تاكیی ئهوانه.
45
46
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت ی كه ی دیموكراتیکدا ئه‌و ده‌سه‌اڵته هاوواڵتیان له حكوومه‌تێك ی ئازاده‌و‌ه ڕاده‌ستی ی هه‌ڵبژاردنێك ی كردووه ،به ڕێگه یاسا دیار ی دیموكراتیکدا كه له دهس������ه‌اڵتدارانی ده‌که‌ن .له حكوومه‌تێک ی دهوڵهت به ی دانراوه ،ده‌سه‌اڵت ی گشت ی ده‌ستوور سه‌ر بنه‌ما ی یاسادانان ،یاساكان شێوه‌یه‌ك دابه‌ش ده‌كرێت ،كه ده‌سه‌اڵت ێ دهكات ی جێبه‌جێكردن یاساكان جێبه‌ج داده‌ڕێژێت ،ده‌سه‌اڵت ی س������ه‌ربه‌خۆ كار دهكات، ش به شێوه ی دادوه‌ری و دهس������ه‌اڵت ی ده‌سه‌اڵته‌كان» ئه‌م دابه‌شکردن‌ه زۆر جار به «جیاكرده‌نه‌وه ناوده‌بردرێت .به ه������هر حاڵ ،له كرده‌وه‌دا ئ������هم جیاكارییان‌ه جاروبا ر ڕوونن و ل������ه حكوومه‌ت‌ه دیموكراتییه ئه‌مڕۆیییه‌کاندا، ئه‌م دهس������ه‌اڵتان‌ه تێك������ه‌ل به یه‌كتربوون‌ه و ب������هو ڕاده‌ی‌ه كه له یه‌كتر جی������ا ده‌بنه‌وه ،پێكه‌و‌ه به‌ستراویش������ن .یاس������ادانه‌ران ی ڕێوش������ۆینه‌كان پروگرامه‌كانیان بهڕێوه ببن، لهوانهیه به هۆ ی ی ئوتوماتیك به‌رپرس������ه جێبه‌جێکاره‌کانیش ب������ه ش������ێوه‌یه‌ك 47
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
ی ڕێنمایییه‌كان ده‌كه‌ن و یاس������ادانه‌ران و به‌رپرس������ه په‌ی������ڕه‌و ی زۆر له ی به‌ش������ێك جێبه‌جێکاره‌کانی������ش هه‌ردووكیان له باره ی لێكۆڵینه‌و‌ه ئه‌نجام ی دادوه‌ر بابه‌ت و یاساكان ،وه‌ك ده‌سه‌اڵت ده‌ده‌ن. ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له دیموكراس������ییه‌كانی پشتبه‌س������توو به دهستووری گشتی، دهس������ه‌اڵته‌كانی جێبه‌جێكردن به ش������ێوه‌یه‌كی گشتی به‌سه‌ر س������ێ ش������ێواز س������نووردا ده‌کرێن ،ئه‌ویش به جیاكرده‌نه‌وه‌ی دهس������ه‌اڵته‌كان له نێوان سێ ده‌سه‌اڵتی س������ه‌ره‌كیی ده‌وله‌تی نه‌ته‌وه‌ی������ی ،ئه‌وانیش بریتی������ن له :دهس������هاڵتی جێبه‌جێكردن، دهس������هاڵتی یاسادانان و ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری .به شێوه‌یه‌ك كه دهس������هاڵتی یاس������ادانان و دادوه‌ری بتوانن توانایی ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن له ڕێگه‌ی به‌نده‌كانی ده‌ستووره‌و‌ه له باره‌ی مافه بنچینه‌یییه‌کان و به هۆی هه‌ڵبژارده‌نه‌و‌ه ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن. لێك تێنه‌گه‌یش������تنێکی باو كه له نێوان دهس������ه‌اڵتخوازه‌كان و ڕه‌خنه‌گراندا دێت‌ه پێش ئهوهیه ،ئه‌وان باوه‌ڕیان وایه ،به ههمان ڕاد‌ه كه حکوومهته دیموکراتییه‌کان توانای س������ه‌ركوتكردنیان نیی������ه ،به ههمان ڕاده‌ش توانای به‌ڕێوه‌بردنی کاروباریان نییه. ئه‌م بیرۆكه‌ی‌ه به هیچ ش������ێوه‌یه‌ك دروس������ت نیی������ه .حکوومهته دیموکراتیی������هکان داواكاری ئه‌وه‌ن ،كه تا ئه‌و جێگه‌ی‌ه ده‌کرێت دهس������هاڵتی ده‌وڵه‌ته‌كان سنووردار بیت ،به‌اڵم الواز نه‌بێت .له 48
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
حكوومه‌ت‌ه دیموكراتییه ئه‌مڕۆیییه‌کاندا ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن به‌ڕێگه‌ی ئه‌م دوو شێوازانه‌ی خواره‌و‌ه بهڕێوه ده‌چن :به شێوه‌ی سیسته‌می په‌رله‌مانی یان به شێوه‌ی سیسته‌می كۆماری. له سیسته‌می په‌رله‌مانیدا ،گه‌وره‌ترین حزب (یا هاوپه‌یمانیی چه‌ند حزبێك كه پێكه‌و‌ه ده‌سه‌اڵت بهڕێوه ده‌بن) له ده‌سه‌اڵتی یاساداناندا باس������كی جێبه‌جێكاری دهوڵهت به سه‌رۆکایه‌تیی سه‌رۆكوه‌زیران پێکدێنێت .له سیسته‌می په‌رله‌مانیدا ،ده‌سه‌اڵتی یاس������ادان و جێبه‌جێكار به ته‌واوی له یه‌كتر جیا نین ،چونكه س������ه‌رۆكوه‌زیران و دهس������ته‌ی س������ه‌رۆكایه‌تیی دهوڵهت له ناو نوێنه‌ره‌كان������ی په‌رله‌مان هه‌لده‌بژێردرێت ،ل������ه گه‌ڵ ئه‌وه‌ی كه سه‌رۆكوه‌زیران سه‌رۆكی دهوڵهت یان سه‌رۆکێکی نه‌ته‌وه‌یییه. ب������ه پێچه‌وانه‌وه ،له سیس������ته‌می كۆماریدا ،س������ه‌ركۆمار به ش������ێوه‌یه‌کی جیا له یه‌كێك له ئه‌ندامانی ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ههڵدهبژێردرێت .سه‌ركۆمار و ده‌سه‌اڵتی یاسادانان ههر یه‌كه‌یان خاوه‌نی پێگه‌ی هێز و بوار‌ه سیاسییه‌کانی تایبه‌ت به خۆیانن، كه ههر یه‌كیان بۆ پاراس������تنی هاوسه‌نگیی یه‌كتر هه‌وڵده‌ده‌ن. ههر سیس������ته‌مێک خاڵ������ی الواز و به‌هێزی تایب������هت به‌خۆیه‌و‌ه ههیه .له تایبه‌تمه‌ندیی‌ه به‌رچاوه‌كانی سیس������ته‌می په‌رله‌مانیدا كه زۆربه‌ی حكوومه‌ت‌ه دیموكراتییه‌کان له س������ه‌رده‌می ئێستادا پێكی دێنن ،به‌رپرسیاره‌تی و توانایان بۆ ئاڵوگۆڕ ههیه. حكوومه‌ت������ه په‌رله‌مانیی������ه‌كان ب������ه تایبه‌ت ئه‌گ������هر به هوی نوێنه‌ران������هوه هه‌ڵبژێردرێن ،مه‌یلیان ب������ۆ نیزامێکی چه‌ندحزبی 49
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
ههی������ه ،له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ی كه له‌م ج������ۆر‌ه سیس������ته‌مه‌دا پێكهات‌ه سیاس������یی‌ه بچووكه‌كانیش له ده‌سه‌اڵتی یاساداناندا نوێنه‌ریان ده‌بێت ،له ئه‌نجامدا كه‌مین‌ه جیاوازه‌كانیش ده‌توانن له ڕه‌وتی سیاس������ی و له گه‌وره‌ترین و گرنگترین بڕیاره سیاس������ییه‌كانی ده‌وڵه‌تدا به‌شداری بكه‌ن .له كاتێكدا كه ده‌وڵه‌تی هاوپه‌یمانی بڕووخێت ،یا گه‌وره‌ترین حزب ده‌سه‌اڵته‌كانی له ده‌ست بدات، س������ه‌رۆكوه‌زیران واز له پۆس������ته‌كه‌ی دێنێ������ت و ده‌وڵه‌تی نوێ پێکدێت ،ی������ا هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێ������ت و ههموو ئهمانه له كاتێكی كه‌مدا ڕووده‌ده‌ن. یه‌كیك له‌و ڕهخنه س������ه‌ره‌کییه‌ی که ل������ه په‌رله‌مان ده‌گیرێت، به‌ش������ه نهێنییه‌که‌ی نه‌رمونیانی و دابه‌ش������کردنی دهس������هاڵته. هاوپه‌یمان������ی له نێوان چه‌ند حزبێکدا لهوانهیه به ئاس������انی و به هۆی ئاڵۆزیی‌ه سیاس������ییه‌كانه‌و‌ه هه‌ڵبوه‌شێته‌و‌ه و ببێته هۆی دروس������تبوونی ده‌وڵه‌تانێك كه ته‌مه‌نیان كورت‌ه و ناتوانن واڵت بهڕێوه ببن .له الیه‌كی تره‌و‌ه سیسته‌مه‌كانی تری په‌رلمانی به هۆی حزبه به‌هێز‌ه زۆرینه‌کانه‌و‌ه جێگیر ده‌بن. له سیس������ته‌می كۆماریدا دروشمی س������ه‌ره‌کیی وه‌اڵمدانه‌وه، به‌رده‌وامیی و هێزی ئهوه .س������ه‌ركۆماره‌كان که بۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو له‌الیه‌ن خهڵكهوه له ڕێگای هه‌ڵبژاردن ده‌سنیش������ان ده‌كرین ،به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی ش������وێنی حزبی سیاسیی ئه‌وان له کۆنگ������ره‌دا ،ده‌توانن بڵێین که دهس������هاڵتی ئه‌وان له ڕێگای ههڵبژاردنی ڕاسته‌وخۆو‌ه هاتۆت‌ه کایه‌وه .سیسته‌می كۆماری 50
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
ده‌توانێت له ڕێگای دروس������تكردنی دهس������هاڵتی جیا له یه‌كتر، ب������ه‌اڵم به گریمانی یه‌کس������انیی حکوومه‌ت ،ه������هر له هه‌وڵدان ده‌بێت بۆ دروس������تكردنی ڕێكخراوه‌كانی به هێزی یاسادانه‌ر و جێبه‌جێك������ردن ،كه ههر كامه‌یان ده‌توانن داوای ئهمه بكه‌ن كه له الیه‌ن خه‌ڵکه‌و‌ه دهس������ه‌اڵتیان پێدراوه ،توانای هێوركردنه‌و‌ه و پاراستنی هاوسه‌نگیی هێزه‌كانی تریان ههیه .خاڵی الوازی س������ه‌ركۆماره‌كان و یاسادانه‌رانێک كه به جیا هه‌ڵده‌بژێردرێن، ده‌رفه‌تێکی به‌هێز ههیه که به بنبه‌ست بگه‌ن. ئه‌گ������ه‌ری ئهمه ده‌بێت ك������ه س������ه‌ركۆماره‌كان ،هاوپه‌یمانیی سیاس������ی پێویستیان له ده‌سه‌اڵتی یاس������اداناندا نه‌بێت ،تا له ڕێگای ئه‌وانه‌و‌ه ئه‌و سیاس������ه‌تانه‌ی ك������ه ده‌یانه‌وێت جێبه‌جێی بكه‌ن ،به‌اڵم ئه‌وان ده‌توانن له ڕێ������گای مافی ڤیتۆی خۆیانهوه (ئه‌و مافه‌ی که دهس������هاڵتی جێبه‌جێکردن ل������ه هه‌لومه‌رجێکی تایبه‌تدا بۆ له‌باربردنی ئه‌و یاس������ایانه‌ی که له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانانه‌و‌ه په‌س������ند کراوه ،که‌ڵکی لێوه‌ربگرن) ڕێگر بن له جێبه‌جێكردنی هه‌ندێك له یاس������ا و پرۆگرامه‌كانی دهس������هاڵتی یاسادانه‌ران. ڕیچارد نیو ستات زانای کۆچکردووی زانست‌ه سیاسییه‌كان، ده‌سه‌اڵته‌كانی سه‌ركۆمار له ئه‌مریکا به‌م شێوه‌ی‌ه باس دهكات: (دهس������ه‌اڵتێک نه‌ك بۆ فه‌رمان دان ،به‌ڵكو بۆ دڵخۆش������كردن). له ڕاس������تیدا مه‌به‌ستی نیو ستات له‌م باس������كردن‌ه ئهوهیه ،كه سه‌ركۆمار له ئه‌مریکا بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت داوا له كونگر‌ه بكات 51
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
یاس������ای وا جێبه‌جێ بكه‌ن كه له الی ئه‌و په‌سنده ،یان النیکه‌م له په‌سندکردنی ئه‌و یاسایانه‌ی که له‌الیه‌ن به‌رهه‌ڵستکارانه‌و‌ه پێش������که‌ش ده‌کرێن ،خۆی لێ بپارێزێت .پێویس������ته له بواری سیاس������ییه‌و‌ه له الی خه‌ڵک جێی خۆشه‌ویستی بێت و بتوانێت الیه‌نگرانی کارتێکه‌ر له کۆنگره‌دا بۆ الی خۆی ڕاکێشێت. بواری یاسادانان یاسادانه‌رانی ههڵبژێردراو چ له نیزامی پارلمانی یا سیسته‌می كۆماریدا ،س������ه‌كۆیه‌کی سهرهکییه بۆ ده‌ربڕینی بیروڕا و باس و لێدوان له‌سه‌ر یاس������اكان و په‌سندكردنیان له حكوومه‌تێكی دیموكراتیکدا .ئه‌م ج������ۆر‌ه په‌رله‌مانانه ،په‌رلمانی کارتۆنی نین كه ته‌نیا بڕیاره‌كانی سه‌رۆكێكی ده‌سه‌اڵتخواز جێبه‌جێ بكه‌ن. یاس������ادانه‌ران لهوانهیه به‌رپرس������ه‌كانی حكوومی بانگهێش������ت بكه‌ن بۆ لێپێچینه‌و‌ه ل������ه بڕیار و كرداره‌كانیان ،بودجه‌ی واڵت په‌سند بكه‌ن و دانانی که‌سه‌کان له کاروباری به‌ڕێوه‌به‌ریی له وه‌زاره‌تخانه‌کان و پۆس������ته دادوه‌رییه‌کاندا جێبه‌جێ بکه‌ن .له هه‌ندێك له حكوومه‌ت‌ه دیموكراتییه‌کاندا ،لیژنه‌كانی یاسادانان س������ه‌كۆیه‌كن بۆ به دواداچوون و توێژینه‌وه‌ی ئاشكرای پرسه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانیش ده‌ده‌ن‌ه نوێنه‌ران. یاسادانه‌ران لهوانهیه پاڵپشتی له ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌ت بكه‌ن، یا وه‌ك به‌رهه‌ڵس������تکارێکی سیاسی که سیاسه‌ت و به‌رنامه‌ی ئه‌لترناتیڤیان ههیه ،کار بکه‌ن .له‌س������هر یاسادانه‌ران پێویسته 52
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
كه ڕاوبۆچوونه‌كانیان له ش������وێن و كاتی پێویست و كاریگه‌ردا ده‌رببڕن ،به‌اڵم ئه‌م ده‌ربڕین‌ه ده‌بێت له چوارچێوه‌ی بنه‌ماكانی ڕه‌وشتی دیموكراس������ی واتا ڕێزگرتن ،ساتوسه‌ودا و هێمنیدا بێ������ت ،بۆ ئه‌وه‌ی كه ئه‌مج������ۆر‌ه ڕێككه‌وتنان‌ه له چاكه‌ی ههموو چی������ن و توێژه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا بیت ،نه‌ك ته‌نها له به‌رژه‌وه‌ندیی الیه‌نگرانی سیاسی خویان .هه‌ریه‌ك له یاسادانه‌ران پێویسته كه به ته‌نیایی بتوانن بڕیار بده‌ن بۆ دروس������تبوونی هاوسه‌نگی له نێوان ئاسووده‌یی گش������تی و پێداویستییه‌كانی ناوچه‌یه‌كی هه‌ڵبژێردراوی خۆجێیی. به پێچه‌وانه‌ی سیسته‌م‌ه كۆمارییه‌کان ،سیسته‌می په‌رله‌مانی توان������ای لێك جیاكرده‌نه‌وه‌ی دهس������ه‌اڵته‌كانی نییه و ده‌بێت بۆ کۆنترۆڵکردن و دروستبوونی هاوس������ه‌نگی له ده‌وڵه‌تدا ،زیاتر س������وود له هێزی پاڵنه‌ری نێو په‌رلم������ان وه‌ربگرێت تا بتوانێت کۆنترۆڵ و هاوس������ه‌نگی س������ه‌باره‌ت به دهوڵهت به‌کار بێنێت. ئه‌م کرده‌وه‌ی‌ه له ش������ێوه‌ی حزبێکی به‌رهه‌ڵستکار و ڕێکخراو که ده‌وڵه‌تی (س������ێبه‌ر) پێک دێنێت ،یا له ملمالنێی نێوان حزبه به‌رهه‌ڵستکاره‌کاندا دێنێته کایه‌وه ،پێک بێت. ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆ دادوه‌ران������ی س������ه‌ربه‌خۆ و پیش������ه‌یی ،بنه‌م������ای ده‌زگایه‌كی دادوه‌ریی دادپه‌روه‌ر ،پشتبه‌ستوو به یاسا و بێالیه‌ن پێکدێنن. ئه‌م جۆره سه‌ربه‌خۆییی‌ه مانای ئهوه نییه كه دادوه‌ران ده‌توانن 53
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
له‌س������هر بنچین‌ه و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی تاكه‌كه‌س������یی خۆیانهوه بڕیار ب������ده‌ن ،به‌ڵكو زیاتر به‌و مانایه‌ی‌ه كه ئه‌وان بۆ بڕیاردانی یاس������ایی ده‌بیت ئازادان������ه كار بكه‌ن -ته‌نان������هت ئه‌گه‌ر ئه‌م بڕی������ار‌ه له گ������ه‌ل دۆخی دهوڵهت یا حزب������ه به‌هێزه‌كان كه له‌و بابه‌ته‌دا خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی������ن ،پێچه‌وان‌ه بێت .له حكوومه‌تی دیموكراتیکدا پێكهاته‌ی پش������تیوانکاریی دهس������تووری گشتیی پله‌ی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری ،هۆکاری سه‌ربه‌خۆ مانه‌وه‌ی ئهوانه به‌رامبه‌ر به پاڵه‌په‌س������تۆ سیاسییه‌کان .به‌م ش������ێوه‌ی‌ه بڕیاره دادوه‌رییه‌کان ده‌توانن له‌سه‌ر بنه‌مای ڕاستییه‌كانی دۆسییه‌ك و به‌ڵگه‌ی به‌هێز و یاس������ایییه‌کانی گرێدراو له نه‌بووبی سنوور و دهس������تێوه‌ردان‌ه بێجێیه‌کان له الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێکار یا یاس������ادانه‌رانه‌و‌ه بێالیه‌نان‌ه ده‌ربکرێت .ئه‌م بنه‌مایان‌ه زامنی پاڵپشتیكردنی یاسایی و یه‌كسان‌ه بۆ هه‌مووان. دهس������هاڵتی دادوه‌ران بۆ پێداچوونه‌وه‌ی یاس������ا گشتییه‌کان و ڕاگه‌یاندن������ی بیروبۆچوونه‌كانیان له ب������اره‌ی ئه‌وه‌ی ،كه ئایا ئه‌م یاس������ایان‌ه دژن له گه‌ڵ دهس������توور ی������ا وه‌ك ئامرازێكن بۆ دوورخستنه‌و‌ه له به‌كارهێنانی نادروستی دهوڵهت که ده‌سه‌اڵت به‌کار دێنن ،ته‌نانه‌ت کاتێک که دهوڵهت له‌الیه‌ن زۆرینه‌ی ده‌نگه‌و‌ه دهس������هاڵتی به‌ده‌س������ت گرتبێت .به ههر حاڵ ده‌سه‌اڵتێکی وا پێویستی به‌و‌ه ههیه که دادگه‌کان وه‌کو دادوه‌رێکی سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن که ده‌توانن بڕیاری خۆیان له‌سه‌ر بنه‌مای یاسا نه‌ک سیاسی وه‌ربگرن ،ده‌ژمێردرێت. 54
سێ كۆڵه‌كه‌ی دهوڵهت
دادوه‌ره‌كان چ ههڵبژێ������ردراو ب������ن یا دانراو ،پێویس������ته له ئاس������ووده‌یی ته‌واوی پیش������ه‌یی و كاریدا بن که یاس������ا بۆی دابین ک������ردوون ،بۆ ئه‌وه‌ی كه بتوان������ن دوور له ههموو جۆره نیگه‌رانییه‌ك له پاڵه‌په‌س������تۆی ئه‌و که‌سانه‌ی که له ده‌سه‌اڵتدا، بریار ب������ده‌ن .بنه‌ماكان������ی ڕه‌وش������تی دادوه‌ری ئهمه دووپات دهكات������هوه ،كه دادوه‌ران بۆ س������ه‌لماندنی بێالیه‌نیی خویان له بڕیاردان له دۆسییه‌كان كه خۆیان تێیدا خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندین، دوور بمێننه‌وه ،واتا خۆیانی لێ ڕزگار بكه‌ن. متمان‌ه به بوونی بێالیه‌نیی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و قبووڵكردنی وه‌ك لقێكی ناسیاس������یی دهوڵهت س������ه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كیی هێز و ڕه‌وایی ئه‌م دهس������ه‌اڵته‌یه .له حكوومه‌تێک������ی دیموكراتیکدا، ناتوانرێت دادوه‌ره‌كان به هۆی سكااڵی بچووك و یا له واڵمدانه‌و‌ه به ڕه‌خنه‌ی سیاس������ی ل������ه كار ال ببردرێن ،به‌اڵم ده‌توانرێت به بوونی تاوانی گه‌ور‌ه و یا پێش������ێلکردنی یاساكان به ڕێگه‌یه‌کی کاتگر و زه‌حمه‌ته‌و‌ه لێپێچینه‌و‌ه (به‌ده‌سنیش������انکردنی تاوان) له ڕێگای دادگه‌و‌ه – یا به‌رامبه‌ر دهس������هاڵتی یاسادانان و به ڕێگای دادگایه‌كی جیاوازهوه ،له كار البدرێن.
55
56
ڕاگه‌یاندنی گشتیی ئازاد و سه‌ربه‌خۆکان هاوهه‌ن������گاو له‌گه‌ڵ گه‌ش������هی کۆمهڵگه س������ه‌رده‌مییه‌کان له ڕوانگه‌ی هه‌ژم������ار و پێچه‌اڵوپێچییه‌وه ،به‌س������تێنی پێوه‌ندی و لێدوان‌ه گشتییه‌کانیش که‌وتوونه‌ت‌ه ژێر ده‌سه‌اڵتی ڕاگه‌یه‌نگه‌لی وه‌کوو ڕادی������ۆ ،ته‌له‌ڤزیۆن ،ڕۆژنامه‌کان ،گۆڤ������ار و کتێب ...و ڕاگه‌یه‌ن‌ه گشتییه نوێباوه‌کانی وه‌کوو ڕایه‌ڵه‌ی ئینترنێت و که‌ناڵ‌ه ته‌له‌ڤزیۆنیی‌ه ئاس������مانییه‌کانه‌وه .له نیزامێک������ی دیموکراتیکدا ڕاگه‌یه‌نه‌کان چ به ش������ێوه‌ی وێبالگ (که به باڵگ ناس������راون) و چ به ش������ێوه‌ی کتێبی چاپک������راو ،خاوه‌نی کرده‌وه‌گه‌لێکن که زۆرجار له‌گه‌ڵ یه‌کت������ر تێکه‌اڵو ده‌بن ،به‌اڵم ههر جیاوازن و له بنه‌ڕه‌ته‌وه به نه‌گۆڕیی ده‌مێننه‌وه. یه‌کێک له‌وانه ،ئاگادارکردنه‌و ه و ڕاهێنانه .به‌مه‌ستی ساغبوونه‌و‌ه له‌سه‌ر هه‌ڵوێستێکی وشیاران‌ه له‌باره‌ی سیاسهته گشتییه‌کانی واڵتهوه ،خه‌ڵک پێویستیان به زانیاریگه‌لێکی ورد‌ه ک������ه له کاتی خۆیدا به دهس������تیان ب������گات و به‌دووریش بن له 57
ڕاگه‌یاندنی گشتیی ئازاد و سه‌ربه‌خۆكان
فێڵ و دهۆ .سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ده‌کرێ پارێزگاریکردن ڕۆڵێکی تر بێ ل������ه ئه‌رکه‌کانی ڕاگه‌یه‌نه‌کان ،به‌ب������ێ ئه‌وه‌ی که خۆیان به ڕاستینه‌بینییه‌و‌ه هه‌ڵواسن .ڕه‌نگ‌ه به‌رده‌نگی ڕاگه‌یه‌نه‌کان، زۆر بیروبۆچوون������ی جیاواز و دژبه‌ی������ه‌ک به‌کاربێنن بۆ ئه‌وه‌ی که دهس������تیان به کۆمه‌ڵێکی به‌رینتر له ڕوانگه‌کان ڕابگات .ئه‌م ڕۆڵه‌ی ڕاگه‌یاندن به تایبه‌ت له کاتی به‌ڕێوه‌چوون و تێکۆشانی هه‌ڵبژاردن������دا ،گرینگایه‌تییه‌کی تایبه‌تی ههی������ه؛ ئه‌و کاته‌ی که ڕاده‌یه‌کی که‌متری ده‌نگده‌ران هه‌لی ئه‌وه‌یان بۆ ده‌ڕه‌خسێ که له نزیک������هوه چاویان به پاڵێوراوانی هه‌ڵبژاردن بکه‌وێ و ته‌نیا ههژمارێکی که‌می ئ������ه‌وان ده‌توانن له‌گه‌ڵ به‌ربژێران ڕاوڕاوێژ بکه‌ن. ئه‌رکێک���ی ت���ری ڕاگه‌یه‌ن���هکان؛ چاودێریکردن‌ه به‌س������هر کرده‌وه‌کانی دهوڵهت و ههموو دامهزراوه دهس������ه‌اڵتداره‌کانی کۆمه‌ڵدا .به جۆرێک که ڕاگه‌یه‌ن‌ه هه‌واڵده‌رییه‌کان به پاراستنی پێوانه‌کان������ی س������ه‌ربه‌خۆیی و ڕاس������تینه‌خوازی ،ئه‌وه‌نده‌ی که بل������وێ ،ههرچهنده که به ش������ێوه‌یه‌کی ناته‌واویش بێ ،ده‌توانن ڕاستهقینه شاراوه‌کانی ئه‌و به‌ری هه‌اڵ و هه‌نگامه‌کانی دهوڵهت له قاو بده‌ن و کاربه‌ده‌س������ته به‌رپرسیاره‌کان ناچار بکه‌ن ،که له‌به‌رانبه‌ر کرده‌وه‌کانی خۆیاندا واڵمده‌ر بن. ڕاگه‌یه‌ن������هکان هه‌روه‌ه������ا له ڕێگای چ������اپ و باڵوکردنه‌وه‌ی سه‌روتار و ڕاپۆرت‌ه لێکۆڵینه‌وه‌یییه‌کانه‌وه ،ده‌توانن له ڕاوڕاوێژ‌ه گش������تییه‌کاندا ڕۆڵی کارامه‌تر بگێڕن و بب������ن به تریبوونێک بۆ 58
ڕاگه‌یاندنی گشتیی ئازاد و سه‌ربه‌خۆكان
گ������رووپ و تاکه‌کان تا ئه‌وانیش به ناردنی نامه ،وتار و بابه‌تی خۆیان بۆ وێبالگه‌کان ،بیروبۆچوونی خۆیان ده‌رببڕن. ش������یکه‌ره‌وان باس������ی ڕۆڵێکی ت������ری ڕاگه‌یه‌ن������هکان ده‌که‌ن، ک������ه بایه‌خێکی یه‌کجار گرینگی ههی������ه و ئه‌ویش "دابینکردنی دهس������تووری کار"ه .له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که ڕاگه‌یه‌ن‌ه هه‌واڵده‌رییه‌کان ناتوانن له‌باره‌ی ههموو شتێکه‌و‌ه هه‌واڵ دابین بکه‌ن ،ده‌بێ خۆیان سه‌رپش������ک بن که چ بابه‌تگه‌لێک بخن������ه ڕۆژه‌ڤه‌و‌ه و کامانه‌ش له‌به‌ر چاو نه‌گرن .به کورتی ،ههر ئه‌وانن که دیاری ده‌که‌ن چ شتێک هه‌واڵ‌ه و چ شتێکیش هه‌واڵ نییه .ساغبوونه‌و‌ه له‌سه‌ر ته‌مایه‌کی ئاوا له‌خۆیدا کاریگه‌ریی ده‌بێ له‌س������هر تێگه‌یشتنی گشتی له‌باره‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌وه که بایه‌خدارن. هه‌رچۆنێ������ک بێ ،ب������ه پێچه‌وانه‌ی ئه‌و واڵتان������هی که تێیاندا هه‌واڵه‌کان له‌بن ده‌ستی ده‌وڵه‌تدان ،له کۆمهڵگه دیموکراتیکه‌کاندا هیچ ڕاگه‌یه‌نێک ناتوانێ به که‌یفی خۆی و به سانایی بابه‌ته‌کان هه‌ڵگێڕێته‌و‌ه یان خۆیان لێ نه‌بان بکات .چونکه ڕکه‌به‌ره‌کانیان به ئازادی ده‌توان ن س������ه‌رنجان ڕاکێش������ن به الی لیزگه‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌دا ،که خۆیان کۆیان کردوونه‌ته‌وه. هاوواڵتی������ان له کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی الیه‌نگری دیموکراس������یدا ههر ب������هو دڵنیایییه‌و‌ه ده‌ژین ک������ه له ڕێگای ئاڵوگۆڕی ئاش������کرای بیروبۆچوونه‌کانه‌وه ،له کۆتاییدا ههر ڕاس������تی به‌س������هر دهۆ و ناڕاستیدا س������ه‌رده‌که‌وێ ،بایه‌خی ئه‌وانی تر پتر فام ده‌کرێت، به‌س������تێنه‌کانی پێکهوهههڵکردن به ڕوونی پێناس������ه ده‌کرێن و 59
ڕاگه‌یاندنی گشتیی ئازاد و سه‌ربه‌خۆكان
ڕێگای پێش������که‌وتن نه‌رم و خۆشتر ده‌بێ .ئه‌وه‌نده‌ی که ڕاده‌ی ئه‌و ئاڵوگۆڕان‌ه زیاتر بن ،ههر به‌و پێیه‌ش ئاکامی باشتریان لێ ده‌که‌وێته‌وه. نووس������ه‌رێک به ناوی بی .ئی .وایت جارێکیان له‌باره‌ی ئه‌م بابه‌ته‌و‌ه نووسیبووی" :باڵوکراوه‌کانی واڵتی ئازادی ئێمه ههم جێگای باوه‌ڕن و ههم به‌که‌لکیشن .ئه‌وه‌ش ههر له‌به‌ر ئهوه نییه که خاونی تایبه‌تمه‌ندی باش������ن ،بگر‌ه له‌به‌ر ئهوهیه که یه‌کجار زۆر و زه‌ون������د و جۆراوجۆرن .تاکوو ئ������هو کاته‌ی که خاوه‌نی باڵوکراوه‌کان که ههر یه‌که‌یان له ڕوانگه‌ی خۆیانهوه به دوای ڕاسته‌قینه‌دا ده‌گه‌ڕێن ئه‌مه‌ند‌ه زۆر بن ،ئه‌و هه‌له‌ش ههر له‌به‌ر ده‌ستی خه‌ڵکه‌که‌ماندا ده‌بێ که ده‌ستیان به ڕاستهقینه ڕابگات و ههر له ڕووناکاییدا بژین ...ئاسایش و حه‌سانه‌و‌ه له زۆر و زه‌وه‌ندی دایه".
60
حزب ه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و ...
حزبه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و گرووپه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان ئه‌گه‌رچ������ی ناکرێ به زۆره‌ملی هی������چ هاوواڵتییه‌ک ناچار به به‌شداریی سیاسی بکڕێ ،به‌اڵم به‌بێ به‌شداریی خه‌ڵک ڕه‌وتی دیموکراسی و ده‌سه‌اڵتی خه‌لکس������ه‌روه‌ری الواز و بێ گیانه. ئهوه ئه‌رکی سه‌ره‌کی و بنه‌ڕه‌تیی حکوومه‌تێکی خه‌ڵکسه‌روه‌ر‌ه که مافی هاوواڵتیان بۆ به‌ش������داریی دڵخواز و سه‌ربه‌ستانه‌و رێکخس������تنی کاروباری ژیانیان به‌و ج������ۆره‌ی که خۆیان پێیان باشه ،له‌به‌رچاو بگرێ. حزب ه سیاسییه‌کان تێکۆشانی حزبه سیاسییه‌کان بۆ ههڵبژاردنی کاربه‌ده‌ستانی حکوومه‌ت������ه و بۆ ئهوهیه تا ی������ه‌ک له‌و دوو الیه‌ن‌ه بن :ئه‌گه‌ر له باڵ������ی زۆرینه‌ن ،ئه‌وا ڕێبازی حکوومه‌ت دیاری ده‌که‌ن و ئه‌گه‌ر 61
حزب ه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و ...
له باڵی دژ و ئۆپۆزسیۆنن ،ڕهخنه له سیاسه‌ته‌کانی حکوومه‌ت ده‌گرن و به هێنان‌ه گۆڕیی باس و سیاسه‌تی جێگره‌وه له جێی سیاس������ه‌تی حکوومه‌ت له ب������وار‌ه جۆراوجۆره‌کاندا ،له هه‌وڵی کۆکردنه‌وه‌ی پش������تیوانی بۆ خۆیان له نێ������وان گرووپه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کاندا ده‌بن و له بواری پرسه گشتییه‌کاندا خه‌ڵکی بار دێنن و ڕێوش������وێن و چوارچێو‌ه بۆ باس������ه سیاس������ییه‌کان داده‌ڕێژن .له ههندێک له سیس������تمه سیاسییه‌کاندا ئایدۆلۆژی لهوانهیه کاریگه‌ریی گرینگ له‌س������هر ڕاکێشانی ئه‌ندام بۆ الی حزبێک دابنێ و ،له سیستمه‌کانی دیکه‌دا لهوانهیه وه‌ک ئامانج، فاکته‌ری ئاب������ووری یان ڕوانگه کۆمه‌اڵیه‌تیی������هکان گرینگتر له فاکته‌ره‌کانی دیکه بێنه به‌رچاو و کاریگه‌ریی خۆیان دابنێن. حزبه‌کان رێکخستن و شێوازی کارکردنیان له‌گه‌ڵ یه‌کتر ته‌واو جی������اوازه .له‌الیه‌کی ئه‌و ڕیزبه‌ندییه‌دا حکوومه‌ت و سیس������تمه په‌رله‌مانییه فره‌حیزبییه‌‌کان ده‌بینین ،که‌وه‌ک ڕێکخراوگه‌لێکی ته‌واو ڕێکوپێک و به‌دیس������یپلین و به شێوه‌ی ته‌واوکات له‌الیه‌ن که‌سانی لێوه‌شاو‌ه و پسپۆڕه‌وه بهڕێوه ده‌برێن. له‌الیه‌کی دیکه‌ی ئه‌و دابه‌ش������ینه‌دا ویالیه‌ت‌ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مری������کا ده‌بینین ،یانی ئه‌و ش������وێنه‌ی که دوو حیزبی ڕکه‌به‌ر و س������ه‌ره‌کیی ئه‌و واڵت������ه ،کۆماریی������هکان و دیموکراته‌کان که ڕێکخراوگه‌لێک������ی زۆر به‌هێ������ز و تۆکم������ه‌ن و ،چاالکییه‌ک������ی به‌رباڵویان ل������ه کۆنگرێس و کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌و واڵته‌د‌ا ههیه .ههر چوار ساڵ جارێک بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ڕکه‌به‌ریی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا 62
حزب ه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و ...
وه‌ک رێکخراوگه‌لێکی نیشتمانیی چاالک خۆیان رێک ده‌خه‌ن. هه‌ڤڕکی������ی هه‌ڵبژاردنه‌کان له سیس������تمێکی خه‌ڵکس������ه‌روه‌ر و دیموکراتدا زۆرجار کاتگر و پڕتێچوو و ،هه‌ندێ جاریش گه‌مژانه دێت‌ه به‌رچاو ،به‌اڵم ئهوانه به‌رپرسیاره‌تی و ئه‌رکێکی گرینگ و جیددییان له ئه‌س������تۆیه ،خستنه‌ڕووی شێوازێکی دادپهروهرانه و ئاش������تیخوازانه‌یه ،که خه‌ڵک له‌و ڕێگهیهوه بتوانن ڕێبه‌رانی خۆیان هه‌ڵبژێرن و سیاسه‌تی گشتیی واڵت دیاری بکه‌ن. گرووپه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندی و ڕێکخراوه ناحکوومییه‌کان له ههر واڵتێکی دیموکرات و خه‌ڵکسه‌روه‌ردا ههر هاوواڵتییه‌ک لهوانهیه ئه‌ندامی ههندێک له ڕێکخراوه خۆبه‌خش و تایبه‌ته‌کان و یه‌ک له‌وان ئه‌و گرووپه خاوه‌ن به‌ش و خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییان‌ه بێ ،که تێده‌کۆش������ن به جۆرێک کاریگه‌ری له س������هر سیاسهته گش������تییه‌کانی واڵت دابنین و کاربه‌ده‌س������تانی واڵت ناچار به گوێگرتن و شوێنکه‌وتوویی خۆیان بکه‌ن. لهوانهیه ڕه‌خنه‌گران کارتێکه‌ری و ده‌سڕۆیشتوویی "گرووپه تایبه‌ته‌کان" بده‌ن������ه به‌ر ڕهخنه ،به‌اڵم گرین������گ ئهوهیه ههموو هاوواڵتی������ان ده‌زانن که ههر حکوومه‌ت و دهس������ه‌اڵتێکی گه‌لی داکۆک������ی ل������ه مافی ئه‌و گرووپ������ه خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییان‌ه بۆ رێکخستن و به‌رگری له ئامانجه‌کانیان ده‌کا. زۆرێک له گرووپه نه‌ریتییه‌کانی گوشار له چوارچێوه‌ی پرسه ئاب������ووری ،بازرگانی و کش������توکاڵه‌کاندا خۆیان ڕێک ده‌خه‌ن و 63
حزب ه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و ...
هه‌روا له زۆربه‌ی دهس������هاڵته خه‌ڵکس������ه‌روه‌ره‌کاندا یه‌کیه‌تیی‌ه کرێکارییه‌کان دهس������ه‌اڵت و ده‌ستڕۆیشتوویی زۆریان ههیه .له هه‌رحاڵدا چییه‌تی و نێوه‌ڕۆکی گرووپه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان و ژماره‌ی ئه‌و گرووپان‌ه له ده‌یه‌کانی ڕابردوودا یه‌کجار په‌ره‌ی س������هندووه و باڵو بۆته‌وه ،به جۆرێ������ک ده‌کرێ بڵێی که ئه‌وان دهس������تیان به ته‌واوی به‌س������هر بوار‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی ،کولتووری، سیاسی و ته‌نانه‌ت چاالکیی‌ه ئایینییه‌کانیشدا گرتووه. ڕێکخراوه پیش������ه‌یی و پڕۆفیشناڵه‌کان وێڕای گرووپه خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان له سه‌ر ئه‌و ئامانج‌ه تایبه‌ت و دیاریکراوانه- وه‌ک چاو‌دێریی‌ه پزیش������کیی‌ه پێش������که‌وتووه‌کان بۆ بێنه‌‌واکان و پارێ������زگاری له ژینگ������ه -دامه‌زراون که داهاته‌ک������هی لهوانهیه ڕاسته‌وخۆ به ئه‌ندامانی ئه‌و رێکخراوان‌ه نه‌بڕێ .حکوومه‌ته‌کانیش له‌وانه‌ی������ه وه‌ک گرووپه خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌کان ده‌ر بکه‌ون، وه‌ک ئه‌وه‌ی له ویالیه‌ت������ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ده‌بینین که ئه‌نجومه‌نی قایمقامه‌کانی ویالیه‌ته‌کان و سه‌رۆکی شاره‌وانیی ش������ار‌ه گه‌وره‌کان ،ههروهها ده‌زگای یاسادانه‌ری ویالیه‌ته‌کان ل������ه ههندێک بابه‌تدا ڕاس������ته‌وخۆ له‌گه‌ڵ کۆنگرێس������ی ئه‌مریکا ده‌که‌ون‌ه کار ،تا قورس������ایی خۆیان له س������هر یه‌کالکردنه‌وه‌ی پرسه پێوه‌ندیداره‌کان دابنێن. میکانیزمی سیاسه‌تی گرووپه‌کانی گوشار ده‌کرێ و لهوانهیه ئاڵۆز بێ و ئه‌وه‌ی گرینگ‌ه ئه‌ژمار و ڕه‌قه‌مه‌کانه .ئه‌و گرووپان‌ه زۆرتر ڕاو و سه‌رنجی کاربه‌ده‌ستان بۆ الی خۆیان راده‌کێشن، 64
حزب ه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و ...
که له ئاس������تی واڵتدا ده‌سڕۆیش������توویی و الیه‌نگری زۆرتریان ههیه ،ب������ه‌اڵم زۆرجاری������ش گرووپه بچووکتر ی������ان ڕێکخراوه تۆکمه‌کان که به توندی ده‌روه‌س������تی پرس������ه پێوه‌ندیداره‌کانی خۆیانن ،کاریگه‌رییان له س������هر پرس������ه گشتییه‌کانی کۆمهڵگه، ههروهها کاربه‌ده‌ستان زیاتره. دروس������تبوونی ڕێکخ������راوه ناحکوومیی������ه نێوده‌وڵه‌وتییه‌کان یه‌کێک له پێش������که‌وتن‌ه ه������ه‌ر‌ه گرین������گ و به‌رچاوه‌کانی چه‌ند ده‌یه‌ی ڕابردوو بووه .ئه‌و ڕێكخراوان‌ه له تێکۆشانی خۆیان بۆ دابینکردنی نیاز و پێداویستییه‌کانی نه‌ته‌وه‌یه‌ک ،کۆمه‌ڵگه‌یه‌ک، یان ئامانجێک تێده‌کۆش������ن که لهوانهیه پێناس������ه‌یه‌کی جیهانی هه‌ب������ێ و ،له ڕێگ������هی داکۆک������ی ،بارهێن������ان ،په‌روه‌رده‌کردن، ههروهها ڕاکێش������انی سه‌رنجی گش������تی بۆ الی پرسه گرینگ‌ه نیشتمانییه‌کان و چاو‌دێری به سه‌ر کاروکرده‌کانی حکوومه‌ت و که‌رتی تایبه‌ت ،توانیویان‌ه ڕۆڵیان له ته‌واو کردن و کامڵکردنی پ������ڕۆژ‌ه و ئه‌رکه‌کانی حکوومه‌تدا ههبێ و ته‌نانه‌ت پرس������یار و گومانیان بخه‌نه‌ر سه‌ر. حکوومه‌ت و ڕێکخراوه ناحکوومییه‌کان گه‌لێ جار وه‌ک شه‌ریک و هاوبه‌شی یه‌کتر هاوکاریی دووالیه‌نه‌یان له‌گه‌ڵ یه‌کتردا ههیه. لهوانهیه له‌و پڕۆژانه‌ی که حکوومه‌ت‌کاری وه‌به‌رهێنانیان تێدا ده‌کا ،ڕێکخراوه ناحکوومییه‌کان به دابینکردنی هێزی پسپۆڕ و کارامه‌ی پێویست کار بۆ سه‌رخستنی ئه‌و پڕۆژانه بکه‌ن. ڕێکخ������راوه ناحکوومیی������هکان له‌وانه‌ی������ه هی������چ ئینتیما یان 65
حزب ه سیاسییه‌کان ،ڕێکخراوه ناحکوومی و ...
به‌س������راوه‌یی سیاس������ییان به که‌س������هوه نه‌بێ و یان لهوانهیه الیه‌نگری ئامانج‌ه گرووپییه‌کان و پێوشوێنی ئامانجێکی تایبه‌ت یان کۆمه‌ڵ‌ه مه‌به‌ست و ئامانجێک بن ،که له به‌رژه‌وه‌ندیی گه‌ل دای������ه .به‌اڵم خاڵی گرینگ و بنه‌ڕه‌تی ل������ه ههر هه‌لومه‌رجێکدا ئه‌وه‌ی������ه ،ک������ه ڕێکخ������راوه ناحکوومییه‌کان له ژێ������ر که‌مترین چاو‌دێریی سیاس������یی حکوومه‌ت و ده‌سه‌اڵتدا درێژ‌ه به کار و چاالکییه‌کانیان ده‌ده‌ن.
66
په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌سه‌اڵتی مه‌ده‌نی -ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازی پرسگه‌لێكی وه‌ك شه‌ڕ و ئاشتی یه‌كێكه له زیندووترینی ئه‌و پرسانه‌ی ك������ه ده‌كرێ بكه‌وێت������ه به‌رامبه‌ر ههر نه‌ته‌وه‌یه‌ك و ل������ه كاتی قه‌یراندا، زۆربه‌ی نه‌ته‌وه‌كان بۆ ده‌ربازبوون له‌و بابهته گرنگه هێزی س������ه‌ربازی به‌كار دێنن .به‌اڵم له حكوومه‌تێكی دیموكراتیكدا ئهوه ڕوو نادات. له حكوومه‌ت‌ه دیموكراتییه‌كاندا ،بڕیاردان له‌س������هر پرس������ی به‌رگری و ههڕهشه له‌سه‌ر ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ،ده‌بێ به هۆی خه‌ڵك و له‌الیه‌ن نوێنه‌ره هه‌ڵبژێردراوه‌كانیانه‌وه وه‌ربگیرێت. له حكوومه‌تێكی دیموكراتیدا ،هێزی س������ه‌ربازی له ڕاس������تیدا له خزم������هت خه‌ڵك ده‌بێ������ت و ڕێبه‌رایه‌تیی ئه‌وان ناكه‌ن :س������ه‌ركرده سه‌ربازییه‌كان ڕاوێژكاری سه‌ركرده مه‌ده‌نییه هه‌ڵبژێردراوه‌كانن و بڕیاره‌كانی ئه‌وان جێبه‌جێ ده‌كه‌ن .ته‌نها ئه‌و كه‌سانه‌ی كه له‌الیه‌ن خهڵكهوه هه‌ڵبژێردراون ماف و به‌رپرس������یاریه‌تییان ههیه ،بڕیاری كۆتایی له‌سه‌ر چاره‌نووسی نه‌ته‌وه‌یه‌ك بده‌ن .بنه‌مای كۆنترۆلكردنی هێز 2له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی مه‌ده‌نییه‌وه به‌سه‌ر ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازیی، له حكوومه‌تێكی دیموكراتدا بنه‌مایه‌كی سه‌ره‌كییه. 67
په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌سه‌اڵتی مه‌ده‌نی -ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازی
دهس������هاڵتی مه‌ده‌نی ده‌بێ هێزی س������ه‌ربازیی واڵت ڕێنمایی بكه‌ن و سه‌باره‌ت به پرسی به‌رگریی نه‌ته‌وه‌یی بڕیار بده‌ن ،نه‌ك له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه ئه‌وان له ده‌سه‌اڵتدارانی سه‌بازیی شاره‌زاتر و ئاقڵت������رن ،به‌ڵكو ته‌نه������ا له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه ئ������ه‌وان نوێنه‌رانی هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵكن و بۆیه به‌رپرس������یاریه‌تی وه‌رگرتنی ئه‌و بڕیاران‌ه و و‌اڵمدانه‌وه‌ی خه‌ڵكیان له‌سه‌ر شانه. هۆی به‌ش������داریكردنی دهس������هاڵتی س������ه‌ربازی ل������ه حكوومه‌تێكی دیموكراتیكدا ،به‌رگری له واڵت و ئازادییه‌كانی خه‌ڵكه .هێزی سه‌ربازیی نابێت نوێنه‌ری بیروباوه‌ڕێكی سیاس������ی ی������ان گرووپێكی نه‌ته‌وه‌یی و كۆمه‌ڵێكی تایبه‌ت بێت و یان پارێزگارییان لێ بكات .له ڕاستیدا ده‌بێ به‌رامبه‌ر به ئامانج‌ه به‌رباڵوه‌كانی نه‌ته‌وه ،ده‌سه‌اڵتی یاسا و بنه‌مای حكوومه‌تێكی دیموكراتیك وه‌فادار بێت .ئامانجی هێز‌ه سه‌ربازیییه‌كان به‌رگری له كۆمه‌ڵگه‌یه ،نه‌ك پێناسه‌ی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه. ه������هر ده‌وڵه‌تێكی دیموك������رات ڕێز له لێهاتووی������ی و ڕاوێژی دهس������هاڵتی نیزامیی‌ه ش������اره‌زاكانی خۆی له پێناو گه‌یش������تن به بڕیاره سیاس������ییه‌كان س������ه‌باره‌ت به به‌رگریی و ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی ده‌گرێت .به‌اڵم ته‌نها سه‌رۆكی هه‌ڵبژێردراوی مه‌ده‌نی ده‌بێ بڕیاری كۆتایی س������ه‌باره‌ت به به‌رگری له واڵت بدات و، دواتر ده‌سه‌اڵتی سه‌ربازی بڕیاره‌كه جێبه‌جێ ده‌كه‌ن.
68
كولتووری دیموكراسی
كو‌لتوور ی دیموکراسی مرۆڤه‌كان ئارمانجی جۆراوجۆری������ان ههیه كه جاری وایه له‌دژی یه‌كتری ده‌وه‌س������تنه‌وه .خه‌ڵك خوازیاری ئاساییشن، به‌اڵم له ههم������ان كاتدا چێژ له س������ه‌ربه‌گێچه‌ڵی وه‌رده‌گرن، ئه‌وان سه‌ودای ئازادیی تاكه‌كه‌سییان له سه‌ردایه و له ههمان كاتدا خوازیاری دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌اڵیه‌تیشن .ئه‌م پڕه‌نسیپه له حكوومه‌تی دیموکراسیشدا ڕاسته و ئه‌وه‌ی گرنگیی ههیه دووپاتكردن������ه‌وه‌ی ئه‌م خاڵه‌یه كه ئ������هم گرژییانه و ،ته‌نانه‌ت لێكدژییانه ،له ههر كۆمهڵگهیهكی دیموکراتدا بوونیان ههیه. ێ و هاوڕای ی ملمالن ی ی "الر به‌پێ ی لێدوانه‌كان ی یه‌ك ێ له نووسه‌ران و توێژه‌ران به‌ناو دیامۆند" لێكدژییه‌ك ی گه‌ور‌ه له‌نێوان ملمالن ێ و هاوڕاییدا ههیه. ێ نیی������ه جگه له ی جیاجیاوه ،ش������ت ی ل������ه ڕوو دیموکراس������ ی ناكۆكییه‌كان كۆمهڵه یاس������ایه‌ك كه بۆ كۆنترۆڵ و جڵه‌وكردن 69
كولتووری دیموكراسی
ی دان������راوه .له ههمان كاتدا ،ئه‌م ناكۆکییان‌ه گهرهكه له‌ناوه‌وه ی دیاریكراودا جڵه‌و بكرێن و له ئه‌نجامدا ته‌بایی، سنوورگه‌لێك ێ بكه‌وێته‌وه ،كه ههموو الیه‌ن‌ه ی دیكه‌یان ل ی و ڕێككه‌وتن هاوڕای تێوه‌گالوه‌كان دان به شه‌رعییه‌تیدا بنێن. جه‌ختكردنه‌وه‌ی له‌ڕاده‌به‌ده‌ر له‌سه‌ر الیه‌نێكی ئه‌م هاوكێشه‌یه، ده‌توانێ ده‌روه‌سته‌یییه‌كان بخاته مه‌ترسییه‌وه .گه‌ر گرووپه‌كان، دیموکراس������ی به ش������تێكی جگه ل������ه تریبوونێك ب������ۆ ده‌ربڕینی خواسته‌كانیان نه‌زانن ،كۆمهڵگه له ناوه‌وه لێك هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه. ێ ی ب ئه‌گ������هر دهوڵهت بۆ گه‌ییش������تن به هاوڕایی ،فش������ارێك ی خه‌ڵك له قوڕگدا خه‌ف‌ه بكات ،كۆمهڵگه ێ و ده‌نگ ئه‌نداز‌ه بهێن ی ساد‌ه له س������ه‌ره‌و‌ه وردوخاش ده‌بێت .ناتوانین ڕێگه‌چاره‌یه‌ك ی ی بدۆزینه‌وه .دیموکراس ێ – هاوڕای ی ملمالن بۆ هاوكێش������ه ی ی پێویس������ت ێ كه فه‌رمان ی و كات ماش������ێنێك نییه كه ئۆتۆماتیك ی ی دیموکراتیک پێویس������تی ێ بجووڵێته‌وه .كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ێ بدر پ ێ ی ئه‌و هاوواڵتییانه‌ی‌ه كه قبووڵ ده‌كه‌ن ملمالن به ده‌روه‌سته‌یی ی به ێ له‌گه‌ڵ پێویس������تی ی و سیاس������ییه‌كان ه������اوڕ ڕۆش������نبیر پشوودرێژی ،ناکرێ خۆی لێ به دوور بگری. ی ههیه ی خۆ له‌م ڕوانگه‌یه‌وه ،تێگه‌ییش������تن ل������هم خاڵه گرنگی ی دیموکراتیکدا، ك������ه زۆرێك له ملمالنێ������كان له كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك������ كێش������مه‌كێش نییه له‌نێوان "هه‌ق" و "باتڵ"دا به‌ڵكو كێشمه‌كێش ی خه‌ڵك و و ملمالنێی������ه له‌نێوان هه‌ڵێنجان‌ه جیاوازه‌كان بۆ ماف ئه‌وله‌ویه‌ته كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان. 70
كولتووری دیموكراسی
ی فێركردن و دیموکراس فێرك������ردن یه‌كێكه له به‌ش������ه ژیانییه‌كانی كۆمه‌ڵگ������ه ،نه‌مازه كۆمهڵگهیهكی دیموکراتیک .به بڕوای تۆماس جێفێرسۆن" :ئه‌گه‌ر نه‌ته‌وه‌ی������ه‌ك له‌و چاوه‌ڕوانییه‌دا بێ كه ن������ه‌زان و ئازاد بێت ،ئه‌م نه‌ته‌وه‌یه له چاوه‌ڕوانیی شتێكدایه كه ههرگیز نه‌بووه و نابێت". ی له‌نێ������وان فێركردن و به‌ها جه‌ماوه‌رییه‌كان������دا په‌یوه‌ندییه‌ك ڕاس������ته‌وخۆ ههیه :له كۆمهڵگه دیموکراتییه‌‌كاندا ،به‌رنامه‌كان ی ی حكوومه‌ت ی له ڕێوشوێن و چاالكیی‌ه فێركارییه‌كان پش������تگیر ی فێركردن له ی گواس������تنه‌وه ی ده‌ك������ه‌ن .ئه‌م ڕه‌وته جه‌ماوه‌ر ی ژیانیی‌ه چونكه حكوومه‌ت‌ه ی دیموکراتیکدا ،ڕه‌وتێك حكوومه‌تێك ی دینامیكین و كاریگه‌ریبه‌خش‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كان ،حكوومه‌تگه‌لێك ی ی سه‌ربه‌خۆیی نموونه‌گه‌لێك له دهوڵهت ده‌خه‌ن‌ه ڕوو كه خوازیار ی خۆیانن .ده‌رفه‌ت بۆ گۆڕانكاریی‌ه ئه‌رێنیی‌ه ی هاوواڵتییان فیكری ی و سیاسییه‌كان له‌ده‌ست هاوواڵتییاندایه. كۆمه‌اڵیه‌ت ێ وه‌ك������و ئامرازێك بۆ ته‌ڵقین ب������ه قوتابیان له دهوڵهت������ان ناب ێ وه‌ك چۆن ههوڵ ده‌ده‌ن ی فێركردن بڕوانن ،به‌ڵكو ده‌ب سیسته‌م ی ی هاوواڵتییان ی تر ی پێداویستیی‌ه سه‌ره‌كییه‌كان تا داكۆكیكار خۆیان بن ،كۆمهڵه سه‌رچاوه‌یه‌ك بۆ فێركردن ته‌رخان بكه‌ن. به پێچه‌وانه‌ی كۆمهڵگه ده‌سه‌اڵتخوازه‌كان كه به‌دوای ته‌ڵقینكردنی ش������ێوازێكی فیكریی پاس������یڤه‌وه‌ن ،ئامانجی فێركردنی جه‌ماوه‌ری، په‌روه‌رده‌كردنی هاوواڵتییانێكی سه‌ربه‌خۆ ،پرسا و په‌یجۆر و له ههمان كاتدا ته‌واو شاره‌زان به پڕه‌نسیپه‌كان و ڕێساكانی دیموکراسی. 71
كولتووری دیموكراسی
چێستێر ئی .فین جۆنیۆر ،یه‌كێ له پسپۆڕه بااڵكانی دامهزراوه ی سیاس������ه‌تدانانی فێركاری������ی هۆڤێر ده‌ڵێ" :خه‌ڵ������ك لهوانهیه به ئاڕاسته و مه‌یلی به‌هره‌مه‌ندبوون له ئازادیی تاكه‌كه‌سی له‌دایك ببن ،به‌اڵم به زانس������تی په‌یوه‌ست به ڕێكخستنه كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییه‌كانه‌وه كه به درێژاییی زه‌مه‌ن ئازادیی بۆ ئه‌وان و بۆ منداڵه‌كانیان به‌دیاری دێنێ ،له‌دایك نابن ...شتی وه‌كو ئهمانه ده‌بێ وه‌ده‌ست بهێنرێن .گهرهكه ئه‌م شتانه فێر بكرێن". ی ی س������ه‌ره‌تایی ی دیموکراس������ییه‌و‌ه له قۆناغ فێربوون له‌باره ی ی ژیان ی ده‌رگیرییه‌كان ێ و له ڕه‌وت ێ ده‌كر خوێندنه‌و‌ه ده‌ست پ ی كه له ێ ژومارانه ی ئه‌و زانیاریی‌ه ب ی له‌باره ی و په‌یجۆر شار ی ئازاددا له‌به‌رده‌ستدان ،به‌رده‌وام ده‌بێت. كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك كۆمه‌ڵگ ه و دیموکراسی ی كه له‌س������هر بناغه‌ی الیه‌نگریك������ردن له حكوومه‌تێك ی جه‌ماوه‌ر یاس������ا پته‌و بێت ،دواجار شیرازه‌یه‌ك داده‌مه‌زرێنێ كه له ڕێگهیهوه كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ،له ئه‌نجامی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه و سازشی بیروباوه‌ڕه‌كان، دام������ه‌زراوه‌كان و تاكه‌كان������هوه ،به‌ره‌و هه‌قیقه‌ت هه‌ن������گاو ده‌نێت، هه‌نگاوێك كه لهوانهیه تا ڕاده‌یه‌ك كه‌موكوڕی ی ههبێت .دیموکراسی واقیعگه‌راییه .بیروباوه‌ڕه‌كان و ڕێگه‌چار‌هی كێشه‌كان سه‌باره‌ت به ی وشك تاق ی ناكرێته‌وه ،به‌ڵكو له جیهانێكی شێوازێكی بیركردنه‌و‌ه ڕاسته‌قینه‌دا وات‌ه شوێنێك كه ده‌توانین بیانخه‌ینه به‌رباس ،ده‌توانین بیان گۆڕین ،قبووڵیان كه‌ین یا ڕه‌تیان كه‌ینه‌وه ،ئه‌زموون ده‌كرێن. 72
كولتووری دیموكراسی
ی ی "دایان ڕاڤیچ" ده‌ڵێ" :دروستكردن ێ له توێژه‌ران به‌ناو یه‌ك ی جه‌ماوه‌رییه .ئه‌م كاره ،گرووپه خاوه‌ن ی ڕه‌فتار ته‌بایی ،كرۆك ی گفتوگۆ بكه‌ن، به‌رژه‌وه‌ندیی������ه‌كان فێر دهكات كه له‌گه‌ڵ یه‌كتر ی یاسادا ی بگه‌ن و پێكه‌و‌ه له‌ناو سیسته‌م به سازش و ئاشته‌وای ی هه‌وڵدان بۆ گه‌ییش������تن به هه‌ڤبه‌ندی، كار بك������ه‌ن .له ڕێگ������ه ی ئهوه ده‌بن كه چۆن ی جیاوازهوه فێر گرووپ������ه‌كان به ڕوانگه ی ئاشتییان‌ه گه‌نگه‌ش‌ه بكه‌ن ،چۆن ئامانجه‌كانیان ی باسێك چۆن ێ بده‌ن و دواجار ی پ ی یاس������اییدا به‌رده‌وامی له چوارچێوه‌یه‌ك چۆن چۆنی له جیهانێك له جۆراوجۆرێتیدا بژین". حكوومه‌ت ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ر هه‌میش������ه ناتوان ێ له هه‌ڵه‌كان به‌ر ی بێت، كۆتای ی به پێكدادان‌ه ئێتنییه‌كان بهێنێ ،خۆشگوزه‌رانی ی ئابوور ی دابین بكات و به‌خته‌وه‌ر ی گرێنت ی بكات .له‌گه‌ڵ ههموو ئه‌وانه‌ش������دا بوار بۆ باس و خواس������ ی گشت ی ده‌ڕه‌خس������ێن ێ و ڕێگه به گرووپه‌كان ده‌دات ت������ا چاویان به یه‌كت������ر ی بكه‌و ێ و ناكۆكییه‌كانیان چاره‌س������هر بكه‌ن. ده‌رفه‌ت بۆ گه‌شه ی ئابوور ی دروست دهكات و زه‌مین‌ه بۆ پێشكه‌وتن ی كۆمه‌اڵیه‌ت ی و ده‌ربڕین ی بیروباوه‌ڕ ی تاكه‌كه‌س ی خۆش دهكات. جۆزێف برادسكی ،شاعیری كۆچكردووی به ڕه‌چه‌ڵه‌ك ڕووسی و براوه‌ی خه‌اڵتی نۆبێل ،نووس������ی" :كاتێ ك������ه مرۆڤێكی ئازاد شكست ده‌خوات سه‌ركۆنه‌ی كه‌س ناكات ".ئه‌م وته‌یه سه‌باره‌ت به هاوواڵتییانی حكوومه‌تێكی دیموکراسیش كه دواجار به‌خاتری چاره‌نووسی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ی كه خۆیان بۆ ژیانی خۆیان هه‌ڵیان بژاردووه ده‌بێ له ئاستی به‌رپرسیارێتیدا بن ،ڕاسته. 73
كولتووری دیموكراسی
دیموکراسی خۆبه‌خۆ گرێنتیی هیچ شتێك ناكات .له‌بری ئهوه كۆمهڵه هه‌لێك بۆ سه‌ركه‌وتن دهخاته به‌رده‌ست و مه‌ترسیگه‌لێك بۆ شكست به‌رهه‌ڤ دهكات .به ده‌ربڕینی پڕزایه‌ڵه به‌اڵم زیره‌كانه‌ی تۆماس جێفێرس������ۆن ،موژده‌ی دیموکراس������ی" ،ژی������ان ،ئازادی و گه‌ڕانه به‌دوای خۆشبه‌ختیدا ".به‌م پێیه دیموکراسی ههم هه‌لێكه و ههم به‌ره‌نگاریی������ه‌ك .موژده‌یه‌كه ،چونكه مرۆڤه ئازاده‌كان ،به هاوكاری������ی یه‌كتری ،ده‌توانن خۆیان به ش������ێوه‌یه‌ك بهڕێوه به‌رن ك������ه یارمه‌تی ی چه‌س������پاندنی ئارمانجه‌كا‌‌نیان ب������دات بۆ ئازادیی تاكه‌كه‌س������ی ،ده‌رفه‌ته ئابوورییه‌كان و دادپه‌روه‌ریی كۆمه‌اڵیه‌تی. به‌ره‌نگارییه‌كه ،چونكه س������ه‌ركه‌وتنی كۆمه‌ڵگه‌ی دیموکراتیک له ئه‌ستۆی هاوواڵتییانیدایه و نه‌ك هیچ كه‌سێكی تر.
74
75