تشرینی دووه‌می 2012
1
2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
به بۆچوونی جیاوازه‌وه ،به‌اڵم له پرس ه چاره‌نووسسازه‌کاندا هاوڕا و به‌رپرسیار بین * خه‌سرۆ گۆران :خاوه‌نی ئیمتیاز
سپێك ده
کۆمیسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌کا ن بڕیاری دا که له ٢٠١٣/٤/٢٠دا ،هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکان له هه‌موو عێراق ،جگه له هه‌رێمی کوردستان به‌ڕێوه‌بچێت. ش په‌یوه‌ندیمان به الیهنه سیاسییه‌کانی کوردس������تان به ئۆپۆزسیۆنیشه‌وه کردووه ،بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو بۆ ئه‌م مه‌به‌س������ته الیهنه کوردس������تانییه‌کان به یه‌ک لیستی هاوبه‌ش به‌ش������داریی هه‌ڵبژاردن له پارێزگاکانی مووسڵ ،سه‌الحه‌دین و دیاله‌دا بکه‌ن .ئه‌گه‌ر له که‌رکووک ئه‌نجام درا ،به هه‌مان شێوه و سیاسه‌ت به‌شداری له هه‌ڵبژاردندا بکه‌ین. ئومێد ئهوه بوو ،له دوای ڕووخانی ڕژێمی به‌عس له ( ،)2003گه‌النی عێراق له سایه‌ی سیسته‌مێکی دیموکراتیدا بتوانن ئازاری ده‌یان ساڵی ڕابردووی خۆیان له بیر بکه‌ن ،که له‌الیه‌ن حکوومه‌ت‌ه یه‌ک له دوای یه‌که‌کانی عێراقه‌و‌ه به‌سه‌ر گه‌النی عێراق به گشتی و گه‌لی کورد به تایبه‌تیدا هاتبوو. یه ،ناتوانێ یان نایه‌وێ ژیانێکی ئاس������وده و دوور له کێش������ه بۆ گه‌النی به‌اڵم ئاماژه‌کانی حوکمڕانیی عێراق ئهوه عێراق ده‌س������ته‌به‌ر بکات ،چونکه س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی کێشه‌ی س������ه‌ره‌کی له عێراقدا ،حکوومه‌ت به په‌نا بردن‌ه به‌ر ئاواکردنی هێزی سه‌ربازی بۆ کۆنترۆڵکردنی عێراق ئه‌وه‌مان بێر دێنێته‌وه ،که (مالیکی)ش ده‌یه‌وێت درێژ‌ه به هه‌مان سیاسه‌تی حکوومه‌ته‌کانی تر به‌رامبه‌ر به گه‌النی عێراق و گه‌لی کورد بدات. » بڕیاره‌کانی حکوومه‌تی عێراق له ئێستادا به تایبه‌تی له پرسی ئاواکردنی «فه‌رمانده‌ی ئۆپه‌راسیۆنه‌کانی دیجله و جێگیرکردنی له ناوچه دابڕێنراوه‌کان ،لهگهڵ ڕێککه‌وتننامه‌کانی سااڵنی 2008و ٢٠٠٩ی نێوان هه‌رێم و به‌غدادا (بڕیاری هاوبه‌ش بۆ بهڕێوهبردنی هاوبه‌شی ئه‌و ناوچانه) ناگونجێت .ئێمه پارتی دیموکراتی کوردستان به پێویستی ده‌زانین که له ڕووی ده‌ستوورییه‌و‌ه کار بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌م کێشان‌ه بکرێت. جێگه‌ی خۆشحاڵییه که الیهنه سیاسییه‌کان هه‌ست به‌و مه‌ترسییانه ده‌که‌ن که له‌سه‌ر هه‌رێمی کوردستان هه‌ن ،به تایبه‌تی دوای ئه‌و ته‌نگژانه‌ی که لهم دوایییانه‌دا‌له ده‌ڤه‌ری زماری پارێزگای مووسڵ و له دووزخوورماتووی ده‌ڤه‌ری پارێزگای سه‌الحه‌دیندا روویانداوه. هه‌روه‌ها هه‌ست به‌وه‌ش ده‌که‌ن که له ئێستادا کورد و کوردستانیان لهم هه‌ڵبژاردنانه‌دا یه‌کده‌نگ بن ،تا زۆرترین قازانج بۆ گه‌له‌که‌مان ده‌سته‌به‌ر بکه‌ین. ئاش������کرای‌ه که ل������ه هه‌ڵبژادنه‌کانی ئه‌نجوومه‌ن������ی نوێنه‌رانی عێراق ل������ه ()2010دا زه‌ره‌رێکی زۆر به لیس������ته کوردستانییه‌کان که‌وت ،به تایبه‌تی له پارێزگا کێشه‌دار و ناوچه دابڕاوه‌کانی هه‌رێمی کوردستان. لهم شوێنانه‌دا کوردستانیان بۆ هۆی نه‌بوونی لیستێکی یه‌کگرتوو و به‌شداریی جیا جیایان له هه‌ڵبژاردنانه‌کاندا، ده‌نگێکی زۆر به فیڕۆ ڕۆیشت و کورد تێیدا زه‌ره‌رمه‌ند بوو. هه‌موو هێزه کوردس������تانییه‌کان چهند به یه‌ک لیس������تی به‌ش������داریی هه‌ڵبژاردن بکه‌ن له‌و پارێزگایانه‌ی دابڕاون له هه‌رێمی کوردس������تان ،ده‌توانن ده‌سکه‌وتی زیاتر به‌ده‌س������ت بێنن .بۆیه ئێمه داوا له هه‌موو الیهنه کوردستانییه‌کان ده‌که‌ین نه‌ک ته‌نها کورد ،به‌ڵکو ئه‌و نه‌ته‌وانه‌ی که به‌ش������ێکن له هه‌رێمی کوردستان ،به لیستێکی هاوپه‌یمانی به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا بکه‌ین ،بۆ ئه‌وه‌ی بتوانین زۆرترین ده‌سکه‌وت ده‌سته‌به‌ر بکه‌ین و زۆرترین کورسیش به‌ده‌ست بێنین. ئێمه ،پارتی دیموکراتی کوردستان ههمیشه داوا ده‌که‌ین ،یه‌کڕیز و یه‌ک لیست بین و له پرسه چاره‌نووسسازه‌کاندا کۆده‌نگیمان هه‌بێت ،ئه‌ویش به له‌به‌رچاوگرتن و پاراستنی بۆچوونی جیاوازی حزب و الیه‌نه‌کان ،چونکه تاک‌ه زامنی پاراستنی ده‌سکه‌وته‌کان ،به یه‌کڕیزی ده‌سته‌به‌ر ده‌بێت. ی س������ه‌لماند که له ههڵبژاردنهکانی پێش������تر ،چ له 2005چ ،له 2009ی������ان له 2010دا ،له ئه‌زموونی������ش ئهوه ته‌واوی ناوچه دابڕاوه‌کان هه‌وڵماندا ،ئێمه‌ی کوردس������تانی خاوه‌نی یه‌ک لیس������ت بین .ئومێده‌وارین ئه‌و هه‌اڵنه‌ی که وه و به لیستێکی یه‌کگرتوو له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجوومه‌نی پارێزگاکان له نیسانی له ڕابردوودا کران دووباره نه‌کرێنه 2013دا ،پێکه‌و‌ه به‌شداری بکه‌ین.
تشرینی دووه‌می 2012
3
هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق بڕیاره هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان������ی عێ������راق ل������ه ڕۆژی ()2013/4/20دا ئه‌نج������ام بدرێت. دیاریكردنی ئ������ه‌و ڕێکه‌وته له‌الیه‌ن حكوومه‌ت������ی عێراق������هوه دوای ڕاوێژك������ردن لهگهڵ كۆمیس������یۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان * ن :جه‌بار تاهیر ده‌سنتیشان کراوه ،تا كۆمیسیۆنی بااڵی س������ه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان بتوانێ ئاماده‌كاریی ته‌واو بكات له پێناو سه‌رخستنی پرۆسه‌كه. شایانی باسه ،ده‌بوایه ئه‌م ههڵبژاردنه له ()2013/1/30دا ئه‌نجام درابا ،به‌اڵم به‌هۆی ته‌واوبوونی ماوه‌ی ئه‌نجومه‌نی كۆمیسیارانی كۆن و په‌سند نه‌كردنی ئه‌نجومه‌نی كۆمیسیارانی نوێ ،هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له واده‌ی خۆی دواكه‌وت. ئێس������تا كۆمیس������یۆنی بااڵی س������ه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان له هه‌نگاوی یه‌كه‌میدا ،واده‌ی تۆماركردنی قه‌واره سیاسییه‌كانی له 5ت������ا 11/25ڕاگه‌یاندووه ،بۆ ئه‌وه‌ی قه‌واره‌كان به مه‌به‌س������تی تۆماركردن س������ه‌ردانی ئۆفیسه‌كانی كۆمیس������یۆن بكه‌ن .جگه له قه‌واره‌كان ،تاكیش ماف������ی ههیه خۆی تۆمار بكات و له كێبڕكێی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكاندا به‌شدار بێت. هه‌روه‌ها بۆ دیاریكردنی ژمارهی كورس������ییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان ،كۆمیسیۆنی بااڵی سه‌ربه‌خۆی هه‌ڵبژاردنه‌كان پشت ده‌به‌ستێت به نوێترین ئاماری وه‌زاره‌تی بازرگانی له‌سه‌ر فۆڕمی خۆراك بۆ ژمارهی دانیشتووانی گشتی هه‌ر پارێزگایه‌ك. ڕاسته ناونیشانی یاساكه و هه‌ڵبژاردنه‌كه ،به‌ناوی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ن������ی پارێزگا ،قه‌زا و ناحییه‌كانه ،به‌اڵم به‌پێی یاس������اكه، له قۆناغی یه‌كه‌م������دا ته‌نها هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان ئه‌نجام دهدرێت .له قۆناغی دووه‌میشدا ،هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی قه‌زا و ناحییه‌كان بهڕێوه ده‌چێت .به‌اڵم له هه‌ردوو خولی ڕابردووی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراقدا هه‌ڵبژاردنی قه‌زا و ناحیی������ه‌كان ئه‌نجام نه‌دراوه ،ئه‌وی������ش به به‌هانه‌ی ئه‌وه‌ی فۆڕمی خۆراك ئاماری قه‌زا و ناحییه‌كانی تێدا نییه و به‌هۆكاری ئه‌وه‌ی که تا ئێستا له عێراقدا سه‌رژمێریی نوێ ئه‌نجام نه‌دراوه. جێگ������هی ئاماژه‌ی������ه ،گه‌النی عێراق ل������ه دوای ڕووخانی ڕژێم له س������ایه‌ی ئ������ازادی و دیموكراس������یدا ،به‌ش������داری دوو خولی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی كردووه :یه‌كه‌م هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان له سه‌رتاس������ه‌ری عێراق ،له 2005/1/30
4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نیش������تمانیی كاتی ئه‌نجام درا ،له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ژمارهی كورس������ییه‌كانی ه������ه‌ر پارێزگایه‌ك جگه له به‌غدا )41( ،كورسی دیاریكرا .قه‌واره سیاسییه كوردستانییه‌كان به یه‌ك لیس������ت به‌ش������داریی كێبڕكێ������ی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌یان كرد و سه‌ركه‌وتنی مه‌زنیان به‌ده‌ست هێنا. دووه‌م هه‌ڵبژاردن������ی پارێزگاكان������ی عێراق ل������ه 2009/1/30دا ئه‌نجام درا ،جگه ل������ه پارێزگاكانی هه‌رێم و كه‌ركووك .چونكه له یاس������ای هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا هاتووه :ئه‌و پارێزگایانه‌ی له هه‌رێمێكدا ڕێك نه‌خراون له‌به‌ر تایبه‌تمه‌ندیی پارێزگاكانی هه‌رێمی كوردستان و بوون������ی یاس������ای تایبه‌ت به خۆی������ان .هه‌روه‌ها ل������ه پارێزگای كه‌ركووكیش به‌پێی مادده‌ی 23ی یاساكه ،هه‌ڵبژاردن بۆ كاتێكی نادیار دواخرا .قه‌واره كوردستانییه‌كان لهم هه‌ڵبژاردنه‌ش به یه‌ك لیست به‌شدارییان كرد و توانیان ژماره‌یه‌ك كورسی له پارێزگای مووسڵ ،دیاله و سه‌الحه‌دین به‌ده‌ست بێنن. مایه‌ی خۆش������حاڵیی‌ه ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌مج������اره ،وه‌ك له به‌یاننامه و میدیای الیهنه سیاس������ییه‌كانه‌و‌ه باڵو ده‌كرێته‌وه، الیهنه كوردییه‌كان پێویس������ته به یه‌ك لیست به‌شداری بكه‌ن، تا قه‌ره‌بووی هه‌ڵبژاردنی 2010/3/7ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی عێراق بكه‌نه‌وه .چونكه فره‌لیس������تی ب������ووه هۆكاری فه‌وتانی ژماره‌یه‌كی زۆری ده‌نگی كورد له ناوچه ناكۆكی له‌سه‌ره‌كان. رۆژ دوای رۆژ مه‌ترس������ی زیاتر ده‌بێت بۆ سه‌ر ئه‌و ناوچانه، بۆی������ه یه‌ك لیس������تی و یه‌كڕیزی الیهنه سیاس������ییه‌كان زامنی س������ه‌ركه‌وتنی ئیراده‌ی كورده ،كه هه‌موو الیه‌ك به په‌رۆشه‌و‌ه هه‌وڵ������ی ب������ۆ ده‌ده‌ن ،تا جارێك������ی تر ده‌نگی ك������ورد به فیڕۆ نه‌ڕوات و نیش������انی هه‌موو الیه‌كی بده‌ین ،كه كورد زۆرینه‌ی دانیشتووانی ئه‌و ناوچانه پێك دێنن. بۆیه له‌سه‌ر سه‌رجه‌م هێز و الیهنه سیاسییه كوردستانییه‌كان پێویسته و ئه‌ركێكی نه‌ته‌وه‌ییه ،له جاران زیاتر یه‌كگرتووتر بن و خۆیان خاوه‌نی خۆیان بن و هه‌موومان پشت و په‌نای یه‌ك بین و، به‌رژه‌وه‌ندیی بااڵی گه‌له‌كه‌یان له‌به‌رچاو بگرن .بۆ ئه‌مه‌ش ده‌كرێ به میكانیزمێكی گونجا و باش ،هاوپه‌یمانییه‌ك پێك بێنن. ئێس������تا كاتی ئ������هوه هات������ووه هه‌م������وو الیه‌نه‌كان كێش������ه و ده‌رهاوێش������ته‌كانی ڕابردوو وه‌ال بنێن و هه‌م������وو پێكه‌وه هه‌نگاو هه‌ڵگرن به‌ره‌وه یه‌كڕیزی و یه‌ك لیس������تی ،چونكه تێپه‌ڕاندنی ئه‌م قۆناغه هه‌س������تیاره بهس������ه‌ركه‌وتوویی وه‌ك قۆن������اغ و خوله‌كانی ڕابردوو ،تاكه زامنی پاراس������تن و جێگیركردنی ده‌س������كه‌وته‌كانی گه‌له‌كه‌مانه.
هه‌ڵبژاردنی ئووکراینا ل ه نێوان به‌ره‌ی ڕۆژاوا و ڕۆژهه‌اڵتدا
ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه ()٢٠١٢/١٠/٢٨ هاوواڵتیان������ی ئووکراینا ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی ٤٥٠نوێن������ه‌ری په‌رله‌م������ان ،ڕووی������ان ل������ه س������ندووقه‌کانی ده‌نگ������دان ک������رد. ئووکراینییه‌کان له نێ������و پاڵێوراوانی ٢١ ح������زب و ٢٦٠٠پاڵێوراوی س������ه‌ربه‌خۆ، ده‌بێ نوێنه‌ر بۆ په‌رله‌مان هه‌ڵبژێرن .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ٢٢٥کورسی بۆ پاڵێوراوی حزب������ه‌کان و ٢٢٥کورس������ی تری������ش بۆ که‌سانی سه‌ربه‌خۆ ته‌رخان کراوه. به پێی یاس������ای نوێی ئه‌و واڵته که له س������اڵی ٢٠١٠دا په‌سند کرا ،نیوه‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌م������ان ( )٢٢٥نوێنه‌ری حزبه‌کان ده‌بن ،که به‌ده‌نگی هاوواڵتیان هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و ٢٢٥ی تری������ش بۆ نوێنه‌ری س������ه‌ربه‌خۆکانه ،که ئه‌وان به ناوی خۆیان و لۆگۆکانیانه‌وه له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا به‌شدار ده‌بن .بێشک ئه‌و چه‌ش������نه پاڵێوراوان������ه ده‌توانن له‌الیه‌ن حزبه‌کانه‌وه پشتیوانیان لێ بکرێت.
ئۆپۆزسیۆنی ئه‌و واڵته ئه‌و شێوازه له دابه‌شکردنی نوێنه‌ران به که‌ره‌سه‌یه‌ک ده‌زانێت ،که ده‌وڵه‌ت و حزبی ده‌سه‌اڵتدار س������وودی لێوه‌رده‌گرن ،به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئهوهش ،ئۆپۆزسیۆن به گوڕوتینه‌وه له هه‌ڵبژاردندا به‌شدار بوو. به پێ������ی دوایی������ن ئام������ار( ،حزبی ناوچه‌کان) به س������ه‌رۆکایه‌تیی (ڤیکتۆر یانووڤیچ)ی سه‌رکۆمار زیاتر له ()%٣٠ ی ده‌نگه‌کان������ی به‌ده‌س������تهێنا .حزبی نیش������تمان ( )%٢٤،٧له پل������هی دووم، حزبی ( )ударئوودار واته (زه‌بر) به سه‌رۆکایه‌تیی ڤیتالی کلیچکۆ قاره‌مانی مستوه‌ش������ێن له کێش������ی قورس������دا به ( )%١٥،١له پله‌ی س������ێیه‌مدا ،هه‌ره‌ها حزبی ڕاستی توندئاژۆ به ( )%١٢،٨و حزبی کۆمۆنیستیش به ڕێژه‌ی ()%١٢ له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ده‌نگیان به‌ده‌ستهێنا. هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له ئووکراینا ب������ه چاودێری ٣٦٠٠ک������ه‌س له نهتهوه
*
هه‌ڵبژاردن
یه‌کگرت������ووه‌کان ،یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپا و کۆڕی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا به‌ڕێوه‌چوو، که ٨٠٠چاودێر له‌وان له‌الیه‌ن ڕێکخراوی ئاس������ایش و هاوکاری������ی ئه‌ورووپ������اوه ڕه‌وانه‌ی ئه‌و واڵته کرابوون. ب������ه‌ره‌ی ئۆپۆزس������یۆنی ئ������ه‌و واڵته ڕایگه‌یاند ،له چه‌ندین بازنه‌ی ده‌نگداندا "فرتوفێڵ" کراوه .حزبی ئوودار ،سه‌باره‌ت به "س������اخته‌کاری" له هه‌ڵبژاردنه‌کاندا جه‌ختی لهوه ک������رده‌وه" :له ١٣بازنه‌ی ده‌نگداندا فرتوفێ������ڵ کراوه ،له‌به‌ر ئهوه ئێمه خوازیاری ئه‌وه‌یه‌ن که له‌و سێزده بازنه‌یه‌دا هه‌ڵبژاردن بکرێته‌وه ".نوێنه‌ری ئه‌و حزبه ئهوهش������ی ده‌رب������ڕی" :ئه‌گه‌ر ئهمه جێبه‌جێ نه‌کرێ������ت ،داوا ده‌که‌ین که جارێکی ت������ر هه‌ڵبژاردن بکرێته‌وه". به‌پێی ڕاپۆرتی هه‌واڵده‌رییه‌کان تا ئێستا هه‌ڵوێستێکی ڕه‌سمی له الیه‌ن دهوڵهتی ئووکرایناوه س������ه‌باره‌ت به "داخوازیی" حزبی ئوودار ڕانه‌گه‌یێندراوه.
تشرینی دووه‌می 2012
5
ڕۆژاوا و ڕۆژهه‌اڵت ل ه ئووکراینا و له ده‌ره‌وه‌دا دانیشتووانی ڕۆژهه‌اڵتی ئووکراینا که به زمانی ڕووس������ی ده‌په‌یڤن و به "الیه‌نگ������ر"ی مۆس������کۆ ده‌ژمێردرێن، پش������تیوانی له حزب������ی ناوچه‌کان که س������ه‌ر به س������ه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌یه ده‌ک������هن .ل������ه ڕۆژاوای ئووکرایناش زۆرینه الیه‌نگ������ری له ڕۆژاوا ده‌که‌ن. ڕۆژاوا زۆر به هه‌سته‌وه سه‌یری ئه‌و هه‌ڵبژاردن������ه ده‌کات .ئه‌ورووپییه‌کان هاوکارییه ئابوورییه‌کانیان له‌و واڵته‌دا ڕاگرت������ووه و ئه‌وه‌یان ب������ه دهوڵهتی ئووکراینا ڕاگه‌یان������دووه :به‌و مه‌رجه
هاوکارییه ئابوورییه‌کان به ئووکراینا ده‌که‌ینه‌وه ،ک������ه هه‌ڵبژاردنێکی پاک به‌ڕێوه‌بچێت. ڕووس������یاش زۆر ب������ه خه‌س������تی چاوه‌ڕوانی ئاکامه‌کانی ئه‌و ههڵبژاردنه ده‌کات ،چونک������ه مان������هوه و به‌هێزیی ده‌وڵه‌ت������ی (ڤیکت������ۆر یانووڤی������چ) ئه‌و هیوای������ه له ڕووس������یادا به‌هێز ده‌کات، ک������ه په‌ر‌ه ب������ه (یه‌کێتی������ی گومرگ)ی هاوبه‌ش له نێوان ڕووسیا ،قه‌زاقستان و ڕووس������ی س������پیدا ب������دات .یه‌کێک له پالنه‌کان������ی رووس������یا ئهوهیه ،که بانگهێشتی ئووکرایناش بکات تا بێت‌ه ناو ئه‌م یه‌کێتییه .له‌الیه‌کی تریشه‌وه،
ڕووس������یا گاز هه‌ن������ارده‌ی ئووکراینا ده‌کات .به گش������تی چارونووسی دوو ڕێککه‌وتننامه‌ی زل������ی ئابووری لهگهڵ ڕوسیا و ڕۆژاوا ،له گره‌وی ئاکامه‌کانی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دایه. هه‌ر له ساڵی ٢٠١٠هوه که ڤیکتۆر یانووڤیچ بوو به س������ه‌رکۆمار ،هه‌ندێک به‌ڵێنیی چاکسازی و باشترکردنی باری ئابووری به هاوواڵتیاندا ،به‌اڵم له‌و دوو س������اڵه‌دا ئاڵوگۆڕێکی ئه‌وتۆ له ژیانی ئابووری������ی هاوواڵتیان������ی ئووکراینادا ڕووی ن������ه‌داوه .به پێی ئاماری نهتهوه یه‌کگرت������ووه‌کان ()%١٦ی هاوواڵتیانی ئووکراینا له دۆخی برسێتیدا دهژین.
ئووکراینا ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری ئووکراینا
پایته‌خت:
کیێڤ
پانتایی خاک:
603.700
ژمارهی دانیشتووان:
45.706.100که‌س -ئامار ٢٠١١
ڕێژه‌ی شارنشینی:
( - )%٦٨،١ئامار ٢٠١٠
ڕێژه‌ی ژنان:
(٢٠٠٩ - )%٥٣،٩
ڕێژه‌ی پیاوان:
(٢٠٠٩ - )%٤٦،١
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٩ - )%٩٩،٧( : ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
(٢٠٠٩ - )%٩٩،٦
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
(٢٠٠٩ - )%٩٩،٨
ڕێژه‌ی ژنان له په‌رله‌مان:
(٢٠٠٩ - )%٨،٢
ئابووری:
( )%٨،٣کشتوکاڵ )%٣١،٤( ،پیشه‌سازی و ()%٦٠،٣یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه ٢٠١١ -
بێکاری:
(٢٠١١ – )%٧،٧
تێبنی :واڵتی (ئووکراینا )Україна -به هه‌ڵ‌ه له به‌ش������ێکی به‌رچاو له ڕاگه‌یاندنه‌کانی هه‌رێمی کوردس������تاندا به (ئوکرانیا) ناوی ده‌برێت! www.dw-world.de http://persian.euronews.com www.landguiden.se
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
هه‌ڵبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانه
ی ئ������ازاد و دادپهروهرانه دهرفهت دهدات به‌و هه‌ڵبژاردن ی په‌رلمانید‌ا دهژین ،بۆ ی كه له دیموكراس������ییه‌ك خه‌ڵكان������ه ی ی و ڕێبازی داهاتووی سیاسه‌ت ی سیاس������ ی پێكهات‌ه ئهوه ی خۆیان دیاری بكه‌ن. ده‌وڵه‌ت هه‌ڵبژاردنی ئازاد و دادپهروهرانه ئه‌گه‌ری گواس������تنهوهیئاش������تییانه‌ی ده‌س������ه‌اڵت زیاتر ده‌كات .ئه‌م جۆره ههڵبژاردنه ئهوه مس������ۆگه‌ر ده‌كات ،ك������ه پاڵێوراوه دۆڕاوه‌كان ڕاس������تیی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن قبوول بكه‌ن و ده‌س������ه‌اڵت به دهوڵهتی نوێ بده‌ن. ی دابین ناكات ،له‌به‌ر هه‌ڵبژاردن به ته‌نیا دیموكراس������ ی كه دیكتاتۆره‌كان ده‌توانن به به‌كارهێنانی دهرفهته ئهوه ده‌وڵه‌تییه‌كان بۆ ده‌ستێوه‌ردان و چه‌واشه‌کردنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ،سوودی لێ وه‌ربگرن. ی به‌م ی ئ������ازاد و دادپه‌روه‌ران������ه پێویس������ت هه‌ڵبژاردن������ ڕێكارانه‌ی خواره‌وه‌یه: ی ی گش������تی بۆ هه‌موو ئافره‌ت و پیاوانه ی ده‌نگدان ماف ك������ه مه‌رجی ده‌نگدانیان ههیه-دیموكراس������ی ئه‌م مافه له كهمینه نه‌ته‌وه‌یییه‌كان و په‌ككه‌وته‌كان ناس������تێنێت یا ته‌نها ئه‌م مافه به خوێنده‌واره‌كان و ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان نادات.
*
و :له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها
ی ناونووس������ین وه‌ك ده‌نگده‌رێك یا كاندید بوون ئازادی بۆ پۆست‌ه ده‌وڵه‌تییه‌كان. ی ڕاده‌ربرین بۆ كاندید و حیزبه سیاسییه‌كان- ئازادی دیموكراس������ییه‌كان هیچ س������نوورێك بۆ پاڵێ������وراو یا حزبه ی سیاس������ییه‌كان له ڕه‌خنه‌گرتن له كرده‌وه‌ی به‌رپرس������ان ده‌سه‌اڵتدار دانانێن. ڕه‌خس������اندنی ده‌رفه‌تێکی زۆر بۆ لیژنه‌ی ههڵبژاردنب������ۆ وه‌رگرتن������ی زانیاریی بێالی������هن له‌الی������هن چاپه‌مه‌نیی‌ه ئازاده‌كانه‌وه. ی گردبوون������هوه بۆ به‌ڕێوه‌بردن������ی پرۆگرام و ئازادی������ كۆبوونه‌وه سیاسییه‌کان. یاساكان كه به پێویست بزانن نوێنه‌رانی حیزبه‌كان لهی ده‌نگدان له بنکه‌ی ده‌نگدا ن دوور بن. رۆژ ی ی هه‌ڵبژاردن ،كه‌س������انێك كه به شێوه كارمه‌نده‌كان چاودێره خۆبه‌خشانه له شوێنه‌كانی ده‌نگداندا كار ده‌كه‌ن و نێوده‌وڵه‌تییه‌کا ن ده‌توانن له پرۆسه‌ی ده‌نگداندا ،یارمه‌تیی ده‌نگده‌ران بده‌ن ،نه‌ك یارمه‌تیدانیان له هه‌ڵبژاردنی كه‌سێك ی پێ ده‌ده‌ن. كه ده‌نگ
تشرینی دووه‌می 2012
7
ی بێالیه ن یا هاوس������ه‌نگ بۆ بهڕێوهبردنی سیس������ته‌م ی ی ڕاستیی ئه‌نجامه‌كان هه‌ڵبژاردن و لێپرس������ینهوه له باره هه‌ڵبژاردن. ی هه‌ڵبژاردن پێویسته له الیه‌نی كارمهنده ڕاهێنراوه‌كان سیاسییه‌وه سه‌ر به هیچ حزبێک نه‌بن ،كه‌سانی چاودێری هه‌ڵب������ژاردن ده‌بێ������ت نوێنه‌رانی حیزبه به‌ش������داربووه‌كانی هه‌ڵبژاردن بن. هاوواڵتیان ده‌ستیان به شوێنه‌کانی ده‌نگدان ڕابگات،که‌شوهه‌وای تایبه‌تیی بۆ ده‌نگدان و سندووقه‌کانی ده‌نگدان پارێزراو بن و ژماردنی ده‌نگه‌کانیش به شێوه‌یه‌کی شه‌فاف بهڕێوه بچێت. ی ی فۆرمه‌كان ده‌نگدان������ی نهێنی – ده‌نگدان ل������ه ڕێگه ی وه ئهمه ده‌سته‌به‌ر ده‌كات ،كه هه‌ڵبژاردن ی نهێنییه ده‌نگدان ی ئه‌و حیزب یا پاڵێوراوێک له‌الیه‌ن تاكه‌و‌ه ناتوانرێت به دژ ی لێ وه‌ربگیرێت. سوود ی له هه‌ڵبژاردنه‌كان- ی یاسایی ساخته‌كار قه‌ده‌غه‌كردن ب������وون و جێبه‌جێکردنی هه‌ندێک یاس������ا ب������ۆ ڕێگه‌گرتن له ده‌ستێوه‌ردان له هه‌ڵبژاردن (وه‌ك هه‌ژماركردنی دووباره، ی ناڕاسته‌قینه). ده‌نگدانی كه‌سان ڕه‌وت������ی هه‌ژماركردن������ی دووب������اره و به‌دواداچوون������یسكااڵكان .پرۆسه و مكانیزمێک بۆ به دواداچوونی دووباره‌ی قوناغه‌كانی هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌بچێت ،تا متمانه‌ی ئهوه هه‌بێت که ههڵبژاردنهکان به شێوه‌یه‌کی دروست ئه‌نجام دراون. ڕێکاره‌کان������ی ده‌نگدان -له واڵت������ه جۆراوجۆره‌کان وی جیاواز ئه‌نجام دهدرێت، ته‌نانه‌ت له واڵتێكدا به شێوازێک كه به شێوه‌ی خواره‌وه‌یه: فۆرمه‌كان������ی ده‌نگدانی كاغه‌زی -ده‌نگه‌كان له‌س������هرالپهڕهیهكی كاغه‌زی ئاماژه‌ی پێ دهدرێت یا كون ده‌کرێت. ی ده‌نگدان به وێنه‌یه‌ك ل������ه كاندیده‌كان یا فۆرمه‌كان������ هێمای حیزب������ه‌كان ،تا هاوواڵتیانی نه‌خۆین������ده‌وار بتوانن ی دروست بخهنه ناو سندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه. ده‌نگ سیس������ته‌می ئه‌لێکترۆنی – ده‌نگده‌ران ب������ه هۆی ئامێری هه‌س������تیار به په‌نجه‌ی ده‌ست ،یان دوگمه‌ی گوشاره‌وه ده‌نگ ده‌ده‌ن. فۆرمی ده‌نگدانی كه‌س������انی ئاماده‌نه‌بوو -به‌و كه‌س������انهیكه له ڕۆژی ده‌نگدان������دا ناتوانن ئاماده‌بن ،دهرفهت دهدرێت كه فۆرم������ی ده‌نگدان به‌ر له هه‌ڵبژاردن بخهنه ناو س������ندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه. www.america.gov
8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
هاوپه‌یمانیی هێزه ڕاستئاژۆیه‌کان بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی ئیسرائیل
* هه‌ڵبژاردن حزبی پارێزکاری (لیکوود) به س������ه‌رۆکایه‌تیی بێنیامین نه‌ته‌نیاهوو سه‌رۆکوه‌زیرانی ئیسرائیل ،لهگهڵ توندئاژۆیه‌کانی ئه‌و واڵته بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی ڕێککه‌وت. نه‌ته‌نیاه������وو بڕی������اری داوه که لهگهڵ ناسیۆنالیس������ته توندئاژۆیه‌کانی حزبی ئیس������رائیل بیتنۆ (ئیس������رائیل ماڵی ئێم������ه) ب������ه س������ه‌رۆکایه‌تیی ئاویگدۆر لیبێرم������هن وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و واڵته ،به لیس������تێکی هاوبه‌ش له هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانیدا به‌شداری بکات. بڕی������ار وایه ک������ه هه‌ڵبژاردنی پێش������وه‌خته‌ی په‌رله‌مانی له ()٢٠١٣/١/٢٢دا بهڕێوه بچێت .به پێی یاسای هه‌ڵبژاردنی ئه‌و واڵته ،ده‌با هه‌ڵبژاردنی ئاساییی په‌رله‌مانی ئیسرائیل له (مانگی ١٠ی ساڵی )٢٠١٣دا بهڕێوه چووبا .پرسی ئابووری (بودجه‌ی واڵت) و ئاسایش "هه‌ڕه‌شه‌کانی ئێران" بۆ سه‌ر ئیسرائیل ،دوو هۆکاری سه‌ره‌کی بوون بۆ هه‌ڵبژاردنی پێشوهخته له‌و واڵته‌دا. ده‌وڵه‌تێک������ی "کارامه" و "به‌توانا" ئه‌و هۆکارانه‌ن که دوو حزبی له‌و ڕێكکه‌وتننامه‌یه‌دا کۆ کردۆته‌وه. هه‌ر ئێستا له کۆی ١٢٠کورسیی کێنێسێت (په‌رله‌مانی ئیس������رائیل) هه‌ر دوو حزبی (لیکوود) و (ئیسرائیل ماڵی ئێم������ه) خاوه‌نی ٤٢کورس������ین .ئه‌گه‌ر هێ������زه چه‌په‌کانی ئیس������رائیلیش له به‌ره‌یه‌کدا کۆ ببن������هوه ،ئهوه دوو به‌ره‌ی به‌هێزی ڕاست و چه‌پ له‌و واڵته‌دا پێك دێن.
هه‌ڵبژاردنی خۆجێیی له دووڕگه‌ی سیسیلیا * ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه ()٢٠١٢/١٠/٢٨ هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی ل������ه دوڕگه‌ی سیسیلیای سه‌ر به ئیتالیا به‌ڕێوه‌چوو. ئ������ه‌م دوڕگهیه ک������ه هه‌رێمێکه ،خاوه‌نی س������ه‌رۆک ،په‌رله‌م������ان و ئااڵیه .به پێی دوایین هه‌واڵ له‌و ههڵبژاردنه خۆجێییه‌دا، هاوپه‌یمانی������ی چه‌پ������ه مامناوه‌ن������ده‌کان ()%٣١ی ده‌نگیان به‌ده‌ستهێنا. حزب������ه پارێزکاره‌کانی������ش توانیان
()%٢٥ی ده‌نگه‌کان مسۆگه‌ر بکه‌ن .جێی ئاماژه پێکردنه که حزبی ڕاستئاژۆی بێرلۆسکۆنی سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشووی ئیتالی������ا ،نه‌یتوان������ی ده‌نگێکی به‌رچاو به‌ده‌ست بێنێت. ل������ه س������اڵی ٢٠٠١دا حزبه‌ک������هی بێرلۆس������کۆنی ته‌واوی ٦١کورس������یی په‌رله‌مان������ی ئ������ه‌و دوڕگه‌ی������هی له‌ده‌ستدابوو.
هه‌ڵبژاردن
ڕافائێ������ل لۆمباردۆ که س������ه‌رۆکی هه‌رێمی سیس������یلیایه ،له ساڵی ٢٠٠٨ له هه‌ڵبژاردن بۆ س������ه‌رۆکی سیسیلیا توانی ( )%٦٦ده‌نگی هاوواڵتیانی ئه‌و دوڕگهیه به‌ده‌ست بێنێت. به‌ش������ێکی به‌رچاوی ئ������ه‌م دوڕگهیه شوێنی کش������توکاڵیی‌ه و به‌رهه‌مه‌کانی بریتی������ن له :لیمۆ ،زه‌یتوون ،ش������ه‌راب، بادام و لۆکه.
سیسیلیا
ڕافائێل لۆمباردۆ سه‌رۆکی هه‌رێمی سیسیلیا
ناوی ڕه‌سمی:
هه‌رێمی سیسیلیا
پایته‌خت:
پالێرمۆ
پانتایی خاک:
٢٥٧.٣کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
4.972.124که‌س
په‌رله‌مان:
٦١کورسی
ماڵپه‌ڕی ڕه‌سمیی هه‌رێمی سیسیلیا
http://pti.regione.sicilia.it
تشرینی دووه‌می 2012
9
الیه‌ن ه كاراكانی ئاسایشی هه‌ڵبژاردن * و :ئاران جه‌مال
ئه‌ركه‌كانی پاراستن و ئاسایش له پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا به پێی ئه‌و چاالكییه به‌رفراوان������هی كه ئه‌نجامی ده‌ده‌ن ،به سه‌ر س������ێ جۆری س������ه‌ره‌‌كیدا دابه‌ش ده‌كرێن :یه‌كه‌میان: ئاسایش������ی جێگی������ر وه‌ك (پاراس������تنی كۆگا ،نووس������ینگه و بنكه‌كان������ی ده‌نگ������دان) ،دووه‌‌میان :ئاسایش������ی گه‌ڕۆك وه‌ك (پاراس������تنی تیمه‌كانی تۆماركردنی ده‌نگده‌ران و ناوچه‌كانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن) و س������ێیه‌میان :ئاسایشی یه‌ده‌گ وه‌ك (هێزێكی فریاكه‌وتن بۆ پش������تگیریكردنی ئاسایشی جێگیر به پێی پێویست). له نێوان ئه‌و سێ ده‌سته به‌رفراوانه‌دا ،هه‌موو ئه‌و جۆره ئه‌ركانه‌ی كه په‌یوه‌ندییان به ئاسایشی هه‌ڵبژاردنه‌وه ههیه، ش������ێوازی ئه‌نجامدانی������ان جۆراجۆر ده‌بن و ب������ه پێی توانا، شاره‌زایی و ژمارهی كارمه‌ندان ،هه‌روه‌ها ئه‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ی كه په‌یوه‌ندیدارن ل������ه زۆربه‌ی حاڵه‌ته‌كاندا ،كار و ئه‌ركه‌كان له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای گونجاوتر یا ش������یاوتر بهس������ه‌ر (چهند دامه‌زراوه‌یه‌كی ئه‌منی یان گرێبه‌س������ت)دا دابه‌ش ده‌كرێت. به‌اڵم ده‌كرێت له ڕێی یاس������ا ،دارایی و سیاس������ه‌ته‌وه یه‌كتر بگرن. ده‌ستنیشانكردن و سپاردنی به‌رپرسیاریه‌تیی پاراستنی پرۆس������هی هه‌ڵب������ژاردن له‌س������ه‌ر دام������ه‌زراوه‌كان له ڕووی
10هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
یاسایییه‌وه ،شێوازه‌كانی له جیهاندا جۆراوجۆرن .له زۆربه‌ی واڵتاندا به‌رپرس������یاریه‌تیی پاراستنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن به شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی ده‌خرێته ئه‌ستۆی هێزهكانی پۆلیسه‌وه، به‌و هۆیه‌ی که ده‌س������توور ڕێگه نادات هێزی س������ه‌ربازی له ناوخۆ به كار بهێنرێت. له چهند واڵتێكدا به ش������ێوه‌یه‌كی ئاشكرا به‌شداریكردنی هێزی س������ه‌ربازی قه‌ده‌غه كراوه .س������ه‌ربازه‌كانی ئه‌و اڵتانه له ڕۆژی ده‌نگدان ده‌بێ له س������ه‌ربازگه‌كانیاندا جێگیربن .له چهند واڵتێكی تردا هێزی سه‌ربازی به‌شداری ده‌كه‌ن ،به‌اڵم به شێوه‌یه‌كی ته‌واوكه‌ر لهگهڵ هێزهكانی تردا ئه‌ویش به‌پێی رێخس������تنێكی تایبه‌ت ،بۆ نموونه فه‌رمانده‌ی گشتیی هێزی سه‌ربازی ،به شێوه‌یه‌كی كاتی سه‌رپه‌رشتیكردنی دهستهی س������ه‌رۆكایه‌تیی بهڕێوهبردنی هه‌ڵب������ژاردن بهڕێوه ده‌بات .له چهند واڵتێكی تردا هێزهكانی پۆلیس به پێی رێكخس������تنێكی یاسایی سوود له كه‌ره‌سه‌ی سه‌ربازی و سه‌ربازه‌كانی ئه‌و واڵته وه‌رده‌گرن. لهوانهیه بابه‌ت������ی ئاماده‌كردنی تێچوو و خه‌رجی پاره بۆ پاراستنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ناكۆكی لێبكه‌وێته‌وه ،بۆیه بڕی تێچووی ئه‌و هه‌مواركردنه وه‌ك به‌شێك له پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌خرێته ئه‌ستۆی دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن .واته له
سه‌ر بنه‌مای زۆریی خه‌رجی تێچووی ئه‌و هه‌مواركردنانه‌ی که له ساته‌كانی كۆتاییدا ئه‌نجام ده‌درێن. ی������ان ئه‌گه‌ر وه‌ك كارێكی ئه‌منی باس������ی لێ������وه بكرێت ،ئه‌و بڕه پاره‌یه له بوودجه‌ی هێزهكانی ئاس������ایش سه‌رف ده‌كرێت. چاره‌س������ه‌ركردنی ئه‌و كێشه‌یه پش������ت به ئاماده‌كارییه فه‌رمی و یاس������اكانی ئه واڵت������ه ده‌به‌س������تێ ،بۆیه توان������ا ،لێهاتوویی دامه‌زراوه‌كانی هه‌ڵبژاردن و ئاس������ایش كاریگه‌ریان ده‌بێت بۆ ده‌ستنیشانكردنی كێشه‌كان پێش داڕشتنی پالنی ستراتیژی و، دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌رێك كه هه‌موو الیه‌نه‌كان پێی قایل بن. هه‌روه‌ها به‌ربه‌س������ته سیاس������ییه‌كان كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ده‌ستنیش������انكردنی كاره‌كان������ی هێزه ئه‌منیی������ه‌كان له‌كاتی هه‌ڵبژاردندا ده‌بێت .ئه‌گه‌ر الیه‌ن������ه ئه‌منییه‌كان په‌یوه‌ندییان به الیه‌نێكی حزبییه‌وه هه‌بێت ،ئه‌وا به‌كارهێنانی ئه‌و هێزانه كاریگه‌رییه‌كی پێچه‌وانه‌یان ده‌بێ بۆ به‌ده‌ستهێنانی متمانه‌ی به‌شداربووانی پرۆسه‌ی ده‌نگدان .بۆ نموونه ،ئه‌گه‌ر هێزهكانی ئاسایشی ده‌وڵه‌ت له كه‌ش������وهه‌وای ملمالنێدا به‌شدارییان كرد ،زه‌حمه‌ته متمانه به‌ده‌ستبێنن ،بۆیه ده‌بێ له جیاتی ئهوه ئاماده‌كارییه‌کی تر بكرێت. له سیناریۆی پاش ملمالنێی سیاس������ی ،به‌تایبه‌تی ئه‌گه‌ر
هێزهكانی سه‌ربازی و پۆلیس به پرۆسه‌ی چاكسازی هاوكات لهگهڵ پرۆس������هی ده‌نگداندا تێپه‌ر بێت ،ئ������هوه زه‌ره‌ری نه‌ك ته‌نها بۆ پرۆس������هی هه‌لبژاردن ده‌بێت ،به‌ڵكو زه‌ره‌ری بۆ ئه‌و دامه‌زراوه ده‌بێت که چاكسازی له‌و واڵته‌دا بهڕێوه ده‌بات. ئه‌رك و كاری پاراس������تنی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن مه‌رج نییه ته‌نها له ئه‌س������تۆی دامه‌زراوه ئه‌منیی������ه فه‌رمییه‌كاندا بێت، به‌ڵكو پارته سیاس������ییه‌كان ،گرووپه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ( )NGOو ڕاگه‌یان������دن ،هه‌روه‌ها چاودێره‌كانی پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن ،ئه‌وانه هه‌مووی������ان به ڕێگه‌ی چهند میكانزمێكی جۆراوجۆره‌وه كاریگه‌رییان له‌س������ه‌ر كه‌شوهه‌وای پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا ده‌بێت. پارته سیاسییه‌كان ده‌توانن ڕێكکه‌وتنێكی هاوبه‌ش له‌سه‌ر نوسراوه‌ی هه‌ڵسوكه‌وت و ره‌فتار ئه‌نجام بده‌ن ،كه ڕێنمایی الیه‌نگران و پاڵێوراوانی ده‌كات. هه‌روه‌ها ڕێكخراوه‌كان������ی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،ڕێكخراوه نێوخۆی������ی و نێوده‌وڵه‌تییه ناحكوومیی������ه‌كان ده‌توانن كاری هه‌ڵمه‌تی ڕاگه‌یاندنی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بده‌ن و به‌ش������داری ل������ه گفتوگۆ گش������تییه‌كاندا بكه‌ن ،یا بۆ نه‌هێش������تنی گرژییه سیاسییه‌كان ستراتێژییه‌ک بگرنه به‌ر.
http://aceproject.org
تشرینی دووه‌می 11 2012
ل ه سڵۆڤێنیای ( ٢ملیۆنی)دا هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری به‌ڕێوه‌چوو
*
هه‌ڵبژاردن
ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه ()٢٠١٢/١١/١١ له کۆماری بچکۆاڵنه و کوێس������تانیی س������ڵۆڤێنیادا هه‌ڵب������ژاردن ب������ۆ ده‌سنیشانکردنی سه‌رکۆماری ئه‌نجام درا .ل������ه‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا ،ملمالنێ له نێ������وان ٣پاڵێوراو ب������وو( .دانیلۆ تورک) س������ه‌رکومار ،ب������ۆرۆت پاهۆر س������ه‌رۆکوه‌زیرانی پێش������وو و میالن زوویر له حزبی دیموکراتی پارێزکار، سێ پاڵێورای سه‌رکۆماری بوون. به پێی دوایی������ن ئامار له ئاکامی ژماردن������ی ()%٩٨ی ده‌نگه‌کان������ه، بۆرۆت پاه������ۆر س������ه‌رۆکوه‌زیرانی پێشوو و له حزبی سۆسیالدیموکرات ()%٤٠ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌س������تهێنا. سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته دانیلۆ تورک نزیک ب������ه ()%٣٦ی ده‌نگه‌کانی بۆ خۆی مسۆگه‌ر کرد ،هه‌روه‌ها میالن 12هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
زوویر له حزبی پارێزکارانیش نزیک ب������ه ()%٢٤ی ده‌نگ������ی هاوواڵتیانی ده‌سکه‌وت. له‌ب������ه‌ر ئهوه ک������ه هی������چ کام له پاڵێ������وراوه‌کان نه‌یانتوانی زۆرینه‌ی یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنن ،هه‌ڵبژاردن ب������ۆ خولی دووه‌م گوێزرای������هوه و بڕیار وایه که دوای س������ێ حه‌تووی ت������ر ()٢٠١٢/١٢/٢ هه‌ڵبژاردن له نێ������وان دوو پاڵێوراو (بۆرۆت پاهۆر) و (دانیلۆ تورک)دا ئه‌نجام بدرێته‌وه. له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )١ملیۆن ٦٠٠ هه‌زار که‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو. به‌پێ������ی چاپه‌مه‌نییه‌کانی س������ڵۆڤێنیا ته‌نیا ()%٤٧،٣ی ده‌نگده‌ران ده‌نگی خۆیان خس������ته ناو س������ندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه.
ل������ه سیس������ته‌می سیاس������یی کۆماری س������ڵۆڤێنیادا س������ه‌رکۆمار س������ه‌رۆکی هێزه‌چه‌کداره‌کان������ه و ل������ه دان������ان و البردنی س������ه‌رۆکی بانک������ی ناوه‌ندیی واڵت������ه‌دا خاوه‌ن ده‌سه‌اڵته .به‌اڵم ده‌سه‌اڵتی سیاسی له ده‌س������ت په‌رله‌مان������ی واڵتدایه و سه‌رۆکوه‌زیرانیش ش������وێن و پله‌ی تایبه‌تیی خۆی ههیه. س������ڵۆڤێنیا واڵتێک������ی بچک������ۆڵ و کوێس������تانییه و زیاتر ل������ه ٢ملیۆن که‌س دانیش������تووی ههیه .کۆماری سڵۆڤێنیا له هاوینی ساڵی ()١٩٩١ دا له یوگوس���ڵ��اڤیا جی������ا بۆوه‌وه و س������ه‌ربه‌خۆیی خ������ۆی ڕاگه‌یاند .له س������اڵی ()١٩٩٢ش������دا به‌ڕه‌سمی ناسرا .ئه‌و واڵته له یه‌کێتی ئه‌ورووپا و ناتۆدا ئه‌ندامه.
سڵۆڤێنیا ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری سڵۆڤێنیا
پایته‌خت:
لیووبلیانا
پانتایی خاک:
20.273کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
2.052.000که‌س – ٢٠١١
ڕێژه‌ی شارنشینی:
(٢٠١٠ )%٤٨
ڕێژه‌ی ژنان:
(٢٠٠٩ )%٥١،٢
ڕێژه‌ی پیاوان:
(٢٠٠٩ )%٤٨،٥
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٩ )%٩٩،٧( : ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
(٢٠٠٩ )%٩٩،٧
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
(٢٠٠٩ )%٩٩،٧
ڕێژه‌ی ژنان له په‌رله‌ماندا:
(٢٠٠٩ )%١٣،٣
ئابووری: بێکاری:
( )%٢،٥کشتوکاڵ )%٣١،٦( ،پیشه‌سازی و ()%٦٥،٩یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه٢٠١٠ .
(٢٠١٢ )%١٢ www.landguiden.se http://persian.euronews.com
تشرینی دووه‌می 13 2012
سه‌رهه‌ڵدانی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی * و :سنۆبه‌ر ته‌یب
گه‌شه‌ی به‌رفراوانی تێکنۆلۆژیای زانیاری و پهیوهندییهكان، به تایبه‌ت دیارده‌‌ی سه‌رسوڕهێنه‌ری (ئینترنێت) كاریگه‌رییه‌كی قووڵ������ی بهس������ه‌ر ژیانی خه‌ڵ������ك ،هه‌روه‌ها هه‌ڵس������وكه‌وت و په‌یوه‌ندییه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا هێناوه .ئه‌مڕۆ زۆربه‌ی واڵتانی جیهان له‌و هه‌وڵه‌دان كه به پشتبه‌ستن‌به تێکنۆلۆژیای نوێی زانیارییه‌كان ،ش������ێوازی به‌ڕێوه‌بردن������ی حكوومه‌ت به‌جۆرێك بگۆڕن ،كه ئه‌ركی واڵمدانهوه به خه‌ڵك و له كه‌مترین كاتدا، به باشترین شێوه و به كه‌مترین تێچوو به ئه‌نجام بگه‌یه‌نن. ده‌کرێ������ت هه‌ر لهم ڕوانگه‌یه‌وه س������ه‌رهه‌ڵدانی دیارده‌یه‌ك به ناوی (دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی) بخرێته به‌ر توێژینه‌وه. له ڕاس������تیدا دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی به مانای به‌كارهێنانی تێکنۆلۆژیای زانیارییه‌كان به ش������ێوه‌یه‌كی س������اده و ئاسان، بۆ دابه‌شكردنی خزمه‌تگوزاری به هاوواڵتیان به شێوه‌یه‌كی ڕاس������ته‌وخۆ ،ل������ه م������اوه‌ی 24كاتژمێر و له ح������ه‌وت رۆژی هه‌فته‌دا‌یه .به ش������ێوه‌یه‌كی ساده‌تر ،دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی له هه‌وڵی ئاماده‌كردنی بوارێكی له‌باره بۆ ده‌ستپێڕاگه‌یش������تنی باشتر و زیاتری هاوواڵتیان به زانیارییه‌كان و خزمه‌تگوزارییه ده‌وڵه‌تیی������ه‌کان .چاكس������ازیی چۆنایه‌تی������ی خزمه‌تگوزاری و پێشكه‌ش������كردنی ده‌رفه‌تی به‌رفراوانتر بۆ به‌شداریكردن له بواره جۆراوجۆره سیاسی ،ئابووری و كولتوورییه‌کاندا. ده‌وڵه‌ت������ی ئه‌لێكترۆنی ،ده‌وڵه‌تێكی ژی������ره كه ده‌توانێت به به‌كارهێنان������ی تێکنۆلۆژی نوێی زانی������اری و پهیوهندییهكان، ش������ێوازه‌كانی پێشكه‌ش������كردنی خزمه‌تگوزاری������ی دهوڵهتی به ش������ێوه‌یه‌كی به‌رچ������او باش بكات .له‌به‌ر ئ������هوه ده‌كرێت دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی ده‌وڵه‌تێك بێت ،كه به پێشكه‌ش������كردنی خزمه‌تگوزاریی ب������ه‌رده‌وام و جێگیر له ڕێگه‌ی ئینترنێت یان هه‌موو ش������ێوازه‌كانی ئه‌لێكترۆنییه‌وه کاره‌کان ڕاپه‌ڕێنێت .له ڕوانگه‌یه‌كی تره‌وه ،ده‌كرێت دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی به‌دیهێنه‌ری دروشمی دهوڵهتی و‌اڵمده‌ر بێت. ئه‌م ش������ێوازه نوێیه له ده‌وڵه‌ت ،س������ه‌ره‌ڕای واڵمدانهوه، ده‌رفه‌تی ده‌ستپێڕاگه‌یش������تنی هاوواڵتیان به زانیاریی جێی پێویس������ت ،به باشترین شێوه ده‌ڕه‌خس������ێنێت .به واتایه‌كی س������اده‌تر ،دهوڵهتی ئه‌لێكترۆن������ی بریتییه ل������ه به‌كارهێنانی تێکنۆلۆژی������ا زانی������اری و په‌یوه‌ندیی������ه‌كان وه‌ك ئینترنێ������ت له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌کان������هوه ،بۆ زیادبوونی ده‌ستپێڕاگه‌یش������تن
14هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
و پێشكه‌ش������كردنی زانی������اری و خزمه‌تگوزاریی دهوڵهتی به هاوواڵتیان و گش������ت ئه‌و كه‌سانه‌ی كه په‌یوه‌ندییان به‌وانه‌وه هه‌ی������ه .له‌س������ه‌ر ئه‌م بنه‌مای������ه و له‌مه ب������ه‌دواوه ،ڕێكخراوه حكوومییه‌كان ناچار ده‌بن كه په‌یوه‌ندییان لهگهڵ خه‌ڵک ،گشت دامه‌زراوه سیاس������ی ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،ئابووری و كولتوورییه‌کان هه‌ڵ بسه‌نگێنن و سه‌رله‌نوێ ڕێكی بخه‌نه‌وه. كار و چاالكییه ده‌وڵه‌تییه‌کان لهگهڵ دامه‌زراندنی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی له چهند س������اڵی ڕابردوودا ،له زۆرترین واڵتانی جیهان ب������ه خێرایی و جددی په‌ره‌ی گرت������ووه .گه‌رچی ئه‌م دیارده‌یه هێش������تا كێش������هی زۆره و تا به ئامانج گه‌ییشتنی، ڕێگه‌یه‌كی درێژی له‌به‌ره.
سووده‌كانی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی
به‌پێی ئه‌و واتایه‌ی كه له ده‌سته‌واژه‌ی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی پیش������ان دراوه ،وێده‌چێ ئه‌م شێوازه نوێیه‌ی ده‌وڵه‌ت ،دۆخێک بڕهخسێنێت ،تا پێشكه‌ش������كردنی خزمه‌تگوزاریی حكوومی به هاوواڵتیان به ش������ێوه‌یه‌كی خێراتر و ئاس������انتر بێت .به هۆی دروستبوونی ئه‌م شێوازه نوێیه له ده‌وڵه‌ت ،هاوواڵتیان ده‌توانن خزمه‌تگوزاری و زانیاریی پێویس������تیی خۆیان له هه‌ر شوێنێك و كاتێك������ی گۆنجاودا ،به‌اڵم به‌پێ������ی بارودۆخێكی تایبه‌ت و به ڕه‌چاوكردنی پێوه‌ر و ڕێساکان به‌ده‌ست بێنن ،به‌اڵم سووده‌كانی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی لهم بوارانه قه‌تیس نامێنێته‌وه. له كۆبه‌ندێكی گش������تیدا ،ده‌توانین به‌م ش������ێوه‌یه باس������ی خزمه‌تگوزاریی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی بكه‌ین:
-١ئاس������انكاریی پێشكه‌ش������كردنی خزمه‌تگ������وزاری ب������ه هاوواڵتی������ان له‌ڕێگه‌ی نه‌هێش������تنی هه‌ن������دێ الیه‌نی زیاده‌ی به‌ڕێوه‌به‌رێتیی ده‌وڵه‌ت������ی .دهوڵهته ئه‌لێكترۆنییه‌كان ده‌توانن به به‌كارهێنانی تێکنۆلۆژیای زانیاری و په‌یوه‌ندییه نوێیه‌كان، ئه‌م دهرفهته بڕه‌‌خس������ێنن تا خه‌ڵك به ئاس������انی ده‌ستیان به زانیاری و خزمه‌تگوزارییه‌کان ڕابگات. -٢ئاس������انكاریی پرۆس������هی بهڕێوهبردنی رێكخراوه‌كان، ئیداره ده‌وڵه‌تییه‌كان و كه‌مكردنه‌وه‌ی خه‌رجییه‌كان له ڕێگه‌ی یه‌كپارچه‌یی و البردنی ڕێكخراوه زیاده‌كان .قه‌باره‌ی دهوڵهته ئه‌لێكترۆنیی������ه‌كان به هۆی به‌كارهێنانی تێکنۆلۆژیای زانیاری زۆر بچ������ووك ده‌بێته‌وه؛ كه واتا لهگهڵ زیادبوونی بڕش������تی ده‌وڵه‌ته‌كان ،ژمارهی كارمه‌ن������د و دامه‌زراوه په‌یوه‌نداره‌كان به ش������ێوه‌یه‌كی به‌رچاو كه‌م ده‌بێت������هوه .ده‌توانین نموونه‌ی به‌رچاوی ئه‌م پرس������ه ،ب������ه‌راوردی كومپانی������ای بازرگانیی ئه‌لێكترۆنی وه‌ك (گوگڵ) لهگهڵ گش������ت نووسینگه ئابوورییه نائه‌لێكترۆنییه‌کاندا به باش������ی ببینی������ن .كۆمپانیای (گوگڵ) چهند ساڵ پێش له الیه‌ن دوو گه‌نجی 25و 26ساڵییه‌وه كه له زانكۆ ده‌رچووبوون دامه‌زرا ،هه‌روه‌ها نزیكه‌ی 50ملیارد دۆاڵریان به‌ده‌س������ت هێنا ،كه ته‌نیا خاوه‌نی 2000كارمهنده. به‌اڵم نرخی دوو كۆمپانیای دروستكردنی ئۆتۆمۆبیلی فورد و جنڕاڵ مۆتۆرز ،که نزیكه‌ی 650000كارمه‌ند ههیه و ته‌مه‌نی نزیكه‌ی سه‌د ساڵه ،زۆر له كۆمپانیای (گوگڵ) كه‌متره. -٣كاراكردنی چاالکییه ده‌وڵه‌تییه‌کان بۆ ده‌سته‌به‌ركردنی واڵمده‌ریی خێ������را به پێویس������تییه‌كانی هاوواڵتیان .به هۆی به‌كارهێنانی تێکنۆلۆژیای پهیوهندی و زانیارییه‌كان ،پهیوهندی نێوان ڕێكخراو و ئیداره ده‌وڵه‌تییه‌كان زۆر ش������ه‌فاف بووه و به‌پێی پێوه‌ره‌كانی رۆژ رێك ده‌خرێت .به‌شێوه‌یه‌كی تر ،به‌هۆی ئه‌م ش������ێوازه نوێیه‌ی ده‌وڵه‌ت ،له‌مه به دواوه له ڕێكخراو و ئیداره ده‌وڵه‌تییه‌كاندا ،پێودانگ و ڕێس������اکان ده‌توانن به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی په‌یوه‌ندیی نێوان كه‌سه‌كان به‌دی بێت. -٤ده‌رفه‌تی فێركردن������ی هه‌تاهه‌تایی .ئاواتی كۆتایی نه‌هاتنی فێرب������وون ،به ته‌واوبوونی قۆناغی قوتابخان������ه ،ئه‌مرۆكه به هۆی فێركردنی له ڕێگه‌ی دووره‌وه به‌دی هاتووه .كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك به هێزی كاری لێهاتووه‌وه ،كه له تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنییه، پێویس������تی به‌وه‌یه كه به ش������ێوه‌یه‌كی ب������ه‌رده‌وام ببێته خاوه‌نی فێركردن و ڕاهێنانی پێش������كه‌وتوو .ل������ه زۆربه‌ی واڵتانی جیهانی سێیه‌مدا ،به‌هۆی سنوورداربوونی دارایی و پیشه‌یی ،ده‌وڵه‌ته‌كان ده‌رفه‌تی فێركردنی گشت كه‌سانی كۆمه‌ڵگه‌یان نییه. -٥گه‌ش������هی ئابووری .دهوڵهته ئه‌لێكترۆنییه‌كان ده‌توانن بو به‌ده‌س������تهێنانی گه‌شه‌ی ئابووریی واڵتانی جیهانی سێیه‌م، ڕۆلێكی زۆر گرنگیا ن هه‌بێت .گواستنه‌وه‌ی ئازادی زانیارییه‌كان
و ده‌رفه‌تی دروستكردنی پهیوهندی نێوان گشت ئه‌و كه‌سانه‌ی كه له بواره جۆراوجۆره‌كانی ئابووریدا كار ده‌كه‌ن ،ده‌توانێت ببێته بوارێكی له‌بار بۆ گه‌ش������هی ئابووری .س������ه‌ره‌ڕای ئهوه، ده‌بێت ئه‌وه‌مان له بیر بێت كه به مه‌به‌ستی سازدانی پهیوهندی به بازار‌ه ده‌ره‌کییه‌کان������هوه ،به‌هره‌مه‌ندی له خزمه‌تگوزاریی تایبه‌تی ی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی پێویستییه‌كی سه‌ره‌كییه ،چونکه ئه‌مڕۆك������ه ئابووریی جیهانی به ش������ێوه‌یه‌كی ف������راوان به‌ره‌و (بازرگانی������ی ئه‌لێكترۆنی) هه‌نگاو ده‌نێ������ت .هه‌روه‌ها ده‌بێت ئاگاداری ئهوهش بین ،كه به‌رفراوانیی تێکنۆلۆژیای زانیاری و پهیوهندییهكان و به‌كارهێنانیان ،بۆته هۆی دروستبوونی كاری نوێ كه تا پێش ئهمه ده‌رفه‌تی هه‌بوونیان نه‌بووه. -٦گه‌ش������هی سیاس������ی .یه‌كێ له گرنگترین پرس������ه‌كان ل������ه پهیوهندی له‌گ������ه‌ڵ دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی������دا ،توانای زۆر به‌رزی ئه‌و له پێكهێنانی سیس������ته‌مێكی دیموكراسیدایه .وێ ده‌چێ������ت به هۆی هه‌بوونی په‌یوه‌ندیی ڕاس������ته‌وخۆ له نێوان به‌رپرسانی حكوومی و خه‌ڵك له دهوڵهته ئه‌لێكترۆنییه‌كاندا، له‌مه بهدواوه ده‌توانین ش������ایه‌تی جۆرێك له دیموكراس������یی ڕاس������ته‌وخۆ بین .به هۆی ده‌وڵه‌ت������ی ئه‌لێكترۆنییه‌وه ،خه‌ڵك ده‌توانن به شێوه‌یه‌كی ڕاس������ته‌وخۆ په‌یوه‌ندییان به نوێنه‌ره هه‌ڵبژێردراوه‌كان������ی خۆیانه‌وه هه‌بێت و كێش������ه‌كانیان باس بكه‌ن و ته‌نانه‌ت ده‌توانن چاودێری كار و كرده‌وه‌كانیش������یان بكه‌ن .بواری په‌یوه‌ندیی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنی وه‌ك ئینترنێت، دهبێته ده‌رفه‌تێكی زۆر گونجاو بۆ ده‌ربڕینی بیروڕای خه‌ڵك و بوار بۆ بهڕێوهبردنی ڕاپرس������یی جۆراوجۆر بڕهخسێنێت. هه‌ر لهم په‌یوه‌ندییه‌دا ده‌كرێت ئاماژه به پرس������ی ده‌نگدانی ئینترنێتی و وێبالگنووس������ی ،ژووره‌كانی گفتوگۆ و باڵوكراوه ئه‌لێكترۆنییه‌کان بکه‌ین. -٧گه‌شه‌ی كولتووری .فراوانكردنی په‌یوه‌ندییه‌كانی نێوان خه‌ڵكی كۆمهڵگه جۆراوجۆره‌کان و گواستنه‌وه‌ی سه‌ربه‌ستانه‌ی زانیارییه‌كان -بێگومان له هه‌لومه‌رجێكی تایبه‌تدا ،ده‌توانێت بوارێكی زۆر له‌بار بێت بۆ گه‌شه‌ی كولتووری. ژیان ل������ه كۆمه‌ڵگ������هی زانیاری������دا و به ه������ۆی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنییه‌وه ،پێویس������تی به س������وودوه‌رگرتن له فه‌رهه‌نگ و زانینی تایبه‌ته ،كه دانیش������تووانی كۆمهڵگه ناچار ده‌که‌ن به‌ده‌س������تی بێنن .له ژێر ده‌س������ه‌اڵتی دهوڵهتی ئه‌لێكترۆنیدا، خه‌ڵك بۆ ژیانیان ،ناچارن كه ئاستی فه‌رهه‌نگی خۆیان به‌رز بكه‌نه‌وه و توانا و زانینی پێویس������ت ب������ۆ به‌رده‌وامیی ژیانی خۆیان له بارودۆخێكی نوێ و پێشهاتوودا به‌ده‌ست بێنن. 4/http://itandpolitics.persianblog.ir/post
تشرینی دووه‌می 15 2012
ئه‌مریکا؛ به‌شداریی ڕاسته‌وخۆ ل ه هه‌لبژاردنێکی ناڕاسته‌وخۆدا *
هه‌ڵبژاردن
له ملمالنێیه‌کی قورس و به تێچوویه‌کی مێژوویی له ئه‌مریکا ،هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له ()٢٠١٢/١١/٦دا به‌ڕێوه‌چوو .دوایین ئاماره‌کان باس لهوه ده‌که‌ن ،که باراک ئۆباما س������ه‌رکۆماری ئه‌مریکا به ( )٣٣٢ده‌نگی لێژنه‌ی هه‌ڵبژاردن ( )Electoral Collegeبه‌سه‌ر (میت ڕامنی)دا سه‌رکه‌وت .ئۆباما بۆ جارێکی تر بووه سه‌رکۆماری ئه‌مریکا. ئه‌لێکتوراڵ کالێج که خاوه‌نی ٥٣٨ده‌نگه ،هه‌ر پاڵێوراوێک بۆ ئه‌وه‌ی ببێته س������ه‌رکۆماری ئه‌مریکا ،پێویسته ٢٧٠ده‌نگی ئه‌لێکتوراڵ کالێج مسۆگه‌ر بکات .له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ،بارک ئۆباما پاڵێوراوی دیموکراته‌كان توانی ٣٣٢ده‌نگ به‌ده‌ست بێنت و میت ڕامنی پاڵێوراوی کۆمارییه‌کانیش ٢٠٦ده‌نگی مسۆگه‌ر کرد. بۆ زانیاریی زیاتر س������ه‌باره‌ت به سیسته‌مه کۆن و ئاڵۆزه‌که‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له ئه‌مریکا ،گۆڤاری (هه‌ڵبژاردن) هه‌وڵده‌دات به ڕێگه‌ی نووسین و وه‌رگێڕان لهم ژماره‌یه‌دا ،هه‌ندێک الیه‌ن و پرۆسه‌ی مێژوویی هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریکا ،ده‌نگده‌ران و مافه‌کانیان ،به‌شداریی ڕاسته‌وخۆ له هه‌ڵبژاردنێکی ناڕاسته‌وخۆدا ،هه‌روه‌ها له هه‌مووی گرینگتر سیسته‌می ()Electoral Collegeی بڕیارده‌ر ،بخاته به‌ر دیدی خوێنه‌ران. 16هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
ههڵبژاردنهکانی ئه‌مریکا و میتۆدی ئه‌لێکتوراڵ کالێج
* و :عه‌لی بداغی
ههڵبژاردنهکانی سه‌رکۆماریی ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا شێوازێکی ده‌گمه‌ن و تایبه‌ت به خۆی ههیه ،که "ئه‌لێکتوراڵ کالێج"ی ناوه. ئه‌لێکت������وراڵ کالێج ( )Electoral collegeیه‌کێک له قۆناغه‌کانی هه‌ڵبژاردن له ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا بۆ یه‌کالکردنه‌وه‌ی ئاکامی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری له‌و واڵته‌یه .به سه‌رنجدان به هه‌بوونی سیسته‌می ئه‌لێکتوراڵ کالێج ده‌نگدانی خه‌ڵک و چوونه س������ه‌ر س������ندووقه‌کانی ده‌نگدان ،ته‌نیا یه‌کێک له قۆناغه‌کانی پڕۆسه‌ی ههڵبژاردنه و ئاکامه‌که‌ی ته‌نیا بهوه یه‌کال نابێته‌وه. پڕۆسه‌ی ههڵبژاردنهکانی س������ه‌رکۆماری له ئه‌مریکا له دوو قۆناغدا ده‌چت‌ه پێش������هوه ،که تێیدا خه‌ڵک وه‌ک ده‌نگده‌ران ده‌نگ به پاڵێوراوی دڵخوازی خۆیان ده‌ده‌ن و هه‌میش نوێنه‌ره‌کانیان له ئه‌لێکتوراڵ کالێجدا به جیا ده‌نگی خۆیان ده‌خه‌نه سندووقه‌وه. له کاتی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ،ده‌نگده‌ران لهگهڵ ئه‌وه‌ی ده‌نگ به پاڵێوراوی س������ه‌رکۆماری ده‌ده‌ن ،نوێنه‌رانی ئه‌لێکتوراڵی خۆیشیان هه‌ڵده‌بژێرن .هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی ئه‌لێکتوراڵ بۆیه ده‌کرێ ،چونکه هه‌ر کام له پاڵێوراوانی ههڵبژاردنهکان نوێنه‌رانی ئه‌لێکتوراڵی خۆیان ههیه .ئه‌و نوێنه‌رانه له هه‌ر کام ل������ه ویالیه‌ته‌کاندا و له ڕێگ������هی حیزبه‌کانه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و ،هه‌ر بۆیه‌ش ل������ه هه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کانی ئه‌مریکادا لهوانهیه یاسای پێوه‌ندیدار به هه‌ڵبژاردن ،ئه‌رک‌و به‌رپرس������ایه‌تیی ئه‌وان لێک جیاواز بێ. ئه‌لێکت������وراڵ کالێج بریتییه ل������ه ده‌نگی 538 نوێنه‌ر و ،هه‌ر کام له پاڵێوراوانی س������ه‌رکۆماری بۆ بردنه‌وه‌ی گره‌وی ههڵبژاردنهکان ،پێویستییان به النیک������ه‌م 270ده‌نگی کالێ������ج ههیه .ڕێژه‌ی ئه‌ندامانی هه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کان له ئه‌لێکتوراڵ کالێج������دا به‌قه‌ده‌ر نوێنه‌رانی ئ������ه‌و ویالیهته له کۆنگرێس������دایه (که دیار‌ه به‌پێی حه‌ش������یمه‌تی ه������ه‌ر کام له ویالیه‌ت������ه‌کان لێک جی������اوازه) و
ویالیه‌ته‌کانی������ش وه‌ک یه‌ک و هه‌ر کام دوو نوێنه‌ریان له (ئه‌نجوومه‌نی پیران)دا ههیه. دوای ڕوونبوونه‌وه‌ی ئاکام������ی ههڵبژاردنهکان له هه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کان ،سه‌رجه‌م ده‌نگه‌کانی ئه‌لێکتوراڵی ئه‌و ویالیهته ده‌خرێته حس������ێبی پاڵێوراوی براوه .بۆ نموونه، ئه‌گه‌ر له ویالیه‌تێکدا پاڵێ������وراوی کۆمارییه‌کان زۆرترین ده‌نگی ههڵبژاردنهکانی له‌و ویالیه‌ته‌ی هێنابێته‌وه ،ئه‌وا له ههڵبژاردنهکانی (ئه‌لێکتوراڵ کالێج)دا هه‌موو ده‌نگه‌کان، ته‌نانه‌ت ده‌نگی نوێنه‌رانی دیموکراته‌کانیشی پێ ده‌بڕێ. ئه‌و ش������ێوه ههڵبژاردنه گرینگی������ی ویالیهته گهوره و پڕ حه‌ش������یمه‌ته‌کان له هه‌ڤڕکێ������ی هه‌ڵبژاردنه‌کادا پتر ده‌بات‌ه س������ه‌رێ و وا ده‌کا ،که دوو پاڵێوراوی ڕکه‌به‌ری هه‌ڵبژاردن������ه‌کان زۆرتری������ن کات‌و وزه‌ی خۆی������ان ب������ۆ ئ������ه‌و ویالیه‌تانه ته‌رخ������ان بکه‌ن .ب������ه‌اڵم خاڵێکی جێی س������ه‌رنجی دیک������هی هه‌ڵبژارنه‌کانی س������ه‌رکۆماری له ویالیه‌ت������ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکادا ئهوهیه ،که هه‌ندێ ل������ه‌و ویالیه‌تانه به س������ه‌ر دوو حیزبی س������ه‌ره‌کیی ئه‌و واڵت������ه‌دا دابه‌ش ب������وون‌و ده‌رکه‌وتووه ،ک������ه له هه‌موو ههڵبژاردنهکان������دا وه‌ک نه‌ریت ده‌نگی������ان به پاڵێوراوی له پێش������دا دیاریکراوی خۆی������ان داوه‌و ،ئهوهش ڕۆڵ و
تشرینی دووه‌می 17 2012
کاریگه‌ریی ویالیهته س������ه‌ربه‌خۆکان له یه‌کالکردنه‌وه‌ی ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا پتر ده‌رده‌خا. کێشه‌یه‌کی ئه‌و ش������ێوازه هه‌ڵبژاردنه‌ی ئه‌مریکا لهوه دایه ،که جاری وایه ئه‌و که‌س������هی وه‌ک س������ه‌رکۆماری ویالیه‌ت������ه یه‌کگرتووه‌کان������ی ئه‌مری������کا هه‌ڵده‌بژێردرێ، زۆرین������هی ده‌نگ������ی خه‌ڵکی ئه‌و واڵته‌ی له پش������ت نییه. چونکه لهوانهیه ئه‌و کهسه توانیبێتی ده‌نگی ئه‌لێکتوراڵی زیات������ری له چهند ویالیه‌تێک بردبێت������هوه و ئهوهش به‌و مانای������ه نییه ،که ب������ه‌و پێی‌ه ناوب������راو حه‌تمه‌ن زۆرینه‌ی ده‌نگی خه‌ڵکه‌که‌ش������ی له‌گه‌ڵه .وه‌ک چۆن جۆرج بووش له ههڵبژاردنهکانی سه‌رکۆماریی ساڵی 2000دا توانیی به جیاوازیی که‌متر له هه‌زار ده‌نگ ،هه‌موو ده‌نگه‌کانی ئه‌لێکتوراڵی ویالیه‌تی فلۆریدا بباته‌وه‌و به سه‌ر ڕکه‌به‌ری دیموکراتی خۆیدا س������ه‌رکه‌وێ و ببێته چل و سێهه‌مین سه‌رکۆماری ئه‌مریکا. ڕۆژ ه گرینگه‌کانی هه‌ڵبژاردنی 2012ی سه‌رکۆماریی ئه‌مریکا ه مانگی حوزه‌یرانی تا تشرینی یه‌كه‌می 2012 ل نووس������ینگه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی فیدڕاڵ به نوێنه‌رایه‌تی و له‌الیه‌ن سه‌رۆکایه‌تیی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی نیشتمانیی ئه‌رشیڤی ئه‌مریکا ده‌س������ت به کۆکردنه‌وه و ڕێکوپێککردنی به‌ڵگه‌کانی پێویست بۆ ئه‌لێکتوراڵ کالێج ده‌کا ،تا ئه‌و به‌ڵگه‌‌و زانیارییانه بۆ ش������اره‌وانیی کۆلۆمبیا و قایمقامه‌کانی 50ویالیه‌تی ئه‌و واڵته بنێردرێ .ئه‌و زانیاری و به‌ڵگانه بریتین له: • نامه‌یه‌ک له‌الی������هن به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی نیش������تمانیی ئه‌رشیڤه‌وه. • ورده‌کاری������ی ڕوون������ی هه‌م������وو ئ������ه‌و کار و به‌رپرسایه‌تییانه‌ی ده‌که‌وێته ئه‌س������تۆی کاربه‌ده‌ستانی هه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کان. • خشته‌ی زه‌مه‌نیی .ڕووداوه‌کانی ئه‌لێکتوراڵ کالێج. • نامیلکه‌یه‌ک که تێیدا به‌پێی ده‌س������توور و یاس������ای بنه‌ڕه‌تی و یاس������ای ویالیه‌ته‌کان ،هه‌م������وو ورده‌کاریی ڕێوش������وێنه‌کانی هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌رکۆماری ڕوون کراوه‌ته‌وه. ٦ی تشرینی دووه‌می _ 2012ڕۆژی هه‌ڵبژارده‌نه‌کان له‌و ڕۆژه‌دا هه‌موو ئه‌وانه‌ی ناونووس������یی به‌شداری ل������ه هه‌ڵبژاردنه‌کانیاندا ک������ردووه ،ده‌نگ به هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆمار و جێگره‌که‌ی ده‌ده‌ن .به‌و به‌ش������داریکردن‌ه ل������ه ههڵبژاردنهکان������دا ،نوێنه‌ران������ی ئه‌لێکتوراڵ������ی هه‌ر ویالیه‌تێکیش دیاری ده‌کرێن. له نیوه‌ی مانگی تشرینی دووه‌مه‌و‌ه تا 17ی كانوونی
18هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
یه‌كه‌م������ی 2012قایمقامه‌کانی ه������ه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کان ل������ه دوای ههڵبژاردنهکانی س������ه‌رکۆماری ،حه‌وت فۆڕمی بێخه‌وش������یی ههڵبژاردنهکان ئام������اده ده‌که‌ن و هه‌ر لهگهڵ ڕوونبوون������ه‌وه‌ی ئاکام������ی ههڵبژاردنهکان له ه������ه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کان������دا ،قایمقامی ئه‌و ویالیه‌ت������ه ده‌بێ یه‌کێک له‌و فۆڕمان‌ه بنێرێته به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی ئه‌رشیڤی نیشتمانی .ئه‌و فۆڕم و پشتڕاس������تکردنه‌وه‌ی ئاکامی ههڵبژاردنهکان ،ده‌بێ به‌ر له ڕۆژی 17ی تشرینی دووه‌می 2012که کۆبوونه‌وه‌ی نوێنه‌رانی ئه‌لێکتورال ده‌گیرێ ،به به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی ئه‌رشیڤی نیشتمانی گه‌یشتبێ. 11ی تشرینی دوووه‌می 2012 ویالیه‌ته‌کان ده‌بێ شه‌ش ڕۆژ به‌ر له کۆبوونه‌وه‌ی نوێنه‌رانی ئه‌لێکتوراڵ ،کۆبه‌ندیی کۆتایی ئاکامی ههڵبژاردنهکانی هه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کانیان کردبێ و هه‌موو بابه‌ته جێی ناکۆکی و مشتومڕه‌کانیان چاره‌سه‌ر و یه‌کال کردبێته‌وه. ڕۆژی 11ی تش������رینی دووه‌م دوایی������ن کات ب������ۆ یه‌کالییکردن������ه‌وه‌ی ناکۆییه‌کان و هه‌م������وو ئه‌و خااڵنه‌ی پێوه‌ندیدار به پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردنه‌کان‌ه که جیاوازیی بۆچوونی������ان له س������هره .بڕیاری دادگای ه������ه‌ر کام له ویالیه‌ت������ه‌کان مه‌رجه‌ع������ی بڕین������هوه و یه‌کالکردنه‌وه‌ی ناکۆکییه‌کانه. 17ی تشرینی دووه‌می 2012 کۆبوون������ه‌وه‌ی نوێنه‌رانی ئه‌لێکتوڕاڵ له ویالیه‌ته‌کاندا ده‌گی������رێ‌و هه‌ر کام له‌وان به جیا ده‌نگه‌کانی خۆیان بۆ س������ه‌رکۆمار و جێگره‌که‌ی ئاشکرا ده‌که‌ن .ئاکامی ئه‌و دهنگدانه له سه‌ر شه‌ش فۆڕمه‌که‌ی دیکه‌ی بێخه‌وشیی ههڵبژاردنهکان ده‌نووسرێ و به ئیمزای نوێنه‌رانی هه‌ر کام له ویالیه‌ته‌کان بۆ ئه‌و شوێنان‌ه ده‌نێردرێ: • فۆڕمێکیان بۆ س������ه‌رۆکایه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی پیران ده‌نێردرێ. • دوو فۆڕمیان بۆ جێگری قایمقامه‌تیی ویالیه‌ته‌کان ده‌نێردرێن که نوێنه‌رانی ئه‌لێکتورال له‌وێ ئاماده‌ن. • دوو فۆڕمی������ان ده‌درێ������ن ب������ه س������ه‌رۆکایه‌تیی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی نیشتمانیی ئه‌رشیڤی ئه‌مریکا. • فۆڕمێکیشان بۆ دادوه‌ری بااڵی ویالیه‌ته‌کان به‌ڕێ ده‌کرێن. 26ی تشرینی دووه‌می 2012 ڕۆژی 26ی تش������رینی دووه‌م دوایین کات بۆ گه‌یاندن‌ه ده‌س������تی ده‌نگه‌کان������ی ئه‌لێکت������وراڵ به س������ه‌رۆکایه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی پیران و سه‌رۆکی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی نیشتمانیی ئه‌ڕشیڤی ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکایه.
تا ڕۆژی 3ی كانوونی دووه‌می 2013 له کۆتایییه‌کانی مانگی كانوونی یه‌كه‌م یان سه‌ره‌تای مانگی كانوونی������ی دووه‌م ،س������ه‌رۆکی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی نیش������تمانیی ئه‌رش������یڤ ی������ان نوێنه‌رانی نووس������ینگه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ی فیدڕاڵ له‌گ������ه‌ڵ جێگری ئه‌نجوومه‌نی پیران و س������کرتێری ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران ( کۆنگرێس) ک������ۆ ده‌بنه‌وه .ئ������ه‌و کۆبوون������ه‌وه‌و چاوپێکه‌وتن‌ه الیه‌نی فه‌رمی ههیه و ده‌کرێ ب������ه‌ر له‌و دیدار‌ه فه‌رمییه ،چهند کۆبوونه‌وه‌یه‌کی نافه‌رمیشیان پێکه‌و‌ه بووبێ. 6ی كانوونی دووه‌می 2013 له‌و ڕۆژه‌دا و له کۆبوونه‌وه‌ی هاوبه‌شی نێوان کۆنگرێس (ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران) و (ئه‌نجوومه‌نی پیران)ی ئه‌مریکادا
ده‌نگه‌کانی ئه‌لێکت������وراڵ ده‌بژێردرێنه‌وه .کۆنگرێس������ی ویالیهته یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ده‌سه‌اڵتی ئه‌وه‌ی ههیه، که به ده‌رکردنی یاس������ایه‌ک کاتی گرتنی ئه‌و کۆبوونه‌و‌ه هاوبه‌ش������ه بگۆرێ یان دوای بخا .ل������ه‌و کۆبوونه‌وه‌یه‌دا س������ه‌رۆکایه‌تیی ئه‌نجوومه‌نی پیران له ئه‌ستۆی جێگری سه‌رکۆمار ده‌بێ و نابراو چاودێریی بژاردنی ده‌نگه‌کان ده‌کا و ئاکامه‌که‌ی ڕاده‌گه‌یه‌نێ. نیوه‌ڕۆی 20ی كانوونی دووه‌می 2013 س������ه‌رکۆماری هه‌ڵبژێردراو به خواردنی س������وێندی یاس������ایی ،به‌فه‌رم������ی وه‌ک س������ه‌رکۆماری ویالیه‌ت������ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا ده‌ست به‌کار ده‌بێ. سه‌رچاوه :ڕایه‌ڵه‌ی جیهانیی هه‌واڵده‌ریی بی بی سی
کورته‌یه‌ک سه‌باره‌ت به مێژووی مافی ده‌نگدان له ئه‌مریکا *
ل������ه هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ١٨٠٠دا،ته‌نیا پیاوه سپیپێس������ته ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان ماف������ی ده‌نگدانیان هه‌بوو .ته‌مه‌نیش بۆ ده‌نگدان ٢١ساڵ بوو. ل������ه س������اڵی ١٨٧٠دا به‌پێ������یههموارکردنهوهی ده‌س������تووری گشتیی ئه‌مری������کا (پازده‌هه‌می������ن هه‌م������وار)، ڕه‌شپێس������ته‌کانی ئه‌مری������کا ماف������ی ده‌نگدانیان به‌ده‌ستهێنا. ل������ه س������اڵی ١٩٢٠دا جارێک������یت������ر ڕێفۆرم له یاس������ادا ک������را و به‌پێی (نۆزده‌هه‌مین هه‌موار) مافی ڕه‌سمیی ژنان بۆ ده‌نگدان ڕاگه‌یێندرا. له س������اڵی ١٩٧١و به‌پێی (بیستو شه‌شه‌مین) یاس������ای هه‌موار کراو، ته‌مه‌ن������ی ده‌نگده‌ران له ٢١س������اڵییه‌وه دوو س������اڵی لێ که‌م کرایه‌وه و ته‌مه‌نی ڕه‌سمی بۆ ده‌نگدان له ئه‌مریکا ،بوو به ١٨ساڵی. ت������ا س������اڵی ١٩٧٠ل������ه ویالیه‌ت������ه یه‌کگرتووه‌کان������ی ئه‌مری������کادا ته‌مه‌نی ڕه‌س������می بۆ ده‌نگدان له ویالیه‌تێکه‌وه ب������ۆ ویالیه‌تێکی تر جی������اواز بوو .هه‌ر
ویالیه‌تێ������ک به‌پێی بۆچوون������ی خۆی له یاس������ا و بارودۆخ ب������ۆ ههڵبژاردنهکانی س������ه‌رکۆماری و ههڵبژاردنهکان������ی کۆنگرێس ،ڕێژه‌ی ته‌مه‌نی ده‌سنیش������ان ده‌کرد .بۆ نموونه :له سااڵنی ١٩٦٠دا له جۆرجیا و کێنتاکی ،ته‌مه‌نی ڕه‌سمی بۆ ده‌نگدان ١٨س������اڵ ب������وو .به‌اڵم له ئاالسکادا ته‌مه‌نی ڕه‌سمی ١٩ساڵ و له هاواییشدا ٢٠س������اڵ بوو .ته‌مه‌نی ڕه‌س������می بۆ ده‌نگدان له ویالیه‌ته‌کانی تریشدا ٢١ساڵ بوو. س������ه‌رهه‌ڵدانی (بزووتن������ه‌وه‌ی دژی ش������ه‌ڕ)یش ل������ه س������ااڵنی ١٩٦٠دا کارتێکه‌ریی له‌سه‌ر ته‌مه‌نی ده‌نگده‌ران هه‌ب������وو .گرووپێک ل������ه‌و گه‌نجانه‌ی که له خۆپێش������اندانه‌کاندا به دژی شه‌ڕی ڤیه‌تنام دروشمیان ده‌دا ،ئه‌م دروشمه‌یان به‌رزک������رده‌وه" ،بۆچی ل������ه ته‌مه‌نی ١٨ س������اڵیدا ناچارین که بۆ نیشتمان شه‌ڕ بکه‌ین و بمرین ،به‌اڵم بۆ به‌شداریی له چاره‌نووس������ی واڵتدا ده‌بیت تا ته‌مه‌نی ٢١ساڵی چاوه‌ڕوان بین". ئه‌م ناڕه‌زایه‌تییانه ئه‌وه‌نده به‌هێزبوون،
هه‌ڵبژاردن
کۆنگرێس������ی ئه‌مری������کای ناچارکرد تا جارێک������ی تر یاس������ای په‌یوه‌ندیدار به‌م پرس������هوه هه‌موار بکاته‌وه .له س������اڵی ١٩٧١دا ،ل������ه بیس������ت و شه‌ش������ه‌مین یاس������ای هه‌موارکردن������ی ده‌س������تووری گشتیی ئه‌مریکادا ئهوه په‌سندکرا ،که ته‌مه‌نی ڕه‌سمی بۆ ده‌نگدان له ته‌واوی ویالته‌کانی ئه‌مریکادا ١٨ساڵ ده‌بێت. په‌راوێزێکیش بۆ ئه‌م یاسایه نووسرابوو: دهوڵهتی فیدڕاڵ و ویالیه‌ته‌کان ناتوانن ئه‌م یاسایه هه‌ڵوه‌شێننه‌وه. ل������ه مێ������ژووی ههڵبژاردنهکان������ی ئه‌مری������کادا ١٧١ ،س������اڵی خایان������د که ته‌مه‌ن������ی هه‌ڵبژاردن له ٢١س������اڵییه‌وه ببێته ١٨ساڵی. ل������ه س������الی ١٨٩٦دا ( )%٨٠ل������ه‌و که‌سانه‌ی که مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو، ل������ه هه‌ڵبژاردن������دا به‌ش������داربوون .له‌و ساڵه‌وه ( )١٨٩٦تا ئێستا ( )٢٠١٢هیچ کاتێک ئه‌و ڕێژه‌ی������ه له ههڵبژاردنهکانی ئه‌مریکادا دووپ������ات نه‌بۆته‌وه ،ته‌نیا له ههڵبژاردنهکانی ساڵی ٢٠٠٨دا ڕێژه‌ی ده‌نگده‌ره به‌شداربووه‌کان ( )%٦١بوو.
تشرینی دووه‌می 19 2012
هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار له ئه‌مریكا به‌شێوه‌‌ی ناڕاسته‌وخۆ *
و :نه‌زیره خانۆ
ڕێككه‌وتننامه‌ی نووسینی ده‌ستووری گشتیی ئه‌مریكا سه‌ره‌‌نجام هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری له ئه‌مریكادا به شێوه‌ی ناڕاسته‌وخۆ له ڕێگای ()Electoral college یان ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردنی په‌سند کرد. له ڕێككه‌وتننامه‌ی ده‌س������تووری گش������تیی ئه‌مریكادا، كۆمیته‌یه‌ك كه به (كۆمیته‌ی یازده) ناوبراوه ،هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی ئه‌مریكای به‌ش������ێوه‌ی ناڕاس������ته‌وخۆ له ڕێگای (ئه‌لێکت������وراڵ کالێج) یان ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن پێشنیاز كرد .کارکردی ئه‌لێکتوراڵ کالێج بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی ئه‌مریكا ،له ڕاستیدا وه‌ك (لێكچوون)ی كالێجی كاردیناله‌كان له كه‌نیسه‌ی كاتۆلیكیی ڕۆمی كۆن بوو ،كه پاپایان هه‌ڵده‌بژارد. تی������ۆری یه‌كه‌م ،كۆمیته‌ی یازده له‌س������ه‌ر ئهوه بوو ،كه ش������اره‌زاترين و هۆشیارترین كه‌س������ه‌كان له هه‌ریه‌ك له ویالیه‌ت������ه‌كان بتوان������ن س������ه‌ركۆماری، به‌تایبه‌ت له‌س������ه‌ر بنه‌مای لێهاتوویی و به‌ب������ێ گرنگیدان به ویالیه‌تی ش������وێنی له‌دایكبوونی ئه‌و ،یان ڕه‌چه‌ڵه‌ك و فکره سیاسییه‌كه‌ی هه‌ڵبژێرن. هه‌رچه‌ند ك������ه ده‌كرێ������ت جێ پێی ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن������ى ئه‌مریكا له سیسته‌می كۆماریی ڕۆمی كۆندا به‌دی بکه‌ین ،به‌اڵم جی������اوازی له نێوان ئه‌م دوو شێوه‌ی هه‌ڵبژاردندا ده‌بینرێت .له سیس������ته‌می ڕۆمی كۆندا هاوواڵتیانی پیاو به‌پێی س������امانی خۆیان به سه‌ر گرووپی 100كه‌سیدا دابه‌ش ده‌بوون. هه‌ر گرووپێكی 100كه‌س������ی ،خاوه‌نی ده‌نگێك ب������وو .ئه‌م ده‌نگ������ه ده‌یتوانی 20هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
به‌مه‌به‌ستی په‌سه‌ندكردن یان دژایه‌تی به‌پێشنیارێك كه له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی (رۆم)هوه درابوو ،به‌کار بێت. سیس������ته‌می ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵب������ژاردن له هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریی ئه‌مریكا ،ویالیه‌ته‌كان رۆڵی هه‌مان گرووپه 100كه‌س������ییه‌كه‌یان ههیه ،به‌و جیاوازیی������ه كه لێره‌دا ده‌وڵه‌مه‌ندی������ی هیچ ڕۆڵێكی له ئه‌ندامبوونی گرووپه‌كه‌دا نیی������ه .له‌یه‌كچوون له نێوان ئه‌لێکتوراڵ کالێج له ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی ئه‌مریكا و بنه‌ماکانی ڕۆمی كۆن������دا به‌ڕێكه‌وت نیی������ه ،چونكه له‌و كات������دا ،زۆربه‌ی بنیاتنه‌رانی ئه‌مریكا شاره‌زایییه‌کی ته‌واویان سه‌باره‌ت به ئاماره‌کان و وانه‌کانی ئه‌و سه‌رده‌م هه‌بوو. له سیس������ته‌می دوو قۆناغی������ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی ئه‌مریكا ،ژمارهی ده‌نگه‌كانی هه‌ر ویالیه‌تێك به له‌به‌رچاوگرتنی ژمارهی نوێنه‌رانی هه‌مان ویالیه‌ت ،له كۆنگره‌دا دیاری كراوه.
www.ir.voanews.com
چۆنیه‌تیی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار له ئه‌مریكا
ی نووسینی ڕێککه‌تننامه‌ی 55ئه‌ندام ی ئه‌مریكا ل������ه فکری ڕێگه ده‌س������توور چاره‌یه‌ک������دا ب������وون ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆمار. یه‌كێك له پێشنیازه‌كان ئهوه بوو که كۆنگرێس سه‌ركۆمار هه‌ڵبژێرێت ،به‌اڵم گرووپێك بروایان وابوو كه هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار له الیه‌ن كۆنگرهوه ،ده‌توانێت ئاژاوه بنێته‌وه و زۆر كه‌س له كۆنگره‌دا دژبه‌ر به یه‌كتر بهێلێته‌وه .له‌به‌ر ئهوه، ئه‌م بیرۆكه‌یه په‌سند نه‌كرا. گرووپێكی تر ده‌یانوت هه‌ڵبژاردنێكی وا، واتا ته‌نیا به پێ ڕای كۆنگرێس ده‌توانیت بانگهێش������تی نه‌گۆنجاو بۆ دانوستانێکی سیاس������ی و ته‌نانه‌ت لهوانهیه ببێته هۆی ده‌ستێوه‌ردانی دهوڵهته بیانییه‌کان. ی ی هه‌ڵبژاردن گرووپێكی تر له باره س������ه‌رکۆمار له‌الیه‌ن كۆنگرهوه ڕایان ی وابوو ،ك������ه ئه‌نجامدانی ڕێكکه‌وتنێك وا ته‌نی������ا له‌الی������هن ئه‌ندامانی کۆنگر‌ه ی ده‌سه‌اڵت له ده‌توانێت هاوس������ه‌نگی ی نێوان هه‌یکه‌ل������ی یاس������ادانان و لق جێبه‌جێكردن تێك بدات.
بیرۆك������هی دووه‌م ئ������هوه ب������وو ،كه یاس������ادانه‌رانی ویالیه‌تی سه‌ركۆماری ئه‌مریكا هه‌ڵبژێرن ،به‌اڵم ئه‌م بیرۆكه‌یه‌ش خێرا ڕه‌تکرای������هوه .نیگه‌ران������ی لهوه ب������وو كه س������ه‌ركۆمار ببێت������ه بارمته‌ی یاسادانه‌ران و لهوانهیه دهرفهت بدات به یاسادانه‌ران ،كه ده‌سه‌اڵتی دهوڵهتی فیدراڵ تووش������ی پ������ووكان بكه‌ن و به‌م ش������ێوه‌یه بیرۆكه‌ی گش������تیی هه‌بوونی دهوڵهتی فیدراڵ الواز ببێته‌وه. س������ییه‌مین بیرۆكه ئهوه ب������وو ،كه س������ه‌ركۆمار ڕاس������ته‌وخۆ ل������ه الیه‌ن خه‌ڵك������هوه هه‌ڵبژێردرێ������ت .بیرۆكه‌ی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی ڕاسته‌وخۆش په‌سند نه‌كرا ،به‌اڵم نه‌ك به هۆی ئه‌وه‌ی كه ئاماده‌کارانی ده‌س������توور متمانه‌یان به زیره‌کیی خه‌ڵ������ک له هه‌ڵبژاردنیاندا نه‌بوو ،به‌ڵكو ئه‌وان نیگه‌رانی ئهوه بوون كه خه‌ڵك به بێ هه‌بوونی زانیاریی ته‌واو له باره‌ی كاندیدی ویالیه‌ته‌کانی تر ،به شێوه‌یه‌كی ئاسایی ده‌نگ به پاڵێوراوی ناوچه یا ویالیه‌تی خۆیان بده‌ن. ب������ه‌اڵم خراپترین ب������ارودۆخ كاتێك
*
و :كانی
ده‌یتوانی ڕوو بدات ،كه هیچ كه‌س������ێك ی س������ه‌ركۆماریدا ده‌نگی له هه‌ڵبژاردن زۆرینه‌ی ب������ۆ به‌ڕێوه‌به‌ری������ی واڵت به ده‌ست نه‌هێنێت. لهوانهیه باشترین هه‌ڵبژاردن ئهوه بێت كه سه‌ركۆمار ههمیشه بتوانیت به ژمارهی گه‌وره‌ترین و پڕ حه‌شیمه‌تترین ویالیه‌ته‌کان و ب������ه له‌به‌رچاوگرتن به ژماره‌یه‌کی که‌می ویالیهته بچووكه‌كان، هه‌ڵبژێردرێت. ل������ه كۆتایی������دا ،ل������ه ڕێکخه‌ران������ی ی گشتیی ئه‌مریكادا لێژنه‌یه‌ك ده‌ستوور كه ب������ه "لێژن������هی ی������ازده" ناوده‌برا، ی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی ئه‌مریكا ی ی ناراسته‌وخۆ و به ڕێگه به ش������ێوه (ئه‌لێکت������راڵ کالێج) یا له ڕاس������تیدا "ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن" پێشنیاز كرد. ی ئه‌لێکت������راڵ کالێ������ج بۆ ك������رده‌وه ی س������ه‌ركۆمار ل������ه ده‌ستنیش������انكردن ی ئه‌مریكا ،له ڕاس������تیدا وه‌ك كردهوه ( كالێجی كاردیناله‌كان) له که‌نیسه‌ی ی كۆن بوو ،كه پاپایان ی ڕۆم كاتۆلیكی هه‌ڵده‌بژارد. www.ir.voanews.com
تشرینی دووه‌می 21 2012
یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا ل ه ساڵی 1607دا به‌ڕێوه‌چوو *
هه‌ڵبژاردن
پرس������ی ماف������ی دهنگدهرانی ئه‌مریكی ،پرس������ێكه كه به ش������ێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك له مێژووی ئه‌م واڵته‌دا هه‌بووه .ئه‌و مه‌رجان������هی كه بۆ ده‌نگدان له ئه‌مری������كادا هه‌ن ،له الیه‌ن یاسای فیدراڵ و یاسا ویالیه‌تییه‌کانیشدا دیاری كراون. ل������ه ئێس������تادا ته‌نی������ا هاوواڵتیان������ی ئه‌مریك������ی مافی به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردنیاندا ههیه .كاتێ كه ئه‌مریكا به ش������ێوه‌ی ئه‌مڕۆیی دامه‌زرا ،له زۆرب������هی ویالیه‌ته‌كاندا ته‌نیا پیاوه سپیپێسته‌كان ،ئه‌ویش ئه‌و كه‌سانه‌ی كه خاوه‌ن زه‌وی بوون ،مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو. ئه‌مریكییه‌كانی به ڕه‌گه‌ز ئه‌فریقی ،ته‌نیا له‌و چوار ویالیه‌ته‌ی كه ئازاد بوون ،ده‌یانتوانی به‌شداری له هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن. به دڕێژایی س������ااڵن دهوڵهتی فیدراڵ به‌شداریی زیاتریان له بواری هه‌ڵبژاردندا كرد و له كۆتاییدا ،دوای چه‌نده‌ها سهده یاسای مافی ده‌نگده‌ران له ساڵی 1965دا په‌سند كرا. النیكه‌م 4پاش������كۆ له 15پاش������كۆی كه له دوای شه‌ڕ‌ه ناوخۆیییه‌كانی ئه‌مریكادا په‌س������ند كراب������وون ،په‌یوه‌ندییان ب������ه هه‌ڵبژاردن و به‌رفراوانكردن������ی مافی خه‌ڵك له گرووپه جۆراوجۆره‌كانی هاوواڵتیانی ئه‌مریكیدا هه‌بووه .یه‌كه‌مین هه‌نگاو كه گه‌شتیارانی (جێمز تاوون) له كاتی چوونه ناو خاكی ئه‌مریكاوه ئه‌نجامیاندا ،بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردنێك بوو، كه له 26ی مانگی نیسانی ساڵی 1607دا به‌ڕێوه‌چوو. فه‌رمانده‌كانی 105كۆڵۆنینشین ،سه‌ندووقێك كه لیستێكی نهێن������ی له ناویدا بوو كردیانه‌وه ،تا له‌و لیس������ته نهێنییه‌دا7 ، نوێنه‌ری پیاو هه‌ڵبژێرێن .به‌م شێوهیه بناغه‌كانی ئه‌مریكا ،واڵتێك به دیموكراس������ییه‌كی مودێڕن پێك هات .ئه‌وان 18رۆژ دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن ،نووسیان« :ئێمه گه‌یشتینه شوێنه‌كه، ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێر سوێندیان خواردووه ،هه‌روه‌ها سه‌رۆكێکیـش������مان هه‌ڵبژاردووه» .كاتێ كه دیموكراس������ی له ئه‌مریكادا جێگیر بوو ،پڕۆسه‌ی ده‌نگدان و هه‌ڵبژاردنی خه‌ڵك له الیه‌ن خه‌ڵكه‌وه و بۆ خه‌ڵك ،گه‌شه‌ی سه‌ند. ل������ه هه‌ڵبژاردنی سه‌رتاس������ه‌ری ،هه‌ندێ جار پرس������ی
22هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
هاتنه‌كایه‌ی ده‌نگی پێش������وهخته ،ده‌نگی هاوواڵتیان و ئه‌و س������ه‌ربازانه‌ی كه له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریكادا بهس������ه‌ر ده‌به‌ن، هه‌روه‌ها ئه‌گ������ه‌ری ژماردن������ه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان ل������ه یه‌ك یا چه‌ن������د ناوچه‌ی ده‌نگدان������دا ،ده‌توانێ������ت ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردنه‌كان دوا بخات. ئه‌گه‌ر یاس������ای فیدراڵ یا پاشكۆی ده‌ستووری گشتی لهم باره‌یه‌و‌ه نه‌بێت ،له‌و كاته‌دا هه‌ر ویالیه‌تێك ده‌توانێت مه‌رجه‌كانی ده‌نگدان و كاندیده‌كان له سه‌ر بنه‌مای چوارچێوه‌ی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی خۆجێیی خۆی ده‌سنیشان بكات. ده‌کرێت ده‌نگی پێش������وهخته به پۆست ڕهوانه بكرێت یا له بنكه دیاریكراوه‌کاندا تۆمار بكرێت .ئه‌و كه‌س������انهی كه له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا كار ده‌كه‌ن یا ئه‌و پزیشكانه‌ی که ی پێش ده‌س������پێكردنی هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌رک ڕهوانه له رۆژان ده‌کرێن ،ده‌توانن بۆ ده‌نگدان سه‌ردانی بنكه‌كانی ده‌نگدانی پێشوهخته بکه‌ن. ب������ه‌اڵم ده‌نگه‌ك������ه چ پێش������وهخته بێت یان ل������ه رۆژی ده‌س������پێكردنی هه‌ڵبژاردن بێت ،هیچ گۆڕانکارییه‌ک به‌سه‌ر ڕه‌وتی دیموكراتیکی ده‌نگداندا ناهێنێت. http://ir.voanews.com
بۆچی
(که‌ر) و (فیل)
بوونهته لۆگۆی دیموکراته‌کان و کۆمارییه‌کان؟
* بۆ یه‌که‌مین جار دیموکراته‌کان له س������اڵی ١٨٢٨ له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری له ئه‌مریکادا که (ئه‌ندرۆ جه‌کس������ۆن )١٨٤٥-١٧٦٧پاڵێوراو بوو، که‌ڵکیان له هێمای (که‌ر) وه‌رگرت. ه������ه‌ر ل������ه‌و س������ه‌رده‌مدا و دوای س������ه‌رکه‌وتن له ش������ه‌ڕی س������اڵی ١٨٢٨دا ،هاوواڵتیان������ی ئه‌مریکی (ئه‌ندرۆ جه‌کس������ۆن)یان پێ قاره‌مانی ش������ه‌ڕ بوو و دیموکراته‌کانی������ش به دروش������می "ڕێگه بده‌ن خه‌ڵک حوکمڕانی بکه‌ن" ،له هه‌ڵبژاردندا به‌شدارییان کرد. به‌رهه‌ڵس������تکارانی ئه‌ندرۆ جه‌کس������ۆن ،ئه‌ویان به
هه‌ڵبژاردن
سیاسه‌توانێکی پۆپۆلیست ده‌زانی و ناوی "که‌ر"یان لێنا .ب������ه‌اڵم له به‌رامبه‌ر به‌و بێڕیزییه‌ی که به‌و کرا، (جه‌کسۆن)یش که‌ڵکی له‌و ش������وپهاندنه وه‌رگرت و (ک������ه‌ر)ی وه‌کو هێمایه‌ک ل������ه هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا به‌کار هێنا. ب������ه‌اڵم له ڕه‌وتی مێژوودا ،هی������چ که‌س به ڕاده‌ی (تۆماس ناس������ت )١٩٠٢-١٨٤٠ی کاریکاتێریس������ت، ده‌وری ل������ه جێگیرکردن������ی هێم������ای (ک������ه‌ر) ب������ه دیموکراته‌کاندا نه‌بووه .تۆماس ناس������ت بۆ یه‌که‌مین جار له گۆڤاری (هارپێڕ ویکلی) له ساڵی ١٨٧٠دا بۆ تشرینی دووه‌می 23 2012
ڕه‌خنه له سیاسه‌ته‌کانی دژی شه‌ڕیی دیموکراته‌کان، به وێنه‌ی (که‌ر)ێک و چهند ساڵ دواتر ناڕاسته‌وخۆ به ئاماژه به ملمالنێی نێوخۆی کۆمارییه‌کان که‌ڵکی له وێنه‌ی (فیل)ێک وه‌رگرت .له ڕوانگه‌ی (ناس������ت) هوه ،درێ������ژه‌ی ملمالنێکان له هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا به زه‌ره‌ری ئه‌و حزبه ته‌واو ده‌بێت. لهگهڵ ئهوهش������دا ،هێم������ای (ک������ه‌ر) و (فیل) تا سه‌رده‌می کاره به ناوبانگه‌که‌ی (تۆماس ناست) له ()١٨٧٤/١١/٧دا ،نه‌ببوون������ه هێمای ئه‌و دوو حزبه. له‌و ڕێککه‌وت������ه‌دا ،گه‌اڵڵ������هی (کارتۆن)ێک به ناوی "ترس له قۆناغی سێیه‌م" له‌الیه‌ن (تۆماس ناست)هوه باڵو کرایه‌وه ،که بۆ ههمیشه (که‌ر) و (فیل)ی کرده هێمای (لۆگۆ) ئه‌و دوو حزبه. ئه‌و کارتۆنه مێژوویییه باس له ڕووداوی (ئۆلیسس سیمۆن گرێنت) ده‌کات ،که له دوو خولدا سه‌رکۆمار بووه ،ده‌نگۆی ئهوهش هه‌بوو که خه‌ریکه توێژینه‌وه له‌سه‌ر پاڵێوراویی خۆی بۆ خولی سێیه‌م ده‌کات .له کارتۆنی "ترس له قۆناغی سێیه‌م"دا (که‌ر)ێکی تێدایه که له که‌وڵی شێردا ئاژه‌ڵی تر ده‌ترسێنێت و له‌سه‌ر که‌وڵه‌که‌شی زاراوه‌ی "سێزاریسم" نووسراوه .هه‌ر له هه‌مان کارتۆندا (فیل)ێک������ی گه‌وره‌ی تێدایه ،که وه‌ک������و ده‌نگ������ی (کۆمارییه‌کان) ده‌ی ناس������ێنێت .له شیکردنه‌وه‌ی کارتۆنه‌که‌دا هاتووه" :که‌رێک له که‌وڵی شێر که له ناو لێڕه‌واردا پیاسه ده‌کات ،ئاژه‌ڵه‌کانی تر ده‌ترسێنێت". وت‌ه ناڕاس������ته‌وخۆکانی (تۆماس ناس������ت) سه‌باره‌ت به‌و زنجیر‌ه وتاران‌ه بوو ،که ل������ه ڕۆژنامه‌ی (نیۆیۆرک هێڕاڵد) له چاپ درابوون و (ئۆلیس������س سیمۆن گرێنت)ی له‌به‌ر ئه‌و بڕیاره‌ی بۆ جاری س������ێیه‌م پاڵێوراوێتیی خۆی بۆ گه‌ییشتن و پاراستنی ده‌سه‌الت هێنابوویه گۆڕێ ،ڕه‌خنه‌ی لێ گرت. مه‌به‌ست له ده‌سته‌واژه‌ی "سێزاریسم"یش یانی (هه‌وڵدانێکی نادیموکراتیک بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌سه‌اڵت) بوو. له ڕواڵه‌ت������دا ،دیمه‌ن������ی لێڕه‌واره‌که‌ش باس������ی له حیکایه‌ت������ی "که‌رێک ل������ه که‌وڵی ش������ێر"دا ده‌کرد ،که له (ئیس������ۆپ) ،حیکایه‌تبێژی کۆن������ی یوونانه‌وه وه‌ری گرتبوو .ده‌رئه‌نجامی ئه‌خالقیی ئ������ه‌و حیکایه‌ته ئهوه بوو ،که لهوانهیه گه‌مژه‌یه‌ک بتوانێت ڕواڵه‌تی خۆی به چه‌شنێک نیشان بدات که ئه‌و نییه ،به‌اڵم له کۆتاییدا،
24هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
قسه‌کانی سروشتی ڕاسته‌قینه‌ی ئه‌و له‌قاو ده‌ده‌ن. ل������ه دوای ئه‌وه‌دا( ،تۆماس ناس������ت) ل������ه ته‌واوی کاره‌کانیدا (فیل)ی بۆ پێشاندانی ده‌نگی (کۆمارییه‌کان) به‌کار دێنا .ورده ورده وێنه‌ی ئه‌و ئاژه‌ڵه زل‌ه (فیل) بوو به هێمای کۆمارییه‌کان .دواتر کارتۆنیسته‌کانی تریش پێش������وازییان له گه‌اڵڵه‌ی ه������اوکاری خۆیان (تۆماس ناست) کرد .تا ئه‌مڕۆکه‌ش دیموکراته‌کان (که‌ر) وه‌ک لۆگۆی حزبه‌که‌یان به‌کار دێنن و کۆمارییه‌کانیش که‌ڵک له لۆگۆی (فیل) وه‌رده‌گرن.
تێبینی: (ئه‌ندرۆ جه‌کسۆن )١٨٤٥-١٧٦٧له ساڵی ١٨٢٩ تا ساڵی ١٨٣٧بۆ دوو ده‌وره سه‌رکۆماری ئه‌مریکا بوو. حزبی کۆماری (کۆمارییه‌کان) ساڵی دامه‌زرانی١٨٥٤ حزب������ی دیموک������رات (دیموکراته‌کان) س������اڵیدامهزرانی ١٨٢٨
تێچووی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی ساڵی ٢٠١٢ی ئه‌مریکا ٦( ،ملیارد دۆالر) بووه
* ب������ه پێ������ی ڕاپۆرت������ه‌کان ،هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی باراک ئۆباما و میت ڕامنی بۆ گه‌ییش������تن به کۆشکی سپی ،نزیک ب������ه ( ٢ملی������ارد و ٥٠٠ملیۆن دۆاڵر) ی تێچووه .جێ������ی ئاماره پێکردنه که هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری ١٧ مانگی خایاند ،س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که ژماره‌یه‌ک گه‌شت بۆ ناو ویالیه‌ته‌کان ئه‌نج������ام دران ،هه‌روه‌ها ١٤که‌مپینی هه‌ڵب������ژاردن ل������ه ١٢ویالیه‌تیش������دا به‌ڕێوه‌چوون. تێچ������ووی هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌مس������اڵ به به‌راورد لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٠دا ،دوو قات بووه ،هه‌روه‌ها ()%٧یش له هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ٢٠٠٨ زیاتر بووه. ئه‌گه‌ر تێچ������ووی ههڵبژاردنهکان ب������ۆ ئه‌نجومه‌نی پیران ،ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و ههڵبژاردنه خۆجێییه‌کانی هه‌ندێک له ویالیه‌ته‌کانیشی بخرێته
س������ه‌ر ،کۆی تێچووی هه‌ڵمه‌ته‌کان ( ٦ملیارد دۆاڵر) ب������ووه .ئهوه له مێ������ژووی ئه‌مری������کادا بێوێنه‌ی‌ه و گرانترین ههڵبژاردنه. به‌پێی ڕاپۆرتی ڕۆژنامه‌ی (فاینانشڵ تایمز) ،تێچووی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن له ئه‌مریکا له هه‌ر واڵتێکی تری ڕۆژاوایی زیاتره ،بۆ نموونه: تێچووی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی پارله که‌نه‌دا )٢٩٠( ،ملیۆن دۆاڵر بووه. تێچووی هه‌ڵمه‌ت������ی ههڵبژاردنیدوو س������اڵ به‌ر له ئێس������تا له بریتانیا، ( )٩٠ملیۆن دۆاڵر بووه. (فاینانش������ڵ تایم������ز) له‌به‌ش������ێکی دیکه‌ی ڕاپۆرته‌که‌ی������دا ئاماژه به‌وه‌ش ده‌کات :گه‌رچی تێچووی هه‌ڵمه‌ته‌کانی هه‌ڵبژاردن له ئه‌مریکادا گه‌لێک زۆره، ب������ه‌اڵم به‌رواردێک������ی بچ������ووک لهگهڵ تێچووه‌کانی تری کۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌مریکا، ئه‌مه‌یان شتێکی سه‌رسووڕهێنه‌ر نییه.
هه‌ڵبژاردن
بۆ نموونه هه‌ر له ئه‌مساڵدا هاوواڵتیانی ئه‌مریکی بایی ( ٧ملیارد دۆاڵر) چیپس و له جه‌ژنی (هالووڤین) و جه‌ژنه‌کانی تردا بایی ( ٨ملیارد دۆاڵر) چوکلێتیان کڕیوه .تێچ������ووی مانگانه‌ی ش������ه‌ڕی ئه‌فغانس������تان بۆ ئه‌مریکا ،نزیک به (٦ ملیارد دۆاڵره). له س������اڵی ٢٠١٠له‌الی������هن دادگه‌ی به‌رزی ئه‌مریکاوه یاس������ایه‌ک ده‌رچوو، که ئیزن ب������ه دام������ه‌زراوه و لۆبییه‌کان دهدات تا به‌ڕێگه‌ی هاوپه‌یمانی و کاری هاوبه‌ش������هوه ،یارمه‌تی������ی دراوی������ی کۆ بکه‌نه‌وه و پش������تگیری ل������ه پاڵێوراوێکی دیاریکراو بکه‌ن .به‌پێی ئه‌و ڕاپرسییانه‌ی که ل������ه‌م په‌یوه‌ندییه‌دا کراون)%٨٠( ،ی ئه‌مریکییه‌کان به‌م یاسایه ڕازی نین. BBC Radiofarda.com
تشرینی دووه‌می 25 2012
ڕكابه‌ره‌كانی باراك ئۆباما ل ه هه‌ڵبژاردنی 2012ی ئه‌مریكادا * هه‌ڵبژاردن
چل و چواره‌مین سه‌ركۆماری ئه‌مریكا به مه‌به‌ستی پاراس����تنی كورسی خۆی له كۆش����كی سپیدا بۆ چوار س����اڵی دیكه ،ڕێگایه‌كی س����ه‌خت و چه‌ندی����ن ركابه‌ری سه‌رسه‌ختی له پێشدابوو. "ب���اراك ئۆباما" یه‌كه‌مین س���ه‌ركۆماری ڕه‌شپێس���تی ئه‌مریكایه ،كه هه‌وڵێكی زۆری دا بۆ ئه‌وه‌ی چوار ساڵی دیكه له‌و پۆسته‌دا بمێنێته‌وه .ناوبراو رۆژی دووشه‌ممه به فه‌رمی داوای له الیه‌نگرانی كرد كه بۆ س���ه‌ركه‌وتنی له هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2012دا هاوكاری بكه‌ن. ئهوه له كاتێكدایه كه ئه‌و جاره باراك ئۆباما ڕێگایه‌كی زۆر سه‌ختتری بۆ پاراستنی كورسی سه‌ركۆماری له پێشدایه .له هه‌ڵبژاردنی ئه‌و خوله‌دا پێچه‌وان����هی خوله‌كانی دیكه ،نه‌یاران����ی ئۆباما به‌هانه‌یه‌كی زۆریان بۆ ڕه‌خنه‌گرتن له خۆی و سیاس����ه‌ته‌كانی هه‌بوو ،سه‌ره‌ڕای ئهوهش ئه‌و به‌ڵێنانه‌ی كه نه‌یهێناوه‌ته دی له خاڵه الوازه‌كانیه‌تی ،كه له‌به‌ر چاوی ڕكابه‌ره‌كانی شاراوه نه‌بوو. ئۆباما كه به باش����ی ئه‌وه‌ی ده‌زانی ،ئهوجاره زووتر له كاتی دیاریكراودا و بیس����ت مان����گ به‌ر له ده‌س����پێكردنی هه‌ڵبژاردنی س����ه‌ركۆماری ،به‌فه‌رم����ی پاڵێوراویه‌تی خۆی ڕاگه‌یاند تاكو له‌و ماوه‌یه‌دا بتوانێت س����ه‌ره‌ڕای ده‌ستپێش����خه‌ری ،ده‌بوایه خه‌زێنه‌ی به‌تاڵ����ی كۆمیت����هی هه‌ڵبژاردنی خۆی ب����ه هاوكارییه داراییه‌كان����ی الیه‌نگرانی بۆ ئه‌و كێبڕكێیه‌ی هه‌ڵبژاردن ،پڕ بكاته‌وه. چاودێ����ران له‌س����ه‌ر ئه‌و بڕوای����ه بوون ،ك����ه ئۆباما ب����ۆ به‌رده‌وامبوون ت����ا كۆتایی كێبڕكێ����ی هه‌ڵب����ژاردن ،النیكه‌م ده‌بێ ی����ه‌ك ملیار دۆالر هاوكاری����ی دارایی كۆ بكاته‌وه. ههرچهنده س����ه‌رچاوه‌ی دارایی خاڵێكی به‌هێزه له هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریی ویالیهته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا ،به‌اڵم ئۆباما ناتوانێت ته‌نها پشت بهوه ببه‌ستێت ،چونكه ڕكابه‌ره سه‌رس����ه‌خته‌كانی كه پێشتر هه‌ندێكیان ده‌ستوپه‌نجه‌یان لهگهڵ نه‌رم كردبوو، ئهوجاره به ده‌ستێكی پڕهوه ڕوویان له مه‌یدانی كێبڕكێ كردبوو. لێ����ره‌دا ئاماژه به ن����اوی گرنگترین ئه‌و سیاس����ه‌تمه‌داره ئه‌مریكاییان����ه ده‌كه‌ین ،كه ئاواتی ده‌ستگرتن به‌سه‌ر كورسیی كۆشكی سپییان له‌سه‌ردابووه: 26هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
"تی������م پاولنتی" فه‌رمانداری پێش������ووتری ویالیه‌تی مین‌ه سوتا ،به‌ختی خۆی بۆ بوون به سه‌ركۆمار له هه‌ڵبژاردنی 2012تاق������ی ده‌كات������هوه .ناوبراو یه‌كه‌مین كه‌س������ی نێو كۆماریی������ه‌كان بوو كه به ڕاگه‌یاندن������ی پاڵێوراویه‌تی خۆی داوای كێبڕكێی هه‌ڵبژاردنی له ئۆباما كرد.
"نیوت گینگریچ" سه‌رۆكی فراكسیۆنی كۆمارییه‌كان له كۆنگره‌ی ئه‌مریكا له س������ه‌رده‌می "بیل كلینتۆن" ،یه‌كێك له ڕه‌خنه‌گرانی سه‌رس������ه‌ختی سیاسهته سه‌رنه‌كه‌وتووه‌كانی ئۆباما بووه.
"ڕیك پێری" فه‌رمانداری كۆمارییه‌كانی ویالیه‌تی تێگزاس، ڕكابه‌رێكی دیكه‌ی ئۆباما بوو له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا .ههرچهنده ناوبراو به فه‌رمی پاڵێوراویه‌تی خۆی ڕانه‌گه‌یاندبوو.
"مایك هاكبی" قه‌ش������ه و فه‌رمانداری پێش������ووتری ویالیه‌تی ئاركانزاس ،كه له س������اڵی 2008له كۆرسی كێبڕكێ له "جان مه‌ك كین" به‌جێ ما ،ئهوجاره به دروش������می به‌رگری له یاس������ا ئه‌خالقییه‌كان و ئایینی ،هاتبووه مه‌یدانی كێبڕكێی هه‌ڵبژاردن.
"سارا پاڵین" ڕكابه‌ره كۆنه‌كه‌ی ئۆباما و كاندیدی سه‌ره‌كی بۆ جێگری یه‌كه‌می سه‌ركۆماری پاڵێورای كۆمارییه‌كان له خولی پێش������ووی هه‌ڵبژاردن ،ئهوجاره به ده‌ستێكی پڕهوه هه‌نگاوی ناوه‌ت‌ه ڕكابه‌رییه‌كانی هه‌ڵبژاردنی .2012
"می������ت ڕامن������ی" ملیۆنێرێك له ویالیه‌تی ماساچوس������ت، هیواداربوو ئهوجاره بتوانێت له ڕكابه‌ری لهگهڵ پاڵێوراوی دیموكراته‌كان س������ه‌ركه‌وێت .ناوبراو له خولی پێش������ووی سه‌ركۆماری تووشی شكست هات.
تشرینی دووه‌می 27 2012
چاودێره‌كان "ڕه‌خنه" له هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریی ئه‌مریکا ده‌گرن
"ڕوودی جیولیانی" س������ه‌رۆك ش������اره‌وانی پێش������ووتری نیۆیۆرك ،ئه‌وج������اره‌ش به ئیڕاده‌یه‌كی پته‌و بۆ دانیش������تن له‌سه‌ر كورسیی سه‌ركۆمار هاتۆت‌ه مه‌یدان ،هه‌وڵه‌كانی له ساڵی 2008بێ ئه‌نجام بوون.
"ج������ب بووش" برای ج������ۆرج ده‌بلیو ب������ووش هه‌وڵی دا جارێكی دیكه ناوی بنه‌ماڵه‌ی خۆی بخاتهوه س������ه‌ر لیستی س������ه‌ركۆماره‌كانی ئه‌مریكا .پێش������تر ب������اوك و برای كلیلی كۆشكی سپییان به‌ده‌ست هێنابوو.
"دۆناڵد ترامپ" ملیۆنێرێكی دیكه‌ی ڕكابه‌ری ئۆباما بوو. ناوبراو خاوه‌نی كۆمپانیایه‌كی گه‌وره‌ی بیناسازی و چه‌ندین هۆتێلی گه‌وره‌ی‌ه و پێشینه‌ی پێشكه‌شكاری له ته‌له‌فزیۆندا ههیه .پێشتر له ساڵی 2000پاڵێوراوی سه‌ركۆمار بووه. http://raznews.ir
28هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
دان ئێڤێتس ( )Daan Evertsچاودێر چاودێرانی ڕێکخراو بۆ ئاسایش و هاووکاری له ئه‌ورووپا ( *)OSCEبه شێوه‌یه‌کی گشتی ،به تێڕوانینێکی ئه‌رێنییه‌و‌ه هه‌لبژاردنی ئه‌مریکا هه‌ڵده‌سه‌نگێنن ،به‌اڵم هاوکات له چه‌ندین بواردا ڕه‌خنه‌یان له‌و ههڵبژاردنه هه‌بوو. نیگه‌رانییه‌کان������ی (ڕێکخراو بۆ ئاس������ایش و هاوکاری له ئه‌ورووپا) سه‌باره‌ت به مافی ده‌نگدان ،شه‌فافییه‌ت سه‌باره‌ت ب������ه دارایی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن ،کۆنترۆڵ بهس������ه‌ر ژماردنی ده‌نگه‌کان و دهرفهت بۆ چاودێره بیانییه‌کانه. دان ئێڤێت������س ( )Daan Evertsچاودێر له ڕێکخراو بۆ ئاس������ایش و هاوکاری له ئه‌ورووپا ده‌ڵێت" :ژماره‌یه‌کی زۆر ل������ه ده‌نگده‌ران له چه‌ندین ویالیه‌تدا ل������ه بنکه‌کانی ده‌نگدان وه‌س������تابوون ،به‌اڵم ناویان له بنکه‌کاندا تۆمار نه‌کرابوو .له چه‌ندین ویالیه‌تدا ،ئه‌و که‌سانه‌ی که تاوانبار بوون و ماوه‌ی س������زاکه‌یان ته‌واو ببوو و ئازاد کراب������وون ،مافی ده‌نگدانیان نه‌بوو .ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی پێوه‌ر‌ه نێوده‌وڵه‌تییه‌کانه". ئه‌و چاودێره سه‌باره‌ت به "دروستکردنی کۆسپ" و "رێگ‌ه نه‌دان به چاودێران" ده‌ڵێت" :پێ������ش هه‌ڵبژاردن له ویالیه‌تی تێگ������زاس هه‌ڕه‌ش������ه‌یان له چاودێ������ران کرد ،ئه‌گ������ه‌ر بێتوو نزیکی بنکه‌کانی ده‌نگدان ببنه‌وه ،ده‌س������تگیریان ده‌که‌ن ".له ویالیه‌ته‌کانی ئه‌الباما ،فلۆریدا ،ئۆوا ،میشیگان ،میسیسیپی، ئۆهای������ۆ و پێنس������یلڤانیا ڕێگه‌یان به چاودێ������ره‌کان نه‌دا که سه‌ردانی بنکه‌کانی ده‌نگدان بکه‌ن".
* Organization for Security and Co-operation سه‌رچاوهwww.dn.se :
)in Europe (OSCE
به‌راوردێك له نێوان سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا و بریتانیادا
* نووسینی :نه‌فیس ه حه‌فیزی وه‌رگێڕانی :عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی
پێشه‌كی له كاتی ئێستادا گفتوگۆ له‌سه‌ر سیسته‌مه‌كانی هه‌ڵبژاردن بۆته ته‌وه‌رێكی گرنگی زانستی سیاسی ،چونكه په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاس������ته‌خۆی لهگهڵ شێوه‌ی دابه‌ش������كردنی نوێنه‌ران له نێوان حزب و گرووپه سیاسییه‌كان، ڕێكوپێكیی حزبه‌كانی نێو كۆمهڵگه و به‌هێزیی و بێهێزیی ده‌وڵه‌ته‌كانه‌و‌ه ههیه .له الیه‌كی دیكه‌وه نه‌رمونیانیێكی زیاتری سه‌باره‌ت به هۆكاری سیسته‌می دیموكراسی ههیه ،چاكسازی له یاساكانی هه‌ڵبژاردن ،داواكارییه‌كی سه‌ره‌كیی حزب و گرووپه سیاسییه‌كانی زۆربه‌ی كۆمه‌ڵگاكانه .شیكردنه‌وه‌ی سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا و بریتانیا وه‌كو دوو سیسته‌می الیه‌نگری دیموكراسی له دنیادا ،ده‌كرێ هه‌نگاوێك بێت بۆ ناساندنی زیاتری سیس������ته‌می سیاسی و ش������یكردنه‌وه‌ی خاڵه به‌هێز و الوازه‌كانی ،وه‌كو :ستراتیژییه‌تێك كه ده‌ڕوات تاكو له جیهاندا باڵو ببێته‌وه .له الیه‌كی دیكهشهوه لهگهڵ ئه‌وه‌ی گفتوگۆ و ڕای جیاواز له سیسته‌می هه‌ڵبژاردن كه ئه‌و دوو واڵته ده‌خاته چوارچێوه‌ی ئه‌و باسه‌وه ،پێویستیی باسه‌كه‌مان زیاتر ده‌كات .لهم باسه‌ی خواره‌وه‌دا هه‌وڵ دراوه وێڕای ئه‌وه‌ی كه وێنه‌یه‌كی سه‌ره‌تایی له پێكهاته‌ی سیسته‌می سیاسیی هه‌ڵبژاردن بخاته ڕوو، خاڵه به‌هێز و الوازه‌كانی سیسته‌می سیاسیی ئه‌و دوو واڵته‌ش شی بكاته‌وه. سیسته‌می هه‌ڵبژاردن سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی هه‌ر واڵتێك ،یاس������ای ئه‌و كای‌ه و كێبڕكێی������هی كه له نێوان الیهنه سیاس������ییه جۆراوجۆره‌كاندا به‌رده‌وامه ،دیاری ده‌كات. سیسته‌م :سیس������ته‌م به مانای وشه :ش������ێواز و خووێك‌ه له‌سه‌ر یه‌ك ڕێگا ،به‌اڵم له باسه‌كه‌ی ئێمه‌دا به مانای "سیسته‌م و كۆمهڵه یاس������ا و ڕێس������ایه‌كی به‌یه‌كه‌و‌ه گرێ������دراوه ،كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجێكی دیاریكراو به‌كار ده‌هێنرێت". هه‌ڵب������ژاردن به مانای دیاریكردن ،ده‌رهێنان و دیاریكردنی ش������تێك له‌نێو ش������ته‌كانی دیكه‌دا ،دیاریكردنی كه‌سێك له‌نێو كۆمه‌ڵ������ه كه‌س������انێك بۆ ئه‌نجامدان������ی كارێك ،ب������ه‌كار دێت. هه‌ڵب������ژاردن به‌پێی بۆچوونی بیرمه‌ندان ،زانایانی سیاس������ی و مافپ������ه‌روه‌ران به (كردارێك كه بۆ مه‌به‌س������تی دیاریكردنی س������ه‌ركرده‌كان یان دیاریكردنی چاودێران بۆ كۆنتڕۆڵكردنی ده‌سه‌اڵت) به‌كار دێت. (ئۆلڤیه نیل) ده‌ڵێ :سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی هه‌ر واڵتێك یاسای به‌رده‌وامیی كای‌ه و كێبڕكێی نێوان گرووپه سیاسییه جۆراوجۆره‌كان������ه ،چونك������ه یاس������ای هه‌ڵبژاردن ش������ێوازی دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت له نێوان حزب و گرووپه سیاسییه‌كانی
هه‌ر كۆمه‌ڵگایه‌كه .پێناسه‌یه‌كی دیكه‌ی هه‌ڵبژاردن بریتییه له: كۆمهڵه شێوازێك ،كه هاوواڵتیان بۆ هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌ره‌كانیان به‌كاری دێنن .له ڕاس������تیدا سیسته‌می هه‌ڵبژاردن "شێوازی دابه‌ش������كردنی كورسییه‌كان له‌سه‌ر بنه‌مای ده‌نگه‌كان دیاری ده‌كات .گرنگترین چوارچێوه‌ی سیسته‌می هه‌ڵبژاردن بریتین له :پێكهات������هی هه‌ڵب������ژاردن ،پانتایی ناوچ������هی هه‌ڵبژاردن، ده‌س������پێكی هه‌ڵبژاردن ،دروستكردنی پس������ووله‌ی ده‌نگدان، دابه‌ش������كردنی ناوچه‌یی نادروست ،ده‌سكاریی به ئه‌نقه‌ست له ڕێكخس������تنی ناوچه‌كان ،یه‌ك لیستی ،قه‌باره‌ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و...هتد .به‌ر له‌وه‌ی بچینه نێو باس������ی سیسته‌می هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌مری������كا و بریتانیا ،گرنگتری������ن چوارچێوه‌ی سیسته‌می هه‌ڵبژاردنه‌كان شی ده‌كه‌ینه‌وه. پێكهاته‌كانی هه‌ڵبژاردن گرنگتری������ن پێكهاته‌كانی هه‌ڵبژاردن بریتین له :ش������ێوازی "زۆرینه‌ی ڕه‌ه������ا"" ،نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌ی������ی" و "نوێنه‌رایه‌تیی نیمچه ڕێژه‌یی". -1شێوازی زۆرینه‌ی ڕه‌ها: شێوازی زۆرینه‌ی ڕه‌ها :شێوازێكه كه تیایدا به‌ده‌ستهێنانی "نێو‌ه كۆ یه‌ك" بۆ سه‌ركه‌وتن پێویسته.
تشرینی دووه‌می 29 2012
زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی :له‌و شێوازه‌دا پاڵێوراوێك سه‌ركه‌وتوو‌ه ك������ه زۆرتری������ن ده‌نگ������ی به‌ده‌س������تهێنابێت ،ههرچهنده كۆی ده‌نگه‌كانی له به‌رامبه‌ر ژمارهی گشتیی ده‌نگه‌كان زۆر كه‌متر بێت و سروشتییه كه هه‌رچی ژمارهی پاڵێوراوان زۆرتر بێت، ژمارهی ده‌نگی پێویست بۆ سه‌ركه‌وتن كه‌متر ده‌بێته‌وه. بنه‌مای سیس������ته‌می زۆرینه‌ی ڕه‌ها كه زۆرتر له هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆمار و نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مان به‌كار دێ������ت ،بریتانیایه. دابه‌ش������كردنی ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن له بریتانیا تاكو س������اڵی 1948له‌سه‌ر بنه‌مای چینایه‌تی بوو نه‌ك له ڕووی جوگرافیاوه. سێ چینی "خانه‌دانه‌كان"" ،شارۆچكه نشینه‌كان" و "زانكۆكان" بۆ به‌رگری له مافه‌كانی������ان ،نوێنه‌رانی خۆیان هه‌ڵده‌بژارد ،ئه‌و نوێنه‌رانه لهگهڵ ئه‌وه‌ی ڕێژه‌یه‌كی كه‌می ده‌نگیان هه‌بوو ،به‌اڵم له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌الیه‌ن دامه‌زراوه‌یه‌كی كۆمه‌ڵگه‌وه هه‌ڵبژێردرابوون، ماف������ی ئه‌وه‌یان هه‌بوو كه به‌رگریی ل������ه مافی ئه‌و دامه‌زراوه‌یه بكه‌ن .الیه‌نگرانی ش������ێوازی زۆرینه‌ی ڕه‌ه������ای یه‌ك قۆناغیی، ڕێگر له پش������ێوی و دروس������تبوونی گرووپه‌كانی توندوتیژی نێو كۆمه‌ڵگه‌دا ،به خاڵه به‌هێزه‌كانی ئه‌و شێوازه ده‌زانن؛ چونكه له‌و سیس������ته‌مه‌دا حزبه بچووكه‌كان هیچ ئومێدێكیان بۆ سه‌ركه‌وتن له شێوازی یه‌ك قۆناغیی ده‌نگداندا نییه و ناچارن لهگهڵ حزبه گه‌وره‌كان هاوپه‌یمانی دروس������ت بكه‌ن ك������ه ئه‌نجامه‌كه‌ی دوو حزبیبوونی كۆمه‌ڵگه‌یه ،ههرچهنده ناكرێت ڕۆڵه كاریگه‌رییه‌كانی دیكه‌ش له‌و نێوه‌دا له‌به‌رچاو نه‌گیرێت. ڕه‌خنه‌یه‌ك كه له‌و شێوازه گیراوه ئهوهیه ،حكوومه‌تی زۆرینه به هه‌ڵبژاردنی كه‌س������ێك كه كه‌متر ل������ه زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌س������تهێناوه پێش������ێل ده‌كرێت ،هه‌روه‌ها حكوومه‌تی ئه‌و پاڵێ������وراوه‌ی ك������ه نه‌یتوانیوه زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌س������ت بێنێت ،هیچ ش������ه‌رعیه‌تێكی نابێت .ئه‌و ڕه‌خنان‌ه بوونهته هۆی ئه‌وه‌ی كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كان ،چاكسازی له‌و ش������ێوازه‌دا بكرێت و شێوازی جۆراجۆری زۆرینه‌ی ڕه‌ها په‌ی������دا بێت ،لهوانه ش������ێوازی ئه‌نجامدان������ی چه‌ندین خولی هه‌ڵبژاردن بۆ به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانه .نموونه‌ی ئه‌و ش������ێوازه‌ش ،هه‌ڵبژاردنی پاپای كلێسای كاتۆلیكی ڕۆم‌ه له كۆمه‌ڵگه‌ی كاردیناڵه‌كان .گرفتی ئه‌و ش������ێوازه‌ش ئهوهیه كه هه‌ل������ی دووباره‌بوون������ه‌وه‌ی ده‌نگدان ب������ۆ چه‌ندین خول، كاریگه‌ریی له‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنی گش������تی له‌ناو ده‌بات .له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌ی له هه‌ڵبژاردنی گش������تیدا ،ته‌نها تا دوو خول ده‌كرێ ده‌نگدان دووباره بكرێته‌وه ،دوو شێوازی ئه‌وجۆر‌ه دهنگدانه بریتین له: أ -شێوازی زۆرین ه -زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی: به‌پێ������ی ئه‌و ش������ێوازه بۆ س������ه‌ركه‌وتن له هه‌ڵب������ژاردن له قۆناغی یه‌كه‌م ،زۆرینه‌ی ڕه‌ها پێویس������ته ،ئه‌گه‌ر هاتوو هیچ
یه‌ك له پاڵێوراوان نه‌یانتوانی زۆرینه به‌ده‌ست بێنن ،ده‌نگدان دهكهوێته خولی دووه‌م ،به‌اڵم له خولی دووه‌م به‌ده‌ستهێنانی زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی بۆ سه‌ركه‌وتن پێویسته. ئه‌و شێوازه كه بۆ به‌ده‌ستهێنانی زۆرینه‌ی ڕه‌ها دیاریكراوه، دڵنیایی بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ده‌نگی زۆرینه نییه ،ههرچهنده به هۆكاری جیاواز ،ڕێژه‌ی ده‌نگه‌كان زیاد ده‌كات .هه‌ندێك له‌و هۆكارانه ئه‌وانه‌ی خواره‌وه‌ن: -1وازهێنان������ی هه‌ندێك ل������ه‌و پاڵێوراوانه‌ی كه له قۆناغی یه‌كه‌مدا ده‌نگێكی كه‌میان به‌ده‌ستهێناوه ،ئهوهش به قازانجی ئه‌و پاڵێوراوانه‌یه كه به‌هێزترن. -2بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان له‌ناو نه‌چن ،هه‌ندێك له پاڵێوراوان ده‌نگی خۆیان ده‌ده‌ن‌ه پاڵێوراوه سه‌ره‌كییه‌كان. -3بوونی هه‌ندێك یاس������ا ،له‌وانه‌ی پاڵێ������وراو‌ه الوازه‌كان دوور بخاتهوه. ب – شێوازی زۆرین ه -خولی دووه‌م هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی ،پێچه‌وانه‌ی ش������ێوازه‌كانی زۆرینه‌ی ڕه‌ها ،ته‌نها ده‌رباره‌ی هه‌ڵبژاردنی ده‌س������تهی چهند ئه‌ندامی جێگیر به‌كار دێت و به‌پێی ئه‌و ش������ێوازه‌ش هه‌ریه‌ك له حزبه سیاسییه‌كان به‌پێی ڕێژه‌ی ده‌نگه‌كانی خۆیان له هه‌ڵبژاردن، كورسیی ده‌سه‌اڵت به‌ده‌ست دێنن. ئه‌گه‌ر هاتوو له خولی یه‌كه‌مدا هیچ یه‌ك له پاڵێوراوان نه‌یانتوانی زۆرینه‌ی ڕه‌ها به‌ده‌س������ت بێنن ،خول������ی دووه‌می هه‌ڵبژاردن بۆ دوو كه‌س له‌وانه‌ی كه زۆرترین ده‌نگیان به‌ده‌س������تهێناوه ئه‌نجام دهدرێت .یه‌كێك له‌و ڕه‌خنانه‌ی كه له‌و ش������ێوازه گیراوه ئهوهیه، ك������ه هه‌ڵبژاردن������ی دوو پاڵێوراوی س������ه‌ركه‌وتوو ،به‌تایبه‌تی له‌و ش������وێنانه‌ی كه ده‌نگی پاڵێ������وراوه‌كان له خولی یه‌كه‌م لێك نزیك بێت ،به ڕێكه‌وته ،چونكه البردنی ئه‌و پاڵێوراوانه‌ی كه له خولی دووه‌م ڕێژه‌یه‌ك������ی به‌رزی ده‌نگی ده‌نگده‌رانیان به‌ده‌س������تهێناوه ههیه ،مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی كه ده‌نگدان چه‌ندین جار دووباره بكرێته‌وه و ل������ه هه‌ر خولێكیش یه‌كێك له پاڵێ������وراوه‌كان البدرێن ،كه ئه‌و كاره‌ش له هه‌ڵبژاردنی گش������تیدا مومكین و گونجاو نییه ،مه‌گه‌ر به سوودوه‌رگرتن له ده‌نگی جێگره‌وه. ج -تێكه‌ڵكردن���ی هه‌ڵبژاردن���ی زۆرین���هی ڕێژه‌ی���ی لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی سه‌ره‌تایی ڕاسته‌وخۆ: له هه‌ڵبژاردنی پاڵێوراوانی حزبه‌كان ،سه‌ره‌تا به شێوازی زۆرین������هی ڕێژه‌یی پاڵێوراوانی ه������ه‌ر حزبێك دیاری ده‌كرێن، دواتر پاڵێوراوانی دوو حزبی سه‌ره‌كی به شێوازی زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی له هه‌ڵبژاردنێكی گشتیدا هه‌ڵده‌بژێردرێن .شێوازه‌كانی دیكه‌ی س������یمبۆلی زۆرینه‌ی ڕه‌ها بریتین ل������ه" :هه‌ڵبژاردنی دووانه‌ی هاوكات"" ،هه‌ڵبژاردنی په‌س������ه‌ندكراو"" ،هه‌ڵبژاردنی كوندورسه"*.
* بۆ زانیاری زیاتر له‌سه‌ر «هه‌ڵبژاردنی كوندوورسه» سه‌یری الپه‌ڕه ( )48بكه.
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
-2شێوازی ڕێژه‌یی: زۆرێ������ك له واڵتان به مه‌به‌س������تی ڕێگرتن ل������ه ڕه‌خنه‌كانی شێوازی زۆرینه‌ی ڕها و گه‌یشتن به ڕێژه‌یه‌ك له نێوان ده‌نگ و كورسییه‌كان ،شێوازی هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یییان هه‌ڵبژاردووه. ئه‌و شێوازه پێچه‌وانه‌ی شێوازه‌كانی زۆرینه‌ی ڕها ،ته‌نها له بواری هه‌ڵبژاردنی دهستهی چهند ئه‌ندامی جێگر به كار دێت و به‌پێی ئه‌و شێوازه‌ش هه‌ریه‌ك له حزبه سیاسییه‌كان به‌پێی ڕێژه‌ی ده‌نگه‌كانی خویان له هه‌ڵبژاردن ،كورس������ی ده‌سه‌اڵت به ده‌ست دێنن. گرفتی ئه‌و ش������ێوازه ئه‌وی������ه كه مۆرك������ی حزبایه‌تی چڕ ده‌كاته‌وه و له‌و ش������وێنانه‌ی كه كولتووری حزبایه‌تی نه‌بێت، دهبێته ناجێگیریی سیاسی. ج������ۆره جیاوازه‌كان������ی ش������ێوازی ڕێژه‌ی������ی بریتی������ن له: نوێنه‌رایه‌تیی ڕێژه‌ی لیستی و یه‌كده‌نگیی گوازراوه. پانتایی ناوچه‌ی هه‌ڵبژاردن: له ناوچه‌كانی یه‌كئه‌ندامی ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ناوچهكه بچووكه، ده‌نگده‌ران به زانیارییه‌كی زیاتر له سه‌ر پاڵێوراوه‌كان ده‌توانن ده‌ست به هه‌ڵبژاردن بكه‌ن. مه‌به‌س������ت له به‌رفراوانیی ناوچه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن ،هه‌مان ژم������اره‌ی نوێن������هره هه‌ڵبژێردراوه‌كانی ئ������ه‌و ناوچه‌یه ،كه له ژمارهی ده‌نگده‌ران و پانتای������ی جوگرافیای ناوچهكه جیایه. ئه‌و به‌ش������هی سیسته‌می هه‌ڵبژاردن وه‌كو به‌شێكی پێكهاته‌ی هه‌ڵب������ژاردن ،كاریگه‌ریی له‌س������ه‌ر گونجان ی������ان نه‌گونجانی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ،به‌هێزیی ی������ان بێهێزیی حزبه‌كانی نێو كۆمه‌ڵگ������ه‌دا ههیه .ب������ۆ ڕوونكردنه‌وه‌ی ئ������ه‌و كاریگه‌رییه ،له سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی له جۆری لیس������ت ،شانسی حزبێك������ی بچووك كه %5پاڵپش������تی ده‌نگده‌ران������ی ههیه ،بۆ سه‌ركه‌وتن چه‌نده ،شی بكه‌ینه‌وه. ئه‌گه‌ر له پانتایی بازن������ه‌كان پێنج پاڵێوراو هه‌بێت ،به ئه‌گه‌رێكی زۆر ئه‌و حزبه هیچ كورسییه‌ك به‌ده‌ست ناهێنێت، ئه‌گه‌ر له بازنه‌كان ده پاڵێوراو هه‌بێت دیسان ئه‌و ئه‌گه‌ره به‌هێزه كه ئه‌و حزبه هیچ سه‌ركه‌وتنێك به‌ده‌ست نه‌هێنیت، به‌اڵم ئه‌گه‌ر له بازنه‌یه‌كدا 20پاڵێوراو هه‌بێت ،ئه‌و حزبه شانس������ی ئه‌وه‌ی ههیه كه له هه‌ر بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردندا كورس������ییه‌ك به‌ده‌س������ت بێنێت .ئه‌م������ه‌ش ده‌مانگه‌یێنێته ئ������ه‌و ئه‌نجامه‌ی كه له سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی، فراوانیی بازن������هی هه‌ڵبژاردن دهبێته ه������ۆی زیادبوونی ڕێككه‌وتنی پاڵێوراوان ،ئهمه له حاڵیكدایه كه فراوانبوونی بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن له سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ی ڕه������ا دهبێته هۆی زیادبوون������ی ڕێكنه‌كه‌وتنی پاڵێوراوان. یه‌كێك له‌و هۆیانه‌ی كه له سیسته‌مه‌كانی زۆرینه‌ی ڕهادا س������وود له بازنه‌ی یه‌ك پاڵێوراوای و له سیس������ته‌مه‌كانی
ڕێژه‌ییدا سوود له بازنه‌ی چهند پاڵێوراو وه‌رده‌گرن ،ئه‌و بابه‌ته‌یه. به گشتی ئه‌گه‌ر جیاوازیی بازنه‌ی یه‌ك پاڵێوراوی و چهند پاڵێوراوی له سیس������ته‌می زۆرینه‌ی ڕهادا له‌به‌رچاو بگرین، ده‌گه‌ینه ئه‌و ئه‌نجامه كه له بازنه‌كانی یه‌ك پاڵێوراوی ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بازن������ه‌كان بچووكن ،ده‌نگده‌ران به زانیارییه‌كی زیاتر له‌سه‌ر پاڵێوراوه‌كان ده‌توانن به‌شداری له هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن، ئه‌مه‌ش دهبێته هۆی به‌هێزبوونی كه‌سایه‌تییه كاریگه‌رییه‌كانی هه‌ر ناوچه‌ی������ه‌ك له به‌رامبه‌ر حزبه سیاس������ییه‌كان ،به‌اڵم له بازنه‌كانی چهند پاڵێوراوی ،كه حزبه سیاسییه‌كان ئه‌كته‌ری سه‌ره‌كیی هه‌ڵبژاردنن به پێشكه‌شكردنی لیستی پاڵێوراوانی خۆی ،ڕێره‌وی هه‌ڵبژاردن دیاری ده‌كه‌ن، دابه‌شكردنی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن: له ڕاپرس������ی و هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی زۆربه‌ی جار، هه‌م������وو واڵت وه‌ك یه‌ك بازنه‌ی هه‌ڵب������ژاردن دیاری ده‌كرێت و خه‌ڵ������ك ده‌نگ به پاڵێ������وراو‌ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كان ده‌ده‌ن ،به‌اڵم له هه‌ڵبژاردنه‌كانی وه‌كو نوێنه‌رایه‌تیی په‌رله‌مان یان ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانی و...هت������د ،چه‌ندین بازنه‌ی هه‌ڵب������ژاردن دیاری ده‌كرێن ،گرنگترین هه‌ڵس������ه‌نگاندنی كارا بۆ دابه‌ش������كردنی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن بریتین له: -1دابه‌ش������كردن له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای گ������رووپ و چین������ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان. -2دابه‌ش������كردن له‌سه‌ر بنه‌مای ناوچه‌ی جوگرافیایی كه باوترین شێوازی دابه‌شكردنه. ب������ۆ نیش������اندانی كاریگه‌ری������ی و گرنگیی دابه‌ش������كردنی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن له‌س������ه‌ر ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ،شارێك له به‌رچاو ده‌گرین كه دوو له‌س������ه‌ر سێی الیه‌نگری حزبی(أ) و یه‌ك له‌سه‌ر س������یێ خه‌ڵكی ئه‌و شاره الیه‌نگری حزبی (ب)یه، پێویستیان به دوو نوێنه‌ر ههیه .له كاتی دیاریكردنی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن س������وود له بازنه‌ی یه‌كئه‌ندامیی وه‌ربگرێت ،ئه‌گه‌ر شار دابه‌ش������ی دوو به‌ش بكرێت كه هه‌ر به‌شه‌ی له شوێنی الیه‌نگرانی هه‌ر حزبێك بێ������ت .نوێنه‌ره‌كان له هه‌ردوو حزب هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر بێت������و الیه‌نگرانی حزبی (ب) ببن‌ه دوو ب������ه‌ش ،ده‌نگه‌كانیان په‌رتوباڵو ده‌بێت و شانس������ی سه‌ركه‌وتنیان له‌ده‌ست ده‌ده‌ن. له ب������ه‌راورد لهگهڵ دابه‌ش������كردنی بنكه‌كانی ده‌نگدان له سیسته‌می زۆرینه و ڕێژه‌ییدا ،ده‌توانین بڵێین؛ دووركه‌وتنه‌وه له دابه‌شكردنی نادروستی بنكه‌كان له سیسته‌می زۆرینه لهگهڵ بنكه‌ی هه‌ڵبژاردنی یه‌كئه‌ندامی زه‌حمه‌تتر‌ه له دابه‌ش������كردنی نادروست له سیسته‌می ڕێژه‌یی له بنكه گه‌وره‌كاندا ،چونكه له سیس������ته‌می یه‌كه‌مدا ده‌بێت ژماره‌یه‌كی زۆر له بنكه‌كانی ده‌نگدان یه‌كسان لهگهڵ ژمارهی ده‌نگده‌ران ،دیاری بكرێت.
تشرینی دووه‌می 31 2012
ئامراز و شێوازی ده‌نگدان و چۆنیه‌تی ژماردنی ده‌نگه‌كان سیس������ته‌مه‌كانی هه‌ڵبژاردن له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای ئامراز و ش������ێوازی ده‌نگدان و چۆنیه‌تی ژماردنی ده‌نگه‌كان ،دابه‌شی دوو سیسته‌می (نه‌ریتی) و (ئه‌لێكترۆنی) ده‌بن .له سیسته‌می یه‌كه‌مدا ،قۆناغه جۆرواوجۆره‌كان وه‌كو ده‌نگدان و ژماردنی ده‌نگه‌كان به‌بێ س������وودوه‌رگرتن له ئامێری ئه‌لێكترۆنی وه‌كو كۆمپیۆت������ه‌ر ،ئینترنێت و به‌تایبه‌ت������ی مۆبایل ئه‌نجام دهدرێت، گرنگترین خاڵه الوازه‌كانی ئه‌و شێوهیه بریتین له :له‌سه‌رخۆ به‌ڕێوه‌چوونی قۆناغه‌كانی هه‌ڵبژاردن ،كه‌مبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی به‌شداریی خه‌ڵك له هه‌ڵبژاردن ،تێچووێكی زۆر ،ساخته‌كردن له ده‌نگدان ،ئه‌ژماردن و گواستنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان. هه‌ندێ���ك ل ه ش���ێوازه‌كانی ده‌نگدان���ی ئه‌لێكترۆنی بریتین له: ده‌نگدانی وێس������تگه‌یی :له‌و ش������ێوازه‌دا ده‌نگ������ده‌ران به ئاماده‌بوونیان له وێستگه‌كانی ده‌نگدان ،سوود له كۆمپیۆته‌ر‌ه هه‌ستیاره‌كانی ده‌ستی یان قه‌ڵه‌می ئه‌لێكترۆنی وه‌رده‌گرن و له سه‌ر شاش‌ه پاڵێوراوی خۆیان هه‌ڵده‌بژێرن. ده‌نگدانی ئینترنێتی :له‌و ش������ێوازه‌دا كه تێچوویه‌كی زۆر كه‌م������ی ههیه ،ده‌نگده‌ران له هه‌ر ش������وێنێكی دنیا به‌بێ هیچ س������نوورێك ده‌توانن له رێگای په‌یوه‌ندیی ئینترنێتیه‌و‌ه ده‌نگ بده‌ن ،له كاریگه‌رییه‌كانی ئه‌و شێوازه :زیادكردنی به‌شداریی نه‌ته‌وه‌ی������ی له چاره‌نووس������ی واڵت ،دابینكردنی ئاس������ایش و دادپه‌روه‌ریی ،گرنگییه‌كی تایبه‌تی ههیه. سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی بریتانیا و ئه‌مریكا دوای ئاش������نابوونێكی كه‌م له گه‌ل هه‌ندێ������ك له گرنگترین بابه‌ته‌كانی سیسته‌می هه‌ڵبژاردن ،ئێستا سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا و بریتانیا ش������ی ده‌كه‌ینه‌وه .ویالیهته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا و بریتانیا هه‌ردووكیان له گرنگترین والتانی جیهانن، له هه‌ڵبژاردندا س������وود له شێوازی زۆرینه‌ی ڕها وه‌رده‌گرن و بریتانیاش سه‌رچاوه‌ی به‌كارهێنانی ئه‌و شێوازه‌یه. هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت: كالێج سیسته‌مێكی هه‌ڵبژاردنی ناڕاستهوخۆیه كه بریتییه له كۆمهڵه كه‌س������انێك له نێوان خه‌ڵك و هه‌ڵبژێردراوه‌كانیان، كه ئه‌ندامه‌كانی به شێوازی جۆراوجۆر هه‌ڵده‌بژێردرێن. هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆمار له ئه‌مریكا له‌الیه‌ن ده‌سته‌یه‌كی هه‌ڵب������ژاردن یان كالێج ئه‌نج������ام دهدرێت .ئ������ه‌و هۆیه‌ی كه ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی دامه‌زرێنه‌ری ئه‌مریكای له ساڵی 1787 ناچار كرد تا هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار به كاڵێجه‌كان بسپرێن، لهوانهیه خه‌ڵك به‌بێ له‌به‌رچاگرتنی گرنگیی به‌رپرسیاریه‌تیی سه‌ركۆمار و بێ زانیاریی پێویس������ت ده‌ست به هه‌ڵبژاردنی
32هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
بكه‌ن ،به‌اڵم لهگهڵ ده‌ركه‌وتنی حزبه سیاسیه‌كان ،به كردهوه دهستهی هه‌ڵبژاردن ده‌نگ به هه‌مان پاڵێواروی خۆیان ده‌ده‌ن و به‌و پێیه‌ش ،یه‌كه‌م :بۆچونی خه‌ڵك هێش������تا وته‌ی یه‌كه‌مه، دووه‌م :قۆناغی دووه‌می هه‌ڵبژاردن ته‌شریفاتییه. "كالێج سیته‌مێكی هه‌ڵبژاردنی ناڕاستهوخۆیه كه بریتییه له كۆمهڵه كه‌س������انێك له نێوان خه‌ڵ������ك و هه‌ڵبژێردراوه‌كانیان ،كه ئه‌ندامه‌كانی به ش������ێوازی جۆراوج������ۆر هه‌ڵده‌بژێردرێن" .ده‌بێ ئ������هوه له‌به‌رچاو بگیرێت ،بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆمار له رۆژی هه‌ڵبژاردنی كۆتای������ی ،ده‌نگی زۆرینه‌ی ڕه‌های ئه‌ندامانی كالێج واته 270ده‌نگ پێویس������ته ،ئه‌گه‌ر هاتوو هیچیه‌ك له پاڵێوراوان نه‌یانتوانی زۆرینه به‌ده‌ست بێنن ،لهوانهیه له كۆڕی هه‌ڵبژاردن یان ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران له ماوه‌ی چوارده ڕۆژ پێش سوێندخواردن دانوس������تان ئه‌نجام بدرێت و ئه‌گه‌ر به‌هیچ شێوه‌یه‌ك نه‌تواندرا زۆرین������هی ده‌نگه‌كان بۆ پاڵێوارێك جێگی������ر بكرێت ،ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران بۆی هه‌ی������ه كه بڕیاری كۆتایی بدات ،به ش������ێوه‌یه‌ك كه نوێنه‌رانی ه������ه‌ر ویالیه‌تێك ته‌نها یه‌ك ده‌نگیان ههیه و كۆی ده‌نگه‌كانی ئه‌وان چاره‌نووسی پاڵێوراو دیاری ده‌كات. هه‌روه‌كو پێش������تر باس������مان كرد ،ژم������اره‌ی كاڵیجه‌كانی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆمار له هه‌ر ویالیه‌تێك ،به‌رامبه‌ر به كۆی نوێنه‌رانی هه‌ر ویالیه‌تێك له ئه‌نجومه‌نی پیران و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی نوێنه‌رانی هه‌ر ویالیه‌تێك له ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران پێچه‌وان������هی ئه‌نجومه‌نی پیران له‌س������ه‌ر بنه‌مای ژمارهی دانیش������تووانی ئه‌و ویالیهته دیاری ده‌كرێت ،ژمارهی نوێنه‌رانیان له هه‌ر ده‌سته‌یه‌كی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار زیاد و كه‌م������ی تێده‌كه‌وێت .ویالیهته گه‌وره‌كان������ی وه‌كو نیۆیۆرك، كالیفۆڕنیا ،پێنسیلڤانیا ،دێنور ،تێكزاس ،میشیگان ،واشنگتۆن دی سێ ،به هۆی زۆریی دانیشتووانی ،زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانیان له دهستهی هه‌ڵبژاردندا ههیه. هه‌ركاتێك ئه‌و خاڵه له پاڵ ئه‌و ڕاستیی‌ه دابنێین كه هه‌موو ده‌نگه‌كانی ده‌س������تهی هه‌ڵبژاردن له هه‌ر ویالیه‌تێك دهدرێته پاڵێوراوێك ك������ه زۆرترین ده‌نگی ده‌س������تهی هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ویالیهته به‌ده‌س������ت بێنێت ،ئه‌و هه‌له به‌هێز ده‌بێت كه یه‌كێك له كاندیده‌كانی س������ه‌ركۆماری لهگهڵ ئه‌وه‌ی ده‌نگێگی كه‌می خه‌ڵكی به‌دس������تهێناوه ،زۆرینه‌ی ده‌نگی دهستهی هه‌ڵبژاردن به‌ده‌س������ت بێنێت ،به‌واتایه‌كی تر هه‌ر كاتێك حزبێك بتوانێت زۆرترین نوێنه‌رانی ده‌س������تهی هه‌ڵبژاردن له هه‌ر ویالیه‌تێكی گهوره به‌دست بێنێت ،له ڕاستیدا هه‌موو ده‌نگه‌كانی دهستهی هه‌ڵبژاردنی ئ������ه‌و ویالیه‌ته‌ی به‌ده‌س������تهێناوه ،واته لهوانهیه پاڵێوراوی حزبێك س������ه‌ركه‌وێت هه‌رچه‌ن������ده ڕێژه‌یه‌كی كه‌می ده‌نگ������ی خه‌ڵكی هه‌بێت ،ب������ه‌اڵم ده‌نگی زۆرینه‌ی ده‌س������تهی هه‌ڵبژاردنی به‌ده‌ستهێنابێت. س������ه‌رنجدان به ڕێكاری هه‌ردوو حزبی كرێكار و پارێزكار
له ئه‌نجومه‌نی گش������تی نیشان دهدات كه حزبی كرێكار خۆی سه‌رۆكوه‌زیران دیاری ده‌كات ،به‌اڵم حزبی پارێزكار پابه‌ندی هه‌ڵبژارده‌ی شاژنه. به‌هوێ ئه‌و گرفتان‌ه كه له شێوازی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری ئه‌مریكادا ههیه ،تاكو ئێستا هه‌وڵێكی زۆر بۆ چاكسازی یان هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌و ش������ێوازه دراوه ،به‌اڵم هه‌موو جارێك به‌هۆی "حه‌زكردن به پاراستنی بارودۆخ ،هه‌ستكردنی هه‌ندێ له سیناتۆره‌كان كه چاكسازی له یاسای هه‌ڵبژاردن لهوانهیه به‌زه‌ره‌ریان ته‌وا بێت و حه‌ز نه‌كردن به گوڕینی ده‌س������تووری هه‌میش������ه‌یی واڵت كه خه‌ڵكی ئه‌مریكا به‌گشتی به قازانجی خۆیان نازانن" نه‌گه‌یشتۆت‌ه هیچ ئه‌نجامێك. له بریتانیا س������ێ ده‌س������ه‌اڵتی پاش������ایه‌تی ،كابینه و په‌رله‌مان به‌گش������تی سیس������ته‌می حكوومه‌تی پێ������ك ده‌هێنن ،ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكاری بریتانیا له دوو به‌ش پێكهاتووه :سه‌رۆكی واڵت (شا) و كابینه و وه‌زیره‌كان .كابینه وه‌كو دامه‌زراوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ له بیس������ت ئه‌ندام پێكدهێت ،كه له‌الیه‌ن شا له نێو وه‌زیرانی شێست وه‌زاره‌تخانه‌ی بریتانیا دیاری ده‌كرێن و داده‌مه‌زرێن. ل������ه ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێ������كاری بریتانیا ،جیا له ش������ا كه زیاتر ڕۆڵی ته‌ش������ریفاتی ههیه ،كه‌س������ی یه‌كه‌م������ی حكوومه‌ت سه‌رۆكوه‌زیره .به‌پێی ده‌س������تووری هه‌میشه‌یی بریتانیا ،ده‌بێ س������ه‌رۆكوه‌زیر له‌الیه‌ن ش������ا هه‌ڵبژێردرێت ،به‌اڵم ده‌بێ ئهوهش له‌به‌رچاو بگرین ئه‌مڕۆكه ده‌س������ه‌اڵتی ش������ا له‌ژێر كاریگه‌ریی ڕێككه‌وتنی حزبه سیاسییه‌كاندا سنووردار بووه .به واتایه‌كی دیكه تا پێش سه‌ده‌ی ،19شاژنی بریتانیا سه‌رۆكوه‌زیری له‌نێو چهند سه‌رۆكی حزبی نێو گۆڕه‌پان دیاری ده‌كرد ،به‌اڵم له كاتی ئێستادا سیسته‌می دوو حزبی له بریتانیا جێگیر بووه و له هه‌ر خولێك������ی هه‌ڵبژاردندا یه‌كێك له‌و دوو حزبه زۆرینه‌ی په‌رله‌مان به‌ده‌ست دێنن .شاژنیش ناچاره په‌یڕه‌وی له خواستی زۆرینه‌ی سه‌ركه‌وتوو بكات و سه‌رۆكوه‌زیر له حزبی سه‌ركه‌وتوو دیاری بكات ،له‌و نێوه‌دا سه‌رنجدان به ڕێكاری هه‌ردوو حزبی كرێكار و پارێزكار له نه‌نجومه‌نی گش������تی نیش������ان دهدات ،كه حزبی كرێ������كار خۆی س������ه‌رۆكوه‌زیران دی������اری ده‌كات ،به‌اڵم حزبی پاریزكار پابه‌ندی هه‌ڵبژارده‌ی شاژنه. هه‌ڵبژاردنی ده‌سه‌اڵتی یاسادان ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانان یان كۆنگره‌ی ئه‌مریكا كه بناغهی له كۆنفرانس������ی فیالدلفیا له س������اڵی 1787داڕێژرا ،له دوو ئه‌نجومه‌نی پیران و نوێن������ه‌ران پێكهاتووه ،له به‌ندی یه‌كه‌می مادده‌ی یه‌كه‌می ده‌س������تووری هه‌میشه‌یی ئه‌مریكادا هاتووه: "هه‌موو ده‌س������ه‌اڵتێكی یاس������ادان دهدرێته كۆنگره‌ی ویالیهته یه‌كگرتووه‌كان كه پێكهاتووه له ئه‌نجومه‌نی پیران و نوێنه‌ران". ه������ه‌ر ویالیتێك جیا ل������ه ڕێژه‌ی دانیش������تووان و پانتایی ،دوو نوێنه‌ری له ئه‌نجومه‌نی پیراندا ههیه ،ده‌ستووری هه‌میشه‌یی
س������ه‌ره‌تا هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌ن������ی پیرانی له ئه‌نجومه‌نی یاسادانانی خستبووه ئه‌ستۆی دانیشتووانی هه‌ر ویالیه‌تێك .هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ئه‌مریكا له‌سه‌ر بنه‌مای ش������ێوازی تێكه‌ڵییه‌ك له نێوان زورێنه‌ی ڕێژه‌یی لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی پێشه‌كی ئه‌نجام بدرێت ،به‌و شێوهیه كه پاڵێوراوانی حزبه جۆراوجۆره‌كان به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردنی سه‌ره‌تاییدا ده‌كه‌ن و به ش������ێوه‌ی زۆرینه‌ی ڕێژه‌ی������ی له‌الیه‌ن الیه‌نگرانی حزبی خۆی نه‌ك سه‌ركرده‌كانی حزب هه‌ڵده‌بژێردرێن و دواتر پاڵێوراوانی هه‌ردوو حزبی سه‌ره‌كی له هه‌ڵبژاردنێكی گشتی، به شێوازی زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی هه‌ڵده‌بژێردرێن. په‌رله‌مان یان ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانی بریتانی������ا له دوو ئه‌نجومه‌ن������ی گش������تی و خانه‌دانه‌كان پێكهات������ووه ،زۆربه‌ی ئه‌ندامه‌كان������ی ئه‌نجومه‌نی لۆردان یان خانه‌دانه‌كان كه 800 كه‌س ده‌به‌ن و وه‌كو شا ڕۆڵێكی ته‌شریفاتییان ههیه ،له‌الیه‌ن شاژنه‌وه دیاری ده‌كرێن ،هه‌ندێكیان كه هه‌میشه‌یین به شێوه‌ی ناوخۆیی هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و هه‌ندێك له ئه‌ندامه‌كانیش له‌نێو قه‌شه‌كان و قه‌شه گه‌وره‌كانی كڵیسای بریتانیا پێكهاتووه. ده‌ب������ێ ئهوهش له به‌رچاو بگرین ك������ه هه‌ڵبژاردنی هه‌موو نوێنه‌رانی واڵتێك به ش������ێوه‌ی ڕها به گش������تی جیاوازییه‌كی زۆر له نێوان ده‌نگه‌كان و كورس������ییه‌كان دروس������ت ده‌بێت، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له ش������ێوازی زۆرینه‌ی ڕهادا ،شانس������ی حزبه بچووكه‌كان بۆ س������ه‌ركه‌وتن زۆر كه‌مه .بۆ نموونه ده‌توانین ئام������اژه به چوار خولی هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی بریتانیا له س������اڵه‌كانی نێ������وان 1979و 1999دا بكه‌ین ،كه "حزبی پارێزكار نزیكه‌ی %42,6ده‌نگه‌كانی به‌دستهێنا ،به‌اڵم %56كورس������ییه‌كانی ده‌س������تكه‌وت .حزبی كرێكار %32,4ی ده‌نگه‌كان و %37,8ی كورس������ییه‌كانی به‌ده‌ستهێنا .سێیه‌مین ح������زب (حزبی لیبراڵ دیموكرات������ه‌كان) %19,9ی ده‌نگه‌كانی به‌دستهێنا ،به‌اڵم بووه خاوه‌نی ته‌نها %2.9ی كورسییه‌كان. حزب������ه نه‌ته‌وه‌ییه‌كانی دیكه‌ی ناوچه‌یی به گش������تی %4,2ی ده‌نگه‌كان و %3,2ی كورسییه‌كانیان به‌ده‌ستهێنا. دابه‌شكردنی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن دیاریكردنی سنووری بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن له بریتانیا به‌پێی نه‌ته‌وه‌كان و دانیش������تووان له ئه‌ستۆی كۆمیسیۆنه ناحزبیی و شێوه دادوه‌رییه و "دانیشتووانی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن لهوانهیه زیاتر له %20لهگهڵ مامناوه‌ندیی نه‌ته‌وه‌یی دانیشتووان جیاواز بێت" ،به‌اڵم له ویالیه‌ت������ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا "بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن س������ه‌ره‌تا به‌پێی شێوازێك كه نیش������انده‌ری ڕێژه‌ی دانیش������تووانی هه‌ر والیه‌تێك بێت ،له نێوان ویالیه‌ته‌كان دابه‌ش ده‌كرین و پاشان ئه‌نجومه‌نه‌كانی یاسادانانی ویالیه‌ته‌كان ده‌ست به دیاریكردنی س������نووری هه‌ر بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردنی كۆنگره ده‌كه‌ن" .بۆ یه‌كسانیی ڕێژه‌ی دانیشتووانی بازنه‌كان و دڵنیایی
تشرینی دووه‌می 33 2012
ماف������ی كهمینه ن������ه‌ژادی و نه‌ته‌وه‌یییه‌كان ،ئه‌و دابه‌ش������كردنه‌ی بازنه‌كان له‌ژێر چاودێری دادگا ئه‌نجام دهدرێت. پانتایی بازنه‌كانی هه‌ڵبژاردن: ل������ه ڕاب������ردوودا ه������ه‌ردوو واڵت������ی بریتانی������ا و ئه‌مریكا له هه‌ڵبژاردنه‌كانیاندا س������وودیان له‌و ناوچان������هی كه پانتاییه‌كی زۆریان هه‌بوو وه‌رده‌گرت ،له ساڵی 1970بهدواوه ته‌نها بازنه‌ی "یه‌كئه‌ندامی"یان هه‌بوو .له ئه‌مریكادا ده‌س������تهی هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری هێشتا له‌و ناوچانه‌ی كه پانتاییه‌كی زۆریان ههیه هه‌ڵده‌بژێردرێن ،كه هه‌ر ئهوهش بۆته هۆی جیاوازییه‌كی زۆر، چونكه په‌یوه‌ندییه‌كی ڕاس������ته‌وخۆ له نێوان زیادبوونی پانتایی بازنه‌كان له سیسته‌می زۆرینه‌ی ڕها لهگهڵ زیادبوونی جیاوازی ههیه ،بۆ نموونه" :له هه‌ڵبژاردنی ساڵی 1988دا جۆرج بووش %3،4ی ده‌نگه‌كانی خه‌ڵكی به‌ده‌س������تهێنا ،به‌اڵم %2،79ده‌نگی ده‌س������تهی هه‌ڵبژاردن (كالێج)ی ده‌ست كه‌وت ،له هه‌ڵبژاردنی 1992دا بی������ل كلینتون به‌ده‌س������تهێنانی %2،43ده‌نگی خه‌ڵك و %68,8ده‌نگی كالێجه‌كانی هه‌ڵبژاردن سه‌ركه‌وت. شێوازی ده‌نگدان و ژماردنی ده‌نگه‌كان: ئه‌مریكا و بریتانیا له‌و واڵتانه‌ن كه س������وود له سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌لێكترۆنی وه‌رده‌گرن .ئه‌مریكا له ساڵی 2004دا سوودی له ش������ێوازه جۆراوجۆره‌كانی ده‌نگدانی ئه‌لێكترۆنی له‌وانه‌ش وێستگه‌كانی ده‌نگدان وه‌رگرت. ه هه‌ڵبژاردن: پاڵێوراویی ل دیاریكردن������ی پاڵێوراوان������ی هه‌ڵبژاردن هه‌ندێج������ار كردارێكی سه‌رووی یاس������ایه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی حزبه سیاس������یییه‌كان زۆرترین ڕۆلیان له‌و بواره‌دا ههیه و ش������ێوازی حزب������ه‌كان له دیاریكردنی پاڵێوراوانی حزبی زۆربه‌ی جار له ڕووی یاس������اییه‌وه نه‌ناسراوه، به‌اڵم ناساندنی پاڵێوراوان كردارێكی یاسایییه كه هه‌ندێجار به دوو ش������ێوه ئه‌نجام دهدرێت :پێشكه‌شكردنی داواكاری و تۆماركردنی ناویان له لیسته حزبییه‌كاندا .له بریتانیا وه‌كو بازنه‌كانی دیكه‌ی یه‌كئه‌ندامی ،ناس������اندنی پاڵێوراو به ش������ێوه‌ی داواكردن ئه‌نجام دهدرێت ،به‌و ش������ێوه‌یه‌ی كه‌س������انێك كه ده‌یانه‌وێت به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌ندا بكه‌ن و مه‌رجی به‌شداریكردنیشی هه‌بێت، دوای به‌دس������تهێنانی پس������ووله‌ی فه‌رمیی پاڵێوراوی ،ناونیشان و كاری خۆی تێدا ده‌نووسێت ،پاشان واژۆی یه‌كێك له ده‌نگده‌ره‌كان وه‌كو پێشنیاركردن و واژۆی ده‌نگده‌رێكی دیكه وه‌كو په‌سندكردن و واژۆی هه‌ش������ت كه‌س وه‌كو ره‌زامه‌ندی په‌یوه‌ست ده‌كات ،جگه له وانه مه‌بله‌غێك پاره وه‌كو به‌ڵگه ده‌داته به‌رپرسانی په‌یوه‌ندیدار و ن������اوی له لیس������تی پاڵێوراواندا تۆمار ده‌كرێ������ت .له ڕابردوودا پاڵێوراوان مافی ئه‌ویان نه‌بوو ناوی حزبه‌كه‌ی خۆیان له پسووله‌ی ده‌نگدان بنووس������ن ،به‌اڵم له س������اڵی 1969ئه‌و مافه‌یان پێدرا كه په‌یوه‌ندیی حزبایه‌تیی خۆیان بنووسن. ل������ه هه‌ڵبژاردنی دوو والیه‌ن‌ه كه ل������ه 14ویالیه‌ت ئه‌نجام
34هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
دهدرێت ،هه‌موو ده‌نگده‌ران به سه‌ربه‌خۆكانیش������هوه ده‌توانن به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردندا بك������هن و ده‌نگ به پاڵێوراوی هه‌ر حزبێك كه بیانه‌وێت بده‌ن. ل������ه ئه‌مریكا هه‌ر كه‌س كه مه‌رجی پاڵێوراوی بۆ پۆس������تی هه‌ڵبژاردنی تایبه‌تی هه‌بێت ،ده‌توانێت داواكاریی خۆی لهگهڵ هه‌ن������دێ واژۆی دهنگدهرانی بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنی پێش������كه‌ش به‌رپرس������انی هه‌ڵبژاردن بكات و ناوی خ������ۆی تۆمار بكات و ل������ه هه‌ڵبژاردنی پێش������ه‌كی كه له‌ژێر چاودێری������ی ده‌وڵه‌ت بۆ هه‌ڵبژاردنی پاڵێوراوی حزبه‌كان ئه‌نجام ده‌ده‌رێت ،به‌شداری بكات .ئه‌و ههڵبژاردنه پێش������ه‌كیی‌ه له ویالت‌ه جۆراوجۆره‌كانی ئه‌مریكادا ش������ێوازی جۆراوجۆری هه‌ی������ه ،وه‌كو هه‌ڵبژاردنی پێشه‌كیی داخراو ،دووالیهنه ،كراوه ،هه‌مه‌الیه‌نه. له هه‌ڵبژاردنی "پێشه‌كیی داخراو" كه له 24ویالیه‌ت ئه‌نجام دهدرێت ،ته‌نها ئه‌و كه‌س������انهی كه وه‌كو ئه‌ندامی حزبی ناوی خۆیان تۆمار ك������ردووه ،ده‌توانن ده‌نگ بده‌ن .له هه‌ڵبژاردنی پێشه‌كیی دووالیهنه كه له چوارده ویالیه‌ت ئه‌نجام ده‌ده‌رێت، هه‌موو ده‌نگده‌ران و س������ه‌ربه‌خۆكانیش ده‌توانن به‌شداری له هه‌ڵبژاردن������دا بك������هن و ده‌نگ به پاڵێوراوی ه������ه‌ر حزبێك كه بیانه‌وێت بده‌ن ،له هه‌ڵبژاردنی پێشه‌كی كراوه‌دا كه له چوار ویالیه‌ت ئه‌نجام ده‌ده‌رێت ،ناونووسینی حزبی نییه و هه‌موو ده‌نگده‌ران سه‌رپشكن كه ده‌نگ به پاڵێوراوی هه‌ر حزبێك كه بیانه‌وێت بده‌ن .له هه‌ڵبژاردنی پێش������ه‌كیی گش������تگیر كه دوو ویالیه‌ت ئه‌نجام دهدرێت وێڕای ئه‌وه‌ی كه ناونووسینی حزبی ههیه ،ده‌نگده‌ران ده‌توانن له هه‌ڵبژاردنی سه‌ره‌تایی هه‌ر دوو حزبدا به‌شداری بكه‌ن ،به‌اڵم له هه‌ڵبژاردنی سه‌ره‌تایی هه‌ر حزبێك ته‌نها بۆ دوو پۆست ده‌توانن به‌شداری بكه‌ن. هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن: مه‌به‌س������ت له هه‌ڵمه‌ت یان ملمالنێ������ی هه‌ڵبژاردن ،كۆمهڵه كردارێك������ه ،كه ب������ۆ هاندنی ده‌نگ������ده‌ران ل������ه قۆناغی پێش هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام دهدرێت .له هه‌ر ملمالنێیه‌كی هه‌ڵبژاردندا سێ گروپ هه‌وڵ ده‌ده‌ن كه بریتین له :به‌رپرسانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن ،میدیاكاران و ده‌نگده‌ران. ماوه‌ی خولی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن له زۆربه‌ی سیس������تهمه په‌رله‌مانییه‌كان������دا له مانگێك زیات������ر تێپه‌ر ناكات ،ههرچهنده به هۆی ح������ه‌ز و ئاره‌زووی سیاس������ه‌تمه‌داران بۆ مانه‌و‌ه له ده‌س������ه‌اڵت و دووباره خۆ كاندیدكردن ،ب������ه كردهوه هه‌موو چاالكییه‌كانی������ان به جۆرێك له كێبڕكێ له‌س������ه‌ر ده‌س������ه‌اڵت دابنرێت .ل������ه هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماری ئه‌مریكا ،كێبڕكێی هه‌ڵبژاردن له قۆناغی كۆتاییدا دوو مانگ درێژ‌ه ده‌كێشێت. ههرچهنده یاس������ا به دیاریكردنی سنوورێك بۆ ئه‌و هه‌ڵمه‌ته له هه‌وڵ������ی كۆنترۆلكردنی ب������ووه واتا ئه‌ندازه‌یه‌ك هه‌ڕه‌ش������ه، وه‌ته‌ماحخستن ،ساخته‌كاری له ده‌نگدان ،تێچووی هه‌ڵمه‌ت و...
هتد ،خس������ته ژێر چاودێری و كونترۆڵی خۆیه‌وه ،به‌اڵم هێش������تا س������ه‌روه‌ت و س������امان له‌نێو ڕكابه‌ره‌كان������دا ناعادیالنه دابه‌ش ده‌كرێت و به گش������تی ئه‌و كێبڕكێیه پش������ێوی و توندوتیژی لێ ده‌كه‌وێته‌وه .له بریتانیا به پێی یاس������ای په‌س������ه‌ندكراوی ژماره 1883كه جگه له نوێنه‌رانی یاسایی و پاڵێوراوی نوێنه‌رایه‌تی، هیچ كه‌س������ێكی دیكه له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا مافی ئه‌وه‌ی نییه كه تێچووی هه‌ڵمه‌ته‌كه له ئه‌س������تۆ بگرێت ،به‌اڵم كۆسپێكی زۆر جیددی له پێش جێبه‌جێكردنی ئه‌و یاسایه ههیه .له ئه‌مریكاش یاسایه‌كی هاوشێوه ههیه كه به كردهوه سه‌رپێچی ده‌كرێت. ئامانج له هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن به گشتی وه‌الوه‌نانی ڕكابه‌ر یان له‌و واڵتانه‌ی كه نیوه‌ی خه‌ڵك س������وود له مافی ده‌نگدانی خۆی������ان نابینن ،وه‌كو ئه‌مریكا ،هانیان بده‌ن كه بچنه س������ه‌ر سندووقه‌كانی ده‌نگدان. به‌پێ������ی ناوه‌ڕۆك ،هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردن پش������ت به بابه‌ته جۆراوجۆره‌كان ده‌به‌س������تێت ،كه هه‌ندێكیان ڕێكوپێك و به‌رنامه بۆ داڕیژراوه و هه‌ندێجاریش ئاڵوز و به ڕێكه‌وته .سوودوه‌رگرتن له ڕاوێژكاری هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن ،ته‌كنیكه‌كانی بیستن و بینین، كۆنفرانس������ی میدیایی ،ڕاپرسییه تایبه‌ته‌كان ،گردبوونه‌وه‌كان و كۆمپیۆته‌ر و ته‌كنیكه نوێیه‌كانه كه به كارهێنانیان ،هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا و بریتانیا له جاران ڕوونتر كردۆته‌وه .له ئه‌مریكا پێچه‌وانه‌ی واڵتان������ی ئه‌ورووپی به هۆی تایبه‌تمه‌ندیی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی تاكه‌‌كس������ی ،سوودوه‌رگرتن له ته‌كنیكی ڕاوێژكاری له هه‌ڵمه‌ته‌كان باوتره. مه‌رجه‌كانی ده‌نگده‌ران و پاڵێوراوان مه‌رجه‌كانی پاڵێوراوی سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت: به‌ش������ی 1به‌ندی 5ی مادده‌ی 2ی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی ئه‌مریكا ده‌ڵی :هه‌ر كه‌س������ێك كه بۆ به‌ده‌س������تهێنانی پۆس������تی س������ه‌ركۆماری خۆی كاندی������د ده‌كات :له كاتی په‌س������ندكردنی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی ده‌بێ هاوواڵتیی ڕه‌سه‌ن یان دانیشتووری ویالیه‌ت������ه یه‌كگرتووه‌كان ،النیكه‌م 35س������اڵ ته‌مه‌نی هه‌بێت و ماوه‌ی 14ساڵ دانیشتووی ویالیهته یه‌كگرتووه‌كان بێت. مه‌رجی پاڵێوراوی بۆ ده‌سه‌اڵتی یاسادانان: خ������ۆ پااڵوتن بۆ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ئه‌مریكا پێویس������ته پاڵێوراو 20ساڵ ته‌مه‌ن ،ماوه‌ی 7ساڵ هاوواڵتی ئه‌مریكا و دانیشتووی ویالیه‌تی په‌یوه‌ندیدار بێت. به‌شی 2له به‌ندی 2ی مادده‌ی 1ی ده‌ستووری هه‌میشه‌یی ئه‌مریكا :هیچ كه‌س������ێك كه ته‌مه‌نی نهگهیشتبێته 25ساڵ و حه‌فت ساڵ هاوواڵتی ویالیهته یه‌كگرتووه‌كان نه‌بێت و له كاتی هه‌ڵبژاردن دانیش������تووی ئه‌و ویالیه‌ته‌ی كه هه‌ڵبژاردنی تێدا ئه‌نجام ده‌ده‌رێت نه‌بێت ،ناتوانێت ببێته نوێنه‌ری ئه‌نجومه‌ن. سه‌رچاوه:
مه‌رجی پاڵێوراوی ئه‌نجومه‌نی پیرانیش ده‌بی ته‌مه‌ن 30 س������اڵی ته‌وا ،ماوه‌ی 9س������اڵ هاوواڵتی ئه‌مریكا و پێشینه‌ی دانیشتنی له بازنه‌ی هه‌ڵبژادردنی هه‌بێت. سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی هه‌ردوو واڵت به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه لهگهڵ زۆرینه‌ی ڕه‌هادان ،له گرفته‌كانی سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی زۆرینه‌ی ڕها وه‌كو :ناڕێكی له دابه‌ش������كردنی كورسییه‌كان و پرس������ینهوه له ش������ه‌رعی نه‌بوونی ئه‌و سه‌ركردانه‌ی كه به زۆرینه‌ی ڕێژه‌یی ده‌گه‌نه سه‌رۆكایه‌تی ،هاوبه‌شن. مه‌رجی پاڵێوراوی ئه‌نجومه‌نی گشتیی بریتانیا بریتییه له 21ساڵ ته‌مه‌نی ته‌واو و نه‌بوونی پێشینه‌ی تاوان، مه‌رجه‌كانی ده‌نگده‌ران به‌شداریی خه‌ڵك له پرس������ی سیاسی به مه‌رجی پێویست و سه‌ره‌كیی به‌دیهێنانی دیموكراس������ی ئه‌ژمار ده‌كرێت .تاكو س������ه‌ده‌ی 19ده‌نگدان وه‌كو ساده‌ترین ش������ێوه‌ی به‌شداریی سیاسی ڕووبه‌ڕووی سنوورداریه‌تی جۆراوجۆری وه‌كو ڕه‌گه‌زی، نه‌ژادی و چینایه‌تی بۆته‌وه .س������ه‌ره‌تا له ئه‌مریكا ته‌نها خاون زه‌وییه‌كان ،پیاوان و سپیپێسته‌كان مافی ده‌نگدانیان هه‌بووه. له چاكس������ازیی نۆزده‌هه‌می ده‌ستووری هه‌میشه‌یی ئه‌مریكادا هاتووه" :ویالیهته یه‌كگرت������ووه‌كان یا هه‌ریه‌ك له ویالیه‌ته‌كان مافی ده‌نگدان������ی هاواڵتیانی ویالیهته یه‌كگرتووه‌كان له ڕووی ڕه‌گه‌زییه‌وه ،ڕه‌د یان س������نووردار ن������اكات ،كۆنگره به دانانی یاسای پێویست ده‌سه‌اڵتی كاراكردنی ئه‌و مادده‌یه‌ی ههیه". ه كۆتاییدا! ل به له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌ی كه باسمان كرد درده‌كه‌وێت ،كه سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكا و بریتانیا سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه له‌یه‌ك ده‌چن و له هه‌ندێ بواردا وه‌كو قبوڵكردنی ش������ێوه‌ی زۆرینه‌ی ڕه‌های ڕێژه‌یی به مه‌به‌ستی چه‌سپاندنی سیسته‌می دوو حزب������ی ،پێ������وه‌ری ڕێژه‌ی دانیش������تووان ل������ه دیاریكردنی بازنه‌كان ،حه‌زكردن به بازنه‌كان������ی هه‌ڵبژاردنی یه‌كئه‌ندامیی جێگیر ،هه‌ڵگرتنی سنوورداریه‌تیی نه‌ته‌وه‌یی ،نه‌ژادی ،ڕه‌گه‌زی و ...هتد ،هه‌ندێ جیاوازیشی لهگهڵ یه‌كتریدا ههیه ،بۆ نموونه: هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ركۆماریی ئه‌مریكا به‌هۆی ده‌سته‌یه‌كی دیكه به‌ناوی كالێجی هه‌ڵبژاردن و هه‌ڵبژاردنی كه‌سی یه‌كه‌می واڵتی بریتانیا له‌الیه‌ن ش������اژنه‌وه ،هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی ئه‌مریكا و دیاریكردنی ئه‌نجومه‌نی لۆرداتی بریتانیا. له الیه‌كی دیكهشهوه هه‌ردوو سیسته‌می هه‌ڵبژاردن به‌هۆی زۆرینه‌ی ڕه‌ها و ئه‌و گرفتانه‌ی كه له سیس������ته‌می زۆرینه‌ی ڕه‌هادا ههیه وه‌كو :ناڕێكی له دابه‌ش������كردنی كورسییه‌كان و شه‌رعی نه‌بوونی ئه‌و سه‌رۆكانه‌ی كه به سیسته‌می زۆرینه‌ی ڕێژه‌ییه‌وه سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست دێنن ،هاوبه‌شن. http://af-bargesabz.blogfa.com
تشرینی دووه‌می 35 2012
به‌ربه‌ست ه پیشه‌یییه‌كانی دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن كۆمه‌ڵێ���ك كێش��� ه و گرفت هه‌ن ،پێویس���ت ه ده‌س���تهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن بهس���ه‌ریاندا زاڵبێ و بۆ به‌ده‌س���تهێنانی ئاس���تێكی پیش���ه‌یی په‌سند ،چاره‌سه‌ریان بكات .هه‌ندێك له‌و كێشان ه له‌ناو خودی ئه‌و ده‌ست ه به‌ڕێوه‌بردنه‌دای���ه ،وه‌ك بابه‌تی دانانی پێش���ه‌نگییه‌كانی داهات ،هه‌ندێكی تریش‌ده‌كه‌وێته ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن. بارودۆخی سیاسی
بارودۆخ������ی سیاس������ی ،بڕواب������وون و ش������ه‌رعیه‌تی هه‌ڵب������ژاردن دی������اری ده‌كات. هه‌روه‌ها له بارودۆخی ترس������اندنی سیاسی، تۆقان������دن و توندوتیژی ل������ه‌و كۆمه‌ڵگه‌یانه‌ی که ڕێز له س������ه‌روه‌ریی یاسا ناگرن ،یا ئه‌و حكوومه‌تانه‌ی شه‌فافیه‌ت به‌رجه‌سته ناكه‌ن و لێپێچینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا ناكری ،ئه‌س������تهمه هه‌ڵبژاردنێكی پ������اك و بێگه‌رد به‌ڕێوه‌بچێت. له‌گ������ه‌ڵ ئهوهش������دا ده‌س������تهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵب������ژاردن ك������ه ئاڕاس������ته‌یان پیش������ه‌یییه، هه‌وڵده‌ده‌ن له‌ژێر فش������اری ئه‌و بارودۆخه ناهه‌مواره‌دا ،بۆ به‌ده‌ستهێنانی متمانه و بونیادنانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن پابه‌ند به بنه‌ما ئه‌خالقییه‌کانی هه‌ڵبژاردنێكی پاك بن .نموونه‌ی ئه‌و ده‌س������ته به‌ڕێوه‌بردنانه‌ی هه‌ڵبژاردن ،كه له‌ژێر بارودۆخێكی ناهه‌مواردا ئه‌نجامێكی باش و په‌س������ندیان به‌ده‌س������تهێنا: هه‌ڵبژاردنی نیكاراگوا ،1990موزامبیک ،1994باش������وری ئه‌فریقا ،1994ئه‌فغانستان 2004و عێراق له 2005دا.
چوارچێوه‌ی یاسایی
چوارچێوه‌یه‌كی یاس������ایی دروس������ت ،گرنگ������ه بۆ دانانی پالنێكی س������ه‌ركه‌وتوو به‌مه‌به‌ستی جێبه‌جێكردنی كاره‌كانی هه‌ڵبژاردن له‌الیه‌ن ده‌س������تهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردنه‌وه. كاتێك چوارچێوه‌ی یاسایی نهگهیشتبێته ئاستێكی باش ،ئه‌وا ئه‌و ده‌سته به‌ڕێوه‌به‌رانه‌ی هه‌ڵبژاردن كاره‌كانیان دژوار ده‌بێ
36هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
*
هه‌ڵبژاردن
بۆ ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن به‌شێوه‌یه‌ك كه ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا جێی ره‌زامه‌ندیی گشت خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان بێت. بۆ خۆالدان له ناكۆكیی سیاسی و هه‌موو ئاڕاسته‌كانی ناتێگه‌یشتن و ناحاڵیبوون ،كه ده‌بنه هۆی به‌رته‌سككردن و تێكدان������ی پرۆس������هی هه‌ڵب������ژاردن ،باش������تر وایه ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی بهس������ه‌ر چوارچێوه‌ی كاری یاس������اییدا دێن ،پێش ئه‌نجامدانی پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن ،ماوه‌یه‌كی زیاتریان بۆ ده‌سنیشان بكرێت .ئه‌مه‌ش ده‌رفه‌تێكی باش به دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن دهدات به مه‌به‌ستی روونكردنه‌و‌ه و ش������یكردنه‌وه‌ی ئه‌و گۆڕانكاریانه بۆ بۆ ڕای گش������تی ،هه‌روه‌ها ڕاهێنان������ی كارمه‌نده‌كانیان که به‌سه‌ر چوارچێوه‌ی یاساییدا ئه‌نجام ده‌درێن. له الیه‌كی دیكه‌وه ،دهرفهت ده‌داته ئه‌و پارت و الیهنه
سیاسییانه‌ی به‌شداریان كردووه له پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن بۆ هه‌مواركردن و پێداچوونه‌و‌ه بهس������ه‌ر پالنه‌كانیاندا، ئه‌گه‌ر پێویس������ت بوو .ش������اره‌زایی زۆرێك له دهستهی به‌ڕێوه‌به‌ران������ی هه‌ڵبژاردن ،به‌تایبه‌ت������ی له‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی كه له س������ه‌ره‌تای گه‌شه‌ی دیموكراس������یدان ،ئاسایییه گۆڕانكاری به‌سه‌ر چوارچێوه‌ی كاری یاساییدا بكرێت.
دهستهی كاتیی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن
دهستهی كاتیی بۆ بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن وه‌ك ئه‌وه‌ی له چهند پارچه‌یه‌كی ڕۆژهه‌اڵتی ئه‌ورووپادا كارده‌كه‌ن ،تووشی دابڕان ده‌بن له نێوان هه‌ڵبژاردنێك و هه‌ڵبژاردنێكی دیكه‌دا. ئه‌مه‌ش دهبێته هۆی سستی و به‌رته‌سككردنی گه‌شه‌پێدانی پیشه‌یی هه‌ڵبژاردن .به‌اڵم به‌پێچه‌وانه‌وه ،دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردنی هه‌میشه‌یی ،كات و داهاتێكی باشیان ده‌بێت بۆ ڕاهێنانی كارمه‌نده‌كانیان له نێوان هه‌ڵبژاردنه‌كاندا .لهوانهیه ده‌س������تهی به‌ڕێوه‌بردن ده‌رفه‌تێکی 90ڕۆژیان له‌به‌ر ده‌ستدا بێت بۆ ئه‌نجامدانی كاره‌كانی������ان ،ئهمه واده‌كات ڕاهێنان و بنیادنانی تواناسازیی درێژخایه‌ن بۆ ئه‌و كارمه‌ندانه‌ی كه به گرێبه‌ست كارده‌كه‌ن ،له‌و ماوه‌یه‌دا ئه‌سته‌م و نه‌شیاو بێت.
بڕ و كاتی پاڵپشتیکردنی داراییی‌ده‌سته‌ی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن
ناڕێك������ی و كاتی پاڵپش������تیی دارای������ی دهبێته هۆی به‌رته‌سككردن و ئه‌س������ته‌مكردنی گه‌شه‌پێدانی پیشه‌یی دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن .هه‌ندێك له دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵب������ژاردن ،به‌تایبه‌تی له‌و ده‌وڵه‌تانی که له س������ه‌ره‌تای گه‌شه‌ی دیموكراس������یدان ،هه‌وڵێكی زۆر ده‌ده‌ن ب������ۆ به‌ده‌س������تهێنانی پاڵپش������تیی داراییی ته‌واو به‌مه‌به‌ستی ئه‌نجامدانی كاره‌كانیان ،به‌اڵم كه به‌ده‌ستی دێنن كاته‌كه گونجاو نییه بۆ ئه‌وه‌ی ڕاهێنانێكی دروست ئه‌نجام بدرێت ،به‌تایبه‌تی بۆ ئه‌و كارمه‌ندانه‌ی كاتیین و به گرێبه‌ست كارده‌كه‌ن .لهوانهیه پاڵپشتیی داراییکردن چه‌ن������د مه‌رجێك������ی هه‌بێت و ببێته هۆی ئ������ه‌وه‌ی که به ش������ێوه‌یه‌كی نه‌گونجاو بژارده‌ی دهستهی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن ده‌ستنیشان بكرێت ،سه‌باره‌ت به چۆنیه‌تیی گه‌شه‌پێدان و ڕاهێنانی كارمه‌نده‌كانیان. /http://aceproject.org
ڕیفراندۆم بۆ ئاڵوگۆڕ له ده‌ستووری گشتیی ئیسله‌ندا یه‌کش������ه‌ممه‌دا ڕۆژی ل������ه ( )٢٠١٢/١٠/٢٨هاوواڵتیانی ئیسله‌ندا ده‌نگی������ان به ئاڵوگۆری ده‌س������تووری گش������تیی واڵته‌که‌یان دا .به گوێره‌ی دوایین ڕاپۆرت ،زیات������ر له ()%٦٦ی هاوواڵتی������ان وه‌اڵم������ی "ئه‌رێنی"یان به هه‌موارکردن������ه‌وه‌ی ده‌س������توور دا و، ()%٣٣یش به "دژ" ده‌نگی خۆیان خسته ناو سندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه. ڕێ������ژه‌ی به‌ش������داربووان ل������ه‌و ڕێفراندۆمه‌دا نزی������ک به ( )%٤٩بوو. زیاتر ل������ه ٢٣٥هه‌زار ک������ه‌س مافی به‌شدارییان له‌و ڕێفراندۆمه‌دا هه‌بوو. جێی ئاماژه پێکردنه که هه‌یئه‌تێکی ٢٥که‌سی وه‌کو نوێنه‌رانی هاوواڵتیان،
بۆ نووسینی ڕه‌شنووسی ئه‌و ده‌ستووره هه‌ڵبژێردرابوون. زه‌مینه بۆ هه‌موارکردنی ده‌س������توور ،بۆ ناڕه‌زایه‌تیی هاوواڵتیان������ی ئ������ه‌و دوڕگه ساردوس������ڕه بچکۆڵ������ه سه‌باره‌ت به قه‌یرانی بانکی و بارودۆخ������ی ئابووری������ی واڵته‌که‌یان ده‌گه‌ڕاوه. ئاڵوگۆڕی نوێی پێش ڕێفراندۆمه‌که ئهوه بوو ،ک������ه هاوواڵتیان به ڕێگه‌ی ڕایه‌ڵ������ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی (تویتتێر) و (فه‌یس������بووک)هوه ،به مه‌به‌س������تی به‌ش������داریی ل������ه هه‌موارکردن������ی ده‌س������تووردا ،ڕاوبۆچ������وون ،ڕه‌خنه
*
هه‌ڵبژاردن
و پێش������نیازی خۆیان ب������ۆ هه‌یئه‌ته‌که ڕهوانه ده‌کرد. ئه‌و ش������ێوازه که به "کۆکردنه‌وه" ن������اوی ده‌رک������ردووه ،بنه‌ماک������هی بۆ کۆکردن������ه‌وه‌ی فک������ری ن������وێ و ب������ۆ به‌ش������داریی هاوواڵتیانه له کاروباری به‌ڕێوه‌به‌ریی واڵتدا. http://persian.euronews.com
تشرینی دووه‌می 37 2012
(قبتی)یه‌کان پاپای نوێیان هه‌ڵبژارد *
هه‌ڵبژاردن
ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه ( )٢٠١٢/١١/٤قبتییه‌کانی جیهان پاپای خۆیان له (که‌نیسه‌ی قبتییه‌کانی میسر) له قاهیره هه‌ڵبژارد. قه‌ش������هی گهوره (تاوزرۆس)ی ( )٦٠ساڵه بوو به ١١٨هه‌مین پاپای ١٨ملیۆن قبتییه‌کان له جیهاندا .ئه‌و ههڵبژاردنه دوای ئه‌وه‌ی که پاپا (شنوودای سێیه‌م) هه‌شت مانگ به‌ر له ئێستا کۆچی دوایی کرد ،بهڕێوه چوو .ش������نوودای سێیه‌م بۆ ماوه‌ی ٤٠سااڵن پاپای قبتییه‌کان بوو. حه‌وتووه‌ک به‌ر له ( )٢٠١٢/١١/٤ل������ه کۆبوونه‌وه‌یه‌کدا که ٢٥٠٠قه‌ش������ه به‌شدار بوون ،س������ێ پاڵێوراو بۆ بوون به پاپا، ده‌سنیشان کران .شێوازی هه‌ڵبژاردنی قه‌شه‌یه‌ک بۆ بوون به پاپای قبتییه‌کان به‌م شێوه‌یه‌یه ،ناوی هه‌ر سێ پاڵێوراو ده‌خرێته ناو (جامێکی شووشه)یییه‌وه و کوڕێک به چاوبه‌ستراوه‌یییه‌وه ده‌ست ده‌خاته ناو (جام)ـه‌که‌وه و یه‌کێک له ناوه‌کان ده‌ردێنێت. ئهمه یه‌کێک له نه‌ریت������ه کۆنه‌کانی قبتییه‌کانه بۆ بوون به پاپا. به‌پێی بڕوای قبتییه‌کان ،ئه‌و که‌سه‌ی که به‌م شێوهیه ببێته پاپا، "نوێنه‌ری خوا"یه له‌سه‌ر گۆی زه‌وی. قبتییه‌کان������ی میس������ر وای بۆ ده‌چن که "ئاڵوگ������ۆره‌کان له میس������ردا به زه‌ره‌ری ئه‌وان ته‌واو ب������ووه ،چونکه حکوومه‌تی ئێس������تای میسر له ژێر ده‌سه‌اڵتدارێتیی ئیسالمی سیاسیدای‌ه و هه‌ڕه‌شه‌مان لێ ده‌کرێت". ڕێکخراوی چاودێرانی مافی مرۆڤ له په‌یوه‌ند لهگهڵ مافی ژنان و که‌مینه ئایینییه‌کان ڕه‌خنه‌یان له دهوڵهتی میسر گرت، سه‌باره‌ت بهوه که له "ڕه‌شنووسی ئێستای میسردا ،پێودانگ‌ه پێویسته‌کانی بۆ ده‌ستوورێکی گشتیی دیموکرات نییه". قبتییه‌کانیش له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن که هه‌ر له کاتی ڕووخانی ڕژێمی (حوس������نی موبارک)ـ������هوه" ،که‌وتوونه‌ته به‌ر په‌الماری موسڵمانه توندئاژۆیه‌کان"ـه‌وه.
قه‌شه‌ی گهوره (تاوزرۆس) که‌نیس������هی قبتییه‌کان له میسر ٣٠قه‌شه‌ی گه‌وره‌ی ههیه، که ٢٦لهوانه له میس������رین ٢ ،که‌سیان له سوودان ،یه‌کێک له ئورشه‌لیم و یه‌کێکی تریش له ئه‌سیۆپیایه. هه‌ندێک له مێژوونووس������ان ،ڕه‌گه‌زی قبتییه‌کان بۆ ئه‌فریقی – ئاس������یایی ده‌گه‌ڕێننه‌وه ،هه‌ندێکیش به "میسرییه کۆنه‌کان" ناویان ده‌به‌ن .قبتییه‌کان دانیش������تووانی خۆجێیی (میس������ر)ن و کاتی خ������ۆی زمانێکی "ده‌وڵه‌مه‌ند"یان هه‌بوو .به هێرش������ی عه‌ره‌ب‌ه موس������ڵمانه‌کان ،زۆربه‌یان توانه‌وه و ئێستا به زمانی عه‌ره‌ب������ی ده‌په‌یڤن .قبتییه‌کان ئه‌مڕۆک‌ه گرووپێکی بچووکن که ()%١٠ی کۆمه‌ڵگه‌ی موسڵمانی میسر پێک دێنن. قبتییه‌کان مه‌سیحین و زۆربه‌یان پێڕه‌وی له لقی ئۆرتۆدۆکسی مه‌س������یحی ده‌که‌ن .له سه‌ده‌ی نۆزده‌دا ،هه‌ندێک له قبتییه‌کان ڕوویان له لقه‌که‌ی تری مه‌سیحی ،مه‌زهه‌بی کاسۆلیک کرد. هه‌ندێک له کارناس������انی کاروب������اری میس������ر ،قبتییه‌کان به گه‌وره‌ترین گرووپی مه‌سیحی له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ناو ده‌به‌ن و پێیان وایه ،که ژمارهی قبتییه‌کان له میسر نزیک به ١٠ملیۆن که‌س ده‌بێ������ت .له ئه‌مریکا نزیک به ٥٠٠ه������ه‌زار قبتی دهژین، هه‌روه‌ها ژماره‌یه‌کیش له‌وان له که‌نه‌دا ،ئوستراڵیا و سووداندا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن .له س������ه‌ره‌تاکانی ١٩٨٠دا نزیک به ٢٠٠٠ که‌سیش ڕوویان له سوئید کرد ،که زۆربه‌یان خه‌ڵکی (میسر)ن. که‌نیس������هی قبتییه‌کان له ئه‌ڵمانیاش ٦هه‌زار ئه‌ندامی ههیه .له ساڵی ٢٠٠٥دا قبتییه‌کان بوون به خاوه‌نی ئااڵی خۆیان.
سه‌رچاوه‌کان:
38هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
http://persian.euronews.com http://www.dw-world.de http://sv.wikipedia.org http://www.ne.se
شانشینی مۆناكۆ
شانش������ینی مۆناكۆ ،واڵتێكی بچووك������ه دهكهوێته ڕۆژاوای ئه‌ورووپا و باشووری رۆژهه‌اڵتی فه‌ره‌نسا و نزیك������ی ش������اری نی������س و ،له پاڵ ده‌ریای س������پی هه‌ڵکه‌وتووه. پایته‌ختی ئه‌م واڵته شاری مۆناكۆیه و 1400که‌س دانیش������تووی ههیه ،ڕووبه‌ری واڵته‌كه ٢كیلۆمه‌تری چوارگۆش������ه‌یه و ژمارهی دانیش������تووانی 35.427 كه‌س������ه .شاره گرنگه‌كانی ،شاری (مونتێ كارلۆ) و (ال كۆندامینه) .له ڕووی که‌شوهه‌واوه ،ئاوهه‌وایه‌كی فێنك������ی ههیه .ئه‌م واڵته هه‌ن������ارده‌ی تایبه‌تیی خۆی نییه ،ب������ه‌اڵم ئابوورییه‌كه‌ی به س������امانی نه‌گوازراو، بانكداری ،بیمه ،پیشه‌سازیی بچووك و پیشه‌سازیی گه‌شتوگوزاره‌وه په‌یوه‌سته. له س������ه‌ره‌تادا مۆناكۆ له الی������هن فینیقییه‌كانه‌وه به‌ڕێوه‌ده‌چوو ،دوای������ی یوونانییه‌كان حوكمڕانی ئه‌م واڵته‌یان ده‌كرد .ئه‌وان ناوی مۆنۆیكس ،كه له ناوی پاله‌وانه‌كانی ئه‌فس������انه‌یی یوونانی وه‌رگیراوه ،لهم
*
هه‌ڵبژاردن
واڵته‌یان نا .شانش������ینی له سه‌ده‌ی 13ی زایینییه‌و‌ه له‌و واڵته‌دا ده‌س������تپێكرد كه له بنه‌ماڵه‌ی گریماڵدی بوون ،زیاتر له س������ه‌ده‌یه‌ك به ته‌نیایی ده‌س������ه‌اڵتیان بهس������ه‌ر مۆناكۆدا هه‌ب������وو .ئه‌م واڵته 800س������اڵ یه‌که‌یه‌کی سه‌ربه‌خۆ بوو. له ساڵی 1793دا ،مۆناكۆ به فه‌ره‌نساوه لكێندرا و له س������اڵی 1815دا كه‌وته ژێر چاودێریی پاشای ساردینیا .له س������اڵی ،1848به‌شێكی گه‌وره‌ی ئه‌م شانش������ینه له ده‌س������ت چوو و دوایی بوو به‌شێك له فه‌ره‌نس������ا .له ساڵی 1861دا ئه‌م واڵته كه‌وته‌وه ژێر چاودێریی فه‌ره‌نسا .له س������اڵی 1962دا ،شاهزاده رنییه‌ی سێیه‌م ده‌س������تووری گشتیی لیبرالی په‌سند كرد. شێوازی حكوومه‌تی مۆناكۆ پاشایه‌تیی سنوورداره، ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان له ئه‌س������تۆی ش������ازاده و ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یییه ،كه 18كه‌س������ه و بۆ 5ساڵ به ده‌نگی ته‌واوی خه‌ڵك هه‌ڵده‌بژێردرێن .ده‌سه‌اڵتی تشرینی دووه‌می 39 2012
به‌ڕێوه‌بردن له ده‌س������تی شازاده‌دایه .شازاده چوار ئه‌ندام������ی ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵه‌ت ده‌سنیش������ان ده‌كات، كه‌له س������ه‌روویانه‌وه وه‌زی������ری واڵته و كارمه‌ندێكی دهوڵهتی فه‌ره‌نس������اش ه������ه‌ر له الیه‌ن ش������ازاده‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن. حزبێكی سیاس������ی و فه‌رمی و یاس������ایییان نییه، به‌اڵم گرووپی سیاس������یی هه‌ن كه بریتیین له یه‌كێتی نیش������تمانی و دیموكرات������ی (زۆرین������ه) ،بزووتنه‌وه‌ی یه‌كێتی دیموكراتی (ماركسیست)ه. له مانگی ئایاری س������اڵی 1993دا مۆناكۆ بوو به ئه‌ن������دام له نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان .له 6ی نیس������انی س������اڵی 2005ی زایینیدا پاش������ا (راینه‌ر)ی سێیه‌م كۆچ������ی دوایی كرد و ك������وڕه گه‌وره‌كه‌ی ش������ازاده (ئه‌لبێرت)ی دووه‌م بوو به پاش������ا .هه‌روه‌ها له 1ی حوزه‌یرانی س������اڵی 2005دا (ژان پۆل پرۆست) بوو به سه‌رۆكوه‌زیرانی ئه‌و واڵته. له ڕووی نه‌ژاد و ئایینه‌وه )%47( ،خه‌ڵكی مۆناكۆ
فه‌ره‌نسین و ( )%16مۆناكۆیی و ()%16یش ئیتالین، له ڕووی ئایینیش������هوه ( )%90كاس������ۆلیكن .زمانی فه‌ره‌نس������ی ،زمانی ره‌س������می ئه‌و واڵته‌یه ،هه‌روه‌ها زمانی ئینگلیسی ،ئیتالی و مۆناكۆیی باوه.
مۆناکۆ ناوی ڕه‌سمی:
شانشینی مۆناکۆ
ژمارهی دانیشتووان:
35.427که‌س – ٢٠١١
پانتایی خاک:
٢کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٩ – )%٩٩( : ڕێژه‌ی شارنشینی:
(٢٠١٠ – )%١٠٠
ڕێژه‌ی ژنان له په‌رله‌ماندا:
(٢٠٠٩ – )%٢٥
زمانی ڕه‌سمی:
فه‌ڕه‌نسی
ڕۆژان‌ه نزیک به ٤٠هه‌زرا کرێکار له ئیتالیا و فه‌ڕه‌نسا‌و‌ه بۆ کارکردن ڕوو له‌و واڵته ده‌که‌ن. دراوسێ:
فه‌ڕه‌نسا
داهاتی تاک له ساڵدا:
( )151.630دۆاڵر
تێبینی:
توریسم یه‌کێک‌ه له سه‌رچاوه‌کانی داهاتی مۆناکۆ .له ساڵی ٢٠١٠دا ( )279.000که‌س سه‌ردانی ئه‌و واڵته‌یان کرد.
40هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
http://www.landguiden.se
دێڤید كامیرون :مافێ ده‌نگــدانێ ناده‌م ه زیندانیان
I won`t give prisoners the vote, says David Cameron
* س������ه‌رۆك وه‌زیرێن بریتانیا (دێڤید كامیرون) بۆ ئه‌ندامێن ێ حكومه‌تا خۆ په‌رله‌مان������ی ( )MPsگۆت( :ئه‌ز ل چوارچوڤ ێ دهێت‌ه ێ ناده‌م‌ه زیندانیان .ئه‌و كه‌س������ ێ ده‌نگدان ق������هت ماف ێ بهێنه بڕین ،ئێك ژ ئه‌وان زیندانكرن دڤێت هن������ده‌ك ماف ژ ێ ده‌نگدانێ بیت). مافان دڤێت ماف سه‌رۆكێ وه‌زیران ،ژ ئالێ جێگرێ گشتی (دومینیك گریڤ) یێ كه‌تیه ژێر فش������اره‌كا مه‌زن داكو چاره‌س������ه‌ریه‌كا ناڤنجی ببینیت( .دومینیك گریڤ) بۆ كومیتا په‌رله‌مانیا بریتانیا گۆت: (ئه‌گه‌ر سه‌رۆكێ وه‌زیران ئه‌ڤێ ڕێ بگریته‌به‌ر ،ئه‌ڤه ده‌ركه‌تنه‌كه ژ بریارێ������ن دادگه‌ها ئوروپا یا مافێ������ن مرۆڤان ( )ECHRكو دبێژیت پێتڤیه ده‌س������تووریێ بده‌نه زیندانیان ده‌نگێ خۆ بده‌ن. هوش������داری دا كو ئه‌ڤه دێ خراب لسه‌ر بریتانیا راوه‌ستیت و بریتانیا دێ تووشی هنده‌ك سزایان بیت). د به‌رس������ڤا خۆدا دێڤید كامیرونی گ������ۆت( :ئه‌گه‌ر پێتڤی بیت ،ئ������ه‌زێ ئاماده‌م‌ه ئه‌ڤی بابه‌تی پێن������گاڤ پێنگاڤ دگه‌ل ێ سه‌باره‌ت په‌رله‌مانی گه‌نگه‌ش������ه بكه‌م داكو بریارا دادگه‌ه ێ ده‌نگدان������ا زیندانیان ره‌تبكه‌ین ،ك������و پێتڤیه زیندانیێن ماف ێ سنوردار بكه‌ین). بریتانیا ژ ده‌نگدان ێ وه‌زیران بۆ په‌رله‌مانی گۆت( :نابیت كه‌س������ه‌ك س������ه‌رۆك گومان������دار بیت ،ل س������ه‌رده‌مێ هه‌بوونا من ل س������ه‌رۆكاتیا ێ نابیت). ێ ده‌نگدان وه‌زی������ران ،ل بریتانیا زیندانیان هیچ ماف ئه‌وی ئاماژه دا كو ل ش������وباتا س������اال 2011ئه‌نجومه‌نی ب
وه‌رگێران ژ ئنگلیزی :شلێر ئه‌حمه‌د
ێ پڕانیا 234به‌رامب������ه‌ری 22ده‌نگان دژی بجهئینانا حوكم ێ ده‌نگدانا دادگه‌ها ئوروپی بۆ مافێن مرۆڤان س������ه‌باره‌ت ماف زیندانیان راوه‌ستیان. ژ الیه‌كێ دی ،هاریكارێن كامیرونی دانه دیاركرن ،كو هێشتا ئه‌و یێ هه‌لبژارده‌یێن حكومه‌تێ ش������روڤه دكه‌ن ،ژ وانه پروژه‌یێ یاسا مافێن ده‌نگدانا زیندانیان داكو تا ڕادده‌كی دگه‌ل بریارا دادگه‌ها ئوروپ������ی یا مافێن مرۆڤان بگونجی������ت ،ههرچهنده به‌رهه‌نگاریه‌كا دژوار ژ الیێ ئه‌ندامێن دوودل هه‌نه .هه‌روه‌س������ا ئه‌وان هاریكاران گۆتن كو سه‌رۆكێ وه‌زیران پێشنیارا ده‌نگدانه‌كا دی ل په‌رله‌مانی بۆ زێده‌تر رونكرنا الیه‌نێ یاسایی دكه‌ت .كامیرونی هێشتا یه‌كال نه‌كریه كا یێ به‌رهه‌ڤه ژ (ئه‌نجومه‌نێ ئوروپا) یێ كو سه‌رپه‌رشتیا لسه‌ر رێكه‌فتنێن ئوروپی دكه‌ت بده‌ركه‌ڤیت یان نه. وه‌زیرێ������ن دوودل و حێبه‌تی لس������ه‌ر ئه‌ڤێ بریارێ ،داخازا دواخستنا ئه‌ڤی بابه‌تی دكه‌ن هه‌تاكو هه‌لبژارتنێن كۆمسیۆنا پولیسان ل 17نوڤه‌مبه‌ر 2012/ب دوماهی دهێت. ێ گۆت( :هی������چ حزب و الیه‌نان ئێ������ك ژ ژێده‌رێن حكومه‌ت نه‌ڤێن ئه‌ڤی بابه‌تی زوو بكه‌نه د ئه‌جێندا خۆدا و ئێكال بكه‌ن. دخازن بریارا دوماهیك یا بله‌ز نه‌بیت). ئه‌ڤ راگه‌هاندنه هێشتا جهێ دانوستاندنێ و ڤه‌كێشانێیه و هیچ چاره‌س������ه‌ری ژ هیچ الیه‌نان بۆ نه‌هاتیه دانان ،دناڤا حزبا پارێزه‌رانداژی كێشه و جوداتیه‌كا مه‌زن لسه‌ر ههیه. كامیرون������ی د ئاخفتنه‌كا خۆ یا به‌رێدا گۆتبوو كو دلگرانی و
تشرینی دووه‌می 41 2012
نه‌خۆشیا گیانی دێ من گریت ئه‌گه‌ر مافێ ده‌نگدانێ بۆ زیندانیان هه‌بیت .سه‌رباری په‌یڤێن وی یێن ره‌ق ،ژێده‌رێن سه‌رۆك وه‌زیران دبێژن كو هێشتا ئه‌و یێ ل چاره‌سه‌ریه‌كێ دگه‌ریێن داكو دژاتی دگه‌ل ستراسبورگ په‌یدا نه‌بیت .ل وی ده‌می كامیرون تا ڕادده‌كی لس������ه‌ر پێش������نیارا وه‌زیرێ ئه‌نجومه‌نێ وه‌زیران (مارك هاربه‌ر) رازی بوو كو زیندانێن حوكمێ وان ژ چوار س������ال و كێمتر دڤێت ده‌ستویری بۆ ده‌نگدانا وان هه‌بیت .به‌رپرسێن حكومه‌تا بریتانیا دبێژن ئه‌و نزانن كا ب دروستی بریتانیا دێ چه‌وا شێت دادگه‌ها ئوروپی رازی كه‌ت داكو پێكڤه بگه‌هنه چاره‌سه‌ریه‌كا ناڤنجی .لێ رهنگه دادگه‌ها ئوروپاژی هنده‌ك نه‌رماتیێ پیشان بده‌ت و هه‌می ئالی پێكڤه بگه‌هنه چاره‌سه‌ریه‌كا گونجای. ئه‌ندامێن پارێزه‌رێن -ركدار ،مینا (دومینیك راب) یێ رژد بوو كو دادگه‌ها ئوروپا نه‌شێت هیچ مه‌ترسیێن سزادانێ دژی بریتانیا بس������ه‌پینیت و دڤێت بریتانیا ماف������ێ ده‌نگدانێ بۆ زیندانیان قه‌بیل نه‌كه‌ت ،هه‌روه‌س������ا هیچ چانس و ده‌لیڤه ب������ۆ بریتانیا هلناكه‌ڤیت داكو ژ ئه‌نجومه‌نێ ئوروپا بهێته ده‌رێخستن. (گرێڤی) دیاركر كو پێتڤیه ئ������ه‌م گوهداری بریارێن دادگه‌ها مافێن مرۆڤ������ان بین ،ئه‌ز دگ������ه‌ل چاكس������ازیا و گوهورینامه د بریارێن دادگه‌هێدا ،نه‌كو پێگی������ری نه‌كرن ب بریارێن وێ .هه‌ر ڤه‌كێشانه‌كا مه ژ دادگه‌هێ دێ بریتانیا كه‌ته ده‌وله‌ته‌كا نه‌حه‌ز .ل ( 2012/10/23گرێڤی) بۆ كومیتا دادوه‌ریا ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی گۆت( :بریتانیا یا پابه‌ند و پێگیره ب رێكه‌فتنێ .رێكه‌فتنژی ئێك‌ه ژ پێگیریێن مه یێن یاس������ایی یێن نێڤده‌وله‌تی .هه‌موو حكومه‌تێن مه ئێك ل دووڤ ئێك ،ژ وانه حكومه‌تا نهاژی ،ب ئاوایه‌كێ مه‌زن داكوكی ب پێگیریێن مه لسه‌ر یاسایێن نێڤده‌وله‌تی كرینه .ئه‌م ێ ل جیهانه‌ك ێ دژین كو یاس������ایێن نێڤده‌وله‌تی تێدا سه‌روه‌رن... پێگیری ب ئه‌ڤان یاسایان لسه‌ر مه ئه‌ركه). هێشتا (گرێڤی) دا خۆیاكرن كو رومه‌تی و ناڤداریا بریتانیا یا نێڤده‌وله‌تی دێ الواز بیت ئه‌گه‌ر ئه‌م پویته‌ی نه‌ده‌ینه بریارێن نێڤده‌وله‌تی و دێ لس������ه‌ر حكومه‌تێژی گران راوه‌ستیت .ئه‌ز ب ت������ه‌واوی د وێ باوه‌رێدامه كو ده‌وله‌تێن دی وه‌كو دووركه‌تنا مه ژ یاسایێن مافێن مرۆڤان دێ به‌رێ خۆ ده‌نێ.
ێ بۆ ێ و یا داوی ل داوی������ێ (گرێڤی) گۆت( :بریارا ئێك������ ێ نه‌هێالنا ده‌نگدانا زیندانیان یا په‌یوه‌سته ب په‌رله‌مانی ،بتن په‌رله‌مانی بریار د ڤی بیاڤیدا ههیه و ئه‌و دشێت بابه‌تی ئێكال بكه‌ت ،كه‌سه‌ك دی نكاریت هیچ چاره‌سه‌ریا لسه‌ر په‌رله‌مانی بسه‌پینیت .لێ ئه‌گه‌ر په‌رله‌مانی ئه‌ڤ پروژ‌ه یاسایه په‌سه‌ندكر ێ مرۆڤان ێ ماف ێ بهێز بریتانیا وه‌ك������و به‌رگره‌ك و پارێزه‌ره‌ك ێ تووشی دوڕاندنێ بیت). د ئه‌ندامێن په‌رله‌مانی س������ه‌ر ب حزبا پارێزه‌ران د تویته‌ریدا هه‌لویستێ خۆ ئاشكه‌راكرن و نه‌رازیبوونا خۆ لسه‌ر ده‌نگدانا زیندانی������ان ده‌ربرین و دیارك������رن كو پێتڤی������ه بریتانیا هنده‌ك یاسایێن دادگه‌هێ بشكێنیت( .زاك گولدسمیس) گۆت( :پرانیا مه‌زنا ئه‌ندامێ������ن په‌رله‌مانی نه دگه‌ل ده‌نگدانا زیندانیانه) .لێ (نیك دیبوس و دوگالس كارس������ویل) و هنده‌ك ژ په‌رله‌مانتارێن دیترژی دژی پالنێ دێ ده‌نگدێ خۆ ده‌ن. وه‌زیرێ������ن س������ه‌ر ب (حزب������ا دیموكراتا لیبرال) هێش������تا پشته‌ڤانیا بریارێن دادگه‌ها ئوروپا یێن مافێن مرۆڤان دكه‌ن، ێ نه دگ������ه‌ل ده‌نگدانا زیندانیانه .حزب������ا كرێكارانژی حه‌ز ل ناكه‌ن ده‌نگ������دان بۆ زیندانیان هه‌بیت ،ل������ێ د هه‌مان ده‌مدا ێ كاربكه‌ن. ێ دژی دادگه‌ه حه‌زناكه‌ن ب ئاراسته‌ی ێ نه‌هێالنا ده‌نگدانا مه‌ره‌ما حكومه‌تێ بۆ سه‌رگرتنا پروژ زیندانی������ان نه بۆ هه‌ڤركیكرنا دادگه‌هێیه ،به‌لكو دڤێت هنده‌ك ته‌ش������ریعات و پێنگاڤان ب زانینا دادگه‌هێ و ب هه‌ڤرا دگه‌ل ێ د ڤی بیاڤیدا پاڤێژیت و بگه‌هنه چاره‌سه‌ریه‌كێ. دادگه‌ه هه‌تا نها وه‌كو پراكتیزم ،ئه‌ڤ پروژ‌ه یاسایه نه‌كه‌ت‌ه كاری و رهنگه گه‌له‌ك ده‌م ڤه‌كێشیت داكو بگههیته تومارا یاسایی، ێژ چونكی ئه‌ڤه دخازته ڕاوێژی������ه‌كا به‌رفره‌ھ و هه‌مواركرن الیێ كومیته‌كا هه‌ڤپشكا هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نان. (س������ه‌دیق خان) وه‌زیرێ دادێ حكومه‌تا سیبه‌ر ،حكومه‌ت ب خولقاندنا ئاریش������ه و هه‌رایه‌كا دی تاوانبار كر و گۆت( :حكومه‌تا ب سه‌رۆكاتیا حزبا پارێزه‌ران وه‌الت به‌ر ب ئاریشه‌كا هه‌روه بر - كا زیندانی ده‌نگی خۆ بده‌ن یان نه -و تووش������ی گرفتاریه‌كێ كر. جه‌ماوه‌ر دڤێت راس������تیا نیازا حكومه‌تێ بزانیت .راسته نابیت ب هه‌زاران كه‌سێن حكومداركرین ب تاوانێن مه‌زن و مه‌ترسیدار وه‌كو كوش������تن و برینداركرن و سه‌رداگرتنا مالێن خه‌لكی و توندوتیژیا خێزانی ده‌نگێ خۆ و ره‌ئیا خۆ بۆ رێڤه‌برنا وه‌التی هه‌بیت). نه������ا پتر ژ 30هه‌زار زیندانی ب تاوانێن مه‌ترس������یدارێن جوراوجور ل بریتانیا هه‌نه. - guardian.co.uk, Wednesday 24 October 2012 -telegraph.co.uk/David-Cameron-to-defyEurope-on-prisoner-voting
42هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
وه‌رگرتنا بڕیاران بۆ ڤه‌كولینا لگور پاكسازیا هه‌لبژارتنان
* ده‌مێ گازنده‌ك یان داخۆیانیه‌ك چ یا راس������ت بیت یان ناراست سه‌باره‌ت هه‌ر س������ه‌رپێچییه‌كێ دگه‌هیت .ئه‌گه‌ر پێتڤی بیت دڤێت ڤه‌كولین لس������ه‌ر بهێته‌كرن ،بۆ به‌رسڤدانا گازن������ده و گرفتێن گرنگێن گرێدای ب پاكس������ازیێڤ‌ه دهێنه ێ خۆدای‌ه یان ژی بۆ مه‌ره‌م ئازراندن كا ئه‌و گازند‌ه د جه و نیازێن سیاسی هاتیه پالدان. ێ و وه‌رگرتنا ژ پێخه‌مه‌ت گه‌رانتیكرن د پێداچوونا گازند بڕیارا ڤه‌كولینێ ،پێتڤیه نێڕین د هه‌موو گازندێ‌دا ب رێكه‌كا ێ گونجایدا بهێته ئه‌نجامدان .ڕامان ژ بابه‌ت������ی و د ده‌مه‌ك ێ ێ گازند ێ و دووباره لێنێڕینا گازندێیه؛ كا ئه‌و پێداچوون راستگۆیییا خۆ ههیه ،یان شكاندنا یاسایێ تێداهه‌یه ،یان ژی كا د ش������یاندای‌ه ڤه‌كولین س������ه‌رپێچكه‌ری ده‌ستنیشان بكه‌ت. پڕانی������ا سس������ته‌مێن پێڕابوون و پێوه‌رێ������ن ئێكگرتی بۆ دیاركرنا گازندێیه كا یا راس������ته و بكێر ڤه‌كولێنی دهێت. ده‌عوه‌كاریا پاكس������ازیێ دهێت‌ه دامه‌زراندن كا پێڕابوونێن پێداچوون������ێ جوداكارینه یان ژی ده‌لیڤ������ه‌كا مه‌زن دده‌ت‌ه بزاڤ و زیره‌كی و لێكدانه‌وا كه‌سایه‌تی.
گازندا ڕه‌وا
داكو بجهئینان وه‌كو گه‌رانتی د پاكس������ازیا هه‌لبژاتناندا كاربكه‌ت ،پێتڤیه پروسێسا پێداچوونێ یا كارا بیت و بشێت
وه‌رگێڕان :عزه‌ت یوسف عومه‌ر
گازندێ دیار بكه‌ت كا یا راسته ،هه‌روه‌سا دیار بكه‌ت ژی كا یا هه‌ژی ڤه‌كولینێیه یان هه‌ژی نینه .ئه‌ڤێن خوارێژی هنده‌ك فاكته‌رن دهێنه بكارئینان بۆ دیاركرنا گازندا راس������ته‌قینه و زانینا الیه‌نێ پسپوری بۆ ئه‌نجامدانا ڤه‌كولینێ:
ناڤه‌رۆك:
ێ ئاماژه دكه‌ت������ه رودانا تاوانێ، ێ ناڤه‌روكا گازند ئ������ه‌ر ئه‌رێ تاوان هه‌تا ئه‌وی رادده‌ی یا مه‌ترس������یدار‌ه كو پێتڤی ب ئه‌نجامدانا ڤه‌كولینێ هه‌بیت؟
سه‌رپێچی:
ئه‌رێ سه‌رپێچی ده‌رحه‌قێ یاس������ایێدا هاتیه كرن ،ئه‌و كیژ یاسایه سه‌رپێچی لس������ه‌ر هاتیه‌كرن؟ ئه‌رێ كێشه یا مه‌ده‌نیه یان ژی تاوانكارییه؟ ئه‌رێ یاس������ایا نیش������تمانی توشی ئه‌وێ پێشێلكاریێ بوویه ،داكو پێڕابوونێن مه‌ركه‌زی یان فیدرالی بۆ بهێنه س������ازدان ،یانژی كێشه یا ده‌ڤه‌راتی و ناڤخۆیییه؟
بیاڤ:
ێ بوی������ه‌ره‌كا ڤ������ه‌ده‌ره ،یانژی ئ������ه‌رێ س������ه‌رپێچی بتن ێ رێكخستی‌ه بۆ خرابكرنا پروسێسا سه‌ره‌نجامێ ره‌نجه‌ك هه‌لبژارتن������ان؟ زۆربه‌ی������ا ج������اران ئاریش������ه‌یێن رێكوپێك و ێ به‌رفره‌هدا دهێنه ئه‌نجامدان ژ رێكخستی ئه‌وێن د بیاڤه‌ك ێ ده‌ستهه‌التیا نه‌ته‌وه‌یی دهێنه هژمارتن. هوندور
تشرینی دووه‌می 43 2012
گروڤه:
ئه‌رێ گازندێ پێزانینێن تێروته‌سه‌ل تێدا هه‌نه داكو سه‌ر ێ ته‌ڤنی وه‌كو گروڤه بده‌ته ڤه‌كوله‌ران داكو دویڤچوونێ لسه‌ر بكه‌ن؟ ئه‌رێ یا به‌رئاقله كو ڤه‌كولین بگههیته راستیان؟ ئه‌رێ شاهدحال جهێ باوه‌رییێنه و د ئاماده‌نه هاریكاریێ بكه‌ن؟ پڕانییا سس������ته‌مان پێڕابوونێن هوور بۆ هه‌لسه‌نگاندنا ێ زه‌مه‌نی بۆ به‌رسڤدانا گازندان داڕێتینه ،ژ وانه ژی خشته‌ك ێ ێ پێڕابوونێ������ن موكوم ب ئاوایه‌ك خۆدان������ێ گازندێ .ده‌م ب������اش و دیزاینكری دهێنه په‌یڕه‌وك������رن ،ئه‌و دێ هاریكاریا مسوگه‌ركرنا بجهئینانا پێوه‌رێن پاكسازیێ كه‌ت.
ئه‌گه‌رێن ره‌تكرنا گازندان
د هه‌موو سس������ته‌ماندا ،رهنگه گازن������ده بهێته ره‌تكرن، ژبه‌ر ئه‌گه‌رێن خوارێ: • بانگه‌ش������ه‌یێن ژێ������ده‌ر نادیار ،یان پ������رس هه‌تا ئه‌وی رادده‌ی نه گه‌له‌كا مه‌ترس������یدار‌ه داك������و ڤه‌كولین بۆ بهێته ئه‌نجامدان. • گۆتنێن ش������ێلی و بێس������ه‌روبه‌ر ،كو ڤه‌كولینێن زێده‌ت ر لسه‌ر ناگه‌هیت‌ه هیچ پێزانینێن مفادار. • نه‌بوونا یاسا یان لستێن بێ ده‌ستكاری. • گۆتنێ������ن ئه‌گه‌ردار ،لێ ڤه‌كولین هاریكاریا نیاس������ینا تاوانباری ناكه‌ت ،یان ژی نه‌بوونا گروڤه‌یێن تێروته‌سه‌ل. • ئاماژه‌نه‌كرن������ا گروڤان بۆ هه‌بوونا نیازێن پیالنگێر بۆ پێشێلكرنا یاسایێ. ێ دیاركری. ێ پاش دوماهیك ژڤان • بلندكرنا گازند ل شوینا دویڤچوونا پرسگرێكان ،پڕانیا جاران ب رێكا پێرابوونێن زێره‌ڤانی یێن ده‌س������ته‌كا رێڤه‌به‌ریا هه‌لبژارتنان س������ه‌ره‌ده‌ری دگه‌ل شاش������یان دهێته‌كرن .پتریا جارانژی ێ ك������و رهنگه كارتێكرنه‌كا مه‌زن لس������ه‌ر هه‌ڤركیا شاش������ی ئه‌نجامێ هه‌لبژارتنان هه‌بیت ب رێكا په‌نابرنا بلندكرنا گازندا ێ دوڕاندیڤ‌ه دهێته‌كرن. ێ ژ ئالیێ به‌ربژار و تاندانان
به‌رچاڤگرتنێن سیاسی
ێ مه‌زن بۆ سیاس������ه‌تا رێڤه‌برن������ا هه‌لبژارتنان روله‌ك������ ده‌ستنیش������انكرنا ئه‌وان پرس������گرێكان دگێری������ت كا پێتڤیه ڤه‌كولی������ن بۆ بهێنه كرن یانژی بهێن������ه ره‌تكرن .له‌وا دڤێت سیاسه‌تا دادوه‌ران‌ه بیت و یا الیه‌نگیر نه‌بیت. بۆ نمونه ،ل كه‌نه‌دا پێوه‌ره‌ك بۆ ده‌ستنیش������انكرنا پرسێن هه‌ژی بۆ ڤه‌كولینێ ههیه .ئه‌ڤ پێوه‌ره‌ژی ب رێكا سیاسه‌تێ هاتیه سازكرن و ژ نیشانده‌رێن بابه‌تی پێكدهێت .لێ سه‌رباری ئه‌ڤێ ژی ،نیشانده‌ره‌كێ په‌یوه‌ست ب فاكته‌رێن (به‌رژه‌وه‌ندیا گشتی) ژی تێدا ههیه كو ئه‌ڤێن خوارێ ڤه‌دگریت:
44هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
ێ و راس������تگۆیا ێ باوه‌ری • كاودان و بۆچ������وون ،رادده‌ی ده‌عوه‌داری ،هوریا گۆتنێن ئازراندی. • پێتڤی بۆ پاراس������تنا باوه‌ریا جه‌م������اوه‌ری ل رێڤه‌برنا ێ و پاكسازیا پروسێسا هه‌لبژارتنان. دادوه‌ری ێ و پێتڤیا ئه‌و ێ تاوان������ • رادده‌ی������ێ به‌الڤبونا ج������ور پاش������ڤه‌برنا په‌یدابووی ژ پروسێسا ڤه‌كولینێ و پێڕابوونێن دادگه‌هێ. ێ مه‌ترسیا ێ ده‌ربار ێ ڤه‌كولین • درێژاهیا ده‌می و بهای تاوانێ. ێو • هه‌بون������ا ئه‌لته‌رنه‌تیڤ������ان بۆ پروسێس������ا ڤه‌كولین ێ كاریگه‌ریا وێ ،وه‌كو رێك و ئاالڤێن چاره‌سه‌ركرنا رادده‌ی ێ كو تاوانبار ێ و ده‌بركرن������ا پێگیریێن ئازاد ی������ رێڤه‌به‌ری������ پێڕادبیت. رهنگه فاكته‌رێن نیشانده‌رێن كه‌سایه‌تی یان مه‌زنده‌كری ێ ێ بۆ س������ه‌ره‌ده‌ریكرن پتر ده‌لیڤێ بده‌ته ئازادیا ره‌فتاركرن ێ بده‌ته ڤه‌كوله‌ران داكو هه‌ر حاله‌ته‌كی دگه‌ل گازندان ،ڕ ێ ێ پێش������كه‌ش بكه‌ت .ل ب ج������ودا و ل دوڤ كاودانێ������ن و س������ه‌رباری ئه‌ڤێ ،هنده‌ك سس������ته‌م (وه‌كو مه‌كس������یك) ب ئه‌نقه‌ست رادده‌كی بۆ ره‌وشێن ته‌خمینی ددانیت ،و شوینا ێ ئاالڤێن به‌النسی و وه‌كهه‌ڤی هه‌لدبژێریت. و
ێ بۆ پرسگرێكێ ده‌ستنیشانكرنا ئه‌وله‌وی
هه‌روه‌س������ا سیاس������ه‌تژی كارێ خ������ۆ ل ده‌ستنیش������انكرنا ئه‌وله‌ویێ������ن ڤه‌كولینێدا دبینیت .ئ������ه‌ڤ كاره‌ژی دخازته ده‌م و ره‌نجه‌ك������ێ درێژخایه‌ن ب������ۆ ڤه‌كولینا ئه‌وان گوتنێن بانگه‌ش������ه دكه‌ن كو سه‌خته‌كاری یا د ده‌نگدانا هه‌لبژارتناندا په‌یدابووی. هنده‌ك ئاژانس������ێن ڤه‌كولین������ێ ئه‌و س������تاڤێ كاری و ژێده‌رێن دارایی یێن به‌رفره‌ھ نینن ڤه‌كولینێ د هه‌ر گازنده‌كا راس������تدا بكه‌ن .هه‌روه‌س������ا هنده‌ك ره‌وشێن په‌یوه‌س������ت ب پاكسازیێڤه دێ س������ه‌رهلده‌ن ئه‌گه‌ر پێوه‌رێن بابه‌تی نه‌بن داكو ب رێكا وێ ئه‌وله‌ویێن ڤه‌كولینێ بهێنه ده‌ستنیشانكرن ،دگه‌ل هێالنا كاری بۆ مه‌زنده‌كرنا ڤه‌كوله‌ران بۆ ئه‌وان تاكه كه‌سێن یان به‌رپرسێن ب كارێ پێرابوون������ێ و بجهئینان������ێ ڕادب������ن .رهنگه ئه‌ڤه وه‌كو ره‌وشێن مینا پروسێسێن (ڤه‌ش������ارتی) و غه‌واره‌بن ،و رهنگه هنده‌ك لق و چه‌ڤێن سیاس������ی ژێ بچن یان بهێته ته‌ماشه‌كرن وه‌كو پێدانا ئه‌وله‌ویێ بۆ ره‌وشێن هه‌تا رادده‌كێ كێم گرنگتر. د شیاندایه چاره‌سه‌ریا ئه‌ڤان جورێن پرسگرێكان ب ئاوایه‌ك ێ كاریگه‌ر ب رێكا زێره‌ڤانیكرنا پاكس������ازی ێ و سه‌رپه‌رشتیكرنا پروسێسا بجهئینانێ و پراكتیزم ێ بهێته‌كرن. /http://aceproject.org
(كۆتا)ی به‌یاساكراو
زیاتر ڕوونكردنه‌وه‌یه له باره‌ی نوێنه‌ر و (سیسته‌می كۆتا)ی ئافره‌تانه‌وه
* كۆتا ،بریتییه ل������ه ڕۆڵێكی ته‌رخانكراو ك������ه به هۆیه‌و‌ه ی ئۆفیس������ه‌كان و كه‌لوپه‌له‌كان یا كرداره سیاسییه‌كان به‌پێ ی فۆرمولێكی دیاریكراوه‌و‌ه دابه‌ش������كراون .زۆرتر سیسته‌م ی نا ڕێكوپێك كۆتا ڕێكده‌خرێته‌وه ئه‌گه‌ر بێت و دابه‌شكردنێك ی و ناهاوسه‌نگیی به‌نائه‌نقه‌ست. ببێته هۆی نایه‌كسان ی ی سیاس������یدا كۆتا ب������ۆ ده‌س������ته‌به‌ركردن له جیهان������ ی هه‌موو ئه‌ندامانی كۆمهڵگه نوێنه‌رایه‌تییه‌كی دادپهروهرانه ی چوونه‌ناوه‌و‌ه ی ئاس������انكردن ته‌رخانكراوه ،ئه‌ویش به هۆ ی ی بیرۆكه ی پۆس������ته دیاریكراوه‌كان .ناوه‌ڕۆك و وه‌رگرتن ی ی ورد ی گهوره ی وێنه‌یه‌ك ی كۆتا بۆ ناس������اندن سیس������ته‌م ی یاس������ادانه‌راندا ،كه هیچ كه‌م كۆمه‌ڵگه‌ی������ه له ناو كۆمهڵه و كاس������ییه‌ك له ناو گرووپه كۆمه‌ڵگه‌ییی‌ه نه‌ناس������راوه‌كان نه‌هێڵێت. هه‌ر له‌به‌ر ئه‌مه‌ش������ه زۆربه‌ی جار كۆتا بۆ ئافره‌تان یا بۆ ئه‌و كه‌مایه‌تییان‌هی له‌س������ه‌ر بناغهی هه‌رێمی ،نه‌ژادی، زمانی و ناكۆكیی‌ه ئایینیی������ه‌كان دانراون ،ته‌رخانكراوه. هه‌موو سیسته‌مه سیاس������ییه‌كان هه‌مان جۆری كۆتا بۆ جه‌ختكردنه‌و‌هی نوێنه‌رایه‌تییه‌كی بچووك بۆ كه‌مایه‌تییه‌كان به‌كار ده‌هێنن ،هه‌روه‌ها (كۆتا)ش له ڕووی دانیشتووانی جیهانه‌وه زیاد ده‌كرێ.
له ئینگلیزییه‌وه :ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری
لێره‌دا به‌راوردكردنی كۆت������ا لهگهڵ پێوه‌ره‌كانی تردا بۆ زیادكردنی نوێنه‌رایه‌تیی گرووپه تازه ناس������ێنراوه‌كان ده‌خه‌ینه ڕوو ،وه‌ك (پاڵنه‌ره دارایییه‌كان و هه‌ڵمه‌ته‌كانی زانی������اری و كرداره ئه‌رێنیی������ه‌كان و هتد( ،)...كۆتا)ش زۆرترین كاریگه‌ریی ههیه. كۆتا سێ جۆره :كۆتای ده‌ستووری (له ده‌ستووردا به [ماندێت] ڕاسپاردن هاتووه) .كۆتای یاسای هه‌ڵبژاردن( :له یاسای هه‌ڵبژاردندا ئاماژه‌ی پێدراوه) .جۆری سێیه‌میشی بریتییه له :كۆتای حیزبیی به‌ویست :كه له‌الیه‌ن تاك حیزبه سیاسییه‌كانه‌وه ده‌ركراوه و جێبه‌جێ ده‌كرێت .جۆره‌كانی یه‌كه‌م و دووه‌می كۆتا بریتین له (كۆتا)ی به یاس������اكراو، كه‌چی جۆری سێیه‌میش (كۆتا)یه‌كی به‌یاسانه‌كراوه.
جۆره‌كانی كۆتا
داواكارییه‌كانی كۆتا ده‌ش������ێ بكرێن به س������ێ ئاست ئه‌وانیش: • كۆتا بۆ كاندیده ش������اراوه‌كان ،ئه‌م جۆر‌هی كۆتا بۆ زیادكردنی ئه‌گه‌ره‌كانی لیژن������هی هه‌ڵبژاردنی حیزبی یا ده‌نگده‌ران له ههڵبژاردنه سه‌ره‌تاییه‌كاندا نه‌خشه‌كێشراوه، تاك������و هه‌ڵبژاردنی كاندیده‌كان ل������ه دۆخێكی جیاوازتردا ببێت به به‌راورد لهگهڵ هه‌ڵبژاردنی كاندیده شاراوه‌كان.
تشرینی دووه‌می 45 2012
"ته‌نه������ا ناوی ئافره‌تان له‌ناو لیس������ته‌كه‌دا داده‌نرێت" كه ئه‌مه‌ش یه‌كێكه له ڕێگه‌كان������ی فراوانكردنی هه‌ڵبژاردنی كاندیده ش������اراوه‌كان .ش������تێكی زۆر باو نیی������ه كه لهم قۆناغه‌ی پڕۆسه‌كه‌دا كۆتا هه‌بێت یا دابنرێت. • كۆتا بۆ كاندیده‌كان ،زیاترین لیستی كۆتا كه خۆیان له‌و ج������ۆره‌دا ده‌بیننه‌وه ،ئه‌وی������ش ژماره‌یه‌كی جێگیر یا ڕێژه‌یه‌كی پۆس������تی كاندیده‌كان له ناو لیس������ته‌كاندا ،یا تێكڕای ژمارهی كاندی������ده‌كان ده‌خرێنه الیه‌كه‌وه بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی س������ه‌ر به‌و گرووپانه‌ن ،كه له الیه‌ن (كۆتا)وه كراونه‌ته ئامانج تاكو به‌ڕاستی ئه‌م جۆر‌هی كۆتا ئه‌كتیڤ بێت .زۆر ج������ار لهگهڵ پێوه‌ره‌كانی دانانی پۆس������ته‌كان تێكه‌ڵ ده‌كرێت كه به‌هۆی ئه‌م پێوه‌رانه‌وه گرووپه خاوه‌ن كه‌م و كاس������ییه‌كان به‌ڵێنیان لێوه‌رگیراوه كه نه‌ك ته‌نها خۆیان كاندی������د بكه‌ن ،به‌ڵكو خۆیان بۆ كورس������ییه‌كانی ویناب������ڵ ( )winnableكاندید بكه‌ن .هه‌ندێ جار ئهمه پێی ده‌گوترێت" :كۆتای ده‌بڵ". كۆت������ا بۆ لیس������تی كاندیده‌كان زۆر كات له ش������وێنی سیسته‌مه‌كانی نوێنه‌رایه‌تیی گونجاودان و زۆر جاریش به‌شێكن له یاس������اكانی هه‌ڵبژاردن یا حیزبی سیاسی. نموونه‌یه‌ك ههیه ئه‌ویش پێی ده‌گوترێت سیسته‌می زیپه‌ر ( )zipperكه هه‌موو كاندیدێكی دووه‌م یا سێیه‌م له ناو لیسته‌كه‌دا ئافره‌ته. • كۆتا بۆ نوێنه‌ره هه‌ڵبژێردراوه‌كان ،ده‌ره‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌نه ئامانج .زۆر جار به‌م كۆتایه ده‌گوترێت: ( )reserved seatsواته كورسییه گیراوه‌كان ،چونكه ژماره‌یه‌ك������ی دیار یا ڕێژه‌یه‌كی دیاری كورس������ییه‌كان له ده‌سته یان نیمچه ده‌س������تهی یاسادانان ،بۆ كه‌سه‌كانی گرووپه تازه ناس������ێنراوه‌كان داده‌نرێن .كۆتا بۆ نوێنه‌ره هه‌ڵبژێ������ردراوه‌كان ل������ه سیس������تهمه س������ه‌ره‌كییه‌كانی هه‌ڵبژاردن������دا زۆر گرینگ������ه ،هه‌روه‌ه������ا زۆر جاریش له ده‌ستوردا ده‌یهێڵنه‌وه كه ئاماژه‌دانه بۆ هه‌وڵدانی به‌هێزی واڵت تاكو نوێنه‌رایه‌تیی كه‌مایه‌تییه‌كان زیاد بكات. ی سیس������ته‌مه‌كانی كۆتا جا كاریگ������ه‌ری و ناچاركردن ئه‌و ج������ۆره (كۆتا)یه ئامانجه‌ك‌هی ل������ه نوێنه‌رایه‌تییه‌كی دادپه‌روه‌ران������ه بپێكێت ی������ان نا ،كه ئه‌م������ه‌ش زۆرتر بۆ دروست به‌كارهێنانی جێبه‌جێكردنی سیسته‌می (كۆتا)ی به‌یاساكراو و سزاكانی بۆ گوێڕایه‌ڵیكردن و میكانیزمی ناچارك������ردن ده‌گه‌ڕێته‌وه .جا ئه‌گ������ه‌ر واش بێت یان نا، سیس������ته‌می كۆتا كه له الیه‌ن حیزبه سیاس������ییه‌كان و جه‌ماوه‌ره‌وه پش������تگیری ده‌كرێ������ت ،هه‌روه‌ها جه‌ماوه‌ر
46هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
ئارامگرتنیان له‌سه‌ر گوێڕایه‌ڵیان لهگهڵ ئه‌م جۆره (كۆتا) یه‌دا ههیه. ده‌گوت������رێ ك������ه جێبه‌جێكردنی سیس������ته‌می كۆتا له سیس������ته‌مێكی سیاسیدا ئاس������انتربێت له سیسته‌مێكی سیاس������یی ك������ۆن ،ئه‌و سیس������ته‌مه‌ی كه كورس������ییه‌كان له‌الیه‌ن كه‌س������انی كۆنه‌وه داگیركراون .به ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی ،كه‌سانی كۆن چانسی هه‌ڵبژاردنیان زیاتره له‌و كه‌س������انهی كه تازه دێنه ن������او گۆڕه‌پانه‌كه‌وه و زۆربه‌ی جاریش كه‌سه كۆنه‌كان ڕێگرن له به‌رده‌م پاڵپشتیكردنی ناس������اندنی سیسته‌مه‌كانی كۆتا ،چونكه ده‌ترسن له‌وه‌ی كورسییه‌كانیان له‌ده‌ست بده‌ن. سیس������ته‌مه‌كانی ئابلۆق������ه‌دان ب������ۆ گوێڕایه‌ڵیی كۆتا به‌یاس������اكراوه‌كان گرنگن .بۆ ئه‌وه‌ی كۆتا كاریگه‌ر بێت، پێویسته سزایه‌كان پهیوهندی به هه‌ڵبژاردن یا كاركردنی حیزبه سیاس������ییه‌كه‌وه هه‌بێت ،هه‌روه‌ه������ا كاریگه‌ر بێت بۆ دانانی س������زایه‌كی توند ب������ۆ ئه‌وانه‌ی گوێڕایه‌ڵ نین و زێتریش گونجاو بن بۆ به‌ڕێوه‌بردن نه‌ك بۆ تاوانباركردن. هه‌روه‌ها زۆر گرنگه بۆ هه‌یكه‌لی بهڕێوهبردنی هه‌ڵبژاردن یا هه‌یكه‌له‌كان������ی تر ،كه ئه‌ركی ناچاركردنی پابه‌ندبوون به یاس������ایان بخرێته سه‌ر و ده‌بێت سه‌رچاوه‌ی ته‌واوی دارایی و مرۆییشیان هه‌بێت تاكو بتوانن ئهمه بكه‌ن. به شێوه‌یه‌كی گشتی كه‌س������ێك ده‌توانێت ئهوه دیاری بكات كه كۆتا به‌یاس������اكراوه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی ڕێكوپێك به‌سه‌ر خه‌ڵكدا سه‌پێنراون ،ده‌شتوانن زۆر كاریگه‌ربن له دروستكردنی هاوس������ه‌نگییه‌کی زیاتری به‌شداریپێكردنی سیاسه‌توانان.
http://aceproject.org
ستراتیژی یان زانستی بهڕێوهبردنی كاروباری سیاسی چییه؟ *
وش������هی "س������تراتیژی "strategy ده‌س������ته‌واژه‌یه‌كه ك������ه ل������ه ب������واری سه‌ربازییه‌و‌ه س������ه‌رچاوه‌ی گرتووه و دواتر له زۆربه‌ی بواره‌كاندا به‌تایبه‌تی له بواری ئابووری ،بازرگانی هه‌روه‌ها له مه‌یدانی سیاس������هت و بهڕێوهبردنی واڵت زۆر به‌كار هێنراوه. بنه‌مای وش������هی "س������تراتیژی" له وشه‌ی یونانی "ستراتیژیا "Strategia به مانای "فه‌رمانده‌یی و پێش������ه‌وا"یه. ئێستا مانای ساده‌ی ستراتیژی بریتییه له بیرۆكه‌ی چاالكییه‌ك به مه‌به‌س������تی هه‌ماهه‌نگی و ڕێكخستنی هه‌وڵدان بۆ به ده‌ستهێنانی ئامانج. له بواری س������ه‌ربازیدا ،ستراتیژی به گشتی به مانای گه‌یاندن و گواستنه‌وه‌ی هێزه س������ه‌ربازییه‌كان له پش������تی به‌ره‌ی جه‌ن������گ و ناو مه‌یدانی ش������ه‌ڕ ،هه‌روه‌ها پێش ڕووبه‌ڕووبوون������ه‌وه‌ی لهگهڵ دوژمن دێت .كاتێك كه هێزه س������ه‌ربازییه‌كان له مه‌یدانی شه‌ڕدا لهگهڵ هێزهكانی دوژمن ڕووب������ه‌ڕووی یه‌كتر ده‌بن������هوه ،ئه‌مه‌یان تاكتیكه نه‌ك س������تراتیژی .له ڕابردوودا به‌تایبه‌ت������ی له س������ه‌رده‌می ش������ه‌ڕه‌كانی (ناپلی������ۆن)دا جیاوازییه‌كی ئاش������كرا له نێوان س������تراتیژی و تاكتیك������دا هه‌بووه. ستراتیژی ڕووداوه‌كانی دواوه‌ی مه‌یدانی ش������ه‌ڕ و تاكتیكی������ش ڕێنوێنی ش������ه‌ڕ له مه‌یدانی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه له‌خۆ ده‌گرت. له سه‌ره‌تای س������ه‌ده‌ی بیسته‌م به
ده‌ركه‌وتنی وشه‌ی "ڕێباز و سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌ی������ی" ،س������تراتیژی كه‌وته نێوان تاكتی������ك و سیاس������ه‌تی نه‌ته‌وه‌یی .ئه‌م بارودۆخه بووه هۆی ئه‌وه‌ی كه پێناسه‌ی سیاس������ه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ،س������تراتیژی و تاكتیك له س������ه‌رده‌می شه‌ڕی یه‌كه‌می جیهانی كه زۆر به‌رباڵو بوو و واڵتانی تێوه‌گالو له ش������ه ڕ که ناچار بوون له چه‌ندین الوه شه‌ڕ بكه‌ن ،كارا نه‌بێت. بۆ وه‌المی ئه‌م پرسه ،وشه و مانای نوێ واته "ستراتیژیی گهوره GRAND "STRATEGYس������ه‌ری هه‌ڵ������دا ،كه ل������ه ڕاس������تیدا تێكه‌ڵییه‌ک ل������ه مانای ستراتیژی و سیاسه‌تی نه‌ته‌وه‌یی بوو. ستراتیژیی گهوره به‌و مانایه ده‌هات، كه له چوارچێوه‌یدا چه‌ندین ستراتیژی دیكه وه‌كو :س������تراتیژیی س������ه‌ربازی، س������تراتیژیی ئاب������ووری ،س������تراتیژیی سیاسی و ستراتیژیی بازرگانیی واڵتی له‌خۆ ده‌گرت. ستراتیژی له مه‌یدانی سیاسه‌تدا كارایییه‌ک������ی زۆر له‌خ������ۆ ده‌گرێت. (كارل ف������ۆن كالوزویت������ز) كه یه‌كێك له ستراتیژیسته گه‌وره‌کانی جیهان ب������ووه ،ده‌ڵێت :ش������ه‌ڕ درێژه‌پێده‌ری سیاسهته به چه‌ندین شێوه‌ی دیكه. له‌س������ه‌ر ئه‌م بنهمایه ل������ه ڕابردوودا كه سیاسه‌ت بۆ شێوازی سه‌ربازی گ������ۆڕدرا و س������تراتیژی نازن������اوی وه‌رده‌گرت ،دواتر وشه‌ی ستراتیژی
و :شه‌یدا عه‌زیز
بۆ به‌رنامه گه‌وره‌كانی سیاس������ه‌تی واڵتان به كارهێنرا. له ئێستادا سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی فه‌رماند‌ه سه‌ربازییه‌كان و سیاسه‌تمه‌داره‌كان، بازرگانان ،ئابووریناسان ،خاوه‌نكارانی بواری پیشه‌سازیش ،ستراتیژیی خۆیان ههیه .ته‌نانه‌ت خه‌ڵكانی ئاساییش له ژیانی ڕۆژانه‌یاندا باس له ستراتیژیی جۆراوج������ۆر وه‌ك������و كه‌مكردن������ه‌وه‌ی خه‌رجییه‌كان ،كێش و ...هتد ده‌كه‌ن. به‌اڵم لێره‌دا ستراتیژی به مانای ئامانج نییه ،به‌ڵكو به‌رنام������ه و هه‌نگاوێك‌ه بۆ گه‌یشتن به ئامانجێك كه پێشتر دیاری كراوه .س������تراتیژی چۆنیه‌تی گه‌یشتن به ئامانج دیاری ده‌كات و كاری بهوه نییه ك������ه ئامانجه‌كان چین یان ده‌بێت چی بن و چۆن دیاری بكرێن. له ڕاستیدا ستراتیژی بابه‌تێكه كه له چواربه‌ش پێكهاتووه :به‌شی یه‌كه‌م بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئامانجه‌كانه .به‌شی ت دووه‌می س������تراتیژییه‌كانی مه‌به‌س������ بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ئ������ه‌و ئامانجانه و چۆنیه‌تی ته‌رخانكردنی سه‌رچاوه‌كان‌ه بۆ ئه‌م مه‌به‌س������ته .به‌ش������ی سێیه‌می تاكتیكه‌كان به مانای سوودوه‌رگرتنی كارا له س������ه‌رچاوه دیاریكراوه‌کانه‌و‌ه دێت .به‌شی چواره‌م خۆی سه‌رچاوه، ڕێ������گا و ش������ێوازه‌كانه .به‌پێ������ی ئه‌م بنه‌مایه‌ش ،س������تراتیژی بۆشایی نێوان ئامانج و تاكتیكه‌كان پڕ ده‌كاته‌وه.
تشرینی دووه‌می 47 2012
فه‌لسه‌فه‌ی هه‌ڵبژاردن :پێوه‌ری كۆندۆرسه *
هه‌ڵبژاردن
ماركی دێ كۆندۆرسه ()marquis de Condorcet فه‌یله‌س������ووف ،ماتماتیكزان و سیاسه‌تمه‌داری فه‌ڕه‌نسیی سه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌م له كه‌س������ایه‌تیی‌ه به‌رچاو و كاریگه‌ری سه‌رده‌می ڕۆشنبیرییه .پێچه‌وانه‌ی زۆربه‌ی هاوسه‌رده‌می خۆی ،كۆندۆرسه به‌رگری له ئابووریی لیبراڵ ،حكوومه‌تی مه‌رجدار ،په‌روه‌رده‌ی به‌خۆڕایی و یه‌كسانیی یاسا له نێوان ڕه‌گه‌ز و نه‌ژاد ،كردووه .ناوبراو س������ه‌رچاوه‌ی شێوازێكی ههڵبژاردنه كه له كاتی ئێس������تادا به شێوازی كۆندۆرسه ناسراوه. شێوازی كۆندۆرسه له هه‌رجۆره سیسته‌مێكی هه‌ڵبژاردنی تاك س������ه‌ركه‌وتووه ،كه تێیدا پێوه‌ری كۆندۆرسه له‌به‌رچاو گیرابێ������ت .پێوه‌ری كۆندۆرس������ه ئهوهیه كه س������ه‌ركه‌وتووی هه‌ڵبژاردن (كاتێك كه زیاتر له دوو پاڵێوراو ڕكابه‌ری ده‌كه‌ن) ده‌بێ كه‌س������ێك بێت كه به‌پێش هه‌موو پاڵێوراوه‌كان كه‌وێت. ئه‌و پێوه‌ره‌ش تا ئه‌ندازه‌یه‌ك وه‌كو كێبڕكێی تۆپی پێ دێت بۆ دیاریكردنی تیپی س������ه‌ركه‌وتوو ،سه‌ركه‌وتوو ئه‌و تیپه‌یه ،كه بهس������ه‌ر هه‌موو تیپه ڕكابه‌ره‌كانیدا سه‌رده‌كه‌وێت .شێوازی كۆندۆرس������ه شێوازێكه ،كه ئه‌گه‌ر سه‌ركه‌وتووێك به پێوه‌ری كۆندۆرسه هه‌بێت ،ئه‌وا ئه‌و سه‌ركه‌وتووی ههڵبژاردنه. هه‌ڵبژاردن������ی دوو قۆناغی وه‌اڵمی پێوه‌ری كۆندۆرس������ه نادات������هوه .لهوانهیه یه‌كێك له پاڵێ������وراوه‌كان له كێبڕكێی به‌رامب������ه‌ر یه‌ك لهگهڵ هه‌ری������ه‌ك ل������ه پاڵێوراوه‌كانی دیكه سه‌ركه‌وتوو بێت ،به‌اڵم هه‌رگیز نه‌گات‌ه قۆناغی دووه‌م. ب������ۆ نموونه ،ل������ه هه‌ڵبژاردن 3پاڵێ������وراو ههیه ،كه دوو نه‌فه‌ری یه‌كه‌م له قۆناغی یه‌كه‌م %35و كه‌س������ی س������ێیه‌م %30ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست دێنن .سروشتییه كه له قۆناغی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردن پاڵێوراوی سێیه‌م ناگاته قۆناغی دواتر و سه‌رناكه‌وێت .به‌اڵم لهوانهیه ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی پاڵێوراوی یه‌كه‌م و دووه‌م ئه‌وه‌نده جیددی بێت ،كه ئه‌گه‌ر هه‌ریه‌ك له‌و پاڵێوراوانه لهگهڵ پاڵێوراوی سێیه‌م له ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی یه‌ك به یه‌ك بكه‌ون‌ه به‌رامبه‌ر یه‌ك ،هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامی 35 ب������ه 65ی لێ بكه‌وێته‌وه (چونكه الیه‌نگرانی ڕكابه‌ر هه‌موو ده‌نگه‌كانیان ده‌ده‌ن‌ه پاڵێوراوی سێیه‌م) .خاڵی سه‌ره‌كی له
48هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
(ماركی دێ كۆندۆرسه) فه‌یله‌سووف ،ماتماتیكزان و سیاسه‌تمه‌داری فه‌ڕه‌نسی شێوازی كۆندۆرس������ه ئهوهیه ،كه سه‌ركه‌وتووی هه‌ڵبژاردن كه‌س������ێكه كه كه‌متر له هه‌موویان به‌رچاوه ،نه‌ك ئه‌وه‌ی كه له هه‌موویان به‌رچاوتره. سروش������تییه كه هه‌موو كاتێك س������ه‌ركه‌وتووێك له‌سه‌ر بنه‌مای پێوه‌ری كۆندۆرس������ه (كه پێی ده‌ڵێن سه‌ركه‌وتووی كۆندۆرسه) بوونی نییه .واته هه‌موو كاتێك پاڵێوراوێك بوونی نیی������ه كه له كێبڕكێی یه‌ك به یه‌ك بتوانێت بهس������ه‌ر ئه‌وانی دیكه‌دا س������ه‌ركه‌وێت( .لهوانهیه له خولێكی تۆپی پێ هیچ تیپێك نه‌توانێت به‌سه‌ر هه‌موو تیپه‌كانی دیكه‌دا سه‌ركه‌وێت) بۆ چاره‌سه‌ری ئه‌و گرفت‌ه لویس كارۆڵ شێوازێكی پێشنیار كرد ،كه س������ه‌ركه‌وتووی هه‌ڵبژاردن نزیكترین كه‌س بێت له سه‌ركه‌وتووی كۆندۆرسه .له‌و شێوازه‌دا ده‌نگده‌ران ناوی پاڵێوراوان له پس������ووله‌ی ده‌نگ������دان ڕێكده‌خه‌ن .پله‌ی هه‌ر پاڵێوراوێك له هه‌ر پس������ووله‌ی ده‌نگداندا لهگهڵ یه‌كتری كۆ ده‌كه‌نه‌و‌ه و له كۆتاییدا كه‌س������ێك ك������ه كه‌مترین ئیمتیازی به‌ده‌ست هێناوه ،سه‌ركه‌وتووی ههڵبژاردنه.
:
http://pofs.blogfa.com
ئایا ژنان ده‌توانن حوکمڕانی به‌سه‌ر كۆریای باشووردا بکه‌ن؟ *
ب������ۆ یه‌كه‌مین جار ل������ه مێژووی كۆریادا ،ئافره‌‌تێك به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماریدا ده‌كات كه له مانگی كانوونی یه‌كه‌مدا بهڕێوه ده‌چێ������ت .ئه‌و خانم������ه پاڵێوراوی حزبی پارێزكارانی كۆریایه و ناوی (پاك كین خیه)یه .خانوو خیه ،له بنه‌ماڵه‌یه‌ك������ی به‌ناوبانگ‌ه و باوكی (پاك چون خی) له سااڵنی 1961 تا س������اڵی 1979سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته بووه. ده‌توانین بڵێن كه به‌شداربوونی (پاك كین خیه) له هه‌ڵبژاردن و ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ری سه‌ركه‌وتنیش������ی ،ناتوانێت ببێت������ه هۆی زیادبوونی ڕۆلی ژن������ان له كۆمه‌ڵگه‌ی كۆریای باشووردا .له كۆتاییدا زۆر جار ژنان و كچانی سیاسه‌توانی به‌ناوبانگ ،له‌و واڵتانه‌ی كه یه‌كسانیی ڕه‌گه‌زی به باشترین شێوه له گوڕێدا نییه ،سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ستهێناوه. ه������ه‌ر له هه‌مان كات������دا (پاك كین خی������ه) ،ته‌نیا ژنی گۆڕه‌‌پانی سیاسیی كۆریای باشوور نییه ،به‌ڵكو‌پۆستی سه‌رۆكوه‌زیری ئه‌م واڵته ،له مانگی نیسانی ساڵی 2006 ت������ا 2007له ئه‌س������تۆی (خان میوك س������وك)دا بوو ،كه له ناو به‌ره‌ی به‌رهه‌ڵستكارانی سیاسیدا بوو .ئێستاش له ئه‌نجومه‌نی كۆریادا ،ئافره‌تان %15،7نوێنه‌رایه‌تییان به‌ده‌س������ت هێناوه .به‌اڵم ئه‌م ڕێژه‌ی������ه به به‌راورد لهگهڵ س������وێد و لیتوانی������ا نزمه ،ئ������ه‌و واڵتانه‌ی ك������ه ژمارهی نوێنه‌رایه‌تیی ژن������ان ( )%45و ()%42ه ،به‌اڵم زیاتره له هه‌نگاری������ا كه ( )%9،1و ژاپۆن ()%11ه .هه‌روه‌ها ڕۆلی ژنان له ئه‌نجومه‌نی دوومای ڕووس������یا‌نزمتره له كۆریا، له هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌م دواییه‌ش������دا ،ژنان ()%13،5یان به‌ده‌ست هێناوه. ئاڵوگۆڕ له بارودۆخی ژنانی كۆریای باش������ووردا زۆر گرنگه ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كۆریای كۆن واڵتێكی پاشایه‌تی بوو
و :هێلن
و شوێن ك بوو ،كه گوێڕایه‌ڵیی ژنان له یاسا و نه‌ریته‌كاندا كراوه و به فه‌رمانێكی سروش������تی ده‌ژمێردرا. په‌س������ند چه‌نده‌ها سهده ئایینی كۆنفۆسیوس بڕه‌ویان به‌م بنهمایه داوه ،كه "پیاوان به‌ڕێزن و ژنان جێی گاڵته‌جاڕیین". دوای گه‌شه‌ی كۆماری له ساڵی ،1948یه‌كسانیی پیاو و ژنان له یاس������ای كۆریادا په‌سند كرا ،به‌اڵم به كردهوه ته‌واوی كۆمه‌ڵگه‌ی كۆریا به‌پێی بنه‌مای پاشایه‌تی بوو. زۆر ئاسایی بوو كه ژنی خاوه‌ن مێرد ته‌نیا له ماڵه‌و‌ه بێت .بیركردنه‌وه‌ی س������ه‌ره‌كی به‌پێی ئ������ه‌م بنهمایه بوو، كه له‌دایکب������وون و په‌روه‌رده‌كردنی من������دااڵن ،هه‌روه‌ها خزمه‌تكردنی پی������او ئه‌ركی ژنه .ئه‌گه‌ر ژن كاری ده‌كرد، به‌و مانایه بوو كه كاره‌كه‌ی کاتییه .له زۆربه‌ی كۆمپانیا كۆرییه‌كاندا ئه‌م بنهمایه هه‌بوو و به‌پێی ئه‌و ،ژنان دوای هاوسه‌رگیری خێرا ده‌رده‌كران. به‌اڵم له س������ه‌ره‌تای س������ااڵنی 1980دا بارودۆخه‌ك‌ه ش په‌یوه‌ست بوو به زیادبوونی ژمارهی ئه‌و گۆڕدرا .ئهوه گه‌نجانه‌ی ،كه خوێندنی زانکۆیان ته‌واو کردبوو .بۆ یه‌كه‌م ج������ار له مێژووی ئه‌و واڵته‌دا ،له س������اڵی 2008ژمارهی ئه‌و ژنانه‌ی كه ل������ه زانکۆکان درێژه‌یان به خوێندندابوو، زیاتر بوو ل������ه پیاوان .له س������اڵی 2010دا ،ده‌رچووانی ژن ( )%80،5و ده‌رچووان������ی پیاو ( )%77،5له زانکۆکان تشرینی دووه‌می 49 2012
وه‌رگیران .به‌پێی ئه‌زموونی زۆربه‌ی واڵتانی پێشكه‌وتوو، ئه‌م درزه ته‌نیا گه‌ش‌ه ده‌كات. سه‌رده‌می ژنی ناوماڵ به خێرایی تێپه‌ڕی .هه‌روه‌ها لهم واڵت������ه‌دا زیاتر له نیوه‌ی ژن������ان كار ده‌كه‌ن و له نێو نه‌وه‌ی گه‌نجدا كه‌م كه‌س ده‌یه‌وێت تووشی چاره‌نووسی ژنی ماڵدار بێ������ت .ئاماده‌بوونی ژنان و چاالكییه‌کانیان كه به ش������ێوه‌ی نه‌ریتی هی پیاوان بوو ،نیشانده‌ری ئه‌م گۆرانكارییانه‌یه .له كۆریادا ژنانی سیاس������ه‌توان ،ژنراڵ و فرۆكه‌وان ،هاتوونه‌ت‌ه ناو گۆڕه‌پانه‌که‌وه .به‌اڵم گۆڕانكارییه‌كان نه ته‌نیا له به‌ش������ه دیاره‌كاندا ،به‌ڵكو پهیوهندی به كار‌ه گشتییه‌كانیشه‌وه ههیه. بۆ نموونه له س������یئوول ،ژنانی لێخوڕ که تاكسی داژۆن به شێوه‌یه‌كی به‌رفراوان ده‌بینرێت ،هه‌روه‌ها له نێو 49هه‌زار لێخوڕی تاكسی له سیئوول ،زیاتر له 400ژن هه‌ن .بێگومان ئه‌م ژمارهی������ه كه‌مه ،واته که‌مێک كه‌مت������ر له ()%1ه ،به‌اڵم دوو ئه‌وه‌نده‌ی زیاتر له 5س������اڵ پێشه .له ماوه‌ی ساڵێكدا
ژمارهی ئه‌و ژنانه‌ی كه كاری گواس������تنه‌وه ده‌كه‌ن ،نزیكه‌ی ( )%20زیادی كردووه .له به‌ش������ی پیشه‌س������ازی ،له ماوه‌ی ساڵێكدا ژمارهی ژنان ( )%3،1هه‌ڵکشاوه و له هه‌مان كاتدا ژم������اره‌ی پیاوانی كه ئه‌م كاره‌یان ده‌ك������رد )%6،7( ،كه‌می كردووه. چوارچێوه‌كان له دۆخی گۆڕاندان ،به جۆرێك ده‌وترێت ك������ه له هه‌ر دووال‌وه :پیاوان زیاتر له بواری کاری ژناندا كار ده‌كه‌ن و زۆر ئاسایییه ،بۆ نموونه كاركردنی پیاوان له بواری خزمه‌تگوزاریی خوارده‌مه‌نی كه ماوه‌یه‌كی زۆر له ژێر كۆنترۆڵی ژناندا بوو. ئێس������تا ژنی ك������ۆری ده‌توانێت سه‌رپه‌رش������تیی واڵت بكات .ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر (پاك كین خیه)ش س������ه‌رنه‌كه‌وێت، ده‌توانرێت پێشبینی بكرێت كه كاتێکی زۆر بۆ ده‌ركه‌وتنی ژنێكی سه‌ركۆمار له كۆریای باشووردا نه‌ماوه. http://persian.ruvr.ru
کارتێکه‌ریی سیاسی له ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌وه به پێی تیۆری دیموکراتیک ،هه‌ڵبژاردن دوو ئه‌رکی هه‌ن .یه‌که‌م :له سه‌ره‌تا و پێش هه‌موو شتێک ،سیاسه‌توانان هه‌ڵده‌بژێرێت. دووه‌م :بڕیاری������ش ئهوهیه ک������ه هه‌ڵبژاردن سیاس������ه‌تی گش������تی دابڕێژێت .به‌اڵم ئایا گشت به‌م چه‌شنه بیر ده‌که‌نه‌وه و وای بۆ ده‌چن؟ ئه‌م دوو خاڵه له بنه‌ڕه‌ته‌وه باس له کارتێکه‌ریی سیاسی ده‌کات. ئه‌نتۆنی داونس ئابووریناسی ئه‌مریکی س������ه‌باره‌ت ب������ه کارتێکه‌ری������ی سیاس������ی ( )political efficacyو به‌ش������داری ل������ه ههڵبژاردنهکان������دا ،هه‌روه‌ه������ا له‌مه‌ڕ ئهوه که بۆچی که‌س������ێکی ژیر ئه‌و ئه‌رکه به‌خۆ ڕه‌وا ده‌بینێت بچێ ده‌ن������گ بدات ،ده‌ڵێت: کهسه ژیر و ئه‌قاڵنییه‌کان ئه‌گه‌ر بگه‌نه ئه‌و بڕوایه که سیاس������ه‌تی حزبێک قازانجی له سیاسه‌تی حزبێکی تر زیاتره ،ئه‌و زه‌حمه‌ته به‌خۆده‌ده‌ن که بچن ده‌ن������گ بده‌ن .له‌به‌ر ئهوه ،ئه‌و که‌س������انهی که ل������ه نێو به‌رنامه حزبییه‌کان������دا جیاوازییه سیاس������ییه‌کان
50هه‌ڵبژاردن ژماره ()27
ده‌بینن ،ئه‌گ������ه‌ری زۆرتر‌ه که بچنه ڕیزی ده‌نگده‌رانه‌وه. به‌ڵگه‌یه‌کی تریش ئهوهیه، ئه‌وان متمانه‌یه‌کی زیاتریان به خۆیان ههیه که له پرۆس������هی سیاس������یدا کارتێکه‌ریی������ان ده‌بێت .ئه‌و بڕوایه که خه‌ڵکی ئاس������اییش ده‌توانن کارتێکه‌ر ب������ن .س������ه‌ره‌تا ڕس������ته‌یه‌کی به‌م چه‌ش������نه دێنن������ه گۆڕێ: «من وای بۆ ده‌چم ،که ئه‌و ش������تهی من و ئه‌وانی تر بیری لێ ده‌که‌ینه‌وه ،به‌رپرس������ه حکوومییه‌کان گرینگیی پێ ناده‌ن ».دوایی له خه‌ڵک ده‌پرس������ن :ئایا ئێوه لهگهڵ ئه‌م ڕسته‌یه‌دا هه‌ن یان دژن؟ ئه‌وانه‌ی ک������ه له ب������واری کارتێکه‌ریی سیاسیدا هه‌ستێکی الوازیان ههیه ،بێشك ده‌نگ ن������اده‌ن ،چونکه وا بیر ده‌که‌نه‌وه که ده‌نگیان کارتێکه‌ر نییه .سه‌ره‌ڕای ئهوهش، ژماره‌یه‌ک له‌و که‌س������انه بۆ پشتیوانیکردن
*
هه‌ڵبژاردن
له حکوومه‌تێکی دیموکراتیک ،ده‌چن ده‌نگ ده‌ده‌ن .لهم حاڵه‌دا ،ده‌گوترێت که هه‌ستی به‌جێگه‌یاندن������ی ئه‌رک������ی مه‌ده‌نی (civic ،)dutyخه‌ڵ������ک ب������ه‌ره‌و س������ندووقه‌کانی ده‌نگ������دان ڕاده‌کێش������ێت .س������وودی وه‌ده‌س������تهاتوو ل������ه ئه‌نجامدان������ی ئه‌رکی مه‌ده‌نی له درێژخایه‌ندایه ،که دیموکراسی ده‌پارێزێت. www.voanews.com
تشرینی دووه‌می 51 2012
52هه‌ڵبژاردن ژماره ()27