كانوونی دووهم 2013
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()29
ههڵبژاردنی سهرۆکی ههرێم له نێوان هاوواڵتیان و پهرلهماندا له ()٢٠٠٩/٧/٢٥دا ههڵبژاردنی س������هرۆکی ههرێمی کوردس������تان و ئهندامانی پهرلهمانی کوردستان بهڕێوهچوو .لهو ههڵبژاردنه گش������تی و ڕاستهوخۆیهدا ،مهس������عوود بارزانی سهرۆکی پارتی دیموکراتی
سپێك ده
کوردستان به ڕێژهی ()%70ی دهنگی هاوواڵتیان ،بوو به سهرۆکی ههرێمی کوردستان. لیس������تی کوردستانی (پارتی دیموکراتی کوردس������تان و یهکێتی نیشتمانیی کوردستان) له ههڵبژاردنی
پهرلهمانیدا ()%٥٧،٢٥ی دهنگهکانیان مسۆگهر کرد .جیاوازیی دهنگهکانی سهرۆکی ههرێمی کوردستان که س������هرۆکی پارتی دیموکراتی کوردستانیشه لهگهڵ دهنگی لیستی کوردستانی)%١٣( ،ه .ئهم ڕێژهیه، دهنگی ئهو هاوواڵتیانهیه که دهنگیان به لیس������تی کوردستانی نهداوه .وێدهچێت ئهوه دهنگی ئهو کهسانه
بێت ،که یان سهر به بهرهی ئۆپۆزسیۆن بن ،یان خهڵكانی له دهرهوهی ئهوان بن. ئهمه دیاردهیهکی گهلێک نوێیه له ههرێمی کوردس������تان .ئهم جیاوازییه ئهوه دهردهخات ،که بهش������ێک
له هاوواڵتیانی ههرێمی کوردس������تان له کاتی ههڵبژاردن بۆ ئهندامانی پهرلهمانی کوردس������تان ،دهنگیان له بهرژهوهندیی یهکێک له حزبهکانی ئۆپۆزس������یۆن خس������تبێته ناو س������ندووقهکانی دهنگدانهوه ،بهاڵم بۆ
ههڵبژاردن������ی س������هرۆکی ههرێم ،ههڵبژاردنێکی تری������ان ههبووه .ئاکامی ههڵبژاردنی س������هرۆکی ههرێمی
کوردس������تان له ()٢٠٠٩/٧/٢٥دا ئهوه بوو ،که بهش������ێک له هاوواڵتیان بواری تێڕوانینیان بۆ ههڵبژاردن یهکدهست و نهریتی نهبووه. ههڵبژاردنی س������هرۆکی ههرێم لهالی������هن پهرلهمانهوه ،ههم هاوواڵتیان و دهنگی ڕاس������تهوخۆی ئهوان
دهسڕێتهوه ،ههمیش بهر بهو دیارده نوێیه ()%١٣ه دهگرێت ،که جارێکی تر له ههرێمی کوردستاندا ڕوو نهداتهوه! له کۆتاییدا ،ئۆپۆزسیۆن دهخوازێت دهنگی ڕاستهوخۆ له هاوواڵتیان بستێنێتهوه. ئهو تیڕوانینهی ئۆپۆزسیۆن بۆ ههڵبژاردنی سهرۆکی ههرێم لهالیهن پهرلهمانهوه ،تێڕوانینێکی تێکنۆکراتی
و ئهفالتوونانهیه ،که پێی وایه ،هاوواڵتیان پێگهییشتوو و لێهاتوو نین. ههڵبژاردنی س������هرۆکی ههرێم لهالیهن ئهندامانی پهرلهمان������هوه ،به مانای پاوانکردنی دهنگدانه و ههر
ب������هو پێیهش ،هاوواڵتیان دهخرێنه پهراوێزی سیاس������هتوانان و ساتوس������هودای چهند حزب و الیهنێک له کۆاڵنهکانی پهرلهماندا. بهواتایهکی تر ،ههڵبژاردنی س������هرۆکی ههرێم له پهرلهمان ،بهمانای قۆرخکردنی سیاس������هته لهالیهن
پهرلهمانتارانهوهیه .سهرههڵدانی ()%١٣ییهکان ،تێڕوانینێکی گهلێک نوێیه سهبارهت به چهمکی ههڵبژاردن له واڵتهکهماندا .با هاوواڵتیان دهنگی خۆیان ههبێت و له ههڵبژاردنی س������هرۆکی ههرێمدا ڕاس������تهوخۆ بڕیاردهر بن. سهرنووسهر
كانوونی دووهم 2013
3
"بههاری عهرهبی" له نێوان بههار و خهزهڵوهردا زهماندا ئهوه ئاش������کرابوو ،که کێش������هی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������ت تهنیا ئهو دیارده چهقبهستووه مێژوویییه نییه ،بهڵکو دیموکراس������ی ،کۆتاییهێنان به سیستهمی تاکحزبه ،مافی مرۆڤ ،پێکهوهههڵکردن ،ئازادییهکان، نههێش������تنی گهندهڵی و نادادپهروهریی ،جهمسهرێکی تری ئهم "بههار"هیه.
قهرهنی قادری له دیس������امبری س������اڵی ٢٠١٠دا ،بڵێسهی ئاگری جهستهی (محهممهد بووعهزیزی) دهسپێکی تهقینهوهی ڕق و ناڕهزایهتیی کهڵهکهکراوی هاوواڵتیان توونسی ب������وو .زۆری نهخایاند ک������ه ئاگرهکه پهرێ������زی واڵته عهرهبییهکانی تریشی گرتهوه و به "بههاری عهرهبی" دهنگ و ئاوازهی دایهوه. یهکێک له ئامانجه سهرهکییهکانی "بههاری عهرهبی" ئ������هوه بوو ،که کۆتایی به دهس������هاڵتی س������هرکۆماره ههتاههتای������ی و حوکمی دیکتات������ۆری بێنێت .ههر لهو کۆاڵنهشهوه" ،بههار"هکه ،چارهسهرێک بۆ "ههژاری"، "گهندهڵی" و "پێشێلکردنی مافی مرۆڤ" بدۆزێتهوه. گهرچی ئهم بزووتنهوان������ه له ڕهوتی خۆیاندا بوون به ش������ۆڕش ،بهاڵم ڕهنگدانهوهی ویستی ئهو دهڤهره چهقبوستوو و ڕهنگاوڕهنگهی پێوه دیار بوو .ناوهڕۆکی بزووتنهوه و درشمهکان یهکدهست نهبوون و ههڵگری جهمس������هری ئیس���ل��امی و الیهنگرانی مافی مرۆڤ و ئازادییهکانن. یهکهمی������ن ئامانج������ی ئ������هو "بهه������اره" ،ڕاماڵینی سهرکۆماره "ههتاههتایییهکان" بوو ،بهاڵم له درێژهی 4
ههڵبژاردن ژماره ()29
ههتاههتاییی���هکان ،گرفت��� ه مێژووی���ی و کهڵهکهکراوهکهی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست! یهکێک له گرفته بهرچاو و سهرهکییهکانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست ،حوکمڕانه ههتاههتایییهکانن ،که ڕیشهی له ناخی مێ������ژووی ئهو دهڤهرهدا ڕۆچووه .فیرعهونهکان، خهلیفهکان ،سوڵتانهکان و س������هرکۆمارهکان له یهک خاڵی سهرهکیدا هاوبهشن ،ئهویش ههتاههتاییبوونیانه. ئهم������هش یهکێکه له هۆکارهکانی چهقبهس������توویی لهو دهڤهره فوسیلی و دایناسۆرییهدا. (رامسسی دووهم فیرعهونی میسر ١٢٢٤-١٣١٤پ. ز) ٦٦ساڵ و دوو مانگ حوکمڕان بوو .ئوومهوییهکان له س������ااڵنی ٦٦١ی زایینییهوه ت������ا ٧٥٠ی زایینی له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������تدا فهرمان������ڕوا بوون .بنهماڵهی عهباس������ییهکان له ٧٥٠ی زایینییهوه تا ١٢٥٨زایینی، بهغدا مهکۆی حوکمڕانییان بوو. بنهماڵهی فاتمییهکان له ٩٠٩ی زایینییهوه تا ١١٧١ حوکمڕانیان بهس������هر بهش������ێک له باکووری ئهفریقا و ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������تدا کرد .ئیمپراتۆریی ئیسالمیی عوسمانی له س������اڵی ١٢٩٩هوه تا ١٩٢٢له بهشێکی بهرچاو له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست ،باکووری ئهفریقا و
له بهشێکی ئهورووپادا حوکمڕانی ڕهها بوون. له س������هردهمی مۆدێڕن و دهورهی س������هرکۆماریدا، هی������چ جیاوازییهک له نێ������وان خهلیف������ه ،فیرعهون و س������هرکۆمارهکاندا بهدی ناکرێت .لهو سهردهمهشدا س������هرکۆماره ههتاههتایییهکان ،سیستهمی پۆلیسی و تاکحزبی پێناسهی ئهو چهشنه حوکمڕانییهیه. (مهعهمم������هر قهززاف������ی )٢٠١١-١٩٤٢ ههم������هکارهی لیبی ،له س������اڵی ١٩٦٩دا به ڕێگهی کودهتاوه دهس������هاڵتی گرته دهس������ت و بۆم������اوهی ٤٢س������ااڵن "س������هرکۆمار" ب������وو! مردن کۆتایی ب������ه حوکمڕانیی ئهو هێنا( .حافز ئهسهد -١٩٣٠ )٢٠٠٠له ساڵی ١٩٧١دا به ه������ۆی کودهتایهکی عهس������کهر ییهو ه دهسهاڵتی گرته دهست و له س������اڵی ٢٠٠٠دا ،مردن دۆس������یهی حوکمڕانی������ی ئ������هوی داخس������ت و ٢٩ سااڵن "س������هرکۆمار" بوو. زهینهلعابدین ب������ن عهلی ،له س������اڵی ١٩٨٧هوه تا س������اڵی ٢٠١١بۆ ماوهی ٢٣سااڵن "س������هرکۆمار"ی توون������س بوو .الفای ش������ۆڕش ئهوی له دهسهاڵت الدا. عهلی عهبدوڵاڵ س������اڵح له س������اڵی ١٩٧٨تا ٢٠١١له ه������هردوو یهمهندا (یهمهنی باک������وور و کۆماری یهمهن)دا بۆ ماوهی ٣٣س������ااڵن "س������هرکۆمار" بوو( .سهددام حوس������ێن )٢٠٠٦-١٩٣٧له ساڵی ١٩٦٨دا ،بهڕێگهی کودهتایهکی عهس������کهرییهوه بهدهس������هاڵت گهییشت و ل������ه س������الی ١٩٧٩دا تا ڕۆژی مردن������ی ( )٢٠٠٣به مس������تی ئاس������نین ،کیمیا و گاز بۆ ماوهی ٢٤سااڵن "سهرکۆمار"ی عێراق بوو. یهکهمی������ن ههن������گاوی ڕاپهڕین������هکان ل������ه "بههاری عهرهبی"دا ڕێک س������ێرهی له سیس������تهمی تاکحزبی و سهرکۆماره ههتاههتایییهکانهوه گرت.
"بهه���اری عهرهب���ی" ل��� ه نێ���وان دهرفهت، پێناس ه و دیموکراسیدا
"بههاری عهرهب������ی" که ههڵگری پهیامی ئاڵوگۆڕ له جوگرافیای سیاسیی ناوچهکهدایه ،سێره له سیستهمی تاکحزبی دهگرێت و تا ئێس������تاش چهندین دهسهاڵتی لهو چهشنهی به ئهرشیڤی مێژوو سپاردووه. ئهم دهڤهره (ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست) بارگاوییه به کێش������ه و گرفتی مێژوویی و ههنووکهیییهوه و بۆ گهییش������تن به دیموکراسی ،مافی م������رۆڤ و ئازادیی������هکان ،ڕهوتێکی ق������ورس و درێژخایهنی لهبهردهمدای������ه .ئ������هم ڕۆژههاڵت������ه ک������ه ل������ه تهمهنی دێرین������ی خۆیدا، کێشه و پرسهکانی کهڵهکه بوونه و خووی به سیستهمی تاکحزب������ی و س������هرکۆماره ههتاههتایییهکانهوه گرتووه، ڕێگهیهکی دوور و ئهرکێکی گهلێک قورس������ی لهس������هر ش������انه ،تا بتوانێت دیموکراسی ،مافی مرۆڤ و ههڵبژاردنی ئازادی تێدا جێگیر بێت. یهکێک له ئاکامه سهرهتایییهکانی "بههاری عهرهبی" ئهوه بوو ،که هیچ حزب و گرووپێک تا ئێستا نهیتوانیوه به تهنیا ئهو هێزه بێت، دهسهاڵت پێک بێنێت .سهرهڕای ڕوون نهبوونی ئاس������ۆکان و ئاکامی پرۆس������هکان ،له یهکهمین ههنگاودا سیستهمی چهند حزبه و دهسهاڵتی ڕهنگاوڕهنگ ،ههروهها لهدایکبوونی ئۆپۆزس������یۆنی یاسایی لهو دهوهرهدا هێنایه کایهوه .ئهو دۆخه بواری بۆ پێکهوهههڵکردن ،ههڵبژاردن و خهباتی پهرلهمانی ڕهخساندووه. گهڕان به دوای پێناس������ه ،ئاش������کرابوونی ویستهکان و هاتنهکای������هوهی دهرفهت ب������ۆ دهربڕین������ی داخوازییهکان، ناوهڕۆک������ی بزووتنهوهکانن .ڕهوتی ئاڵوگ������ۆڕ ،جێگۆڕکێ له دهس������هاڵت و ویستی ش������ۆڕش لهو ناوچهیهدا ،ههروا بهڕێوهیه .بهاڵم ملمالنێی جهمسهری ئیسالمییهکان لهگهڵ ئازادیخوازان������ی الیهنگری مافی مرۆف و دیموکراس������ی، چهقی ملمالنێی ئێستا و داهاتووی ئهو دهڤهرهیه!
كانوونی دووهم 2013
5
زۆربهی سهرۆك و بهڕێوهبهرهكان "به ڕێگهی زۆرهملییهوه بهسهر خهڵكانی تر" دهگهنه پلهی بهرز كهسانی نهشیاو ك ه بههۆی كهڵهگاییكردن بهسهر كهسانی دیكهوه ڕێگای س���هركهوتن دهبڕن ،ل ه ڕاس���تیدا زۆر ترسنۆك و لهرزۆكن و ،بهو هۆیهشهوه بۆ شاردنهوهی خاڵ ه الوازهكانیان وا دردهخهن ،ك ه كهسایهتییهكی بههێز و بهتوانایان ههیه. * ههڵبژاردن بهپێی لێكۆڵینهوهیهك كه لهالیهن زانك������ۆی "بریتی������ش كۆلۆمبیا" له وێنكووری كهن������هدا ئهنجام دراوه، "زۆربهی" ئهو كهسانهی كه دهگهنه پلهی بهڕێوهبهر ،نهك لهسهر بنهمای پهیوهندیی دۆستایهتیی باش ،بهڵكو بههۆی ئازار و ئهزیهتی هاوكارانی خۆیان به پلهی بهرز گهیش������توون. س������هرهڕای ئ������هوهش بهپێ������ی ئهنجامهكان������ی ئ������هو لێكۆڵینهوهیه، ئازاردهریی خهڵكانی تر له زۆربهی بوارهكاندا وهكو كهس������انی خاوهن زانس������ت و تهجروب������ه ،دهتوان������ن ل������ه پێگ������ه كۆمهاڵیهتییهكانیش������دا پێشڤهچوونێكی باشیان ههبێت. بهپێی ڕاپۆرتی كهناڵی ههواڵنێری س������ی ئێن ئێن لهو لێكۆڵینهوهیهدا، ڕۆڵ������ی (كاریگهری������ی كۆنت������رۆڵ)
6
ههڵبژاردن ژماره ()29
لهسهر ئهوانی دیكه ،بههۆی كاری زۆرداری و ڕهخساندنی دڵهڕاوكێ بۆ بهدهستهێنانی پێگهیهكی بهرزتر شی كراوهتهوه. به گوت������هی لێكۆڵ������هرهوان ،ئهو شیكردنهوه كۆمهاڵیهتییه ،بۆچوونی باو لهنێ������و كارناس������انی كردار و دهرونناسیی كۆمهاڵیهتییهوه ههمیشه ئهوهبووه ،كه بوون به كهسێكی دیار بۆ ڕێنیشاندان و سهرۆكایهتیكردنی گرووپێ������ك و ئهنجامدان������ی كاری كۆمهاڵیهتی ،پێویستی به بهشداری و ڕاگرتنی هاوس������هنگییهكی باش و بهدهس������تهێنانی متمانهی خهڵك ل������ه ڕێ������ی پێش������اندانی تواناكانی كهس������ایهتیی خۆیهتی ،بهاڵم بهپێی ئهنجامهكان������ی ئ������هو لێكۆڵینهوهیه، ڕاستییهكان شتێكی دیكهن.
زۆرب������هی ئهو كهس������انهی كه بۆ ئهنجامدان������ی ئ������هو لێكۆلینهوهی������ه بهش������دارییان له ڕاپرس������ییهكاندا ك������ردووه ،دهڵێ������ن؛ س������هرۆك و بهڕێوهب������هرهكان س������وود ل������ه ش������ێوازگهلێكی وهك :زۆر لێكردن، فریودان������ی كهس������انی دیك������ه و بهتایبهتی دروستكردنی دڵهڕاوكێ لهنێو هاوكارانی بۆ ڕۆیشتن لهسهر پهیژهی سهركهوتنهكانی وهردهگرن. بۆچوونی زۆربهیان ئهوهیه كه ئهوان نهك ل������ه ڕووی بهڵگههێنانهوه یان پشتبهستن به زانست و تهجروبهیان، بهڵكو له ترسی ئاكامه خراپهكانی دژایهتیكردنێ������ك لهگهڵی ،ملكهچی سهرۆك یان بهڕێوهبهرهكهیهتی. ل������ه بهش������ێكی دیك������هی ئ������هو لێكۆڵینهوهیهدا ك������ه ئهنجامهكانی
ل������ه باڵوك������راوهی "كهس������ایهتی و دهروونناس������یی كۆمهاڵیهت������ی" باڵوكراوهتهوه ،دهركهوتووه كه له زۆربهی ب������واردا ڕێژهی كاریگهریی ههركهس������ێك لهنێ������و گ������رووپ یان شوێنی كاركردنیدا ،لهبهر زانست، لێهاتووی������ی و خۆشهویس������تیی ئهو كهسه نییه. ب������ه گوت������هی ئهنجامدهرانی ئهو لێكۆڵینهوهیه ،ڕێگایهكی پێشكهوتن و س������هركهوتن ب������ۆ پل������هی بهرزتر و بهڕێوهبردن������ی ه������هر گرووپێكی كۆمهڵگ������ه ی������ان ڕێكخراو ،پش������ت ب������ه خۆشهویس������تیی كهس������ایهتی و لێهاتووهكان������ی دیك������ه دهبهسترێت .بهاڵم ڕاپرسی و لێكۆڵینهوهی كرداری باو لهنێو شوێنه گشتییهكاندا وا نیش������ان دهدهن ،ك������ه ڕێگایهكی دیك������هش ههیه ئهویش سوودوهرگرتن له ش������ێوازه جۆراوجۆرهكان ب������ۆ الدان������ی كهس������انی دیكه ،ك������رداری زۆرداری ب������ه ش������ێوهی بهدفهڕی و بهتایبهتی دروس������تكردنی دڵهڕاوك������ێ ل������ه ش������وێنی كاردكردن������ه .تاقیكردنهوه نیش������انی داوه كه خهڵك لهوانهیه لهبهر مهترس������ی، پهی������ڕهوی له كهس������انێك بكهن كه بههیچ شێوهیهك خۆشهویست و پهسهندی ئهوان نین. به پێی نووسینی كهناڵی ههواڵنێری س������ی ئێن ئێن،
ههن������دێ له كارناس������انی ك������رداره كۆمهاڵیهتیی������هكان دهڵێ������ن :یهكێ������ك ل������ه هۆیهكانی دروس������ت بوونی ئهو بارودۆخ������ه ئهوهیه ،ئهو كهس������انهی ك������ه توان������ا و لێهاتووییی������ان ههیه وهكو پێویس������ت بهدوای گهیشتن به پۆس������ته بااڵكان نین .یهكێكی دیكه له پێویس������تییهكانی بهدهستهێنانی بارودۆخێكی ئهوه������ا ،بوونی هێزی پێویس������ته بۆ ڕهخساندنی پهیوهندی لهگهڵ خهڵكانی دیكهیه و زمینهسازیی ش������یاو بۆ ئهوهیه كه خهڵكانی دیكه پهیڕهوییان لێ بكهن. ههر لهبهر ئهوهیه ،ئهو كهسانهی كه
ههستی "باشتر و بااڵدهستی بهسهر كهس������انی دیكه"یان تێدا بههێزه ،بۆ ڕووبهڕووبوونهوه لهگهڵ گرفتهكانی پهیوهس������ت به ڕێنوێنی خهڵكانی تر، ئامادهییێكی باشتریان ههیه. ب������ه گوت������هی ئ������هو بیرمهندانه، بوونی ڕێژهیهك ل������ه چۆنایهتییهتی ئهوت������ۆ ل������ه كهس������هكان دهتوانێت ئهرێنی بێ������ت ،بهاڵم ئهگ������هر زیاد ل������ه پێویس������ت بێ������ت ،بهدڵنیاییهوه نارهزایهت������ی لێ دهكهوێت������هوه .له كۆمهڵگ������ه پێش������كهوتووهكاندا هیچ كهس������ێك نایهوێ������ت پهی������ڕهوی له كهس������ێكی دیكتاتۆر ب������كات و بهو هۆیهش������هوه له زۆربهی بوارهكاندا ئهو كهسهی كه له پۆستی ڕێبهرایهتی تیدایه ب������ۆ و س������هرۆكایه قهرهبووی الوازییهكانی ل������ه پهیوهندیگرتن و بڕوا پێهێنانی خهڵك ،س������وود ل������ه ش������ێوازی زۆرداری وهردهگرێت. خاڵێك������ی دیك������ه كه كارناس������ان ئاماژهی پێ دهكهن ئهوهیه ،كهسانی نهش������یاو ك������ه بهه������ۆی كهڵهگاییكردن بهس������هر كهس������انی دیكهوه ڕێگای س������هركهوتن دهب������ڕن ،له ڕاستیدا زۆر ترسنۆك و لهرزۆكن و ،بهو هۆیهشهوه ب������ۆ ش������اردنهوهی خاڵه الوازهكانیان وا دردهخهن، كه كهسایهتییهكی بههێز و بهتوانایان ههیه. www.radiofarda.com كانوونی دووهم 2013
7
ڕێگای سانت الگ و دابهشكردنی كورسییهكان ل ه یهك قۆناغدا
جهبار تاهیر سانت الگ یهكێكه له ڕێگایهكانی دابهشكردنی كورسییهكان بهسهر لیستهكاندا بهپێی دهنگه بهدهست هاتووهكان .دی������اره چهند ڕێگایهك ههیه بۆ دابهشكردنی كورسییهكان ل������ه سیس������تهمی نوێنهرایهتی������ی ڕێژهییدا (النظام النسبی) ،ههیانه كورسییهكان به دوو قۆناغ دابهش دهكرێن بهس������هر لیس������تهكاندا ،له قۆناغ������ی یهكهم بهپێ������ی كۆڵهكهی ههڵبژاردن به س������هریاندا دابهش دهكرێ������ت ،وات������ه دهنگ������ی ههموو لیس������تهكان ك������ۆ دهكرێت������هوه و دابهش������ی س������هر كورس������ییهكانی ئهو بازنهی������ه دهكرێت ،دواتر كۆی دهنگهكانی ههر لیس������تێك دابهشی سهر كۆڵهكهی ههڵبژاردن (القاسم االنتخابی) دهكرێت .بهم ش������ێوهیه 8
ههڵبژاردن ژماره ()29
ههر لیستێك بهپێی قهبارهی دهنگی بهدهست هاتوو ژمارهیهك كورسی بهدهس������ت دێنێ ،ب������هاڵم ژمارهیهك كورسی بهتاڵ دهمێنهوه ،كه بهپێی زۆرترین دهنگی ماوه یان (زۆرترین تێكڕا) بهس������هر لیستهكان دابهش دهكرێت. بهاڵم له ڕێگای (س������انت الگ)ـهوه كورس������ییهكان به یهك قۆناغ دابهشی س������هر لیس������تهكان دهكرێن ،ئهویش ب������هم ش������ێوهیه :س������هرهتا بهپێی بهدهس������تهێنانی زۆرتری������ن دهنگ لیس������تی الیهن������ه سیاس������ییهكان و هاوپهیمانیی������هكان ڕیزبهند دهكرێن، ئ������هو لیس������تهی زۆرتری������ن دهنگی بهدهس������تهێناوه دهبێته ژماره ()1 له ڕیزبهندهكهدا و ئهوهی كهمترین دهنگ������ی بهدهس������تهێناوه دهكهوێته كۆتای������ی لیس������تی ڕیزبهندهكهوه. دوات������ر دهنگی ههموو لیس������تهكان بهجی������ا دابهش������ی س������هر ژم������اره تاكهكان دهكرێ������ن ( 1.3.5.7و... هتد) ،باش������تر وایه دابهشكردنهكه تا ڕادهی ژمارهی كورس������ییهكانی بازنهك������ه ی������ان ئهنجومهنهكه بێت، ئهوجا به دوای ئهنجامی گهورهترین دابهش������كردنهكاندا دهگهڕێ������ن. گهورهترین ژماره ،كورس������ی یهكهم بهدهس������ت دێنێ ،بهم ش������ێوهیه تا
ههموو كورس������ییهكان بهپێی ژماره گ������هورهكان دیاری دهكرێ������ن ،واتا هیچ كورسییهكی بهتاڵ نامێنێتهوه، ئهمهش به پێچهوان������هی ڕێگاكانی (كۆڵهكهی) دابهش������ی ههڵبژاردنه (القاسم االنتخابی). ڕێگای سانت الگ له ساڵی 1910 داهێنراوه و ،له س������اڵی 1951له واڵتی سوید و نهرویج بۆ یهكهمجار ل������ه ههڵبژاردنهكان جێبهجێ كراوه و كاری پێك������راوه .ڕێگای س������انت الگ ب������هدهر نییه له الیهنی چاكه و خراپه ،وهك ه������هر ڕێگایهكی تر بۆ دابهشكردنی كورسییهكان.
الیهن ه چاكهكانی ئهم ڕێگای ه ئهمانهن: ئهنجامی ههڵبژاردن بهپێی ئهم ڕێگایه ه������هردهم ڕێژهیین ،ئهمهش وا دهكات فرهالیهن������ی ههب������ێ و كهمینهكانی������ش نوێنهریان ههبێ له ئهنجومهنهكان������دا ،ژمارهیهكی كهم دهنگ به فی������ڕۆ دهچێت ،ههروهها ئافرهتی������ش شانس������ی دهرچوونی دهب������ێ ،هی������چ كات ههڵبژاردن������ی تهواوكاری������ی ناك������رێ ،بۆیه هیچ پارتێكی سیاسی ناتوانێ دۆخهكه كۆنترۆل بكات.
الیهن ه خراپهكانی ئهم ڕێگایه: بههۆی ئ������هوهی فرهالیهنی دهبێ، لێپرس������ینهوه كهم دهبێ .پێكهێنانی حكووم������هت ب������ه هاوپهیمانی دهبێ و كهمین������هكان بهش������دار دهب������ن، بۆی������ه ههڵوهش������انهوهی حكوومهت زۆر ڕوودهدات ،ههروهه������ا پارت������ه تون������دڕهوهكان به ئاس������انی دهگهنه ئهنجوم������هن و ناتوانرێ ڕێگریان لێ بكرێ. ڕێ������گای س������انت الگ ل������ه بهرژهوهن������دی پارت������ه بچووكهكانه كه شانس������ی ئهوهیان دهبێت ،هیچ نهبێ كورسییهك له كورسییهكانی ئهنجومهن بهدهست بێنن. جێ������گای ئاماژهی������ه ئهنجومهنی نوێنهران������ی عێ������راق له یاس������ای ههمواركردنی چوارهمی یاس������ای
ههڵبژاردن������ی ئهنجومهنی پارێزگا، قهزا و ناحیی������هكان ،ژماره 36بۆ ساڵی ،2008ماددهی 13یاساكهی الداوه ،ئهمهی خ������وارهوه جێگهی گرتهوه-: ژمارهی دهنگه ڕاستهكانی ههر لیستێك دابهش������ی ژماره تاكهكانی ( ...،1،3،5،7هت������د) دهكرێ������ن ،به ئهندازهی ژمارهی كورس������ییهكانی ههر بازنهیهك������ی ههڵبژاردن ،دواتر ب������ه دوای بهرزتری������ن ئهنجام������ی دابهشكردنهكه دهگهڕێن بۆ پێدانی كورسی ،بهردهوام دهبن تا ههموو كورسییهكان دهستنیشان دهكهن. واتا ئهمجاره بۆ دابهش������كردنی كورسییهكانی ئهنجومهنی پارێزگاكانی عێ������راق ،ڕێ������گای س������انت الگ پیاده دهك������رێ ب������ۆ دهستنیش������انكردنی كورسییهكان بهس������هر لیستهكانی بهشداربووی ههڵبژاردن ،كه بڕیاره
ل������ه 2013/4/20ل������ه پارێزگاكانی عێراق ئهنجام بدرێ. جێگای وهبیرهێنانهوهیه ،ئهگهر له ههڵبژاردنی ڕابردووی ئهنجومهنی پارێزگا ،قهزا و ناحییهكانی عێراق ك������ه ل������ه س������اڵی 2009دا ئهنجام درا ،كار ب������هم ڕێگایه كرابا ،ئهگهر ئهنجومهنی پارێ������زگای بهغدا وهك نموونه وهربگرین ،ش������هش لیس������ت له ئهنجومهنی پارێزگای بهغدا كه هیچ كورسییهكی بهدهست نههێنا، بهپێی ڕێگای (س������انت الگ) سهرو كورس������ییهكان دهبرد ،له ناویشاندا هاوپهیمانیی كوردستانی كه توانی زیاتر له 18000دهنگ بهدهس������ت بێن������ێ ،ب������هاڵم هیچ كورس������ییهكی بهرنهك������هوت .بهو هیوای������ه كورد س������وودمهند بێت له ڕێگای سانت الگ ل������ه ههڵبژاردن������ی ئهمجارهی ئهنجومهنی پارێزگاكانی عێراق.
داهێنهری شێوازی سهنت الگ * ههڵبژاردن (ئهندرێ سهئینتێ لهیگ)ی فرانسهوی (André Sainte-
)1950-1882 Laguëپس������پۆری بی������رکاری و توێ������ژهر ل������ه کاروباری پێوان������ی ڕێژهی ئاکامهکان������ی ههڵبژاردن بوو. پرۆژهی دابهشکردنی کورسییهکان وهکو نووسراوهیهک لهالیهن (ئهندرێ س������هئینتێ لهیگ)هوه له س������اڵی ١٩١٠دا له چاپ درا. ش������ێوازی دابهشکردنی کورس������ییهکانی پهرلهمان ههر بهناوی ئهوهوه بهناوبانگه ،که به "ش������ێوازی دابهشکردنی سهئینتێ لهیگ" له جیهاندا ناسراوه. كانوونی دووهم 2013
9
باشترین ڕێسا و شێواز بۆ پێداچوونهوهی پاش ههڵبژاردن وهرگێڕان ل ه ئینگلیزییهوه: شاهین كهریمی – مامۆستای زانكۆ هیچ سیس������تهمێکی دهنگدان تهواو نییه .دهتوانین بڵێی������ن ههموو ههڵبژاردنهکانی ئهمریکا ئهمڕۆکه له ڕێگهی ئامێره ئهلکترۆنییهکانهوه دهژمێردرێن .وهها سیس������تهمێکی دهنگدان ههڵه و کێش������هی ههبووه و کێشهکهش بههۆی هاردوێر ،سۆفتوێر ،ههروهها پرۆسهی دهنگدانهوه بووه. دهکرێ ههڵه بههۆی ژماردنی دهنگهکان بهدهس������ت ،یان کۆکردنهوهی دهنگ������هکان بێت .تهنانهت لهوانهیه ههڵهی جددیش نهبینرێت ،ئهگهر دهرئهنجامهکان به باشی چاودێری نهکرێن و ههڵنهسهنگێندرێن. داڕشتنێکی باش و بهڕێوهبردنێکی گونجاوی کارهکانی پاش ههڵبژاردن دهتوانێ تا ڕادهیهکی زۆر مهترسیی ههڵهکان کهم کاتهوه ،ههروهها دهبێ ئهم پێداویستییه واته پێداچونهوه و ههڵسهنگاندنی باشی کارهکانی پاش ههڵبژاردن له ههر سیس������تهمێکی ههڵبژاردندا ڕهچاو بکرێ .بهڕێوهبهرایهتی و پێداچوونهوهی کارهکانی پاش ههڵبژاردن لهم بهڵگهنامهدا دهگهڕێتهوه بۆ ههڵبژاردنێک که بهدهست دهژمێردرێ و لهسهر کاغهز تۆمار دهکرێ، ههروهها به مهبهس������تی دڵنیابوون له وردبینی و ههڵبژاردنهکه ،ههڵسهنگاندنی دهرئهنجامهکان لهگهڵ یهکهمین دهرئهنجام که تۆمار کراوه ههڵدهسهنگێندرێ ،ههروهها ئامرازێکه بۆ چارهسهرکردنی ئهو ناکۆکییانهی که له کاتی ژماردنهکاندا پێش هاتووه و دهبێته پێوهرێک بۆ ڕاست و دروستبوونی ههڵبژاردنهکه. وهها پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندنێک یهکێک له باشترین و ئابووریترین ڕێگهکانه بۆ بهرزبوونهوهی چۆنایهتیی سیستهمێکی دهنگدان ،بۆیه پارهیهکی کهم دهخاته سهر تێچووی ههڵبژاردنهکه ،بهاڵم قازانج و بهرژهوهندیی زۆر دهبێ بۆی. چاکی���ی و بهرژهوهندی وهه���ا ڕاپهڕاندنێک بریتیی ه له:
* دهرخس������تنی پێداویس������تیی دووباره ژماردنهوهی دهنگ������هکان ب������ه مهبهس������تی پشتڕاس������تکردنهوهی دهرئهنجامهکان. * دۆزین������هوهی ههڵهکان جا چ ب������ه ههڵه بووبێ یان با ئهنقهست. * پێشگیریکردن له فێڵ و ناڕاستی. * فهراههمکردن������ی باش������بوون و بهردهوامیی بیرۆکهی ههڵبژاردنهکان. برهوپێدانی متمانهی گشتی سهبارهت به ههڵبژاردنهکان. پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنی پ������اش ههڵبژاردن ،جیاوازه لهگ������هڵ دووب������اره ژماردن������هوهی دهنگ������هکان .پێداچوونهوه و
10ههڵبژاردن ژماره ()29
ههڵسهنگاندن به ش������ێوازێکی ڕۆتینی پرۆسهی دهنگدانهکه له دۆخێکی ناکۆکدا ههڵدهسهنگێنیێ ،بهبێ ئهوهی که گرنگی بداته ڕێژهی دهرئهنجامهکان واته چهنده دهنگهکان لهیهک نزیکن. دووباره ژماردن������هوهی دهنگهکان تهنه������ا ژماردنهوهی دهنگهکانه له ههلومهرجێکی تایبهتدا ،ئهویش له حاڵهتێکدا که ڕێ������ژهی دهنگی براوهک������ه لهوانی ت������ر زۆر نزیک بێ. پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنی پاش ههڵبژاردن دهتوانێ ئهو ههاڵنه بدۆزێتهوه که ببێته هۆی دووباره ژماردنهوهی دهنگهکان .کاتێ وهها پێداچوونهوهیهکی ناکۆکیانه ئهنجام درا ،کاری دووباره و زیاتری پێویست ناکات. سیستهمێکی دهنگدان دهبێ خاوهنی پێداچوونهوهیهکی جێ������ی متمان������هی بێت .دهب������ێ باش������ترین پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندن بۆ ههڵبژاردنهکه بکرێ ،ئهگهرچی تهکنۆلۆژیای
بهدهس������ت ژماردن نهتوانێ ههموو الیهنهکانی دابین بکات، یا تهنانهت یاس������ا ڕێگه نهدات به ڕێگهچارهیهکی گونجاو. ش������ێوازێکی یهکس������انی پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندنی بۆ ههم������وو واڵتهکان گونج������او نییه .کولت������ووری ههڵبژاردن، یاس������اکان ،چوارچی������وهی بهڕێوهبهرایهتی و سیس������تهمی دهنگ������دان زۆر جیاوازییان ههیه .س������هرهڕای ئهمه ههندێ پرهنس������یپی ڕێنوێنیک������هر ههن که له ههموو ش������وێنهکاندا دهتوان������ێ بهکار بهێنرێت .ههر واڵتێ������ک مۆدیلێکی تایبهت به خۆی پهره پێداوه و جهماوهری خهڵک دهبێ شانس������ی ئهوهی ههبێ که یارمهتیی پێكهاتنی ئهو یاسا و ڕێسایانه بدات.
ڕێساکان: -١شهفافیهت ()Transparency ههڵبژاردن پێوهن������دی به خهڵکهوه ههی������ه .جهماوهری خهڵک دهبێ ڕێگهی ههبێ که چاوهدێری ،پشتڕاستکردنهوه و پێزانینی کێش������هکانی ڕهوت������ی ههڵبژاردنهکه له ههموو بوارهکان������ی پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنهوهکهدا ههبێ، بهبێ ئهوهی دهستێوهردانی له پرۆسهکهدا ههبێ.
بۆ ئهم مهبهست ه دهبێ ڕهچای ئهم خااڵنهی خوارهو ه بکرێت:
آ -پرۆس������هی پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنێکی ورد به باش������یی داڕێژاوه و ههموو الیهنێکی ههڵبژاردنهکهی لهبهرچ������او گرتووه ،هاوکات لهگ������هڵ ئهگهری وهرگرتنی ڕا و دهنگ������ی جهم������اوهر .ئهمه بریتییه له پرۆس������هیهک ب������ۆ ههڵبژاردنی یهکهی پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندن، ڕیزبهندیی تۆم������اری دهنگهکان و ژماردن������ی دهنگهکان، ههروهها دیاریکردنی ئهوهی که کهی یهکهی تر پێویست دهکات بۆ پێداچوونهوه و ک������هی پێداچوونهوهکه کۆتایی بێ������ت .لێرهدا دهبێ دیکۆمێنتی پێویس������ت بۆ ڕێگهپێدانی جهماوهر بۆ شایهدی و پشتڕاستکردنهوهی ههر کام لهو قۆناخانهدا ههبێ. ب -دهب������ێ ههلی گونجاو بڕهخس������ێ ب������ۆ جهماوهر بۆ ش������ایهدی و پشتڕاس������تکردنهوهی ههڵبژاردهی دهنگهکان به ههڵکهوت ،ههروهها ژماردنی دهس������تی هاوکات لهگهڵ بهشداربوونی لۆژیکی بۆ جهماوهر .بهڕێوهبهرانی فهرمیی ههڵبژاردنهکه دهسهاڵتی ئهوهیان ههیه که پێشگیری بکهن له ههر ههنگاوێکی ئاژاوهگێڕی. پ -دهبێ دهس������بهجێ پاش کۆتاییهاتنی ههڵبژاردنهکه،
دهرئهنجامی کۆتایی به ئ������اگاداری خهڵک بگات و بخرێته سهر ئینترنێتهوه .دهرئهنجامهکان دهبێ ههموو ناکۆکییهکان و ڕاسپاردهکان بۆ باش������تربوونی پرۆسهکه لهخۆ بگرێت. زانیاری و س������هرچاوهی ناکۆکیی������هکان دهتوانێ لێهاتوویی و ئهزموون������ی کهرت������ی فهرمی و دادوهری زی������اد بکات بۆ ههڵبژاردنهکانی داهاتوو. ج -باشتر وایه که ئهرشیڤێکی دیکۆمینتاریی پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندن ،ڕاپۆرت و دهرئهنجامهکان بپارێزرێن به مهبهس������تی تۆمارێکی ئهلکترۆنی و النیکهم بۆ دوو ساڵیش لهسهر کاغهز بمێننهوه. -٢سهربهخۆیی ()independence بهرپرسایهتی و ڕێساکانی پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندن، دهبێ س������هربهخۆ بن ل������ه کاربهدهس������تانی فهرمی و ئهو کهس������انهی ههڵبژاردنهکه بهڕێوه دهبهن .ڕهنگه باشترین پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندنی پاش ههڵبژاردنهکه لهالیهن ئهو کاربهدهس������ته فهرمییانهوه بێ ،ک������ه ههڵبژاردنهکهیان بهڕێوه بردووه. آ -س������هربهخۆیی کاربهدهس������تان و یاس������ا ڕهنگه جێی ڕهزامهندی������ی الیهن������هکان ،جا چ لهناو دهس������هاڵت و چ له دهرهوهی دهسهاڵت بن. ب -ڕهنگه کاری ڕاستهقینهی پێداچوونهوه و ههڵبژاردنی پاش ههڵبژاردن واته ههڵسهنگاندن و ژماردنی دهنگهکان و ڕاگهیاندنی دهرئهنجامهکان ،لهالیهن بهڕێوهبهرانی فهرمی بێ ،که ههڵبژاردنهکهیان ڕاپهڕاندووه.
-٣بهڵگ ه تۆمارکراوهکان
()paperrecords آ -کاغهزه تۆمارکراوهکان دهبێ ئاسان بن بۆ خوێندنهوه و ههڵسهنگاندن. ب -کاغ������هزه تۆمارک������راوهکان دهب������ێ به ش������ێوهیهکی متمانهبهخش مهبهس������تی دهنگدهران نیش������ان بدهن .دهبێ وردبینی بکرێ له س������هر ئهوهی که دهنگدهران پش������تگیری تۆم������اری دهنگهکهیان دهکهن .ئهگهر وهه������ا بهڵگهیهک له بهردهستدا نهبوو ،فۆڕمی تر دهبێ بهکاربهێنرێت ،که جێی بڕوا و متمانهی دهنگدهران بێ.
-٤زنجیرهی پاراستن و ژماردنی دهنگهکان ()Chain of custody & ballot accounting ژماردنی دهنگهکان به ڕێژهیهکی زۆر زنجیرهی ئاسایشی پاراس������تنی بهڵگهنام������هکان و کهلوپهلهکان������ی ،یهکێکن له
كانوونی دووهم 2013
11
مهرجهکانی پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندنێکی تێروتهسهلی پاش ههڵبژاردن. آ -دهبێ یاس������ایهکی ڕوون و پتهو ههبێ بۆ پرۆس������هی ژماردنی دهنگهکان بۆ ئهوهی پێشگیری بکات له زیادکردن، کهمکردن ،گۆڕێن یان جێگۆڕکێی دهنگهکان. ب -بۆ پاراس������تنی دهنگهکان و تۆم������اری پێداچوونهوه له ونبوون و بهرتیل������دان ،کاغهزه تۆمارکراوهکان و ئامێره ئهلکترۆنییهکان دهبێ به تهواوی بپارێزرێن و ئاسایش������یان ههبن .ئهم پاراستنه دهبی له ههموو کاتێکدا بێ ،واته لهو کاتهوهی که دهنگدانهکه دهس������ت پێدهکات تاکو ئهو کاتهی ک������ه پێداچوونهوهکه ئهنجام دهدرێ و دهرئهنجامی کۆتایی دهنگدانهکه ڕادهگهیێندرێت. پ -دهبێ پێداچوونهوهکه دهس������بهجێ پاش دیاریکردنی به ههڵکهوتی یهکهکان بۆ پێداچوونهوه دهس������پێبکات .واته دهبێ دهس������بهجێ پاش یهکهمین تۆمار لهالیهن سیستهمی دهنگدانهکهوه تۆمار بكرێ( .له ههندێ بارودۆخی تایبهتدا ڕهنگه پێداچوونهوهکه ل������ه قۆناغی جیاجیادا بهڕێوهببرێ، وهک لهبهشی ٥باسی کراوه ). ت -نهێنیی دهنگهکان پارێزراوه .ڕیزی دهنگدانهکه قهت وهک ڕیزی ناوی ئهو کهسانه نایه که بۆ دهنگدان واژۆیان کردووه. ج -دهبێ کۆکردنهوهیهکی دووباره ههبێ بۆ ئهوهی دڵنیا بین له ههموو دهنگهکان و له ههموو یهکهکانی پێداچوونهوه، که به دروستی له گشت دهنگدانهکهدا ههژمار کراون.
-٥س���نوردارکردنهوهی پێداچوونهو ه و ههڵسهنگاندن
ریس���کهکانی
()Risk-limiting audits پێداچوون������هوه و ههڵس������هنگاندنی پ������اش ههڵب������ژاردن، دهبێته هۆی کهمکردنهوهی ریس������کی پشتڕاس������تکردنهوهی دهرئهنجامی ناڕاس������ت .ئهم پێداچوون������هوه به ڕوونی ئهو سنوورانه دیاری دهکات ،بۆیه قازانجی ههیه بۆ ژمێریارانی مان������دوو که زۆربهی کات ،کهمتر یان زیاتر دهنگ دهژمێرن لهوهی که پێویسته بۆ پشتڕاستکردنهوهی ئهنجامهکان. آ -س������نووردارکردنهوهی ریس������کهکان ئهگهرێک������ی کهم دێڵێت������هوه بۆ دووباره ژماردن������هوهی دهنگهکان ،ههر کاتێ دووباره ژماردنهوهی ههموو دهنگهکان دهرئهنجامێکی زۆر جیاواز نیش������ان بدات( .دهرئهنجامی دروستی سهرهتایی ق������هت پێچهوان������ه نابێتهوه) پ������اش ه������هر پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنێک ئ������هو ئهگهره دهب������ێ لهبهرچاو بگیرێ و وهک بهشێک له پێداچوونهوهکه باڵوبکرێتهوه بۆ ئهوهی که
12ههڵبژاردن ژماره ()29
باش������بوون و بهرزبوونهوهی ئاستی چۆنایهتی دهنگدانهکه بهردهوام بێت. ب -له سنووردارکردنهوهی ڕیسکهکانی پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندندا ،ڕێژهی نموونهکان پێوهندی به نزیکبوونی دهنگ������هکان له یهکهوه ،ههروهها فاکت������هری دیکهوه ههیه. دهکرێ ب������ۆ فاکتهرهکانی تر ژمارهی دهنگ������هکان له ههر ناوچهیهک لهبهرچاو بگرین .به گش������تی نزیکبوونی دهنگی براوهکه و نزیکبوونی ملمالنێکه ،پێویستی به پیداچوونهوه و ههڵسهنگاندن له ئاستێکی زیاتردا ههیه. ج -ب������ۆ کهمکردنهوهی ڕێژهی ژماردن������ی دهنگهکان له کاتێکدا که هێشتا پێداچوونهوه دهکرێ ،دهبێ به گونجاوی بزانین که یاس������ای جیاواز بهکار بێنین بۆ پێداچوونهوهی ههندێ له ناکۆکییهکان .بۆ نموونه ،دهکرێ گونجاو بێ که ڕێگه بدهن بۆ ریس������کی تر بۆ ئهو ملمالنێیه که له ئاستی سهرانسهریدا نین .دهسهاڵت دهتوانێ داوای پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندن له ههندێ شوێنی تردا بکات و به ههڵکهوت ههندێ ش������وێنی تر بۆ پێداچوونهوه ههڵبژێرێ .بۆیه ههر بهشێک شانسی ئهوهی ههیه که پێداچوونهوهی پێدا بکرێ. بۆ شوێنی بچووکتر ،ڕهنگه باشتر وابێ که پێداچوونهوهی جێگ������ر ڕهچاو بکرێ ،ی������ا نموونهیهکی دیاریک������راو یان به ههڵکهوت بۆ پێداچوونهوه ههڵبژێردرێ. د -ئهو یهکانهی ب������ۆ پێداچوونهوه ههڵبژێردراون ،دهبێ به گش������تی و به دهس������ت بژمێردرێن .بۆ ه������هر یهکهیهکی ههڵبژارده ،پێداچوونهوهکه دهبێ ژمارهی دهنگهکان لهگهڵ دهرئهنجامه سهرهتایییهکانی ههر بهشێک ههڵبسهنگێنێت. هـ -ب������ۆ باش������تر بهڕێوهبردن������ی پێداچوونهوهکه ،دهبێ دهنگهکان دابهش بکرێن به بهش������ی بچ������ووک بچووک بۆ ههڵس������هنگاندن و پێداچوونهوه .ل������هو کاتهدا دهرئهنجامی ههر بهشێک دهبێ وهک بهش������ێک له پێداچوونهوهکه بهرز بکرێتهوه بۆ کۆی دهنگ������هکان .بۆ وێنه دهنگه بزربووهکان (ئهگ������هر جیا نهکراونهت������هوه و نهژمێ������ردراون) بکرێن به بهشێکی سهربهخۆ.
-٦نیشاندانی ناکۆکییهکان و بهردهوامبوونی پێداچوونهو ه و ههڵسهنگاندنهکه
(Addressing discrepancies and )accounting the audit کاتێ ناکۆکیی������هک س������هرههڵدهدا ،ژماردنهوهی زیادی ی������ان لێکۆڵینهوهی زیاتر پێویس������ت دهکات بۆ دیاریکردنی دهرئهنجام������ی ههڵبژاردنهکه یان ب������ۆ دۆزینهوهی هۆکاری ناکۆکییهکان.
آ -پرۆتۆکۆلی پێداچوونهوهکه دهبێ به ڕوونی دیاری بکات که کام بهش له ههڵبژاردنهکه پێویستی به یهکهی پێداچوونهوه ههیه .فاکتهری لهو چهشنه دهشێ ژمارهی ناکۆکییهکان و نموونهیهکی دابهشی ئهو ناکۆکییانه لهخۆ بگرێت .پڕۆتۆکۆلهکه ههروهها دهبێ میتۆدێک دیاری بکات بۆ ئهوهی چهن یهکهی پێداچوونهوهی زیادی ههبێ و له چ بارودۆخێکدا ههموو دهنگهکان دووباره بژمێردرێنهوه. بۆ کهمکردنهوهی ریسکهکان دهبێ بڕیاری دیاریکردنی ژم������ارهی یهکهکانی پێداچوونهوه پشتئهس������توور بێ به ژمارهی ریسکهکان .واته ژمارهی یهکهکانی پێداچوونهوه پێوهندی به ئهوهندهی ناکۆکییهکانهوه ههیه ،که تا ئێسته پێداچوونهوهیان لهسهر نهکراوه. ب -پالن بۆ بهردهوامبوون������ی پێداچوونهوهکان دهبێ متمان������ه دابین بکات بۆ ئهوهی ک������ه ههموو قۆناغهکانی ژماردنهک������ه بهڕێوهچووه بهر ل������هوهی که دهرئهنجامی کۆتای������ی ڕابگهیهندرێت .پالنهکه دهب������ێ بڕی تێچوونی پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندنی پاش ههڵبژاردنهکه دیاری بکات ،ههروهها ههموو ئهگهر و ڕیسکه دیاریکراوهکان لهبهرچاو بگیرێن.
-٧گشتگیری ()Comprehensive
ههم������وو الیهن������ه فهرم������ی و دادوهریی������هکان ،ههروهها جۆری دهنگهکان به نادیارهکانیش������ه ،دهنگی پۆس������تهیی و دهنگێکی کاتیی پهسهندکراو ،دهبێ بهشێک بن له پرۆسهی دهنگدانهکه. آ -دهنگ������هکان له ههم������وو بهش������هکانی دهنگدانهوه، ههروهها ههموو جۆری دهنگهکان دهکرێ بهسهر گرووپی جی������اوازدا دابهش بکرێن و ه������هر کامهیان له قۆناغێکی جیادا پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنیان بۆ بکرێ .نابێ له ه������هر قۆناغێکدا دهس������ت بکرێ ب������ه پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنی ههر بڕێکی ههڵب������ژاردهی ههڵکهوت له دهنگهکان ،تاکو ئهوهی که دهرئهنجامه س������هرهتایییهکان بۆ ه������هر پێداچوونهوهیهک لهو گرووپ������هدا به ئاگاداری گشتی نهگهییشتووه. ب -ههم������وو جۆری دهنگهکان ،تهنان������هت ئهوانهی له الیهن ڕێژهیهک������ی کهمی دهنگدهرانهوه ب������هکار هاتووه، دهبێ لهبهرچاو بگیرێ بۆ ههڵبژاردنی پرۆسهکه .ڕهنگه ئهمه هی بهش������ێکی دهرهکی یان س������هربازی بێت ،یان دهنگێکی فاکس������کراو بێ ،یا ئ������هو دهنگانهی له ڕێگهی ئینترنێت������هوه هات������وون ،ئ������هو دهنگانهی که ل������ه ڕێگهی
یاس������ایییهوه مافی دهنگدان بهخشراوه به کهسێکی تر، یان ههر شێوازێکی تری دهنگدان له ڕێگهی تهکنۆلۆژیای داهاتووه دهنێردرێ.
-٨نموونهیهکی ههڵبژێردراو ل ه دهنگهکان
()Additional targeted samples بوونی ژمارهیهکی سنوورداری نموونهیی له دهنگهکان، دهبێت������ه هۆی س������وودمهندبوونی زیات������ری پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندهکه ،ههروهها متمانهی جهماوهر .ئهو نموونانه دهک������رێ لهالی������هن پاڵێوراوان������ه ،بهڕێوهبهران������هوه ،حیزبه سیاسییهکانهوه و بهڕێوهبهرایهتیی ههڵبژاردن یان کهسانی ترهوه ههڵبژێردرابن. آ -ج������ۆری نموونهک������ه دهک������رێ ب������ه کار بهێندرێت له یهکانگیری لهگهڵ پێداچوونهوهیهکی ههڵکهوت یان بۆ خۆی، واته بۆ ئهو ناکۆکییانهی که لهالیهن یاس������اوه پێویست به پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندن ناکات. ب -پێداچوونهوه و ههڵس������هنگاندنێکی دهستنیشانکراو دهکرێ له ڕووی ئهو فاکتهرانهی که ڕۆژی ههڵبژاردنهکهدا دهبنه هۆی کێش������ه یان دهرئهنجامه س������هرهتایییهکان ،که جیاوازییهکی زۆریان ههیه لهگ������هڵ نموونه مێژوویییهکانی دهنگدان لهو بهشهدا.
-٩گرێدانی دهرئهنجام ه فهرمییهکان
()binding on official results به مهبهستی پشتڕاس������تکردنهوهی دهرئهنجامهکان یان دووباره ژماردنهوهی ههموو دهنگهکان بۆ به دهس������تهێنانی دهرئهنجامی ڕاس������ت ،دهبێ پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندنی پاش ههڵبژاردنهکه زووتر تهواو ببێ. آ -دهبێ پرۆسهی پێداچوونهوه و ههڵسهنگاندنهکه، ههروهها دیاریکردن������ی کات ههماههنگ بکرێ لهگهڵ دووباره ژماردنهوهی یاس������ایی .ب������ۆ ههر ناکۆکییهک دهبێ یهکهیهکی ههڵس������هنگاندن تهنه������ا یهک جار به ش������ێوهیهکی ڕۆتینی پێداچوونهوه ب������کات ،ئهرگهرچی ڕهنگ������ه ئهو پێداچوون������هوه ه������هردوو پێداچوونهوه و دووبارهژماردنهوه لهخ������ۆ بگرێت .ئهگهر ناکۆکییهکی ش������ینهکراوه ل������ه ژماردنی دهنگهکان������دا ههیه ،ڕهنگه ژماردنهوهیهکی دهس������تیی دهنگهکان پێویس������ت بێ بۆ کهمکردنهوهی ئهگهری ههڵهکان. ElectionAudits.org
كانوونی دووهم 2013
13
ئهو ژنانهی كه له سیاسهتدا ڕێگهی باوكیان گرتووهتهبهر * و :هێلن ل������ه س������اڵی1967دا( ،ئیندی������را گاندی) یهكهمین س������هرۆكی ژن له هندوس������تان ،س������هرۆكوهزیرانی ئهم واڵته بوو .ئیندی������را كچی یهكهمین هندوس������تان، س������هرۆكوهزیرانی (جهواهر لهعل نههرو)بوو ،كه چهند ساڵ دوای كوچكردنی باوكی شوێنی گرتهوه. زیات������ر له دوو دهی������هی خایاند تا كچێكی تر به ناوی (بینهزیر بوتو)، توانی به س������هركهوتنێكی بهرچاو له ههڵبژاردندا دهسهاڵت بگرێته دهست و جێ������گای باوك������ی (زولفهقار عهلی بوتو) که لهس������ێداره درا بگرێتهوه، كه س������هرۆكوهزیرانی پێش������ووتری پاكس������تان بوو .له س������اڵی 1988دا بینهزیر بوتو وهك س������هرۆكوهزیرانی نوێی پاكس������تان ،یهكهمی������ن ژن بوو توان������ی وهك س������هرۆكێك له واڵتێكی مسوڵماندا دهسهاڵت بگرێته دهست. كهمتر له 6س������اڵ دواتر كچێكی تریش له س������ریالنكا س������هریههڵدا و ئهو كچه(چاندریكا بهندهر ئهناییكی كوم������ار ئهتونگا) ب������وو ،توانی بگاته پێگ������هی س������هركۆماری ئ������هو واڵته. چاندریكا كچی (س������یریمارو بهندهر ئهناییك������ی) یهكهمین ژن له جیهاندا كه گهیشته پێگهی سهرۆكوهزیری و س������هركۆماری پێشوو و تیرۆركراوی
14ههڵبژاردن ژماره ()29
ئیندیرا گاندی
بینهزیر بوتو
سریالنكا( ،سوورد بهندهر ئهناییكی) بوو. له دوای ئ������هم ڕووداوه ،واڵتانی باشووری ئاسیا توانیان ببنه شایهتی هاتنه سهركاری ژنه سیاسهتوانانی تر ،وهك ڕێبهر له لووتكهی حكوومهته جۆراوجۆرهكان������دا .دهركهوتن������ی لهن������اكاوی ژنێكی سیاس������هتوان به ناوی (ش������ێخ حهس������ینا وامهند) له بهنگالدێ������ش ،كه كچ������ی یهكهمین س������هركۆماری بهنگالدێش (موجیب ئهلڕهحمان) بوو. ڕوودانی بهدهس������هاڵت گهیشتنی ش������ێخ حهس������ینا ،ل������ه ههڵبژاردنی سهرتاسهریی بهنگالدێش له ساڵی 1996دا ،هاوكات لهگهڵ سهركهوتنی حزبی (عهوام) بوو ،حزبێك که ئهو یهکێک له دامهزرێنه سهرهکییهکانی بوو. لهگهل ئهوهش������دا 10ساڵی تری خایان������د ،تا جارێكی تر واڵتی نێپال ببێته ش������ایهتی هاتنه س������هركاری ژنێك������ی سیاس������هتوان ،ک������ه كچی س������هرۆكی حزبی (مائۆئیست)هكان بوو .سهرهڕای ئهمه كه ژنان زیاتر له نیوهی دانیش������تووانی 28ملیۆن كهسی واڵتی نێپال پێك دێنێن و كچی ڕێبهرانی پێش������وو و ئێستا ،ههندێ له چاالكترین ڕوخساری گۆڕهپانی
سیاسی ئهم واڵتهن ،بهاڵم تهنیا لهم دواییانهدا بوو ،ك������ه كچانی نێپالی توانی������ان ڕێگهی باوكییان بگرنهبهر و شوێنیان بگرنهوه. (س������وجاتا كوئی������راال) كچ������ی (جورجیا براساد كوئیراال) ،كه پێنج جار توانی پۆس������تی س������هركۆماری واڵتی نێپال بهدهست بێنێت و توانی ببێته وهزی������ری دهرهوهی ئهم واڵته. ههرچهنده ئهم ژنه 55ساڵهیه ،پێش ئهمهش له س������اڵی ڕابردوودا توانی یهكێ له پۆس������ته ههس������تیارهكانی دهوڵهتی بهدهس������ت بێنێت ،بهاڵم له ڕاستیدا له پۆستی وهزیر له كابینهی باوكیدا كاری دهكرد. ئهم������رۆ به گهیش������تنی (جورجیا براس������اد كوئی������را) ب������ه قۆناغ������ی خانهنشینی ،ڕێگای نوێ بۆ كچهكهی (سوجاتا) بۆ گهیشتن به پلهوپایهی بهرزتر كراوهتهوه. بێجگ������ه ل������ه س������وجاتا دوو كچی س������هرۆكهكانی ت������ری حزبی مائۆئیس������تهكانی نێپ������ال ،به ناوی (ڕن������و دهال و منوش������ی بهاترائی) ڕۆلێكی گرنگیان له گۆڕهپانی نوێی سیاسی ئهم والتهدا ههبووه .حزبی مائۆئیس������تهكان وهك ڕێكخراوێكی شهڕكهره ناسهربازییهكان بۆ ماوهی 10س������اڵ ،دژی پاش������ایی پێشووی نیپال شهڕی كردووه ،تا له كۆتایدا دهسهاڵتی گرته دهست. س������هرۆكی حزبی مائۆئیستهكانی ئهم واڵته (پوشپا كهمال دهایی) كه ناوی پارتیزانییهكهی به زمانی خۆجێی واتای (سهرسوڕهێنهر)ه ،ساڵی ڕابردوو له ڕووداوێكی مێژووخۆلقێنهدا توانی كۆتایی به پاش������ایهتی ل������هم واڵتهدا بێنێت. ههروهه������ا وهك یهكهمی������ن
چاندریكا بهندهر
شێخ حهسینا وامهند
سوجاتا كوئیراال
سهرۆكوهزیرانی شۆڕشگێڕ له واڵتی نێپال گهیشته دهسهاڵت ،ههرچهنده دهوڵهتهك������هی دوای 8مان������گ سهركهوتنی ڕووخا ،بهاڵم كچهكهی (رن������و دهایی) توانی ببێته ئهندام له پهرلهمانی ئهم واڵتهدا. كچی یهكێكی ت������ر له ئهندامانی حزبی مائۆئیستهكانی نێپال (منوشی بنهاترائ������ی) ،كه ههر ل������ه قۆناغی ههڵكشانی س������هركهوتنی بهرچاوی سیاسی ئهم واڵتهیه دهڵێت( :حزبی مائۆئیس������تهكان ههمیش������ه شایهتی دهركهوتن و بهرچاوی هاوسهران و كچانی زۆر ،له پێگه ههستیارهكانی ڕێبهرایهتیدا بوونه). (د .باب������ورام بنهاترائی) باوكی منوش������ی ،پیاوی ژم������اره 2ی حزبی مائۆئیس������تهكان و وهزیری پێشووی ئابووری������ی نێپ������ال ب������ووه و دایكی (هیس������یال یامی) یهكێ ل������ه ڕێبهره پێش������هنگهكانی ڕێكخ������راوی ژنانی مائۆئیستهكان بووه. ئهم سێ كچهی پیاوانی سیاسیی نێپال( ،س������وجاتا ،ڕنو و مهنوشی) پێیان وایه كه هۆكاری س������هرهكیی مهیلییان به سیاس������هتهوه ،ههبوونی پێش������خان و بواره سیاسییهكان له بنهماڵهكهیاندا بووه. ل������ه س������هردهمی خوێندکاری������ی س������وجاتادا ،كات������ێ ك������ه باوكی به ه������ۆی پارێ������زگاری ل������ه بزووتنهوه دیموكراتیی������هكان خرای������ه ن������او بهندیخان������هوه و لهگ������هڵ دایك������ی دوورخرایهوه بۆ هندوستان ،دهڵێت: (ه������هر ل������ه س������هرتای منداڵیمهوه سیاس������هت ،تهنیا ڕێگهی كراوه بوو لهبهردهممدا). سوجاتا دهڵێت :باوكم بۆ ماوهی 19س������ااڵن له بهندیخان������هدا بوو،
كانوونی دووهم 2013
15
ئهو س������هردهم بۆ گشت ئهندامانی خێزانهكهم������ان زۆر س������هخت بوو، بهاڵم هیچ كهس������ێك ئهمه تێناگات. بهڵێ ڕاس������ته كه م������ن هاتمه ناو سیاسهتهوه لهبهر ئهوهی كه كچی باوكم بووم ،بهاڵم ههوڵی فراوان و به بهشی خۆم بهشداریم كردووه، كه پێناس������هی منی ل������ه باوكم جیا كردۆتهوه ).ههڵبژاردنی سوجاتا بۆ پۆستی وهزارهتی دهرهوه ،تهنانهت ڕهخنهش������ی لهالی������هن ئهندامان������ی حزب������ی الیهنگرهك������هی ههبووه ،که بۆ ههبوون������ی ژیانێكی خۆش هیچ پێویس������تی به پۆس������تێكی سیاسی نهبووه و ،دهڵێت( :باوكم پێنج جار گهیشتووته پلهی س������هرۆكوهزیری و م������ن وهكو كچهك������هی دهمتوانی ژیانێكی ئارام و بێ كێشهم ههبێت و ل������ه كۆتاییدا له پش������ت پهردهی دهس������هاڵتهوه كارهكان������م ئهنجام بدهم ،ب������هاڵم له ڕاس������تیدا چوونه ناو سیاس������هت كارێكی سهخت و كێش������هداره .ئهو كهسانهی که بۆ بهدهس������تهێنانی دهس������هاڵت و پاره دێنه پێشهوه ،لهم پیشهیهدا ناتوانن بۆ ماوهیهكی زۆر بهرگه بگرن). ڕن������و مهنوش������ی وهك مندااڵن������ی سیاس������هتوانان ،قۆناغی منداڵییهتی س������هخت و پڕ له ب������هرزی و نزمیی بهس������هر بردووه ،ڕنو دهڵێت( :ئێمه چوار خوشك و براین ،كاتێ كه ئێمه منداڵ بووین باوكم وهك چاالكوانێكی سیاس������یی ت������هواوی كات خهریكی كاروچاالك������ی ب������وو ،كهم������ێ دواتر ناچار بوو واز له كارهكهی بێنێت و پهیوهندی به بزووتنهوه نهێنییهكانهوه بكات .ئهمه ل������هو كاتهدا بوو كه له ژێر چاودێریدا بوو و بۆ سهری ئهو
16ههڵبژاردن ژماره ()29
خهاڵتیان دانابوو ،هیچ پاره بۆ ژیان و خواردنی خێزانهكهمان نهمابوو. رنو له دوو ساڵیدا بۆ بهخێوكردنی به بنهماڵهك������هی دایكی درا ،چونکه باری ئابوورییان باشبوو( :من تهنیا س������اڵێ دوو جار توانیم ،سهردانی خێزانهكهم بكهم). له ساڵی 1996كاتێ كه مائۆئیستهكان بڕیاریان دا ،تا بزووتنهوهکهی خۆیان بۆ بزووتنهوهیهكی چهكدارانه بگۆڕن، دایك و باوكی رنو چوونه هندوستان تا بهر به ئهگهری دهستگیری بگرن. ل������هو كاتهدا رنو 17س������ااڵن بوو و ناچار بوو چاودێری خوشك و برای بچووكتری خۆی بكات .كاتێ كه له (كت ماندو) دهژیان ،دهبوایه ئاگادار بێ تا لهالیهن هێزهكانی ئاسایشهوه دهستگیر نهكرێت. دوای ماوهیهك������ی كهم ،رنو و برا و خوش������كهكهی له ڕێگ������هی حزبی مائۆئیس������تهكانهوه به ش������ێوهیهكی نایاسایی هاتنه ناو واڵتی هندا .لهو س������هردهمدا چاودێریكردنی كچێكی گهنج بۆ دایك و باوكێك كه خهریكی چاالكیی سیاسی بوون ،زۆر سهخت بوو .له ئهنجامدا رنو له 18ساڵیدا هاوس������هرگیری لهگهڵ گهنجێكی 23 س������اڵهدا كرد ،كه دایك و باوكیشی خهریكی كار و چاالكیی سیاس������ی بوون ،ل������ه پێن������او ڕووخانی رژێمی دهسهاڵتدار له نێپالدا. رنو و خوش������كه 17ساڵهكهشی (گنگا) له یهك رۆژدا هاوسهرگیرییان كرد ،كهواته له واڵمی ئهم پرسیارهدا كه ب������ه ههبوونی كێش������هی فراوان و ماوهی كورت������ی كهلهگهڵ دایك و باوكێكی شورشگێر بهسهر بردووه، چ هۆكارێ������ك بووهته هۆی هاتنی بۆ
ناو سیاس������هتهوه ،رنو دهڵێت( :من شایهتی كێشه و مهترسییهكان بووم و ههستم بهوه كرد كه وهك كهسێك له بنهماڵهكهم ،پێویس������ته پارێزگاری لێ بكهم). رنو دهڵێ������ت :ههروهها جیاوازیی چینایهتیش هۆكارێك������ی تر بوو كه ئهوی كێش������ایه ناو سیاس������هتهوه، لهگهڵ ئهوهش ئ������هو پێی وابوو ئهم كاروچاالكییان������هی ئهو ب������ووه ،كه گهیاندووهته ئهم پێگهیه(:ههرچهنده من ب������ه هۆی باوكم������هوه هاتمه ناو سیاس������هتهوه ،ب������هاڵم ب������ه بهش������ی خۆم بهش������داریم كردووه ،كه پلهی وهزارهتی ئێستام ههیه .تهنیا لهبهر ئهوه كه من كچی س������هرۆكوهزیرم، نابێ چاوپووش������ی له خزمهتگوزاری و ههوڵهكانی من له ڕێگهی گهیشتن بهم پێگهیه بكرێت). مهنوشی كاتێ له بواری زانستی سیاس������ی له زانك������وی تریبهوان له كت من������دو دهیخوێند ،وهكو ڕێبهری خوێن������دكاری خهریكی چاالكی بوو. (مهنوش������ی)یش ههر وهك دوو ژنی تر كه س������هردهمی منداڵیی خۆی به ناوێكی خ������وازراوهوه ،له نههێنی و كوچبهری له هندوس������تاندا بهسهر ب������ردووه ،بیرهوهرییهكانی منداڵیی لهگ������هڵ بنهماڵ������هی دایك������ی ژیاوه، چوون������ه بهندیخانه به مهبهس������تی س������هردانی دایكێك بووه كه له كاتی خۆپیش������اندانهكاندا دهس������تگیر و بهندكراب������وو .ههرجار كه دهچوومه بهندیخانهکهوه ،دایك و باوكم منییان ئام������اده دهكرد تا ل������ه كاتی ئێعدام كردنیاندا بتوانم بهرگهی ڕووداوهکه بگرم. www.ir.voanews.com
ههڵبژاردنهکان له ساڵی ()٢٠١٣دا * ههڵبژاردن
ئااڵ
واڵت
چهشنهکانی ههڵبژاردن
ڕێکهوت
کۆماری چێک
سهرکۆماری (خولی یهکهم)
٢٠١٣/١/١١
نهمسا (ئوتریش)
ڕێفراندۆم
٢٠١٣/١/٢٠
ئیسرائیل
پهرلهمانی (پێشوهخته)
٢٠١٣/١/٢٢
ئۆردۆن
پهرلهمانی
٢٠١٣/١/٢٣
بولغاریا
ڕێفراندۆم
٢٠١٣/١/٢٧
لیختێنشاین
پهرلهمانی
٢٠١٣/٢/١
کووبا
پهرلهمانی
٢٠١٣/٢/٣
کۆماری چێک
سهرکۆماری (خولی دووهم )
٢٠١٣/٢/٨
كانوونی دووهم 2013
17
مۆناکۆ
پهرلهمانی
٢٠١٣/٢/١٠
قبرس
سهرکۆماری
٢٠١٣/٢/١٧
ئێکوادۆر
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٣/٢/١٧
ئێکوادۆر
سهرکۆماری (خولی یهکهم)
٢٠١٣/٢/١٧
ئهرمهنستان
سهرکۆماری
٢٠١٣/٢/١٨
جیبووتی
پهرلهمانی
٢٠١٣/٢/٢٢
ئیتالیا
پهرلهمانی
٢٠١٣/٢/٢٤
کامێرۆن
ئهنجومهنی یاسادانان
? ٢٠١٣/٢/
کێنیا
پهرلهمانی
٢٠١٣/٣/٤
کێنیا
سهرکۆماری (خولی یهکهم)
٢٠١٣/٣/٤
میکرۆنێزیا
پهرلهمانی
٢٠١٣/٣/٥
مالتا
پهرلهمانی
٢٠١٣/٣/٩
مالیزیا
پهرلهمانی
?٢٠١٣/٣/
ئێکوادۆر
سهرکۆماری (خولی یهکهم)
٢٠١٣/٤/٧
18ههڵبژاردن ژماره ()29
پاراگووای
پهرلهمانی
٢٠١٣/٤/٢١
پاراگووای
سهرکۆماری
٢٠١٣/٤/٢١
پۆلینیزیای فرانسه
پهرلهمانی (خولی یهکهم)
٢٠١٣/٤/٢٥
مۆنتێنێگرۆ
سهرکۆماری
?٢٠١٣/٤/
پۆلینیزیای فرانسه
پهرلهمانی (خولی دووهم)
٢٠١٣/٥/٥
ماداگاسکار
سهرکۆماری (خولی یهکهم) (کاتی)
٢٠١٣/٥/٨
گینه (غينيا)
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٣/٥/١٢
فیلیپین
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٣/٥/١٣
دوڕگهی کایمان
پهرلهمانی
٢٠١٣/٥/٢٢
پاکستان
پهرلهمانی (کاتی)
?٢٠١٣/٥/
مهغوولستان
سهرکۆماری
?٢٠١٣/٥/
ئیتالیا
سهرکۆماری
?٢٠١٣/٥/
ئێران
سهرکۆماری (خولی یهکهم)
٢٠١٣/٦/١٤
ئهڵبانیا
پهرلهمانی
٢٠١٣/٦/٢٣
كانوونی دووهم 2013
19
توونس
سهرکۆماری (خولی یهکهم)
٢٠١٣/٦/٢٣
توونس
پهرلهمانی
٢٠١٣/٦/٢٣
قهتهر
پهرلهمانی (کاتی)
?٢٠١٣/٦/
ماداگاسکار
سهرکۆماری (خولی یهکهم) (کاتی)
٢٠١٣/٧/٣
ماداگاسکار
پهرلهمانی (کاتی)
٢٠١٣/٧/٣
کهمبۆجیا
پهرلهمانی
٢٠١٣/٧/٢٨
ماڵدیڤ
سهرکۆماری (کاتی)
?٢٠١٣/٧/
ژاپۆن
ئهنجومهنی پیران
٢٠١٣/٨/٣٠
نۆروێژ
پهرلهمانی
٢٠١٣/٩/٩
ئهڵمانیا
پهرلهمانی
?٢٠١٣/٩/
نهمسا (ئوتریش)
ئهنجومهنی یاسادانان
?٢٠١٣/٩/
ڕواندا
پهرلهمانی
?٢٠١٣/٩/
ماکائوو
پهرلهمانی
?٢٠١٣/٩/
بێلیز
ڕێفراندۆم
٢٠١٣/١٠/٦
20ههڵبژاردن ژماره ()29
گوواتماال
ڕێفراندۆم
٢٠١٣/١٠/٦
ئهرژهنتین
ئهنجومهنی یاسادانان
?٢٠١٣/١٠/
گورجستان
سهرکۆماری
?٢٠١٣/١٠/
ئیتیۆپیا
سهرکۆماری
?٢٠١٣/١٠/
ئازهربایجان
سهرکۆماری
?٢٠١٣/١٠/
دوڕگهی ماریانای باکوور
پهرلهمانی
٢٠١٣/١١/٥
شیلی
سهرکۆماری
٢٠١٣/١١/١٧
شیلی
ئهنجومهنی یاسادانان
٢٠١٣/١١/١٧
دوڕگهی فاڵکلهند
ئهنجومهنی یاسادانان (کاتی)
٢٠١٣/١١/٢٠
دوڕگهی سهنت هێلێن
پهرلهمانی
?٢٠١٣/١١/
هۆندووڕاس
ئهنجومهنی یاسادانان
?٢٠١٣/١١/
هۆندووڕاس
سهرکۆماری
?٢٠١٣/١١/
تاجیکستان
سهرکۆماری
?٢٠١٣/١١/
تورکمهنستان
پهرلهمانی
?٢٠١٣/١٢/
http://www.electionguide.org
كانوونی دووهم 2013
21
ناوبژیوانی چییه؟ دكتۆر عهلی سهباغیان: و :شهیدا عهزیز واتای ناوبژیوان������ی یهكێكه له چهمكه سیاسییهكان ،كه له بواری چاروبڕی دووبهرهكی و كێشهی كهسی ،گرووپ و واڵتان سوودی لێ وهردهگیرێت. مانای وش������هیی "ناوبژیوانی كهوتن������ه (")Mediation نێوان دوو ی������ان چهند الیهنه. ل������ه ڕووی زاراوهی������هوه یهكێك له ش������ێوازهكانی سیاس������ی – دیپلۆماتیكی������ی چاروب������ڕی ئاش������تیانهی دووبهرهكییه ،كه لهوێدا الیهنی س������ێیهم كه به گش������تی واڵتێك ،ڕێكخراوێكی نێونهتهوهیی و یان كهس������ێكی بهناوبانگی نێونهتهوییهیهوه ،به مهبهس������تی كۆتاییهێنان یان كهمكردنهوهی كێشمهكێش������ی نێوان دوو الیهنی پێكههڵپڕژاو، كه بریتیی بێ ل������ه دوو واڵت یان له نێوان دهوڵهتی ناوهندی و گرووپ������ه نهیارهكانی دهكهوێته نێوانیان و به ش������ێوهیهكی دۆستانه پرسی گفتوگۆی نێوانیان ،پێشنیار دهكات. ههرچهنده له نێو ش������ێوازهكانی سیاس������ی – دیپلۆماتیكدا چاروبڕی كێشهی سیاسی و نێونهتهوهییی "بهڕێوهبردنێكی باش (")Good officeیش جۆرێكه له ناوبژیوانیی الیهنێكی سێیهم له نێوان دوو الیهنی كێشهدار ،بهاڵم جیاوازیی ناوبژیوانی لهگهڵ (بهڕێوهبردنێكی باش) لهوهدایه كه له بهڕێوهبردنی باش ،الیهنی س������ێیهم تهنها كهشی دهسپێكردنی گفتوگۆی نێوان الیهنهكانی كێشهدار دهڕهخس������ێنێت و خۆی بهشداری له گفتوگۆیهكاندا ناكات ،بهاڵم له نابژیوانیدا الیهنی س������ێیهم س������هرهڕای ئهوهی كه كهشی دهسپێكردنی گفتوگۆ له نێوان الیهنه كێشهدارهكان یان ناكۆك دهڕهخس������ێنێت ،خۆشی له ڕێڕهوی گفتوگۆكانیاندا بهش������داری دهكات و ڕێگاچارهی پێویس������تیش ب������ۆ ههردوو ال پێش������نیار دهكات ،كه ههردوو الیهنی ناكۆك له پهسندكردن یان ڕهددانهوهی پێشنیارهكان سهرپشكن. به لهبهرچاوگرتنی پێشینهی كۆنی شهڕ و ناكۆكیی نێوان كهس������ان ،گرووپ������ه كۆمهاڵیهتییهكان و واڵت������ان ،ههروهها به لهبهرچاوگرتنی ئهو سوودهی كه له چهندین الی جۆراجۆرهوه
22ههڵبژاردن ژماره ()29
بۆ دهستێوهردانی الیهنی سێیهم ب������ه مهبهس������تی كۆتاییهێنان به ناكۆكییهكان له مێژوودا ههبووه، پێشینهیهكی كۆنیشی ههیه. ههڵبهت������ه ئ������هو ش������ێوازهی چاروبڕی ناكۆكییهكان له سهدهی بیس������تهمدا گۆڕانكارییهكی قوڵی بڕی������وه و ب������ه پهس������هندكردنی لهالیهن باڵوك������راوهی ڕێكخراوه نێونهتهوهییی������هكان وهك������و باڵوكراوهی ڕێكخ������راوی نهتهوه یهكگرت������ووهكان ،باڵوكراوهی ڕێكخ������راوی یهكێتی ئهفریقا و باڵوكراوهی ڕێكخراوی واڵتان������ی ئهمریكایی ،گرنگیی پێگهی دامهزراوه و ڕۆڵی له چاروبڕی كێشهكاندا زیاد كردووه. الیهنی س������ێیهم كه خ������ۆی دهخاته نێ������وان دوو یان چهند الیهنێكی ناكۆك ،به گش������تی چهندین ئامانج������ی لهو كارهدا ههیه .ئامانجی ناوبژیوانی لهوانهیه بۆ بهدهستهێنانی متمانه بێت ،بهاڵم شكس������تهێنانی لهالیهكی ترهوه دهتوانێت زیانێكی زۆری پێ بگهیێنێت. ههروهه������ا بههۆی ئهوهی كه باڵوبوون������هوهی ناكۆكی یان كێش������ه له نێ������وان دوو یان چهن������د الیهنێ������ك ،لهوانهیه ببێته هۆی تێوهگالن������ی ئهوانی دیكهش ،بۆیه الیهنهكانی س������ێیهم به مهبهس������تی پێش������گرتن له باڵوبوونهوهی ئهو ناكۆكییانه و ڕێگهگرتن ل������ه زیانه چاوهڕواننهكراوهكان������ی ،خۆیان وهكوو ناوبژیوان دێنه مهیدان تاكو ههرچی زووتر كۆتایی بهو كێشه و ناكۆییانه بێنن. وهك������و ش������ێوازێكی تایبهت ل������ه چاروبڕی ئاش������تیانهی ناكۆكیی������هكان ،تایبهتمهندیی وهكو دڵخوازی������ی ،نهرمونیانیی و پاراس������تنی ئابڕوو و متمان������هی الیهنهكانی ههیه .ههروهها س������هركهوتنی ههرجۆرێكیش������ی پهیوهس������ته به كاریگهرییه جۆراوجۆرهكان������ی وهك������و؛ پێناس������ه و تایبهتمهندییهكان������ی الیهنهكانی ناكۆك ،ناوهڕۆكی ناكۆكی ،ههروهها تایبهتمهندی و ئامانجهكانی ناوبژیوان.
http://vista.ir/article/268527
فیدراڵیسم له تیۆرییهوه تا كردار * و :سنۆبهر تهیب
گهورهترین پرسی سیس������تهمی فیدراڵی ،دابهشكردنی دهسهاڵته له نێوان پێكهاته فیدراڵی و ههرێمییهكاندا .لهگهڵ ئهوهشدا دهبێت شێوازی بهكارهێنانی دهسهاڵت( ،چهندایهتی و چۆنایهتی) به ههموو وردهكارییهكان������هوه دیاربكرێن .لێرهدا به هێنانهوهی نموونهكانی ك������رداری له سیس������تهمه فیدراڵیی������هكان له جیهان������دا ،چۆنیهتیی دابهشكردنی دهسهاڵت لهم سیستهمانهدا ،دهخهینه بهر باس.
ئهڵمانیا
پهرلهمان������ی ئهڵمانیا له دوو ئهنجومهن پێكهاتووه: ئهنجومهن������ی نهتهوهی������ی (بوندستاگ) و ئهنجومهنی فیدراسیۆن (بوندسرات). (بوندس������تاگ) ئهنجومهنی نوێنهرانی گهله و (بوندس������رات)یش ئهنجومهنی نوێنهرانی ویالیهتییه. ئهندامانی نوێنهرانی فیدراس������یۆن لهالیهن حكوومهتی وه ههڵدهبژێردرێ������ن ،ب������ه مهرجێ ك������ه ژمارهی ههرێم������ه ئهندامانیان له س������ێ ئهندام كهمتر نهبێت .ئهو ویالیهتهی كه ژمارهی دانیش������تووانیان 2ملیوون������ه 4 ،نوێنهر و ئهو ویالیهتانهی كه 6ملیوونه 5 ،نوێنهریان ههیه. ئهنجومهنی فیدراس������یۆن مافی پێشنیازی یاسای ههیه و دهتوانێ������ت ناڕهزایی خۆی له بارهی ئهو یاس������ایهی كه کردووه دهرببڕێت ،بهاڵم ئهنجومهنی نهتهوهیی پهس������ندی ئهگهر ئهنجومهن ئهو یاس������ا پێش������نیازهكراوهکهی خسته
دهنگدانهوه و به زۆرینهی دهنگ پهسندكرا ،ئهوا بوندسرات ناچاره قهبووڵی بکات .لهم واڵتهدا دهسهاڵتی بهڕێوهبردن له س������هركۆمار و سهرۆكوهزیران پێك دێت .بۆ ههڵبژاردنی سهركۆماری ،لیژنهیهكی پێكهاتوو له ئهندامانی (بوندستاگ) و نوێنهران������ی ئهنجومهن������ی ویالیهت������هكان ،س������هركۆماری ههڵدهبژێرن .خولی س������هركۆماری 5ساڵه و بهپێی یاسای ساڵی ،1949دهسهاڵتی بهڕێوهبردنی سنوورداره و مافی پێشنیازكردنی یاس������ای نییه .س������هركۆمار تهنیا له باری نائاساییدا دهتوانێت ئهنجومهنهكان ههڵبوهشێنێتهوه. دوای دهستنیش������انكردنی پهرلهمانی نوێ ،سهركۆمار، سهرۆکوهزیران به پهرلهمان دهناسێنێت .كاتێ كه پهرلهمان به ههڵبژاردنی س������هرۆكوهزیرانی ڕازی بوو ،س������هركۆمار پێشنیازی ئهلترناتیڤێكی تر دهكات ،ئهگهر نا ئهوا پهرلهمان لهالیهن دهسهاڵتی بهڕێوهبردنهوه ههڵدهوهشێتهوه. بهپێی ماددهی 86ی دهس������تووری گش������تی ،سهركۆمار بهرپرسانی دامهزراوه فیدراڵییهكان ،فهرمانگهی كۆچبهره بیانیی������هكان ،دارایی ناوهندی ،پۆس������ت ،ڕێگای ئاس������ن و كهش������تیوانیی فیدراڵ������ی ،ههڵدهبژێرێ������ت .له سیس������تهمی
كانوونی دووهم 2013
23
ئهڵمانی������ادا ،دادگای فیدراڵی بایهخی تایبهتی خۆی ههیه. ئ������هم دادگایه له 24ئهندام پێكدێت ،ك������ه نیوهیان لهالیهن ئهنجومهنی نهتهوهیییهوه و نیوهکهی تر لهالیهن ئهنجومهنی فیدراسیۆنهوه ههڵدهبژێردرێن.
ویالیهت ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا
له س������هرهتادا ویالیهته یهكگرتووهكان به ش������ێوهی چهن������د كۆڵۆنێ������ك بهڕێ������وه دهچوو ،كه دانیشتووانیان له ژێر كاریگهری كولتووری (ئهنگل������ۆ ساكس������ۆن)دا، خوازیاری "خۆبهڕێوهبردن" بوون .ویالیهته یهكگرتووهكان له سهرهتادا له كۆنفدراسیۆنێكی 13ویالیهتی پێكهاتبوو، بهاڵم له ساڵی 1787دا ،بوو به دهوڵهتێكی فیدراڵی .ئێستا ئهمریكا خاوهنی 50ویالیهته. دهسهاڵتی یاسادانانی ویالیهته یهكگرتووهكان له كۆنگرهدا چ������ڕ دهبێتهوه ،كه له دوو ئهنجومهنی پیران و نوێنهران له ههڵبژاردنی سهرتاسهریدا ههڵدهبژێردرێن .ههر ویالیهتێك خاوهنی ئهنجومهنی یاس������ادانان و شێوازی بهڕێوهبردنی تایبهت به خۆی ههیه .له ویالیهته یهكگرتووهكاندا سهرۆكی دهس������هاڵتی بهڕێوهبردن ،س������هركۆماره .دوای ناساندنی س������هركۆمار به حزبهكان یان له چوارچێ������وهی پاڵێوراوی بێالیهن ،له ههڵبژاردنی سهرتاس������هریدا ههڵدهبژێردرێت. دادگای بااڵ له ویالیهته یهكگرتووهكان ،چاودێری بهس������هر گش������ت كاروباری دادوهری لهوانهش بهڕێوهبردنی یاس������ا، ساختهكاریی یاسایی و ...دهكات .دادگای بااڵ بهرزترین سهرچاوهی دادوهرییه له ویالیهته یهكگرتووهكاندا.
ئهرژهنتین
دهس������تووری گش������تیی ئهرژهنتین بۆ ساڵی 1853 دهگهڕێتهوه و له ساڵهكانی 1866و 1898دا ئاڵوگۆڕی بهسهردا هاتووه .ئهرژهنتین یهك������ێ ل������ه واڵتان������ی تری ئهمریكای التینه كه ئهورووپاییتره و تهنیا %3دانیشتووانی له نژادهكانی ترن ،بهاڵم ئهم واڵته له س������اڵی 1860هوه به شێوهی فیدراڵی بهڕێوهدهچێت.
24ههڵبژاردن ژماره ()29
ماددهی یهكی دهستووری گشتی ئهم واڵته ،فیدراڵیسمی وهك سیستهمێكی سیاسی ناو دهبات .ههروهها له ماددهی پێنجهمیش ئاماژه بهم خاله كراوه ،كه ههر ویالیهتێك یاسای تایبهت به خۆی ههیه. حكوومهتی فیدراڵی ناتوانێت دهست له كاروباری ناوخۆیی ویالیهت������هكان وهرب������دات و بهبێ ڕهزامهندی������ی حكوومهتی ویالیهتهكان ،مافی دهستێوهردانی سهربازیی نییه. بهپێی یاسا ،دامهزراندنی ویالیهتێكی نۆێ به ڕهزامهندیی گش������ت ویالیهت������هكان دهبێت .بهپێی م������اددهی ،27هێزی دهس������هاڵتی فیدراڵی ،بریتییه ل������ه بهڕێوهبردنی پهیوهندییه سیاس������ی و بازرگانییهکانی دهرهوه و واژووی پهیماننامه نێودهوڵهتییهکانه .ئهو پهیماننامانهی كه لهالیهن حكوومهتی وه واژوو دهکرێ������ن ،له ت������هواوی ویالیهتهكاندا فیدراڵیی������ه جێبهج������ێ دهکرێن ،تهنانهت ئهگهر وێكچوونیش������ی لهگهل یاس������ا ههمواركراوهكانی ویالیهتهكان������دا نهبێت .ههروهها دهسهاڵتی دادوهری و بهڕێوهبردنی فیدراسیۆنی ئهم واڵته، ی فیدراڵیی ئهمریکادا جیاوازییهكی ئهوتۆی لهگهڵ سیستهم نییه.
ئیماراتی یهكگرتووی عهرهبی
بهپێ������ی دهس������تووری گش������تیی ئیمارات ،یاسای فیدراڵی بهرزتره له یاسای ویالیهتی و بهپێی ماددهی پێنجهم ،ه������هر ویالیهتێك ئااڵی خۆی ههیه .ماددهی دهیهمی دهستووری گشتی ئهم واڵته ،ئاماژه بهم خاله دهكات كهههر میرنشینێك ،سهربهخۆیی گشت میرنشینهكانی تر به فهرمی بناسێت. له م������اددهی 118دا داوا له میرنش������ینهكان دهكات ،كه یاسا له س������نووری دهسهاڵتی میرنشینهكهی خۆیاندا بنێن. له بهندی یهكهمی ماددهی یازدهههمی یاس������ای گشتی ئهم واڵت������هدا ،جهخت لهس������هر یهكگرتنی ئاب������ووری و گومرگی واڵت كراوه ،بهاڵم بهپێی ماددهی 23س������امان و سهرچاوه سروشتییهكانی ههر میرنشینێك ،سهر بهههمان میرنشینه. بهپێی ماددهی ،45بنهماكانی حكوومهتی فیدراس������یۆن، بریتییه له س������هركۆمار و جێگری س������هرۆكی فیدراسیۆن، ئهنجومهنی وهزیران و ئهنجومهنی نهتهوهیی فیدراس������یۆن و دادوهریی فیدراسیۆن .بااڵترین دهسهاڵتیش ئهنجومهنی
بااڵی فیدراس������یۆنه ،كه له حهوت میرنشینی (ئهبووزهبی، دووبهی ،ش������اریجه ،عهجم������ان ،ئهمئهلقهوی������ن ،فهجیره و رئهسولخهیمه) پێكهاتووه. ههروهه������ا بڕیارهكانی ئهنجومهن������ی بااڵ ،به 5دهنگ له حهوت دهنگی بهدهستهاتوو پهسند دهكرێت( .ئهبوزهبی و دووبهی) مافی ڤیتۆیان ههیه. س������هرۆكی واڵت و جێگری سهرۆكیش ،له ڕیزی حهوت ئهندامی ئهنجومهنی بااڵدان .س������هرۆك بۆ ماوهی 5سااڵن ههڵدهبژێردرێت و خولی ههڵبژاردنیش سنووردار نهکراوه بۆ چهن������د دهوره .ئهنجومهنی نهتهوهیی فیدراس������یۆنیش وهك������و پهرلهمان������ی واڵت وایه و له 40ئهن������دام پێك دێت، كه ئهندامانیان به ش������ێوهیهكی نایهكسان ههڵدهبژێردرێن. نوێنهران������ی ئهبووزهبی و دووبهی 8ئهندام و ش������اریجهو رئهس������ولخهیمه ل������ه 6ئهن������دام و عجم������ان و فهجیره و ئهمئهلقهوینیش 4ئهندامن .ماوهی كاركردنی ههر خولێكی ئهنجومهنیش دوو ساڵه. ماددهی 123ی دهستووری گشتی ،ئهم مافهی به فهرمی بۆ میرنشینهكانی داناوه ،كه بڕیارنامهکانیان لهگهڵ واڵته دراوس������ێكانیدا واژوو بكهن .له م������اددهی 124دا هاتووه: (حكوومهتی فیدراس������یۆن پێش واژووی ههر پهیماننامه و بڕیارنامهیهك كه پهیوهندی به میرنشینهكهوه ههیه ،دهبێت ڕاوێژ لهگهل ئهو میرنشینهدا بكات و له كاتی ڕازینهبوونیان، ڕهوانهی دادگای بااڵ بكاتهوه). له ماددهی 124دا ،مافی پێكهێنانی هێزه چهكدارهكان بۆ ههر میرنشینێك به فهرمی دانراوه .سیستهمی سیاسی له ئیمارات������ی یهكگرتووی عهرهبی له فیدراس������یۆن زیاتر و له كۆنفدراس������یۆنیش كهمتره ،بۆیه له س������اڵی 1979دا ی چهكداری میرنش������ینهكان ل������ه چوارچێوهی هێزێكی هێز یهکگرتوودا ڕێکخران. گهرچ������ی ئهم کاره تهنیا له جلوبهرگی س������هربازی و لۆگۆی س������وپایهكی یهكگرتوودا بهدیهات .ژمارهی������هک پێیان وایه كه سیستهمی سیاس������یی ئیمارات ،كۆنفدراسیۆنێكی تهواوه .ههر میرنش������ینێك دهسهاڵتی بهسهر س������نووری زهمینی و دهریایی خۆیدا ههیه و ئااڵی تایبهت بهخۆی ههیه ،خاوهنی س������هرچاوه سروشتییهكانی تایبهت به خۆی و هێزی چهكداری میرنشینه. تا ئێستا ئیمارات خاوهنی س������وپایهكی یهكگرتوو نییه، هێشتا ملمالنێی سنووری له نێوان میرنشینهكانی ئیماراتدا چارهس������هر نهكراوه .ئهمهش ههمووی ههڕهشهن له سهر ئیماراتی ئایندهدا.
هندوستان هندوس������تان دهوڵهتێكی فیدراڵی ب������ه حكوومهتێكی ناوهندیی جێگی������ره كه له دهلی ن������وێ پایتهختی ئهم واڵتهی������ه .فیدراڵیس������می نیوه هندوستان فیدراڵیس������مێكی تایبهته كه س������یمایهكی فیدراڵ������ی بهم واڵته بهخش������یوه .ئهم واڵت������ه له بارودۆخی ی ئیداره دهکرێت ،بهاڵم له ئاساییدا به شێوهی فیدراڵیست دۆخی تایبهتدا سیمایهكی یهكگرتوو بهخۆیهوه دهبینێت .له ساڵی 1949كاتێ دهستووری گشتی ئهم واڵته ههمواركرا، سێ ههرێمیان پێكهێنا :ههرێمی( )Aیهكێكه له ههرێمهكانی س������هردهمی دهسهاڵتی ئینگلیز ،كه ئۆتۆنۆمی بهم ههرێمانه درا ،له ههرێمی ( )Bزیاتر بوو و دهسهاڵتی ههریمی ()B بهرزتر له ههرێمی ( )Cبوو. یهکپارچهبوون������ی ئۆتۆنۆمی������ك ل������ه س������اڵی 1956دا، سهرتاسهری ههرێمهكانی هندوستانی گرتهوه .پهرلهمانی ئهم واڵته له دوو ئهنجومهن پێك دێت :ئهنجومهنی ویالیهتی (راجیاسابها) و ئهنجومهنی گهل (لوك سابها). ئهنجومهنی ویالیهتی خاوهنی 250ئهندامه و 12كهسیان لهالیهن س������هركۆمارهوه ههڵدهبژێردرێن و 238ئهندامی تر له ههڵبژاردن������ی سهرتاس������هریدا ههڵدهبژێردرێن .جێگری سهركۆمار ،سهرۆكی پهرلهمانه .بهپێی دهستووری گشتیی هندوستان ،كهس بۆی نییه ئهنجومهن ههڵبوهشێنێتهوه. ئهنجومهن������ی گهلیش خاوهن������ی 520ئهندامه ،كه 500 ئهندامیان بهپێی ژمارهی دانیشتووان ،لهالیهن ویالیهتهكانهوه و 20ئهندامی تریش لهالیهن سهركۆمار ههڵدهبژێردرێن. دهسهاڵتی بهڕێوهبردن له سهركۆمار و سهرۆكوهزیران پێكدێت .س������هركۆمار س������هرۆكی فیدراس������یۆنه و لهالیهن لیژنهیهكی تێكهاڵو له پهرلهمان و ئهنجومهنی ویالیهتییهوه بۆ ماوهی 5س������ااڵن ههڵدهبژێردرێ������ت .ههروهها جێگری س������هركۆماریش بۆ ماوهی 5س������ااڵن لهالیهن پهرلهمانهوه ههڵدهبژێردرێت .س������هرۆكوهزیرانیش وهك نوێنهری حزبی زۆرینه لهالیهن پهرلهمانهوه دهسنیشاندهکرێت. سیس������تهمی دادوهریی هندوستان سیستهمێكی تایبهته، به جۆرێك ك������ه دادگای بااڵ له ت������هواوی دادگاكانی واڵت بهدهسهاڵتتر و سنووری دهسهاڵتی زیاتره .ههر ویالیهتێك خاوهنی قایمقامێكه ،كه فهرمانهكهی لهالیهن سهركۆمارهوه
كانوونی دووهم 2013
25
دهردهچێت .حاكمیش له بهرامبهر سهركۆمار و پهرلهمانی ویالیهتیدا ،بهرپرس������یار و واڵمدهره .ه������هر ویالیهتێكیش خاوهنی كابین������هی وهزیرانه ،س������هرۆكوهزیرانیش لهالیهن قایمقامی ویالیهت و كابینهکهش لهالیهن سهرۆكوهزیرانهوه دهسنیشاندهكرێت.
كهنهدا
پهرلهمان������ی كهن������هدا له دوو ئهنجومهن پێكهاتووه :ئهنجومهنی گش������تی و ئهنجومهنی پیران .له بارهی نوێنهران������ی ویالیهتهكان له ئهنجومهنی پیراندا ،ش������ێوازی یهكسان نییه ،بۆیه ژمارهی نوێنهران������ی ویالیهته جۆراوجۆرهكان ه������هر له گۆڕاندان .بۆ نموونه ،نوێنهرانی (كێبك و ئونتاریو) له ئهنجومهنی پیراندا زیاتره له ویالیهتهكانی تر .ناكرێت ئهنجومهنی پیرانی كهنهدا به ئهنجومهنێكی دیموكراتی������ك دابنرێت ،چونكه ئهندامانیان لهالی������هن حاكم������ی گش������تییهوه ههڵدهبژێردرێ������ن و مهرجی ههڵبژاردنی������ان ،داهاتی مانگان������هی 4000دۆالر و زیاتره. حاكمی گشتیی کهنهدا لهالیهن شاژنی بریتانیاوه دهستنیشان دهکرێت .حاكمی گشتیش به نۆرهی خۆی ،سهرۆكوهزیران و كابینهی وهزیران له حزبی زۆرینهی ههڵدهبژێرێت.
سویسرا
پهرلهمانی سویس������را له دوو ئهنجومهن پێكهاتووه :ئهنجومهنی نهتهوهیی (ه������هر 22000كهس ی������هك نوێن������هر) و ئهنجومهنی ویالیهت������ی (بوندس������رات) ك������ه ئهنجومهن������ی كانتۆنهكان������ی سویس������رایهو بریتییه له 46 واته ههر كانتۆنێكی������ش 2نوێنهری ههیه .ماوهی ئهن������دام ، نوێنهرایهتییان 4ساڵه. ههر دوو ئهنجومهنی سویسرا به شێوهی سهربهخۆ كار دهكهن و دهسهاڵتی یهكس������انیان ههیه ،بهاڵم له كاروباری گهورهی واڵتدا ،وهك ههڵبژاردنی سهرۆكوهزیران ،فهرماندهی هێ������زه چهك������دارهكان ،وهزی������ران و ...دوو ئهنجومهن له چوارچێ������وهی ئهنجومهنێكدا ڕاوێژ دهکهن و بڕیار دهدهن. دهسهاڵتی جێبهجێكردن كه دهسهاڵتیان له الیهن ئهنجومهنی فیدراسیۆنهوه دهستنیشان دهكرێت ،خاوهنی 7ئهندامه كه بۆ ماوهی 4س������ااڵن ههڵدهبژێردرێن (ههر ویالیهتێك یهك
26ههڵبژاردن ژماره ()29
ئهندامی ههیه ).س������هركۆماریش له نێوان ئهم 7ئهندامه و بۆ ماوهی ساڵێك ههڵدهبژێردرێت .بڕیارهكانی ئهنجومهنی فیدراس������یۆنیش کاتێک بهڕێوهدهچێت که له کۆی ٧دهنگی ئهو ئهنجومهنه ،دهبێ به ٤دهنگ پهسند بکرێت. ئهنجومهنی فیدراس������یون به دوو شێوه ههڵدهبژێردرێت. ل������ه سویس������را پهرلهمان ل������ه جیات������ی خهڵ������ك ئهندامانی دهسهاڵتی جێبهجێكرنی ههڵدهبژێرێت .حكوومهتیش بڕیاره پهسهندكراوهكانی پهرلهمان جێبهجێ دهکات .له بهرامبهردا حكوومهت مافی پێش������نیازی یاس������ای ههی������ه و ئهندامانی حكوومهت دهتوانن بهش������داری له دانیشتنهكانی پهرلهماندا بكهن ،بهاڵم حكوومهت ناتوانێت پهرلهمان ههڵبوهشێنێتهوه. پهرلهمان دادوهرهكانی دادگای فیدراس������یۆن بۆ ماوهی 6س������ااڵن ههڵدهبژێرێت و مافی دووباره كردنهوهی ههیه. ئاڵوگۆڕی یاس������ای س������اڵی 1847دهس������هاڵتی دادگاكانی سویسرای زیاد کرد. سویس������را دوای جیابوونهوهی كانتونی (ژورا) ،ئێستا خاوهن������ی 23كانتۆنه .ههر كانتۆنێك که بییهوێت دهتوانێت ل������ه ڕێگهی دهنگی گش������تیی ههمان كانتون������هوه ،دهنگ به جیابوونهوهی خۆی له فیدراسیۆن بدات.
نیجێریا
له ساڵی 1960دا نیجێریا وهك دهوڵهتێك������ی فیدراڵ������ی ل������ه قاڵب������ی س������ێ ویالیهتی باكوور ،ڕۆژاوا و ڕۆژههاڵت ڕاگهیێن������درا .ل������ه س������اڵی 1963دا ویالیهت������ی باكوور بهس������هر دوو ویالیهتدا دابهش بوو .ئێستا نیجێریا دهوڵهتێكی فیدراڵییه به چوار ویالیهتهوه. پهرلهمانی ئهم واڵته له دوو ئهنجومهن (نوێنهران و ڕێبهران) پێ������ك دێت ،كه یاس������ا دادهنێن .پهرلهمان������ی ویالیهتهكانیش ل������ه دوو ئهنجومهنی نوێنهران و رێب������هران پێك دێن .له ههر ویالیهتێك������دا دهس������هاڵتی جێبهجێكردنی ههم������ان ویالیهت، بهرپرس������ی کاروباری بهڕێوهبردنه .دهسهاڵتی جێبهجێكردنی فیدراس������یۆنیش له س������هرۆكوهزیران و كابین������ه پێكدێت ،بهو مهرج������هی س������هرۆكوهزیران و ههم������وو وهزی������ران ،ئهندامی ئهنجومهنی نوێنهران بن .دهسهاڵتی دادوهریی فیدراسیۆنیش دادگای بااڵ و دامهزراوه بچووكترهکانیشی دهگرێتهوه. www.aftabir.com
بجهئینانا تهكنهلوژیا د رێڤهبرنا ههلبژارتناندا
* و :ئهڤراز عومهر
د چارچوڤێ پروس������ا بجهئینانا ئامرازان د رێڤهبرنا ههلبژارتناندا ،چهند خالهك ههنه دڤێت بهێنه پێشچاڤكرن، هن������دهك ژ وان لس������هر ههم������وو ئامرازێ������ن تهكنهلوژیا مهبهس������تدار دهێته بجهئینان و هندهكژی پهیوهستن ب رێڤهبرنا ههلبژارتنان: ههلبژارتن رهنگه چاالكییهكا مهزنا مهترس������یدار بیت، لهوا دڤێت ب ئاوایهكێ ساخلهم بهێته سهرهدهریكرن ،دڤێت بهرههڤی چاڤدێرییا گشتی ببیت ،ههروهسا دڤێت دهلیڤه بۆ شاشیێ تێدا نهبیت .بهروڤاژی دهلیڤهیێن دیترێن بجهئینانا تهكنهلوژیا ،كو تێدا سس������تهم ب ئاوایهكێ سهرخۆ دهێته تێخس������تن ل گهل ملكهچییا وێ بۆ تاقیكرن و خش������تهیێن درێژێن بجهئینان������ێ .گهلهك ژ سس������تهمێن ههلبژارتنان بۆ ج������ارا ئێكێ د رۆژا ئهنجامدان������ا ههلبژارتناندا دهێنه
بكارئینان ،لهوا دڤێت ب ئاوایهكێ ساخلهم كاربكهت ،ههكه دێ ههموو ههلبژارتن كهڤیته د مهترسیێدا. پێتڤیی������ه دهزگههێ������ن رێڤهبرنا ێ ل نووكرنا ههلبژارتنان نێڕینهك تهكنهلوژیا جاران بكهن ب بهراورد ب تێخس������تنا تهكنهلوژیا مودێرن. دڤێت ههلسهنگاندنهكا سهرتاسهری بۆ خۆ دانهپاش ژ ئهوان خهرجیێن م������هزن ههمب������هری رێ������ژهكا كێم������ا ێ بهێت������ه ئهنجامدان .ئهڤهژی چاككرن پهیوهسته ب بجهئینانێ ،لهوا رهنگه پتر یا گونجای بیت بهردهوامی لس������هر سستهمێ جاران بهێتهكرن. ێ خۆ دخاس������ته ئهڤ������هژی ب رول خوێندن������هكا كاریگهرا خهرجیێن بجهئینانا تهكنهلوژیا مودێرن ،هن������دی خوێندنێن مهزندهكرینه ب������ۆ خهرجی و پاش������هكهوتكرنا ب ههڤڕا د تێخس������تنا ێ كرین������ا كهلوپهل و ێ گرێدای تهكنهلوژی������ادا نابیت بتن ێ ئاالڤان بیت ،لێ دڤێت خهرجیێن دامهزراندنا سستهم نوو ،پس������پوریا پتر و پێتڤیێن س������هخبێری و رێڤهبهریا بهردهوام������ژی ڤهگریت( .ئهڤهژی پت������ر پێتڤی پهیداكرنا ژێدهرێن دارایینه ل دهمێ پێرابونێن ههڤس������هنگیا میری یا پهیوهندار. خالهكا دیتر دڤێت بهێت������ه بهرچاڤ وهرگرتن ئهوژی بهردهوامیدانا ههلس������هنگاندنا ئامرازێن تهكنهلوژیایه. ل پڕانییا رهوش������ێن بجهئینانێ ،دڤێت پشتراس������تبن ژ ێ درێژ ێ تهكنهلوژی������ا دهێته پهیرهوكرن بۆ ماوهیهك ئهو و داپوشینا چهند ههلبژارتنهكا یا مفادار بیت .تێخستنا ئامرازێن تهكنهلوژیا رهنگه زوو ب زوو بهێته گوهارتن و ێ بۆ ماوهیهكێ درێژ نههێت و زێدهباری و بكێر بكارئینان یا گرانبهاژی بیت.
كانوونی دووهم 2013
27
هندهك ژ ئامرازێن تهكنهلوژیا ب رێژهیێن بلند دهێنه گوهارتن ك������و مهحاله ژ یێن دومك������ورت و چوویی خۆ بدهنه پاش .د ڤی سهروبهریدا ،یا گرنگه خوێندنا پێوهر و ئاراستهیێن تهكنهلوژیا جاران بهێتهكرن ژ بۆ مهرهما ێ پهیرهوكرنا پێرابونێن پاراس������تنێ كو رهنگه ژ راددهی كارتێكرن������ا وهش������ان و سس������تهمێن ئاین������ده و وێنهیێن نهگونجانا تهكنیكی كێمتر بكهت .هێزا چارهس������هركرنا كومپیوتهری نموون������هكا گونجایه بۆ تهكنهلوژیا مودێرن كو رهنگه زوو پێش������بكهڤیت ،ئهڤهژی گرنگییا ژێدهرێن مس������وگهركرنێ بۆ تهكنهلوژیا مودێرن دیار دكهت داكو ێ ئاس������ان ژ كومپیوت������هرێ كهڤن بۆ دات������ا ب ئاوایهك������ ێ نوو بهێته ڤهگوهاس������تن .سهرباری ئهڤێژی، مپیوتهر دڤێ������ت هزرا خۆ د ههلبژاردهیێ������ن دیتردا مینا كرێكرنا دهزگهھ و ئامیرهتان ش������وینا كرینا وان بهێتهكرن ،داكو پتر مفا ژ ئهڤان ژێدهران بهێته وهرگرتن. ێ بجهئینانا سستهمێن ژ بۆ دهستنیش������انكرنا راددهی ێ س������هر ب ئامرازێن تهكنهلوژیا مودێرن ،پێتڤییه نوو ی خوێندن������ا فاكتهرێ������ن دیتر مین������ا ژینگهها م������اددی یا دهوروبهر و ژێرخانا ئاب������ووری بهێتهكرن .ئهو دهولهتا ێ نهبهردهوامێ ئلێكتریكی(بۆ نموونه) خ������ودان ژێدهرهك ژینگهه������هكا نهگونجایه بۆ ئاڤاكرنا ت������ۆڕهكا بهرفرهها ێ دهزگههێن كومپیوتهری ،چونكی ئهڤه دخازته ژێدهرهك ێ یان ێ ش������ێداری وزهیا بهردهوام .ههروهس������ا ئاس������ت ێ لس������هر ژێگرتنا خولبارین و لم و خیزێ بلند كارتێكرن تهكنهلوژیا گونجای دكهت. ههروهسا پرس������ێن ئهمن و ئاسایشێژی باندورا خۆ ههیه .پێتڤیی������ه تهكنهلوژیا دیس������ان گهرهنتییا داتایێن تایبهت بۆ سس������تهمێن دهێنه بكارئینان بۆ تۆماركرن و ڤهگوهاس������تنا داتایێن دهنگدانێ بكهت ،ب ههمان ئاست ئهگهر باش������ترژی نهبیت ،ب بهراورد ل گهل پروس������ێن دهستی یێن كو دهێنه گوهارتن. یا گرنگه بهری تێخستنا تهكنهلوژیا مودێرن ،مشێوری ل گهل ههموو كهس������ێن پهیوهندی������دار و كارتێكهر بهێته س������ازدان .پێتڤییه كارمهندێ������ن ل دهزگههێن رێڤهبرنا ههلبژارتن������ان كاردكهن د ئام������اده و بهرههڤبن و بكارن گورانكارییان بجهبینن. دڤێت مش������ێوری ل گهل كهسێن پش������كدار د پروسا ههلبژارتناندا وهكو حزبێن سیاسی ،بهربژێر ،ئهندامێن ێ خوێندنا تێخس������تنا ئهنجومهنێ������ن نوێن������هران ،ل دهم دهنگدانا ئهلكترونی بهێته كرن .ههروهس������ا تهكنهلوژیا مودێرن دخازیته راستڤهكرنا یاسا و لیستێن ههلبژارتنێن
28ههڵبژاردن ژماره ()29
پهیوهست ،واته ب ڕامانهكا دی پێتڤییه پهیڤین و رێكهفتن لس������هر ئهڤ������ان گورانكارییان بهری دهس������ت بكاربوونا تێخستنا تهكنهلوژیا مودێرن بهێتهكرن. پێتڤییه خوێندن������هكا تێروتژی بۆ چارچوڤێن دهمی بۆ بجهئینانا تهكنهلوژیا مودێرن و پێناسهكرنا وێ ب هوری بهێتهكرن: • بۆ راوێژكاریكرن ل گهل كهسێن پهیوهندار. • ب������ۆ دهستنیش������انكرن و ههلس������هنگاندنا پێداویستیییان. • بۆ ههلس������هنگاندن و ژێگرتنا تهكنهلوژیا دیاركری یاكو دێهێته بجهئینان. ێ نوو. • بۆ بجهئینانا سستهم • بۆ تاقیكرن������ا جوداكاری و ئهنجامێن سس������تهمی ێ ژ پێخهمهت پشتراس������تبوونا كاركرن������ا وی ب ئاوایهك ساخلهم ل دهمێ پێویستدا. • بۆ مهشقدانا بكارهێنهرێن سستهمی. وهس������ا باوه مهزهندهكرنا ئهو دهمێ ڤهدكێش������یت بۆ ێ دهزگههێن رێڤهبرنا ێ نوو ژ ئالی������ بجهئینانا سس������تهم ێ ههلبژارتن������ان ژ واقع������ی كێمتره .لێ ئهگ������هر دهمهك ێ نوو نههێته تهرخانكرن تێروتژی بۆ بجهئینانا سستهم ی������ان ئهگهر لهزات������ی ل بجهئینانێ هاتهكرن و وهس������ا ێ دانا كو سس������تهمێ بهرههڤه بۆ رۆژا ههلبژارتنان ،د مهترسییێن مهزن پهیدابن ئهگهر هات و ئێك ژ پێنگاڤێن زیندی س������هرنهگرت .ل دوماهیا سالێن نوتان و ل رۆژا ههلبژارتنان ئێك ژ دهولهتێن ئهمهریكا التینی ههلبژارتن ێ ێ دهنگدانێ یێ نوو ی ههلوهشاندن ،چونكی سس������تهم بهرههڤ نهبوو. رهنگه تهنگژهكا دی سهرهلبدهت دهمێ زۆری و لهزی د ههولدانا بجهئینانێدا دهێتهكرن .باشتر ئهوه پێنگاڤ پێنگاڤ تهكنهلوژیا مودێرن بهێته تێخس������تن ،ههتا وهكو دهس������تهكا زنجیرهیی ژ بوویهرێ������ن ههلبژارتنان ،نهكو ههولدان بۆ تێخس������تنا تهكنهلوژیا مودێرن ب ئێك جار و پالدان بهێتهكرن. ههر دهمێ بریار ل دوور تێخستنا سستهمێ نوو هاته وهرگرتن ،پێتڤییه پالنا بجهئینانێ بهێته دانان كو پێكدهێت ژ پێشبینییا ئهنجامان و هێلێن زهمهنی و دهستنیشانكرنا بهرپرسیارهتیێ و لیستێن پێداچوونێ و پێوهر و چاڤدێرییا كوالتی و مهش������قدانا دهس������تهكا كارمهندان و ههروهسا بودج������ا بجهئینانێ .ئهگهر د ش������یاندا بیت دێ یا مفادار بیت ل پێش������یێ پروگرامهك وهكو تێست بهێته ئهنجامدان، داكو سستهمێ نوو بهێته تاقیكرن.
ێ تێس������تی ،د شیاندایه ب پاش سهركهفتنا سستهم تهواوی دهستبكاری بهرههڤیێن بجهئینانا پروگرامی ببن، كو "تاقیكرنا باركنێ" ڤهدگریت ،واته تاقیكرنا سستهمی ب رێكا پێرابوونێن سهخته شوینا بارێ راستهقینه. ههروهس������ا پێنگاڤهكا دیترا سهرهكی بۆ بجهئینانا سهركهفتی یا سستهمێ گرێدایی ب تهكنهلوژیا مودێرن ههیه ،ئهو ژی ئهوه كا كی دێ سستهمی بكارئینیت و تا چ راددێ بهرفرههییێی ،داكو رێكخستن بۆ پێرابوونێن رونش������تێن و مهش������قدانا گونجای بهێنه سازدان ،ل دهمێ بكارئینانا سس������تهمی بتنێ ژ ئالیێ كارمهندێن دهزگههێن رێڤهبهرییا ههلبژارتنان ،بۆ نموونه ،یا فهره بتنێ كهس������ێن پهیوهندار بهێنه مهش������قدان .لێ دهمێ سس������تهم ژ ئالیێ كارمهندێن دهزگههێ������ن رێڤهبهرییا ههلبژارتن������ان و كهس������ێن دیترێن دهرهكی������ژی دهێته بكارئینان ،د وی دهمیدا پێتڤی رونش������تنێن مهشقدانا ههمهجۆر ههیه ،هندهك تایبهت بۆ كارمهندان و هندهك ژی بۆ كهس������ێن دهرهكی .بۆ نموونه ،دهمێ تێخستنا سس������تهمێ دهنگدانێ یا ف������هره كارمهندێن دهزگههێن رێڤهبهریی������ا ههلبژارتنان بهێنه مهش������قدان ،داكو ئهو بخۆ ببنه ڕاهێنهر ،داكو ئهوژی ب رولێ خۆ راببن بۆ مهش������قدانا كارمهندان ژ بۆ هاریكاریكرنا دهنگدهران. س������هرباری ئهڤێ ،دبیت مهش������قدان بۆ هوشیاركرنا دهنگدهران بهێته ئهنجامدان داكو سهرهدهری ل گهل سس������تهم و تهكنهلوژیا مودێرن بهێته كرن .ههروهسا دڤێت دهمێ دروس������ت بۆ مهشقدانا كارمهندان د پالنا بجهئینانێدا بهێته تهرخانكرن. ل ڤێره مهترسی دیار دبیت ،تهكنهلوژیا چ یا نوو یان یا كهڤن رهنگه سهرنهگریت .دهمێ تهكنهلوژیا بۆ جارا ئێكێ دهێته بكارئینان بیاڤێ مهترس������ییا سهرنهگرتنێ پت������ره ل ههمبهری سس������تهمێن كهتینه ب������ن ئهزمون و تاقیكرنێ. ێ بهرههڤ ێ ی ێ تهنگاڤی سهرهنجام ،دڤێت نهخش������هی ێ ێ تهكنهلوژیا سهرنهگرت دڤێت سستهم بیت .ههردهم یهدهگێ دهس������تی یێ ئاماده بیت و بلهز بكهفته كاری. ێ هژمارتن������ا ئهلكترونی یا دهنگان، بۆ نموون������ه ،ل دهم دڤێت نهخشهیێن ڤهگوهاستنێ بۆ ههژمارتنا ب دهستی ێ وهك������و یهدهك ل دهمێ ههوجهیی بهرههڤ بیت ،دا جه حالهتێ شكهس������تنا ئهلكترونی بگریت .ههروهسا دڤێت ێ كومپیوتهری وهسا بهێته دارێژتن كو ێ سستهم دیزاین سس������تهمێن یهدهگێن گونجای تێدا ههبن ،بۆ كوپیكرن و ێ خولی. پاراستنا داتا ب شێوهیهك
ههڵبژاردنی سهرکۆماری له کۆماری (چێک)دا * ههڵبژاردن ڕۆژی ههین������ی ( )٢٠١٣-٢/١/١١ب������ۆ یهکهمی������ن ج������ار هاوواڵتیانی (کۆماری چێک) بۆ ههڵبژاردنی ڕاس������تهوخۆی س������هرکۆمار ،ڕوویان له سندووقهکانی دهنگدان کرد .تا بهر لهو ههڵبژاردنه ،پهرلهمانی چێک سهرکۆماری ههڵدهبژارد. ٩پاڵێوراو بۆ بهدهس������تهێنانی پۆس������تی س������هرکۆماری له ملمالنێیهکی قورس������دابوون .دوو پاڵێ������وراوی بههێز( ،کارێڵ شوارزێنبێرگ)ی ڕاستئاژۆ و وهزیری دهرهوهی چێک ،که "نزیک" له یهکێتی ئهورووپا و ئهمریکایه ،ئهویتریش (میلۆش زێمان)ی سۆسیالدیموکرات و سهرۆکوهزیرانی پێشوو که "مهیل"ی بهرهو ڕووسیا ههیه ،له کێبڕکێیهکی یهکالکهرهوهدا بوون. جێی وهبیرهێنانهوهیه که ههڵبژاردنی س������هرکۆماری له چێ������ک ل������ه دوو خولدابهڕێوهدهچێت .ههر پاڵێ������وراوهی که له خولی یهکهم������دا ()%٥٠ی دهنگهکان مس������ۆگهر نهکات، ههڵبژاردن به دوو پاڵێوراوهوه دهچیته خولی دووهمهوه. ههر له خولی یهکهم������ی ههڵبژاردندا( ،میلۆش زێمان) و (کارێڵ شوارزێنبێرگ) توانیان زۆرینهی دهنگهکان بهدهست بێن������ن و پاڵێوراوهکانی تریان خس������تنه پهراوێ������زهوه ،بهاڵم بهمحاڵش������هوه هیچکام لهو دوو پاڵێوراوه نهیاتوانی دهنگی یهکالکهرهوه بهدهست بێنێن. بهپێی ئاماری ئاژانسه ههواڵدهرییهکان (میلۆش زێمان)، س������هرۆكوهزیرانی پێش������وو توان������ی ()%٢٤،٢٧ی دهنگهکان مسۆگهر بکات و (کارێڵ شوارزێنبێرگ) که وهزیری دهرهوهیه، ()%٢٣،٢٥ی دهنگی هاوواڵتیانی بهدهستهێنا .بهپێی یاسای کۆماری چێک ،ههڵبژاردنی سهرکۆماری بۆ خولی دووهم که له ( ٢٥و )٢٦ئهم مانگهدا (مانگی )١بهڕێوهدهچێت ،سهرکۆمار دهستنیشان دهکات .لهو ههڵبژاردنهدا)%٦١( ،ی ئهوانهی که مافی دهنگدانیان ههبوو ،بهشدارییان له دهنگداندان کرد.
كانوونی دووهم 2013
29
كوریا باشوور ژنهكێ بۆ سهرۆكا كوچكا شین ههلدبژێرن * ئا :عزهت یوسف
پارك جیون های
ێ خۆدانا دروشمێ (سهردهمهك خۆش بۆ ههموو خهلك كوریا) د ههلبژارتنێن سهرۆكاتیا كوریا باكور سهركهفت. كاندیدا پارتا (س������ینوری )Saenuri -یا دهستههالتدار، پهرلهمانتار و سیاس������هتمهدار (پارك جیون های Park - )Geun-hyeد س������هركهفتنهكا مێژووییدا د ههلبژارتنێن س������هرۆكاتیا كوریا باشوردا ل چوارشهمبیا 2012/12/19 ێ س������هركهفت و بو ئێكهمین سهرۆكا ژن ل ڤی وهالتی دهم ێ ێ خۆ ی ش������یای د ركابهراتیا ههلبژارتناندا لسهر ركبهر لیبرال������ی ژ پارتا یهكگرتوو ی������ا دیموكراتی (مون جایی ئن ێ مافێن )Moon Jae-inپارێ������زهر و چاالكڤان د بیاڤ مرۆڤاندا ب سهركهڤیت. (پارك) یا داخبار ب سهرۆكا پێشترا ئهنجومهنێ وهزیرێن بهریتانیا (مارگرێت تاتچهر) و حهژێكهرا راوێژكارا نها یا ئهلمانیا (ئهنجیال مێركل) ،ب رێژا %51.6ههمبهر %48.4
30ههڵبژاردن ژماره ()29
ێ ێ خۆ (مون) س������هركهفت و د بۆ ههڤرك بیته س������هرۆكا یازدێ ل كۆم������ارا كوریا باش������وور و ئێكهمی������ن ژن د دیرۆكا ئهڤی وهالتیدا بگههیته ئهڤی پۆستی. كوریا باش������وور بریارا خۆ دا بۆ جارا ێ كچهكێ بۆ س������هرۆكاتیا وهالتێ خۆ، ئێك كو چوارهمین دهولهت������ا زلهێزا ئابوورییه ێ ئاس������یا بههلبژێریت .پاش ل كیش������وهر ێ سهركهفتنا خۆ و قهفتهكا گوالن ژ ئالی ێ ل (س������یئول) بۆ هاتییه پش������تهڤانێن و پێشكهش������كرن( ،پارك) د ئێكهمین كورته پهیڤا نافهرمییا خۆدا س������وزدا كو ملكهچ و وهف������ادارا ههر گۆتنهكا خ������ۆ یا ههوا ێ ێ داكوكی ههلبژارتنان بیت ،گ������ۆت( :د لس������هر پهیداكرنا خۆش������یێ بۆ ههمویان كهم ).ژ دروشمێن (پارك) د ههوا ههلبژارتناندا پهیداكرنا دهلیڤهیێ������ن كاری و پتر مهزاختن بۆ چاڤدێریا كومهالیهتی و كێمكرنا جوداتییا دادوهرییا كومهالیهتی و دابهش������كرنا س������امانی ب وهكههڤ������ی ب������وون ،س������هرباری هاریكارییێن ێ كوریا باكوور ،ئهو دهولهتا تا راددهكی مرۆڤاتی بۆ خهلك ژ پهیوهندیێن نورمالێن جیهانێ ڤهدهر .ههروهسا (پارك) ل مهیدانا (كونگ هامون) بهرامبهری حهشامهتهكا الیهنگرێن خۆ ڕاگههاند ئهو دێ خزمهتكرنا سوپایی ژ 21مههان بۆ 18مههان كێمكهت. ل بارهگای������ێ پارتا یهكگرتوو یا دیموكراتی ل س������یئوال پایتهخت "(مون جایی ئن) 60سالی ،كو ل كوریا باكوور ژ دایك بوویه ،دان ب شهكستنا خۆ دا و پیرۆزباهییا سهرۆكا ههلبژارتی كر و گۆت( :شكهس������تنا م������ه د ههلبژارتناندا نهشكهس������تنا ئهوان دهنگێن ب ئومێدا سیاسهتهكا نوی و سهردهمهكێ نوی بوو".
ێ دهنگدان������ێ ههبوو، پت������ر ژ 40ملیون كهس������ان ماف ێ د ههلبژارتنان دا گههشته %76و لسهر رێژا بهش������داری ێ كوریا باشوور 13500بنگههێن دهنگدانێ ل سهرتاسهر دابهش������ببوون .ئهڤهژی رێژهكا بلنده و ژ رێژا بهشدارییا ه������هردوو ههلبژاتنێن بهرێدا پتر بوو ،رێژا پش������كداریێ د ههلبژارتنێن س������اال 2007نێزیكی %63ب������وو .ههرچهنده ههلبژارت������ن د س������هقایهكێ س������ڕ و س������هقهم و پال گهرما ژێرس������فرێ برێڤهچوو ،لێ دهنگدهران جلێن گهرم و ستور ێ لبهركربوون و ل رێزێن درێژ بهرامبهری بنگههێن دهنگدان ێ بوون. چاڤهڕ ێ نها لــی میونگ باك ( )Lee Myung-bakس������هرۆك یێ كوریا باشوور سهر ب پارتا (سینوری) ل ساال 2007 د ههلبژارتنێن س������هرۆكاتیێدا بۆ تێرمێ پێنج ساالن هاتبوو ێ خۆ ێ لسهر كار ههلبژارتن ،ههتا مهها ش������واتا بهێت د ێ رادهستی وهكو سهرۆك یێ بهردهوام بیت ههتا دهستههالت س������هرۆكا نوی دكهت .ل دوڤ دهستوورێ كوریا باشوور ێ ددهته س������هرۆكی بۆ ئێك تێ������رم خۆ بههلبژێریت. بتنێ ڕ ێ نها (لــی) پیرۆزباهییا س������هركهفتنا (پارك) كر س������هرۆك و گۆتێ( :ته گهلهك زهحمهت كێش������ا و تو واستیای ،سهقا زێده یێ س������اره ،هوشیاری ساخلهمییا خۆبه و ههتا 25ێ ش������واتێ تێر پال������ده .ههژی گوتنێیه پ������ارك د ههلبژارتنێن ێ بهراهی یێن حزبا (سینوری) بۆ دیاركرنا كاندیدێ حزب ێ نها ل ساال بۆ پوس������تێ سهرۆكاتیێ بهرامبهر س������هرۆك 2007شكهستن ئینا بوو. پارك ( )Parkیا تهمهن 61س������الی و شوونهكری كو ل ێ دهستههالتا سهرۆكاتییا كوریا باشوور 25شواتا بهێت د ل (كوچ������كا ش������ین )Blue House -كوچكا فهرمی یا ێ ئاكنجیبوونا س������هرۆكی یا ئهڤی وهالتی وهرگریت .ل دهم ێ خۆژی جارهكا دی ل كوچكا شین بوو. حكومڕانییا باب ژ ههڤڕكی و كێش������هیێن بهرهن������گاری (پارك) دبن ،یا ژ ههمیا مهزنت������ر دێ ل گهل (پیونگ یانگ )Pyonyang - ێ س������هرهدهرییهكا بی������ت .د ڤی بیاڤیدا (پارك) گۆت ئهز د تایب������هت ل گهل كوری������ا باكوور كهم و دڤێ������ت ئهو وهالت ێ دهستبهرداری موش������هكان بیت و نهرماتیێ ههمبهر چهك ێ ئهتومی نیشان بدهت .ل ههمبهردا دهزگههێن میدیا خۆ ی كوریا باكوور (پارك) ب (شوفینی كچا شوفینی) وهسفكر. ژ كێش������هیێن دیترێن روویبرووی دبن ،گهشهكرنا هێدی یا ئابوورییا وهالتی و ژ ئێكفڕیا داهاتێ كهساتی و بلندبوونا خهرجیێن چاڤدێرییا كومهالیهتی و ئاریش������هیا پیراتییێ و
ههروهس������ا ناكوكییا دهڤهرایهتی لس������هر هندهك گزیرتێن كێشه لسهر ل گهل ژاپونێ. ێ ههوا ههلبژارتن������ان گۆتبوو م������ون ( )Moonل دهم������ ئهگهر هات و ئهو د پروس������ا ههلبژارتناندا س������هركهفت و ێ ساال ئێكێ یا ێ ل ماوهی ێ كوریا باشوور ،د بوو س������هرۆك ێ ێ داخازا كومبوونهكا گوپیتكی ل گهل سهرۆك سهرۆكاتی ێ كوریا باكوور (كیم یونگ ین )Kim Jong-un - گهنج������ كهت ،كو ئهڤه س������الهكه پاش مرنا بابێ خۆ دهس������ههالتا ێ وهسا بێ مهرج ێ (پارك) راگههاندبوو تش������ت وهرگرتی .ل نینه ،دڤێ������ت كوریا باكوور ههمبهر كردارێن لهش������كهریێن ێ دوژمنكاری دژی كوریا باش������وور ل ئهڤان س������الێن داویی ێ ئهتومی ێ چهك ێ بكهت و دهست ژ پروگرام داخازا لێبورین ی تشتی رهتدكهت. ههلگریت( ،پیونگ یانگ)ژی ئهڤ ێ ێ تهكنیكی هێش������تنا د حالهت ه������هردوو كوری������ا ژ ئالی ێ ێ ناڤخۆیی ی ش������هریدانه ،چونكی پشتی راگرتنا ش������هر ێ ههتا نها هیچ كوری������ا ( )1953-1950و دابهش������بوونا و رێككهفتنێن فهرمی یێن بدوماهیك ئینانا ش������هری نههاتییه ێ بیردوزی هێشتا د رهوشا شهریدانه. موركرن ،واته ژ ئالی ێ كومونیس������تی گهلهك كوری������ا باكوور ،خۆدان سس������تهم ههولدانێن كوشتنا كهسانێن باال دهست یێن كوریا باشوور كرینه ،ژ وانه كوش������تنا دایكا (پارك) ل س������اال 1974ب ێ كوریا باكوور. ێ گرتییهك ێ كر دهست پارك كچا س������هرۆكێ سالێن شێستان و حهفتیان (پارك چونگ هی )Park Chung-hee -د كودهتایهكا لهشكهری ل ساال 1961حكومدارییا كوریا باشوور وهرگرت و ههژده ێ دكتاتۆری گێڕا ههتا س������اال 1979ب س������االن حوكمهك ێ ئیستیخباراتا خۆ د كهشهكێ ڤهخوارن ێ سهرۆك دهست ێ و سهرخۆش������یێدا هاته كوشتن .وهسا تهماشهی بابێ و دهێتهكرن كو كهس������هك بوو ش������یا وهالتی ژ كاڤل و خۆلیا
كانوونی دووهم 2013
31
ێ كوریا ئاڤاكهت و گهورینهكا ریش������هیی د رهوشا ش������هر ێ مافێن ئابووری������دا پهیدا بكهت ،لێ تومارهكا خراب د بیاڤ مرۆڤان و دیموكراس������یهتێدا ههبوو و پێڕابوونێن دژوار و خ������راب دژی ههڤڕك و بهرهنگارێن خۆ وهرگرتینه و گهلهك ێ كچا وی (پارك) ێ مژار ژ وان بنئ������اخ كرینه .ل دور ئهڤ ێ خۆ ژ گهلێ كوریا داخ������ازا لێبورینی ل دور رهفتارێن باب دكهت و دبێژیت ئهو س������هردهمهك بوو وهس������ا دخواست و ێ بمینیت ،ههروهس������ا داخازا قهرهبووكرنا ب���ل��ا بۆ مێژووی ێ خۆ دكهت. بنهمالێن قوربانیێن سهر دهستێ باب (پارك) پشتی 34ساالن ،وهكو كچا سهرۆكی ژ كوچكا ش������ین دهركهتی دێ وهكو ئێكهمین ژن د چڤاكێ خۆدا كو بهری نها ب چڤاكێ زهالمینی دهاته نیاسین بۆ سهرۆكاتییا وهالت������ی زڤریتهڤه كوچكێ( .پارك) وهكو سیاس������هتمهدار خ������ۆدان پرانس������یب و بیروب������اوهره ،باوهری بخ������ۆ ههیه، زێدهباری خۆدان ئهزمونه كو ئهڤه پتر ژ 15س������االنه وهكو پهرلهمانتار ل پهرلهمانی (كومهال نیش������تمانی)كار دكهت. ئهڤه و رهخنهگر ئاماژه دكهن ههتا ل س������هردهمێ حوكمێ دكتاتۆری یێ بابێ خۆ ،ك������و (پارك) كچا مهزنا دكتاتۆری بوو ،تێكههل������ی و پهیوهندیێن باش و خۆش د ناڤا حزبێ و دهرڤهی حزبێ و ل گهل ههموو خهلكێ ئاسایی ههبوو. پارك ژ دایكبوویا 1952ژ ههرسێ خوشكێن خۆ مهزنتره. خوێندنا س������هرهتایی و دواناڤنجی ل كوچكا سهرۆكاتییێ تهواو كریه ،ل س������اال 1970چوویه زانكۆیا (س������یگانگ) بۆ خوێندن������ا ئهندازیارییا ئلێكترونی .پاش دهرچوونا وێ وهكو ئهندازیار ل ساال 1974بۆ درێژهپێدانا خوێندنا خۆ چوویه فهرهنس������ا .لێ د ههمان سالدا پاش ههولدان بۆ كوشتنا بابێ وێ ژ ئالیێ كهسهكێ سهر ب (پیونگ یانگ) س������هرهنجام دایكا وێ (یوك یونگ سو Yok Young - )Soهاته كوش������تن و ئهوژی ڤهگهریا وهالتێ خۆ .ههتا س������اال 1979ما د كوچكا شینڤه ههتا كو بابێ وێژی ب دهبانجێ هاتییه كوش������تن( .پارك) 18سال دوور ژ رایا گشتی بوراندن ،ئهو دهم ب خوێندنا پهرتوكێن مێژوویی و فهلس������هفی و روشنبیری بوراندن .ل ساال 1997ڤهگهریا گورهپانا سیاسی و بۆ ئهندام د پارتا (نیشتمانیا مهزن)، ناڤێ بهرێ یێ پارتا (س������ینوری) .پاش������ی ب������ۆ ئهنداما پهرلهمان������ی وهكو نوێنهرا باژێرێ (دیگ������و) و بهربهره د حزبا خۆدا پێشكهفت. ێ ێ بۆ چاكس������ازییان ژ ئالی ل س������اال 2001داخازێن و ێ هاتنه رهتكرن ،ئین������ا پارتهكا نوو دامهزراند .ل حزب������ا و
32ههڵبژاردن ژماره ()29
ساال 2002سهرهدانا كوریا باكوور كر و سهرۆكێ كوریا ێ وی دهمی (كیم ئیل) دیت. باكوور ی پ������اش داخازێ������ن وێ بۆ چاكس������ازیێن حزب������ی هاتینه پهس������هندكرن ،جارهكا دی ل گهل پارتا (نیشتمانییا مهزن) ئێكگرت و گهلهك س������هركهفتنێن ههلبژارتنێن پهرلهمانی ل ێ ێ بدهست خۆڤه ئینان و ههتا ب نازناڤ ژێر سهرۆكاتیا و (ش������اژنا ههلبژارتنان) هاته ناڤكرن ،د ژیانا خۆداژی ژیانا ێ یا ش������وو ب ههڤژینی پێكنهئینایه و ههر دبێژیت كو ئهو ێ ێ كری و ههتا مایه بهس هزرا خوشگوزهرانیا گهل دهولهت خۆ لبهره. ێ كوریاژی ههمی دهلیڤه دایێ ،سهرۆكاتی داڤێ، نها گهل ێ چ كهت؟! هیڤیێن مهزن دانێ ،كا ئهو د
ژێدهر:
1. http://www.rcinet. 2. http://www.uragency.net 3. http://www.almessa.net 4. http://msmagazine.com 5. http://ar.theasian.asia 6. online.wsj.com 7. http://www.dw.de 8. w o r l d . t i m e . c o m / 2 0 1 2 1 9 /1 2 // strongmans-daugther-chosen-as-southkoreas-first-female-president/ 9. w w w. ny t i m e s . c o m / 2 0 1 2 2 0 /1 2 // world/asia/south-koreans-vote-in-closelyfought-presidential-race.htm
ئهز قمقموكــم ،موسیڤینی گۆت نڤێسین :ئدرس كیگگوندو ئامدهكرن و وهرگێرن ژ ئنگلیزی :احسان عادل
س������هروكــێ ئوگهنـدا (موسیڤینـی - ێ )Museveniدبێژیت ئهو تێرا خۆ ی ژیر و ئاقله كو داری ژ نیڤهكــی بگریت و خۆ ب چ سهراڤه نهههالویسیت. وهسا گهلهك ژ سیاس������هتمهداران دڤێن خۆ ژ پرانسیبێ ڤهدزن و بگههنه ێ مهرهمێن خۆ یێن تایبهت و چیرۆكهك بێژن و ئێكا دیترا دژ پێژن. ل ساال ،2000سهروكــێ ئوگهندی گهلهك كهس سهرس������ورمان و حێبهتی ێ ل خرڤـهبوونهكا جهماوهری كرن دهم ل (واكیس������و )Wakiso -خۆ وهكو قمقموك (الحرب������اء)Chameleon - ێ وهس������فكری كو ل ههردهم و وارهك پێتڤی بیت خۆ بگوهوریت. ل گهرمهگهرما ه������هوا ههلبژارتنان ك������و لبهره نێزی������ك بهێت������ه ئهنجامدان (موسیڤینـی) گۆت( :سیاسهتمهدارێ ژی������ر و زان������ا دڤێت وهك������و قمقموكــی بی������ت كو رهنگ������ێ خۆ ل ه������هر دهمــێ پێتڤ������ی بیت بگوهوری������ت .دهمێ ئهز ل (واكیسو) من ئاریشه نینه ،رهنگه ئهز وهكو كوترێ بم .لێ ههردهمــێ وهالت
توشی مهترسیا دوژمن و كوژهرا بوو ،ئهز دبمه شێر. هه ر و ه س������ا (موسیڤینـی) بهردهوامیدا پهیڤا خۆ ،كو سهروكێن مین������ا (د .ئاپولو میلتون ئوبوت������ی Dr Apollo - )Milton Obote س������هروكـێ ئێكهتی������ا نیشتمانیا كونگولـی ( )UPCدوو جاران ل دهمـ������ێ كودهتا (دیتاتس )Detats - شكهس������تن ئینا ،چونكی خواندنا وی بۆ كاودانی ب ئاوایهكـ ێ دروس������ت نهبوو، نهشیا ل دوڤ بارودوخی خۆ بگوهوریت و پێڕابوونان وهرگریت. یا راستی بیت سهرۆك (موسیڤینـی) ههلویستێ خۆ بهرامبهری گهلهك كێشه و گرفت������ان ب ت������هواوی گوهارتییه .ب دهمهكێ كێم بهری دهستههالتێ وهرگریت ئ������هوی پهرتوك������هك ب ناڤونیش������انێ (ئاریشا ئهفریكی������ا چیی������ه؟ -
ژ گازیكهر و پش������تهڤان و حهژێكهر ێ ئهوان سهرۆكانه یێن پتر و پترێ لسهر دهستههالتێ دمینن و بهردهوامیێ دكهن، نها ئهوی تش������تهكێ دیت������ر دهربارهی ئهوان سهرۆكێن ل حوكمـی دومدرێژیێ دك������هن یێ زێده كری ،ئهو ژی ئهوه كو میللهت (هێش������تا حهژێ دكهن! خۆدان ئهزمونن)( .موسیڤینـی) دیسا گهلهكـێ رهق و دژی سستهمێ فرهحزباتی بوو، دگۆت كو ئهڤه دابهشبوونه ،لێ ل ساال 2005داهات و نهرماتی نواند. ههر چهوا بیت ،نها ئهو تشتێ هندهك ژ رهخنهگرێ������ن وی مهندههوش و حێبهتی كرین ئهوه كو (موس������یڤینـی) پێشی 12 ساالن دگۆت كهسێن سیاسهتمهدار دڤێن لس������هر ههلویس������ت و دیتنێن خۆ د رهق و ڕك������و نهبن .لێ ئهڤ������ه بوویه ئهگهر كو دهس������تبهردارێ گهلهك ژ پرانسیبێن خۆ یێن بلند ببیت.
What is Africas )?problemوهشاند،
تێدا رهخنه و دلگرانیا خۆ بهرامبهری ئهوان س������هرۆكێن گهل������هك خ������ۆ لس������هر تهختێ حوكومرانی������ێ چڕ و دومێ دكهن ب دژواری دهربری .لێ ئهڤرۆ ئهو ی������ێ پێچهوانهیه ،نها
observer.ug Sunday, 04 November
كانوونی دووهم 2013
33
عهرهبستانی سعوودی و پرسی ژنان * ههڵبژاردن
بهپێ������ی ڕاپۆرت������ی ههواڵدهریی������هکان ،ڕۆژی ههین������ی ( )٢٠١٣/١/١١مهلیک عهبدوڵاڵ کوڕی عهبدولعهزیز پاش������ای عهرهبس������تان ،بهدهرکردنی بڕیارێک ئاڵوگۆڕی له ئهنجومهنی ڕاوێژکاری ئهو واڵتهدا پێکهێنا .بهپێی ئهو بڕیاره ،ژنان بۆیان ههیه ببنه ئهندام له "ئهنجومهنی شوورای" عهرهبستاندا. پاشای عهرهبس������تان ئهوهشی ڕاگهیاند :فهتوادهرهکانیش ئ������هو ئاڵوگۆڕهیان قبووڵه و هیچ ناکۆکییهکیش لهگهڵ فهتوای ئهواندا نییه". بهپێ������ی ئهو بڕی������اره ٣٠ ،ژن بۆ ئهندام ل������ه "ئهنجومهنی ش������وورا" لهالیهن پاشای عهرهبستانهوه دهستنیشان کراون. "ئهنجومهنی شوورا" که خاوهنی ١٥٠ئهندامه و گشتیان پیاون، لهالیهن پاش������ای ئهو واڵتهوه ڕاستهوخۆ دهستنیش������ان دهکرێن .ل������هوه بهدواوه یهک لهسهر پێنجی کورسییهکانی ئهو ئهنجومهنه ژنان پێکی دێنن. بهپێی فهرمانی پاشای عهرهبستان ئافرهتان������ی ئهن������دام ل������ه ئهنجومهنی ش������وورا ،دهب������ێ ڕێگ������هی هاتووچۆی تایبهتیان له بینای ش������وورادا ههبێت و کورسییهکانیشیان له شوێنێکی تایبهتدا بن ،بۆ ئهوهی تێکهڵ به پیاوان نهبن. بهمحاڵهش������هوه ،ژنانی عهرهبستان مافێکی ئوتۆیان نییه .ژنان بۆیان نییه س������یاره باژۆن ،مافی دهنگدانیان نییه
34ههڵبژاردن ژماره ()29
و بهب������ێ ئیزنی پیاوهکانیش������یان بۆیان نییه سهفهر بکهن. ئهو ئهنجومهنه بۆی ههیه (ڕاوێژ) لهگهڵ پاش������ای عهرهبس������تاندا بکات و پرسیار له وهزیرهکانش بکات ،بهاڵم ناتوانێت له کاری یاساداناندا بهشدار بێت و بڕیار بدات. نزیک به ( )%١٠کۆمهڵگهی عهرهبس������تان شیعهن ،بهاڵم له ١٥٠ئهندامی ئهنجومهنی شوورادا ،تهنیا ٤کهسیان شیعهن. جێی ئاماژهیه تهنی������ا "ههڵبژاردن"ێک که له عهرهبستاندا بهڕێوهدهچێت ،ههڵبژاردنی ئهنجو مهن������ی ش������اره .یهکهمین ههڵبژاردنیش له س������اڵی ٢٠٠٥دا بهب������ێ بهش������داری و پاڵێوراوێتیی ژنان بهڕێوهچوو. ههر لهو س������هردهمدا پاش������ای عهرهبس������تان بڕیاریدا ،که له ههلبژاردنی داهات������وودا ( )٢٠١٥ژنان مافی بهش������دارییان دهبێت .ل������ه ههڵبژاردن������ی ئهنجومهنی ش������ارهکاندا ،نیوهی ئهندامان لهالیهن پاش������اوه دهسنیش������ان دهکرێن و نیوهکهی تریش لهالیهن هاوواڵتیانهوه ههڵدهبژێردرێن. له سیستهمی سیاسیی عهرهبستاندا ،پاشای عهرهبستان ئهندامانی دهوڵهت ههڵدهبژێرێت .لهو واڵتهدا تهنیا ههڵبژاردنی ئهنجومهنی ش������ارهکان بهڕێوهدهچێت .ئ������هو ئهنجومهنانهش دهسهاڵتێکی ئهوتۆیان نییه.
ڤاتیكان * ههڵبژاردن ش������ار)ێكی (دهوڵ������هت س������هربهخۆیه ،ك������ه دهكهوێت������ه ناوهندی شاری ڕۆمای پایتهختی ئیتالی������ا .ڤاتی������كان ش������وێنی نیش������تهجێی پاپ������ا ،س������هرۆكی كاسۆلیكهكانی جیهان و ناوهندی کهنیسهی كاس������ۆلیكهكانه .ئهم واڵته ڕووبهرهكهی نزیكهی 440 ه������هزار متری چوارگۆش������هیه و له 11ی مانگی ش������وباتی ساڵی ،1929 نزیكهی 800دانیشتووی ههیه. له بواری دانیشتووانهوه ،به بچووکترین بهپێی واژووی گرێبهستی نێوان ڤاتیكان و دهوڵهت������ی ئیتالی������ا كه به گرێبهس������تی واڵتی سهربهخۆی جیهان دهژمێردرێت. ل������ه ڕووی كهش������وههواوه ،هاوینێکی (الت������ران) بهناوبانگ������ه ،س������هربهخۆیی گهرم و وشك و زستانێكی بارانی ههیه و وهرگ������رت و وهك واڵتێك������ی مهزههبی به وهك شاری ڕۆما ،پلهی كهشوههوایهكهی ڕهسمی ناسرا .له ساڵی 1984دا بهپێی ل������ه گۆڕاندای������ه .ئ������هم واڵته ل������ه ڕووی پهیماننامهی مهزههبیی ()concordat ئابووریی������هوه ،ب������ه دهوڵهمهندترین واڵتی لهگهڵ پاپا ،دهوڵهتێكی نوێ دامهزرا .ئهم پهیماننامه نوێیه وهك پهیماننامهی پێشوو، جیهان دهژمێردرێت. ن������اوی ڤاتیكان له یهكێ ل������ه ئاوایییه س������هربهخۆیی ت������هواوی ڤاتیكانی له ناو كۆنهکانی سهر به چاخی (ئهنزوسكهكان) شاری ڤاتیكاندا به ڕهسمی دهناسێت. حكوومهتی ئهم واڵت������ه ،حكوومهتێكی هوه ،به ناوی (ڤاتیكۆم) وهرگیراوه .شاری ڕۆما تا ساڵی 1309ی زایینی ،بارهگای تایبهتی������ی مهزههبی كه س������هرۆكایهتیی پاپا بووه ،لهو س������اڵهدا پاپا (كلمانی)ی ب������ااڵی ،پاپ������ای گهورهیه .ل������هم واڵتهدا پێنجهم كورسیی سهرۆكایهتیی ڕۆحانی حزبه سیاس������ی و گرووپهكان چاالكیان بۆ فهرهنس������ا گواس������تهوه و له ش������اری نیی������ه و كاردینالهكانی ژێر 80س������اڵی (ئاڤینی������ۆن)دا جێگیر ب������وو .ههروهها له ماف������ی دهنگدانیان ههیه .ئهم كاردیناالنه ساڵی 1377ی زایینیدا ،پاپا (گرگورا)ی پاپایهک تا كۆتایی تهمهنی ههڵدهبژێرن. یازدههم ،لهسهر داواكاریی خهڵكی ڕۆما دوای ههڵبژاردن ،پاپا حوكمڕانی ڕههایی گهڕایهوه و دووباره ش������اری ڕۆما بوو به ڤاتیكان������ه و دهس������هاڵتی یاس������ادانان و بهڕێوهبردن ههڵدهبژێرێت. بارهگای پاپا. دهس������هاڵتی یاس������ادانانی ئ������هم واڵته له س������اڵی 1780ی زایینیدا كه ڕۆما ب������وو ب������ه پایتهخت������ی ئیتالیا ،ب������ارهگای پێكهات������ووه له ئهنجومهنی قهش������هكانی پاپا و دهس������هاڵتدارییهتی ئهو له ههمان ههڵبژێ������ردراوی پاپ������ا .ههروهه������ا پاپا ناوچ������هی ڤاتیكاندا س������نووردار مایهوه .بهڕێوهبهرایهتیی ئیداری كه وهكو جێگری
سهرۆكی دهسهاڵتی جێبهجێكردنه، ههڵدهبژێرێت .كابینه ئهنجومهنێكه كه پاپا ئهندامهکانی ههڵدهبژێرێت. له ڤاتیكاندا سێ چهشنه دادگای بااڵ ه������هن ،دادگای پێداچوونهوه، دادگای تایب������هت به قهش������هكان، دیوان������ی دادوهری������ی ئی������داری و وهزارهتی داد. ئهم واڵته خاوهنی دوو گرووپ و ڕێكخراوێكی ئاسایشه ،یهكهی پاس������هوانی ئهمنیی سویسری كه هێزی س������وپایهكهی وهك خۆبهخ������ش ل������ه نێو هاواڵتیانی سویس������ری پێكهاتووه ،ئهویتر ( )corpo della gendarmerieكه نه تهنیا وهك هێزی سوپای ناوچهی ڤاتیكان دهژمێردرێ������ت ،بهڵك������و وهك پارێزگاری تایبهتیی پاپایه. ڤاتی������كان ل������ه ههندێ ل������ه ڕێكخراوه نێودهوڵهتیی������هكان ،ب������ه فهرم������ی ی������ان ئهندامی چاودێ������ره .ئهم واڵته ڕێكخهری 4000ش������وێنی پ������هروهردهی ئایینییه له سهرتاس������هری جیهاندا ،ك������ه بریتییه له ٤٠٠ههزار قهشه و ٨٠٠ههزار راهیبه و ٥٠٠٠مهت������ران و ٢٠٠كاردین������ال. نووس������نیگهی سهرپهرش������تی ،چاودێری نزیكهی 160باڵوێزخانهكانی ڤاتیكانی له جیهاندا له ئهستۆدایه. دانیش������تووانی ئهم واڵت������ه زۆربهیان ئیتالی و سویسرین و له الیهنی دینییهوه نزیكهی ههم������ووان كاس������ۆلیكن .زمانی ڕهس������می بۆ كاروباری ناوخۆیی ئیتالییه، ب������هاڵم ب������ۆ پهیوهندییهكان������ی دهرهوه به تایبهت ناوهنده مهس������یحییهكانی جیهان، زمانی التینی بهكار دێنن.
كانوونی دووهم 2013
35
چوارچێوهی سیستهمهكان ی ههڵبژاردن
ی ل ه ئینگلیزییهوه :ئێحسان نهزهت مزووری وهرگێڕان
ی گرنگی ی ههڵبژاردن سیستهمهكان
دام������هزراوه سیاس������ییهكان ی ڕۆڵی ئهو یارییانه دهگێڕن كه سیستهم دیموكراسی تیایدا پهیڕهو دهكرێت و زۆرجار باس لهوه ی سیاس������ی بهكار دهكرێت ،كه ئاس������انترین دامهزراوه ی بێت یا بهخراپ������ی ،بریتییه له بهێنرێت جا چ بهباش������ سیستهمی ههڵبژاردن .له كاتی جیاكردنهوهی دهنگهكان ی ی گشتیدا بۆ كورسییهكانی ئهنجوومهن له ههڵبژاردنێك ی سیستهمی ههڵبژاردن به یاسادانان ،دهكرێ ئیختیار
36ههڵبژاردن ژماره ()29
شێوهیهكی كاریگهر ئهوه دی������اری بكات ،كه ك������ێ ههڵدهبژێردرێ������ت و كام حیزبیش دهسهاڵت دهگرێته دهست. ی سیاس������یی واڵتێك له كاتێك زۆر الیهن له چوارچێوه ێ دهس������تووردا دیاری دهكرێن ،ئهوا ئهم جۆرانهش دهش بۆ ههمواركردنهوه سهخت بن ،زۆر كاتیش گۆڕانكاریی ی نوێ لهخۆدهگرێت ی ههڵبژاردنهكه تهنها یاسا سیستهم ی و ب������هم ش������ێوهیهش دهش������ێت لهالی������هن زۆرینهیهك������ نادادپهروهرانه و بێویژدانانه بهڕێوهببردرێت.
ی تهنان������هت ڕهنگه لهگهڵ ه������هر دهنگدهرێكدا بهتهواو ههم������ان دهنگ لهگهڵ ههم������ان ژم������ارهی دهنگهكان بۆ ی ههمان حیزب ،یهك سیس������تهمی ههڵب������ژاردن ببێته هۆ ی ی هاوبهش یا حكوومهتێك ی حكوومهتێك������ هاتنهكایهوه ی تری ههڵبژاردن كهمینه ،له كاتێكدا ڕهنگه سیستهمێك ڕێگ������ه به تاك حیزبێك بدات كه كۆنترۆڵی زۆرینه بگرێته دهست.
ی و ههڵبژاردن سیستهمهكانی حیزب
ی ی سیس������تهمهكان ی تر ژمارهی������هك له دهرهنجامهكان ههڵب������ژاردن دهچنه دوای ئهم هۆكاره س������هرهتایییهوه. ی پێكهێنانی حیزبه ی یا هان ێ سیستهم بهرههڵست ههند سیاسییهكان دهدهن ،ههندێ سیستهمی تریش تهنها دان ی به تاك كاندیدهكاندا دهنێن .جۆری سیستهمی ئهو حیزبه ی پهیوهندیی حیزبه ی تایبهت ژماره و قهباره كه بهشێوهك سیاسییهكان له ئهنجوومهنی یاساداناندا پێش دهخهن، ی لهالیهن سیس������تهمی ههڵبژاردنهوه كاری زۆر به توند ی تێكراوه .ڕهنگه بهم شێوهیه یهكگرتن و دیسیپلینهكان ی ێ سیستهمی بونیادگهر ناوخۆی حیزبهكان هانی ههند ی یهك حیزب (فهنكش������نالیزم) بدهن كه باڵه جیاوازهكان ێ ی ناتهبان ،له كاتێكدا دهكر بهبهردهوامی لهگهڵ یهكتر ی ی حیزب������هكان بدات بۆ ئهوه سیس������تهمێكی تریش هان بهیهك دهنگ قس������ه بك������هن و بهرههڵس������تییهكان له ناو ببهن. ی ههروهها دهكرێ سیستهمهكانی ههڵبژاردن كاریگهر بكهنه س������هر ئهو ش������ێوهیهی كهمینهكانی حیزبهكان و ئهو ڕێگهیهی كه نوخبه سیاس������ییهكان دهیگرنهبهر ،بهم ی ی س������نوور ج������ۆره ئهمه یارمهتی دهدات له دیاریكردن ی سیاس������ی كه ڕهنگه هانی دروستكردنی كهش������وههوا ی ل������ه نێوان حیزبهكاندا بدهن ی هاوپهیمانییهت پهیوهندی و ،دهش������توانن پاڵنهر بۆ حیزب و گرووپهكان دهستهبهر ی بهش������ێوهیهكی فراوان خۆیان لهس������هر بكهن بۆ ئهوه ی ی������ا پهیوهندییه ی پێداچون������هوهی ورد و نهژاد بنهم������ا خزمایهتییهكان بنیات بنێن.
ی ههڵبژاردن و بهڕێوهبردنی ڕكابهری سیستهم
ئ������هم باندۆره جیاوازانه هێڵ بهژێر ئهو ڕۆڵه گرنگهدا دهكێشن ،كه زۆر جار بوونی له سیستهمهكانی ههڵبژاردن له ناو دهستهواژهكانی بهڕێوهبهرایهتیی ملمالنێدا ههیه.
ی ڕوون و ئاشكرایه كه سیستهمه جیاوازهكان ی ش������تێك ههڵب������ژاردن دهتوانن توندوتی������ژی و ملمالنێكان له ناو كۆمهڵگهیهكدا باش������تر ی������ا خراپتر بك������هن .لهالیهكهوه توندوتیژی لهنێوان ئهو سیس������تهمانهدا بێننه كایهوه كه ی گرووپ������ه كهمایهیتییهكانهوه پاره ی ناس������اندن له ڕێگه ی تاك ی حكوومهت دهست دهخهن و بهوانهشهوه كه هان حیزبه سیاسییهكان دهدهن و ،لهالیهكی تریشهوه ئهگهر بێت و سیس������تهمێكی ههڵب������ژاردن نادادپهروهرانه بێت ی سیاس������یش ڕێگه به ئۆپۆزسیۆن نهدات و چوارچێوه ی داهاتوویان ههس������ت بكات كه چانسی بردنهوهی خول ههی������ه ،ئهوا لهوانهیه دۆڕاوهكان ب������ه ناچاری بیر لهوه ی س������ۆراخی دهسهاڵت ی نایاس������ای بكهنهوه كه به ڕێگه ی بكهن ،ئهویش بههۆی بهكارهێنانی تاكتیكی نادیموكراس ی و تهنانهت تاكتیكی توندوتیژیش. و ڕووبهڕووبونهوهی ی ی سیس������تهم ل������ه كۆتاییدا ،لهب������هر ئهوهی كه بژار ی كرداری ههڵبژاردن دیاری ههڵبژاردن ئاڵۆزی و ئاسانی دهكات ،بۆیه بهناچاری كار دهكاته س������هر كهمایهتی و ی كه كهموكوڕییان ههیه .ههمیش������ه ئهمه ئهو گرووپانه گرنگه ،بهاڵم دهبێته شتێكی تایبهت لهو كۆمهڵگایانهدا كه ی ناشارهزا و نهخوێندهواریان ی دهنگدهر ی زۆر ژمارهیهك ههیه.
كاریگهرییه سایكولۆژی و میكانیكییهكان
ی سیس������تهمهكانی ههڵبژاردن ی گش������ت بهش������ێوهیهك ی و میكانیكییان ههیه .كاریگهرییه ی سایكولۆژ كاریگهری میكانیكییهكه زۆر به ئاشكرایی بهو ڕێگهیه كه سیستهمه ی جۆراوجۆرهكانی ههڵبژاردن ،سیستهمه ههمهجۆرهكان ی حیزبی هان دهدات .سیس������تهمه پلۆراڵ������هكان بهزۆر ی پێدهچێ������ت كاریگهریی ناچاركردنیان لهس������هر ژماره حیزبهكان ههبێت ،ههروهك چۆن كاریگهرییان لهس������هر ی كاندیده بااڵكان یا ههر حیزبێك ههیه ،كه له ناوچهیهك ههڵبژاردن������دا بێت������ه ههڵبژاردن .لهكاتێكدا سیس������تهمه ی گونج������اوهكان پێدهچێت زیات������ر ڕێپێدراوبن و ببنه هۆ ی زیاتری حیزبهكان. دهرئهنجامی فرهجۆری ی س������ایكولۆژی سیستهمهكانی ههڵبژاردن، كاریگهری ی ی یاساكان ئهم كاریگهرییه میكانیكییه بههێز دهكا :بهپێ ی حهز دهكهن پش������تگیریی ( )FPTPئ������هو دهنگدهرانه ی كه حیزبێك������ی كهمینه بك������هن بهتایبهتیش ل������هو كاته دهكرێ یهك كاندید لهالی������هن ناوچهكهوه ههڵبژێردرێت،
كانوونی دووهم 2013
37
ی تهنگوچهڵهمه دهبنهوه ،كاتێ كه خۆیان ئهوا ڕووبهڕوو ی له بهههدهردانی دهنگهكانیان بهدوور دهخهن .ئهنجام ئ������هم تهنگوچهڵهمهیه ئهوهیه كه زۆرێ������ك له دهنگدهران ی خۆی������ان دهرنابڕن ،بهاڵم زیاتر دهنگ به ئهو ئیختیاره ی زۆرینهوه ی ت������ر دهدهن بهزۆریش له حیزبێك كاندیدێك ی ی ڕاس������تهقینهی بهدهستهێنان كه پێیان وایه چانسێك كورسییهكانیان ههیه ،كاریگهریی گشتیی ئهمه ههر بۆ ئهوهیه كه حیزبه گهورهكان لهس������هر حیس������ابی حیزبه ی یا ئهو بچووكهكان بههێز بكات .سیستهمهكانی ڕێژهی ی نهێنی دهدهن، سیستهمانهی كه ڕێ به ههلی دهنگدان بهپێچهوانهوه زیاتر بۆ كارئاس������انی سهركهوتنی حیزبه ی بچووكهكانه ،ههروهها لهبهر ئهوهش������ه كه گوش������ار دهنگدانی ستراتیژی كهم بكرێتهوه.
گرنگیی چوارچێوهك ه
ی زۆر گرنگ������ه ئ������هوه بخهین������ه ڕوو كه سیس������تهم پێشكهش������كراوی ههڵب������ژاردن ل������ه ههم������وو واڵتهكاندا بهههمان ڕێگه كار ناكات .ههرچهنده ههندێ ئهزموونی ی جیهاندا ه������هن ،بهاڵم باو ل������ه ههرێم������ه جیاوازهكان ی ی تایبهت ی سیستهمێك لهگهڵ ئهوهش������دا كاریگهرییهكان ههڵبژاردن كه بهپێی ڕادهیهكی زۆر دهگهڕێنهوه س������هر چوارچێوه سۆشیوپۆلۆتیكییهكان كه لهم بوارهدا بهكار ێ كه ڕێكهوتنه گش������تییهكان دههێنرێ������ن ،بۆ نموونه كات ی ی پێشكهشكردن دهمێننهوه ،سیستهمه زۆرینهكان مهودا ی ی سیستهمهكان یاس������ادانان س������نووردار دهكهن و هان ی پێشكهش������كردنی ڕێژهیش دهدهن ،ئهو ژیرییه نهریتییه ی كه ڕۆڵه زۆرین������هكان بهكاریدههێنن ،دوو سیس������تهم ی ی سیس������تهمی فرهحیزب ی بهرههم دههێنن و كار حیزب PRیش بریتییه له گهڕان بهدوای زانیارییهكاندا. ی بۆ ی دوایی������دا FPTPئاس������انكار ل������هم س������ااڵنه ی سیستهمی حیزبی له واڵته دیموكراتییهكاندا یهكگرتن نهك������ردووه وهك واڵتی كهنهدا و هیندس������تان و نهبۆته ی بههێز و خاوهن پێگهش له هۆكاری دروستبوونی حیزب ی ێ .PRمهودای ههڵبژاردنی ڕژێمهكان ی نو پاپوا جینیا ی باشوور تاك حیزبه سیاسییهكان له نامیبیا و ئهفریقا ی فراوان و واڵتهكانی تر بهخۆیهوه بینیوه .بهش������ێوهیهك ی سیس������تهمی ههڵبژاردن ی ئیختی������ار دهرهنجامهكان������ دهگهڕێتهوه بۆ ئهو فاكتهران������هی كه چۆن كۆمهڵگهیهك لهس������هر دهس������تهواژهكانی ئایدۆلۆژی ،ئاینیی ،نهژادی،
38ههڵبژاردن ژماره ()29
ڕهگ������هزی ،ههرێم������ی ،زمانی و دابهش������بوونی چینهكان ی حیزبێك������ی تایبهت بنی������ات ن������راوه ،جا چ پش������تیوانان ی جوگرافیاوه لهو ش������وێنهبن یا له ش������وێنهكانی لهڕوو تر بهرباڵوبن.
چوارچێوهی دیموكراسیی فراوانتر
ی ههربهههمان ش������ێوه گرنگیش������ه ،كه سیستهمهكان ههڵبژاردن لێ������ك نهترازێن .دیزای������ن و كاریگهرییهكان ی ت������ر له دهرهوه و ی بهس������هر پێكهاتهكان زۆر ب������ه توند ی حاڵهت دانراون. ی جۆر ناوهوهی دهستوورهكهدا بهپێ ی سیس������تهمهكانی ههڵب������ژاردن ی������هك چوارگۆش������هیهك ی ی حكوومهت و یاسا و خاڵهكان پهیوهندیدار به سیستهم ی هاتنه سهر دهسهاڵتهوه پێك دههێنێت .دیزاینی سیستهم ی س������هركهوتووی ههڵبژاردن له سهیركردنی چوارچێوه ی دامودهزگا سیاسییهكانهوه هاتووه به تێكڕایی ،گۆڕین ی بهشێك لهم چوارچێوهیه لهوانهیه ببێته هۆی ئهنجامدان ی ك������ه دامودهزگاكانی تر له ڕێكخس������تن بهو ڕێگهی������ه كارهكانیاندا دهیكهن. ی دیاریكراوی ههڵبژاردن چۆن بۆ نموونه ،سیس������تهم ی نێوان ئاسانكاری یا هانی چارهسهركردنی ملمالنێیهكان ی حیزبهكان و چاالكوانان������ی ناو مهیدانهكه س������هركرده دهدات؟ تا چ ڕادهیهك سهركردهی حیزبهكان كۆنترۆڵیان ی حیزبهكانیانهوه بهس������هر نوێنهره ههڵبژێردراوهكان������ ی دهس������تووری ههی������ه بۆ ڕیفراندۆم و ههیه؟ ئایا مهرج ی هاوواڵتیان یا ئهو "دیموكراسییه دهستپێشخهرییهكان ی ڕاس������تهوخۆیهی" كه ڕهنگ������ه ببێته ه������ۆی تهواوكردن دام������ودهزگا دیموكراس������یی و نوێنهرایهتیی������هكان؟ ی������ا وردهكارییهكانی سیستهمی ههڵبژاردن له دهستوورهكهدا ی هاوپێ������چ لهگ������هڵ دهس������توور یا له وهك خش������تهیهك ی یاس������اداناندا دیاری كراوه؟ ئهمه ئهوه دیار و ش������ێوه ئاش������كرا دهكات ،كه چۆن سیستهمهكه چهسپێنراوه یا سیس������تهمهكه چهنده كراوه دهبێت تاكو لهالیهن كوتله زۆرینهكانی ههڵبژاردنهوه بگۆڕدرێت. ی ی لهم ش������ێوهیه له ئارادان كه شایهن دوو مهسهله ی ئهوهن به وردی ئاماژهیان پێبدرێت .یهكهمیان مهسهله ناوهندێتیی������ه .ئایا واڵتهكه فیدراڵییه ی������ا یهكگرتووه ،یا ی بێ������ت ئایا الیهنهكان له دهس������هاڵتیاندا ئهگهر فیدراڵ ههماههنگن یانیش ناچۆنیهكن؟ دووهمیشیان بریتییه له ی نێوان پهرلهمانتاری و سهرۆكایهتی .ههردوو ئیختیار
ی ی خۆیان ههیه و ڕهنگه نهریت سیس������تهمهكه پش������تیوان واڵته جۆراوجۆرهكان كار بكاته سهر گفتوگۆكان ،بهاڵم ی یاس������ادانان ی نێوان ئهنجوومهن ی جی������اواز پهیوهندی ی گرنگی������ان بۆ ی جێبهجێك������ردن كار و دامودهزگاكان������ ی سیس������تهمی ههڵبژاردن به ههردوو نهخش������ه و دیزاین ی الیهنهوه ههیه .گفتوگۆیه زۆرهكان لهبارهی ههڵبژاردن ی ڕاستهوخۆی سهرۆك ش������ارهوانییهكان و سهرۆكهكان ی جێبهجێكردن لهسهر ئاستی ناوخۆ ،ههردوو دهس������ته مهسهلهكان پێكهوه دهبهستێتهوه. ی یاس������ادانهره دووانهییهكان له سیس������تهمه لهزۆربه ی ی حكوومهتدا ،ههردوو ژوورهكه به ڕێگه فیدراڵییهكان ی جی������اوازهوه ههڵدهبژێردرێ������ن .ئهم������هش دوو هۆكار ی ی به تیۆری ی دێنێته بهرچاو كه ئهویش پهیوهندی سهرهك بههێزكردنی فدراڵیزمهوه ههی������ه .یهكهمیان ئهوهیه كه ی فیدراڵ������ی لهوێیه بۆ ی یاس������ادانهر خان������هی دووهم������ ی كاری ههرێم یا ویالیهتهكانی واڵت ،ههروهها وهسفكردن ی هاوتا و ههری������هك له الیهنهكان زۆر ج������ار نوێنهرایهتی ی چۆنیهكیان بهركهوتووه بهدهر له دانیشتوان و قهباره ی ئهمریكا یا ی سیناتۆر ناوچهكه ،بۆ نموونه (ئهنجوومهن ی نیشتمانیی ههرێمهكانی ئهفریقا). ئهنجوومهن ی بچووك له ئارادایه دووهمیش������یان ئهوهیه كه خاڵێك ی دوو ژووری یاسادانان ئهویش ههتاكو بۆ دروستكردن ههندێ جیاوازی له نێوان ڕۆڵهكان و ئهگهری ،ههروهها دهس������هاڵتی دوو ژوورهك������هدا نهبێ������ت دروس������ت بێت و ی ههڵبژاردنیش بۆ ههردوو بهكارهێنانی ههمان سیستهم ی ی دووبارهبوونهوه و بههێزكردن ژوورهكه ڕهنگه ببێته هۆ ی دهس������هاڵتی زۆرینه ،ئهمهش وادهكات كه ژووریی نزم یاس������ادانان كۆنت������رۆڵ دهكات بهتایب������هت ئهگهر بێت و ههڵبژاردن بۆ ه������هردووك ژوورهكان هاوكات بێت یا له ی������هك كاتدا ئهنجام بدرێ������ت .ژووره بااڵكان دهرفهت بۆ ی داهێنان ل������ه ههڵبژاردندا دابین دهكهن بۆ ههندێ پله ئهوهی ئهو كۆمهڵگه خاوهن بهرژهوهندییانه لهخۆ بگرێت، ی ی نزم ل������ه ههڵبژاردنێك ك������ه ڕهنگه بهتهواوی بۆ ژوور ی پێشكهشكراو ،نهناسێنراو بێت. نیشتمانیدا شتێك ێ ئاست یا بهاڵم كاتێك كه ههڵبژاردنهكان لهسهر س زیاتر بۆ ئهنجوومهنی نزمی یاسادانان دهست پێدهكهن، ی ی یاس������ادانان ل������ه دامودهزگاكان ئهنجوومهن������ی بااڵ حكوومهتدا له س������هر ئاس������تی ههرێمی زۆر گرنگه كه ئهو سیس������تهمانهی بهكاردێن بهیهكهوهب������ن ،بۆ نموونه
ڕهنگه ئاس������ایی بێت كه ناس������اندنی زۆرینهكان لهسهر ی بهرز بكرێتهوه لهكاتێك������دا هاننهدان ئاس������تی ههرێم یا قهدهغهكردنی لهس������هر ئاس������تی دهوڵهتیدا ،جا ئهمه ی ویس������تراوبێت یا نه ،خۆی لهخۆیدا كێشهی چ شتێك گفتوگۆ و ئیختیاری سیاسییه. ی دوایی������ش چهند نموونهی������هك له ت������ا ئهم س������ااڵنه ی دیموكراسیی درێژخایهنمان لهبهر دهسته كه سیستهم ی س������هرۆكایهتییان بهكاردههێن������ا ،ههرچهن������ده پابهند ی التین س������هرۆكایهتیش بوون بۆ نموون������ه وهك ئهمریكا ی باش������ووری خۆرههاڵت ،واته ئێستا ئهو و بهش������هكان ی پرس������یارهی دێته پێ������ش ئهوهیه :كام الیهن������ی دیزاین دهستووری یارمهتیی دروستكردنی سهرۆكایهتی دهدات؟ ێ ی ئهمریكای التین ههیه كه دهكر بهڵگهیهك له شارهزای ی لهو واڵتانهی دهستووری سهرۆكایهتییان س������هقامگیر ی كێش������ه بێت ،ههروهها مانای ئهوهش������ه كه ههیه مایه توندوتیژییهكان������ی نێوان دهس������تهكانی جێبهجێكردن و ی بهڕێوه دهبردرێت ،بهاڵم لهو یاس������ادانان به بهردهوام ی ی س������هرۆكایهت ی كه سیس������تهمی ههڵبژاردنی كاتان������ه ی له دوو خول������دا تهواو دهبێت ،ئهوا ئهمه وهك ش������تێك ی ی دهستووری لیست یارمهتیدهر دهردهكهوێت .سیستهم ی PRو ههڵبژاردنهكان بۆ گونجاندن لهگهڵ سیس������تهم ههڵب������ژاردن ،كهمێك بهوه دهچێ������ت كه بڵێن حیزبهكه یا ی ی سهرۆكێكی ههڵبژێردراو هاوپهیمانیهتییهكه یارمهتی ی گرنگ دهدات ،لهگهڵ ئهوهشدا لهوانهیه له خاوهن پێگه نوێنهره ههڵبژێردراوهكانی ئهنجوومهنی یاسادانانیشدا زۆرینهیهكی تهواو نهبێت. زۆر جار ههڵبژاردنه تهعهدودییهكان بۆ سهرۆكایهتی ی دهس������تووری به شتێكی یارمهتیدهر و ههڵبژاردنهكان ی سیس������تهمی حیزبهكه له دادهنرێت بۆ جهختكردنهوه تهحهداكردن������ی كهمتر و بهتوانات������ری حیزبهكه ئهویش ی ی دهس������هاڵت .ڕهنگه له سیس������تهم بۆ بهدهس������تهێنان ی س������هرۆكایهتیدا بهپێی سیستهمی فیدراڵی، ههڵبژاردن ی س������هركهوتوو شتێكی تهواوكاری داواكردنی كاندیدێك بێت ،ئهویش بۆ بردنهوهی دهنگهكان نهك تهنها لهس������هر ی ی بهشێكی گرنگ ئاس������تی واڵت ،بهڵكو لهسهر ئاس������ت ی ههڵبژاردنهكهش ل������ه كهمترین ژم������ارهی ویالیهتهكان فیدراسیۆنهكهدا. http://aceproject.org
كانوونی دووهم 2013
39
ل ه گوندی جیهانییهوه تا کۆمهڵگ ه ناوچهیییهکان
ن :داگلێس راشکۆف و :نیان عهلی ڕهحیم
زۆر کهس پێیان وایه که پێش������کهوتنهکانی کۆمپیۆتێر له س������هرهتای دهیهی 1990درێژهی پهرهسهندنی ماس������مێدیا ئهلێکترۆنییهکانی پێش������وو بوو .ئ������هو دنیایهی که تا ئهو کات نوقمی کۆکاکۆال و بابۆڵهکانی مهکدۆناڵ������د ،فیلمهکانی "بیل کازب������ی" و ئاڵقهکانی "بی واچ" بوو ،زۆر به خێرایی کهوت������ه ژێ������ر پهالماری کاریگهری������ی گیرایی و ڕاکێشهکانی ڕۆژاوا .له یهک������هم ژمارهی گۆڤاری " وای������رد"دا هاتب������وو ،که س������ۆنامییهک بهڕێوهی������ه و بهمزووانه ههموومان تێکهوه دهپێچێ ،سۆنامییهک که لهوانهیه ڕۆژاواوه ب������هرهو ڕۆژه������هاڵت ههڵی کردووه. بهاڵم ڕاگهیهنه دیجیتاڵییهکان تووشی ئهو چارهنووسه نههاتن .کارتێکهریی میدی������ا و ڕاگهیهنه دیجیتاڵییهکان له س������هر کاروباری واڵتان ،ههروهها له ئاستی نێودهوڵهتیدا بهر لهوهی ش������هپۆلێک بێ که ئێمه لهگ������هڵ خۆی ڕاماڵێ، وهک ههڵکش������ان و هاتنهسهرێی بهش������ێنهیی و بهردهوامی ئاو بوو .ههر بۆیهشه که تێکنۆلۆجیای دیجیتاڵی جیاوازه. جیاوازیی ماس������مێدیای دیجیتاڵ لهگ������هڵ میدیا نهریتی و جێکهوتووهکان������ی وهک ڕادیۆ و تیڤ������ی به جیاوازیی نێوان نووسینه دهستنووسهکان و ماشێنی تایپ دهچێ ،یان وهک جیاوازیی نێوان پیتهکانی نووس������ین و ئهو شتانهی که به زار دهگوترێن.
40ههڵبژاردن ژماره ()29
مارش������اڵ مهک لوهان ،بیردۆزی ماسمێدیا بۆ پێناسه و وهس������فی جیهانی میدیا ئهلێکترۆنییهکانی دهیهی 1960ی زایینی دهس������تهواژهی " گوندی جیهان������ی" داهێنا که ب������هر له ئهو سهریان ههڵدابوو. م������هک لوه������ان دهی������ان س������اڵ بهر له دهس������پێکی نا ر هز ا یهتییهکا ن������ی نێوهڕاستی دهیهی 1990 زانیبووی که دروستبوونی گوندی جیهان������ی واتای خۆ لهب������هر گرتنی ههموو ڕهههن������د و الیهنهکان������ی بهجیهانیبوونه ،بهو مانایهی لهگ������هڵ چوونهس������هرێ و پهرهسهندنی دهسهاڵتی کۆمپانیا جیهانیی������هکان ،دهس������هاڵتی نهتهوه - واڵتهکان و بهرژهوهندییه لۆکاڵییهکانیش ورده ورده له کزی دهدا.
ڕاگهیهنه ئهلێکترۆنییهکان لهبهرامبهر ڕاگهیهن ه دیجیتاڵییهکاندا
دروس������تبوون و هاتنهئارای ڕاگهیهن������ه ئهلێکترۆنییهکان بهرههم������ی سروش������تیی س������هردهمی پیشهس������ازی بوو. وهبهرهێن������هره گ������هورهکان ب������ه دانانی لۆگۆ و نیش������انهی بازرگانی ،خهڵكی بهکارهێنهر و کڕیاریان بۆ کشانهوه لهو بهرههمانه هان دهدا ،که سااڵنێک بوو لهگهڵیان ئاشنا بوون. ئهو وهبهرهێنهر و بهرههمهێنهرانه به چاپکردنی وێنهیهکی (کویکهر) له س������هر پاکهته جۆی������هک ،یان وێنهیهکی فیلمی
کارتۆنی له س������هر قوتویهکی برشتووک نیشانه تیجاری و بازرگانییهکانیان به جێی ڕوخس������اری ئاشنایدووکانداره فرۆشیارهکان له زهینی خهڵکیدا جێ دهخست. ل������هو کاتهدا ل������ه ویالیهت������ه یهکگرتووهکان������ی ئهمریکا تهلهڤزیۆن و ڕادیۆ بۆ باڵوکردن������هوهی ئهو وێنه و فیلمانه ل������هو واڵته و ههموو دنیادا به کار دهبرا و بهوجۆره کڕیار و بهکارهێنهرهکان ههر ههمان پێوهندییان لهگهڵ ئهو مارک و نیشانه بازرگانییانه دروس������ت دهکرد ،که پێشتر لهگهڵ فرۆشیاره ناوچهیییهکان ههیانبوو .دواجار ئهمهگناسی بۆ بهرههمه ناوچهیییهکان جێی پێ لێژ کرا و ئینتیما بۆ لۆگۆ بازرگانییه ناوچهیی ،سهرانسهری و دواجار جیهانییهکان جێی گرتهوه .ههر بهو جۆره بازاڕهکانیش وێڕای ئابووری و دامهزران و کار پێ سپاردنهکان و ،تهنانهت بههاکانیش له قاوغ و چوارچێ������وه لۆکاڵییهکان هاتنه دهرێ .ههر ئهو جۆرهی مهک لوهان پێش������بینی کردبوو ،گوندهکهی پێشوو بوو به گوندێکی جیهانی. میدیا و ڕاگهیهنه ئهلێکترۆنییهکان وتووێژێکیان له نێوان ناوهندهکانی باڵوکردنهوه و ههموو جیهاندا دروست دهکرد. ئهوانهی چاودێریی ڕایهڵهی پێوهندییهکانیان لهدهستدابوو، چاویان به س������هر وتووێژهکانیش������هوه بوو .ههر بۆیهش له باشترین حاڵهتدا ئێمه دهمانتوانی له ڕێگهی دهنگدان یان کڕینهکانمانهوه واڵمی سیاس������هتمهدار و وهبهرهێنهرهکان بدهینهوه ،ل������ه خراپترین بارودۆخیش������دا نهبوونی توانای میدی������ا ئهلێکترۆنیی������هکان ل������ه دروس������تکردنی پێوهندی و وتووێژی دوالیهنهدا ،بهردهنگهکای خۆیان دهکرده کڕیار و بهکارهێنهرێکی بێدهنگ و پاسیڤ. بهاڵم میدیا و ڕاگهیهنه دیجیتاڵییهکان به پێچهوانه و له ڕێگهی دروستکردنی شێواز و ڕێگه نوێیهکانی پێوهندیگرتن، پشتیوانی سازان و پێکهوهههڵکردنن. ئێمه دهتوانین ههر چهشنه پێناخۆشبوون یان ناڕهزایهتیی خۆمان دهستنیش������ان بکهین ،ڕاستهوخۆ له ڕێگهی ئیمهیل، ب���ل��اگ و ماڵپهڕهکان������هوه باڵویان بکهین������هوه و بهو جۆره چهشنێکی نوێی پێوهندیی پهیام و واڵم دێته ئاراوه.
تاک بۆ تاک" :کۆمهڵگه" ل ه ڕایهڵ ه کۆمهاڵیهتییهکاندا
گرینگت������ر له ههم������وو ئهوانهش ڕاگهیهن������ه نهریتییهکان س������هرنجی ئێمهیان زیاتر بۆ الی چاالکیی������ه جیهانییهکان ڕادهکێش������ا ،بهاڵم ڕاگهیهنه دیجیتاڵییهکان ئێمه زۆرتر بۆ الی دژایهتیی ئهو ههواڵنه ڕادهکێشن.
میدی������ا دیجیتاڵییهکان نهک ههر هان������دهری کاردانهوه و دژک������ردهوهی کۆمهاڵن������ی خهڵک به چاالکی������ی کۆمپانیا زهبهالحهکان و چینی بژاردهی کۆمهڵگه ،بهڵکو تاکهکانیش ب������ۆ وتووێژ له نێوان یهکتر و قوڵبوون������هوهی پێوهندییهکان ڕادهکێش������ێ .ئهوه جیاوازییهکی گرینگ ،چارهنووسساز و یهکالییکهرهوهیه :ڕاگهیهنه دیجیتاڵییهکان ههر به خێرایی بهخش������ین به ناردنی پهیام و وهاڵم له نێ������وان رێبهران و کاربهدهستان و خهڵکانی خوارهوه ناوهستن ،بگره نێوهڕۆک و واتایهکی تهواو نوێ بهو وتووێژ و مامهاڵنه دهبهخشن ،که دهتوانێ ههم وتووێژی ئاسۆیی و ههم وتووێژیستوونییان لێ بکهوێتهوه. خهڵ������ک بهجێی چاوتێبڕین له س������هرهوه بۆ وهرگرتن و هاتنهخواریی ڕاوێژ و ڕێنوێنی بۆ دهوروبهری خۆیان واته له یهکتر دهڕوانن .ئهو ڕاگهیهن و ڕایهاڵنه هاندهرمانن بۆ ئهوهی باشتر له قوواڵیی کۆمهڵگه ،چوارچێوه لۆکاڵییهکان و تهنانهت له ڕهههند و گۆشهنیگای تاک به تاکی کۆمهڵگه ورد بینهوه. مانای دروس������ت و ڕاس������تهقینهی میدیا و ڕاگهیهنێکی کۆمهاڵیهتیش ههر ئهوهیه .ئاسانترین ڕێ بۆ وهبیرهێنانهوهی شێوازی کاری میدیای دیجیتاڵ ئهوهیه ،سهیری ده ئهنگوستی دهستمان بکهین .تێکنۆلۆژیای دیجیتاڵ ،میدیاکانی داوهته دهس������تی ئێمه .ئێمه چیدی تاکێکی بهکارهێنهر نین ،ئێمه خۆمان بووینهت������ه بهرههمهێنهری میدی������اکان .گرینگترین ش������تێک که به کامێرای مۆبایل دهگیرێ ،ئهو شتهیه که له نزیک ئێمهدا ڕوو دهدا ،نه شتێک که له جێیهکی دیکهیه. ئێس������تا ئی������دی هاورێکانمان باش������تر له ه������هر ئاڕم و لۆگۆیهک������ی بازرگان������ی دهتوانن پێوهندیم������ان پێوه بگرن، ڕهنگدان������هوهی ڕووداوه ناوچهییهکانی������ش له میدیاکان _ میدیا دیجیتاڵییهکاندا دیار و بهرچاوه .سهردهمانێک تهنیا پێشکهشکارانی بهرنامهکان بوون که دهیانتوانی سهرنجی ئێمه بۆالی خۆیان ڕابکێش������ن ،بهاڵم ئێستا ئێمه له ههموو کهسێک و ههموو ش������تێک ورد دهبینهوه که پێوهندییهکیان به ژیان������ی ئێمهوهبێ .ئهوهش پێوهندی������ی ئێمه به ههموو کاروبارێکی ناوچهییمان و ههموو پرسێکی مهدهنی ،مرۆیی و کۆمهاڵیهت������ی گرێ دهداتهوه .ئێمه ب������ه کهڵکوهرگرتن و بهکارهێنانی میدیا و کهرهس������هی ڕاگهیاندنی دیجیتاڵ له زۆر ڕهههن������دی گونجاو و تهبا لهگهڵ شوناس������مان وهک مرۆڤ ،دایک و ب������اوک ،فهرمانبهر و ئهندامان و تاکهکانی کۆمهڵگه دهژین .دنیای ڕاستهقینهی ئێستامان بهبایهختر و
كانوونی دووهم 2013
41
پڕماناتر لهو دنیا دروستکراوهیه ،که ناوهنده جیهانییهکان دهرخواردیان دهداین. ه������هر بۆیهش ههم������وو ئ������هو ڕووداو و چاالکییانهی که سهرچاوهکهیان بۆ میدیا و ڕاگهیهنی دیجیتاڵ دهگهڕێتهوه _ له (بههاری عهرهب)هوه بگره تا بزووتنهوهی حیزبهکانی فهنالند و جموجۆڵهکان له ئیسپانیا به دژی سهرمایهداری، ه������هر ههم������وو ت������ا ڕادهیهک������ی زۆر تۆکم������ه ،ڕێکخراو و ورووژاون.
کارتێکهریی لۆکاڵی ،ڕهههنده جیهانییهکان
دوایی������ن ج������ار که ههن������دێ ئاڵوگۆڕ ل������ه ڕهههندهکانی ئ������هو بابهتهدا هاتوونه پێش ئهو کات������ه بوو ،که کولتووری چاپهمهنییهکان و ڕاگهیاندنی چاپکراو له ئاستی جیهانیدا جێی خۆی به کولتووری تهلهڤزیۆنهکانی سهتهالیت دا .بهاڵم لهجێی ئهوهی بهرژهوهندییه نهتهوهیییهکان جێی خۆیان به گونده جیهانییهکهی مهک لوهان بدهن ،سهردهمی دیجیتاڵ گۆڕینی زوومی کامیرای میدیا و ڕاگهیهنهکان و چڕبوونهوه له سهر ڕووداوه ناوچهیییهکانی بهخۆوه بینیوه. له کاتێکدا که میدی������ا و ڕاگهیهنه ئهلێکترۆنییهکان له نیوهی دووههمی سهدهی بیس������تهمدا ئێمهیان پهلکێشی بزاوت و بهها و بایهخ������ه جیهانییهکان دهکرد ،ڕاگهیهنه دیجیتاڵهکان له سهدهی بیست و یهکهمدا ئێمه بۆ الیهنی پێچهوانهی ئهوه ڕادهکێش������ن .ئهو میدی������ا و ڕاگهیهنانه هان������دهری ئێم������هن که له س������هر پرس������ه ناوچهیییهکان، بنیاتنهرهکان -تهنانهت ئهگهر تاکهکهسیش بێ و له سهر پرس و کێش������هی نزمترین توێژهکانی کۆمهڵ ورد بینهوه. ئهگهر بێتوو ئهو گۆڕانکارییه بنهڕهتییه نهسهلمێنین ،ئهوا توانای تێگهیش������تن له ڕووداو و ئاڵۆگ������ۆڕه گرینگهکانی کۆمهڵگ������هی مهدهنی������ی نوێمان نابێ و ناش������توانین هیچ کاریگهری و شوێنکارێکیشمان له سهری ههبێ. توان������ا و لێهاتوویی میدیا و ڕاگهیهن������ه دیجیتاڵهکان له دروس������تکردنی کۆمهڵگهی مهدهنیدا دیار و بهرچاو و جێی سهرنجه .پێش������کهوتنی تێکنۆلۆژیای پێوهندییهکانی وهک مۆبایل و ڕایهڵه کۆمهاڵیهتییهکان������ی ئینترنێت گۆڕانکاریی بنهڕهتیی له ش������ێوازی دهسپێڕاگهییشتن به زانیارییهکان، دروس������تکردنی پێوهندییهکان ،ڕێکخس������تن و پشتیوانی له مافهکانمان بووه .ئهو پێشکهوتنانه دهبێته هۆی بههێزکردن و گوڕ و تین بهخشین به کۆمهڵگهی مهدهنی له ههموو ئهو جێیان������هی که ئهو بایهخانهی تێ������دا جێگیر بووه ،ههروهها
42ههڵبژاردن ژماره ()29
پشتیوانی دروستبوونی له ههموو ئهو جێیانهی که هێشتا کۆمهڵگهی مهدهنی خۆی تێدا نهدیوهتهوه. به ملی������ۆن کهس ل������ه بهرههمهێن������هر و بهکارهێنهرانی میدی������ا و ڕاگهیهنهکان به هۆی کهمبوونهوهی ئاس������تهنگ و لهمپهرهکانی بهردهم باڵوکردنهوهی زانیارییهکان ،دهتوانن به ههموو توانا و لێهاتووییان له واڵتهکانی خۆیاندا کار بۆ دروستکردن و پهرهپێدانی پێوهندییهکان بکهن و ،ڕێکخستن و فێرکردن و پهروهردهی خۆیان بهرنه پێشێ .ئهو کهسانهی که پێش������تر کپ کرابوون و کهس دهنگی نهدهبیستن ،ئێستا ب������ه کهڵکوهرگرتن له تێکنۆلۆژیای دیجیتاڵ دهتوانن له کۆڕ و کۆمهڵه گشتییهکاندا دهربکهون و فرهیی و جۆراوجۆریی بۆچوون و گوتاری خۆیان باڵو بکهنهوه.
کۆمهڵگهی مهدهنی له چاخی دیجیتاڵدا
داهاتوو بهههموو ئهوانهش������هوه که باس������مان کردن ،ئهوهنده هیوابهخ������ش و جێی گهش������بینی نییه .بهرپرس������ایهتی ئهوه له ئهس������تۆی بهکارهێنهرانه ک������ه له ههموو ئیمکانات������ی ڕاگهیهنی دیجیتاڵ وهک ئامرازێک بۆ بزاوت و چاالکییه مهدهنییهکان کهڵک وهربگیردرێ ،تێکنۆلۆژیا به تهنیا ههموو شتێک نییه و ههر خۆی به تهنیا چارهسهر نییه .کهڵکوهرگرتنی باش و سهرکهوتووانه له ڕاگهیهن و میدیای دیجیتاڵ نهک ههر وزه و توانای بهرههمهێنهره نیازپاکهکانی پێویس������ته ،بگره بهکارهێنهرانی وردبین و شارهزا له زانستی دیجیتاڵیشی دهوێ. بۆ کهڵکوهرگرتنی باش و دروس������ت ل������هو پانتا نوێیهی ڕاگهیاندن دهبێ حکوومهتهکان ،ڕێکخراوه ناحکوومییهکان، ستراتیژیست و سیاس������هتمهدارهکان بهرههڵستی کهڵکهڵه و خولی������ای چاالک������ی و گرتنی پێوهندی ل������ه ڕێگهی گونده جیهانییهکهوه بن ،که ئێستا ئیدی مانا و واتایهکی نهماوه و له دوایین دهسکهوتهکانی پێوهندیدار به گواستنهوه پهیام و زانیاری������ی تویتتێر ،فهیس������بووک و ڕایهڵهی کۆمهاڵیهتیی فۆراس������کۆئێر ورد ببنهوه .خهڵک به چ������ۆن بیرکردنهوه و مشوورخواردنی خۆیانهوه سپێردراون. • داگلێ������س ڕاش������کۆف پڕۆگرامن������ووس و یهکێک������ه له ی ستراتیژیکی .TMT بهرێوهبهرانی کۆمپانیای هاوبهش • ئهم وتاره بهش������ێک له نامیلکهی کۆمهڵگهی مهدهنیی " ،"2.0باڵک������راوه ئهلێکترۆنیی ویالیهت������ه یهکگرتووهکانی ئهمریکایه http://iipdigital.usembassy.gov
گرنگترین ههڵبژاردنهكانی جیهان ل ه ساڵی 2013دا * ههڵبژاردن
بهپێی ڕاپۆرتێكی ئاژانسی ههواڵنێری فێررارۆ ،له ساڵی 2012جیهان ههڵبژاردنی زۆر گرنگی بهخۆی������هوه بینی .له ههڵبژاردنی پڕ له كێشمهكێش������ی ئهمریكا و گهڕان������هوهی دووبارهی پووتین بۆ دهس������هاڵت بگره ،ت������ا دهگاته گۆڕانكاریی س������هرۆكایهتی له چین كه ههر ده س������اڵ جارێك ڕوودهدات .وا دێته بهرچاو كه ههموو جیهان له گۆڕانكاریدا بێت .س������اڵی نوێ������ی زایینیش لهو ڕووهوه هیچی له ساڵی ڕابردوو كهمتر نابێت .له بهردهوامیی قهیرانی ئابووریی ئهورووپا و بهرنامهی ناوهكیی ئێران بگره تا دهگاته سهقامگیری له ئهفریقا ،ههر ههمووی له گرهوی بڕیاری دهنگدهرانی واڵتانی جۆراجۆره له ههڵبژاردنهكانی ساڵی 2013دا. ئێران
جۆری ههڵبژاردن :سهركۆماری بهروار2013/6/14 : بهپێی ڕاپۆرتی ئاژانسی نێونهتهوهیی (فێرارۆ) كه له فارن پالسی وهری گرتووه، ههرچهنده تهنها شهش مانگ تا كۆتاییهاتنی دهسهاڵتی س������هركۆماریی ئهحمهدینهژاد ماوه ،كێبڕكێ بۆ بهدهس������تهێنانی شوێنی ئهو له گهرموگوڕیدایه .تاكو ئهم دواییانهش وای بۆ دهچوون كه ئهس������فهندیار ڕهحیم مهش������ایی پاڵێوراوی ئهحمهدین������هژاد دهبێت بۆ ئهوهی جێی ئ������هو بگرێتهوه .به بۆچوونی ش������یكهرهوان ،ڕهحیم مهشایی ئهستهمه بتوانێت له بهربهس������تی ئهنجومهنی چاودێری تێپهڕێت .بهو پێیهش ئهگهر ئهحمهدینهژاد نهتوانێت پاڵێوراوی خۆی بناسێنێت، پراگماتیس������تهكان و بنهماخوازهكان������ی وهكو عهلی ئهكبهر ویالیهتی ،عهل������ی الریجانی و س������هعید جهلیلی پێكهاتهی
پاڵێ������وراوان پێكدههێن������ن .یهكێكی دیكه له بژاردهكان دهكرێ محهمهد باقر قالیباف بێت.
ئیسرائیل
جۆری ههڵبژاردن :پهرلهمانی بهروار2013/1/22 : ههڵبژاردنی ئهو واڵته زۆر زیاتر لهوهی كه بۆی دهچوون بهرچاوتر بووه( .نهفتهلی بێنت)ی ڕاستڕهو كه پێشتر پاڵپشتی نهتهنیاهۆ ب������وو ،لهم دواییانهدا توانیویهتی خۆی وهكو هێزێكی جیددی بهسهر مهیدانی سیاس������هتی ئیسرائیلدا بسهپێنێ و ڕكابهرێكی نهتهنیاهۆ بێت .ناوب������راو وێنهیهكی كاریزماتیكی ههی������ه و ل������هم دواییان������هدا توانیویهتی ههن������دێ ڕاوبۆچونی ورووژێنهر ،وهكو ڕازینهبوون بۆ چۆڵكردنی شارهدێنشینهكان به هیچ ش������ێوهیهك ،توانیویهتی س������هرنجهكان بۆ الی خۆی ڕابكێشێ .وا دێته بهرچاو كه نهفتهلی بێنت توانیویهتی سوود
كانوونی دووهم 2013
43
لهو س������هرنجانه وهرگرێت و دوور نییه حزبی ناوبراو (ماڵی یههودی) ،بتوانێت ببێته سێیهمین حزبی گهوره له كێنێست. بوونی ناوب������راو له دهوڵهتی داهات������وو ،زهرهرێكی گهوره بۆ پڕۆژهی ئاشتی لهگهڵ فهلهستینییهكان دهبێت.
ئیتالیا
جۆری ههڵبژاردن :پهرلهمانی بهروار2013/2/24: ههڵبژاردن������ی سهرتاس������هریی ئیتالی������ا ،دوای دهستلهكاركێش������انهوهی ماری������ۆ مۆنت������ی س������هرۆكوهزیرانی تهكنۆكراتی ئهو واڵته وای كردووه ،كه ببێته یهكێك له گرنگترین و ئاڵۆزترین ههڵبژاردنی ساڵی .2013وا دێته بهرچاو حزبی س������یلۆیۆ برلس������كۆنی ،خهڵكی ئازادی ،حزبی ڕاس������تئاژۆی تون������دڕۆی یهكێتی باك������وور به گرێدان������ی هاوپهیمانی بتوانن %25ی كورسییهكان بهدهست بێنن .له الیهكی دیكهوه مۆنتی پێشنیاری كردووه كه سهرۆكایهتیی یهكێتییهك بۆ ههڵبژاردنی داهاتوو بكات و بڕیاروایه كه لهگهڵ سهركردهكانی هاوپهیمانی ك������ۆ ببێتهوه .مۆنتی وهكو س������یناتۆرێكی تاكو مردن ناتوانێت بهش������داری له ههڵبژاردندا بكات ،بهاڵم ئهگ������هر هاوپهیمانی سهركهوتوو داوای لێ بكات ،دهتوانێت ببێته سهرۆكوهزیران. ڕكابهری س������هرهكی ئهو بۆ بهدهستهێنانی ئهو پۆسته( ،پیێر لوییجی برسانی)یه كه له ڕاپرسییهكاندا له پێش ناوبراوه.
پاكستان
جۆری ههڵبژاردن :پهرلهمانی بهروار :مانگی 5ی 2013 ئهگهر ههڵبژاردنی نهتهوهیی پاكستان له كاتی خۆیدا ئهنجام بدرێ������ت ،بۆ یهكهمین جار له مێژووی ئهو واڵتهدا حكوومهتێكی مهدهنی خولی پێنج س������اڵهی خۆی به كۆتا بێنێت و دهس������هاڵتیش به شێوهی دیموكراتی بگوازێتهوه. دوو حزب������ی گهورهی ئهو واڵته ،وات������ه حزبی باڵی چهپی خهڵك Pakistan People's Party - PPPو حزبی باڵی ڕاس������تی میانهڕۆی موس������لیم لیگ All Pakistan ،Muslim Leaqueس������هرهكیترین ڕكاب������هر دهبن لهو ههڵبژاردن������هدا .له س������هرهتای س������اڵی 2012دا "حزبی تهحریك������ی ئینص������اف Pakistan Tehreek-e-Insaf " )(PTIبه سهرۆكایهتیی عومران خان ،پاڵهوانی پێشووی (یاری كریكێت)ی ئهو واڵته ،سهرنجی خهڵكانێكی زۆری بۆالی خۆی ڕاكێش������ابوو ،بهاڵم به جیابوونهوهی ههندێ
44ههڵبژاردن ژماره ()29
له ئهندامانی س������هرهكی ،وهكو ڕكابهرێكی گرینگ ناهێته بهرچاو.
ئهڵمانیا
جۆری ههڵبژاردن :پهرلهمانی بهروار :مانگی 9ی 2013 وا دێته بهرچ������او ئهنگێال مێركل ،ڕاوێ������ژكاری ئهڵمانیا و حزبهك������هی ،حزبی دیموكرات مهس������یحی بتوان������ن درێژه به دهس������هاڵتی خۆیان له بوندستاك بدهن .دوایین ڕاپرسییهكان باس له پش������توانیی %41ی دهنگدهران لهو حزبه دهكهن ،كه بهرزترین ڕێژهی له س������اڵی 2006ب������هدواوه تۆمار كردووه. ل������ه ههمانكاتدا ڕێ������ژهی شانس������ی دیموكراتهكانی ئازاد %4 كهمی كردووه ،كه كهمتره له %5ی پێویست بۆ بهدهستهێانی كورس������یی پهرڵهمانییه .شیكهرهوانی سیاسی لهو بڕوایهدان، نزیكتری������ن ئهنجامی ههڵب������ژاردن هاوپهیمانی له نێوان حزبی مێركل و حزبی چهپی میانهڕۆی سۆس������یالدیموكرات دهبێت، ك������ه دووبارهبوونهوهی هاوپهیمانی ئ������هو دوو حزبه له نێوان س������اڵهكانی 2005تاك������و 2009دهبێت .پیێر ش������تاینبرۆك، س������هرۆكی حزبی سۆس������یالدیموكراتیكی ڕكابهری مێركل بۆ بهدهستهێنانی پۆستی ڕاوێژكاری دهبێت ،بهاڵم وادیاره نابێته ههڕهشه بۆ پێگهی مێركل%70 .ی خهڵكی ئهڵمانیا له كرداری مێركل سهبارهت به قهیرانی قهرزهكانی ئهورووپا ڕازینه.
ئهرژهنتین
جۆری ههڵبژاردن :پهرلهمانی بهروار :مانگی 10ی 2013 داهاتووی سیاسیی كریس������تینا فێرناندێز ،سهركۆماری ئهرژهنتی������ن له گرهوی ههڵبژاردنی داهات������ووه .ناوبراو بۆ ئهوهی بتوانێت بۆ جاری س������ێیهم له س������اڵی 2015ببێته پاڵێوراوی س������هركۆماری ،پێویس������تی به گۆڕان������كاری له دهستووری ههمیشهیییه و له ئهنجامدا پێویستی به پشتیوانی دوو لهس������هر س������ێی ئهندامانی پهرلهمان ههی������ه .ناوبراو لهمبارهوه بۆ بههێزكردنی حزبهكهی (حزبی سهركهوتن)، كه خۆشهویس������تی گهنجانه ،تهمهن������ی دهنگدهرانی بۆ 16 ساڵ كهمكردهوه .سیاسهتهكانی ئهو بووه هۆی دابهزینی پێشڤهچوونی ئابووری و له ههمانكاتیشدا تووشی ئاوسان هات ،كه بووه هۆی ناڕازیبوونی نهیارانی. http://www.afkarnews.ir
واڵتانی عهرهبی ل ه سهرووی خشتهی كڕیارانی چهك
"له ساڵی ،2011عێراق 244ملیۆن یۆرۆ چهك و تهقهمهنی له ئهڵمانیان كڕیوه" * و :عهزیز عهبدولخالق ل������ه س������اڵی 2011ی زایینیدا ئ������ۆردۆن ،كوێ������ت ،بهحرێی������ن، عهرهبس������تانی س������عوودی و س������ووریا لهنێو ئهو ده واڵتهدا بوون ،كه بودجهی سهربازیی خۆی������ان زۆر به خێرایی زیاد ك������ردووه .ئهمری������كا و چین هێش������تا زۆرتری������ن بودجهی سهربازییان ههیه. دڵهڕاوك������ێ س������هبارهت به س������هرههڵدانی پێكدادانێكی س������هربازیی نوێ له كهنداوی فارس ،بۆته هۆی ئهوهی كه جبهخانهكانی س������هربازی له ناوچهی كهنداوی فارس و ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������تدا زۆر به خێرایی پهرهی گرتووه .بهپێی ڕاپۆرتی چاودێریی كهلوپهلی
س������هربازیی واڵتانی دنی������ا ،پێنج واڵت������ی عهرهبی :ئ������ۆردۆن ،كوێت، عهرهبستانی سعوودی ،بهحرێین و س������ووریا ،له س������اڵی 2011ی زایینیدا له ڕی������زی ئهو ده واڵته بوونه كه بودجهی س������هربازیی خۆیان زۆر ب������ه خێرایی زیاد كردووه. ئاس������تی پڕچهککردن������ی كهلوپهلی سهربازیی ناوهندێكی لێكۆڵینهوهی بڕواپێكراو له ش������اری بۆنی ئهڵمانیا وا نیش������ان دهدات؛ كه ئیسرائیل ،سهنگاپوور و سوریا له بواری زیادكردنی بودجهی س������هربازیی ،پێگهی یهكهم تاكو س������ێیهمیان ههیه و ڕوسیا و قوبرس و ئازهربایجانیش لهنێو ده واڵتی یهكهمدانه.
كانوونی دووهم 2013
45
ب������ۆ دیاریكردن������ی ئاس������تی پڕچهککردن������ی كهلوپهلی سهربازیی ،بودجهی س������ااڵنهی 135واڵتی دنیا بهرامبهر به بهرههمه خاوه نهتهوهیییهكانیان ،لێكۆڵینهوهی لهس������هر كراوه .ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكا به بودجهی 689 ملیار دۆالر هێش������تا زۆرترین بودجهی س������هربازیی ههیه، ب������هاڵم بهرامبهر به بهرههمه خ������اوه نهتهوهیییهكانی پلهی سییهمی له خش������تهی ڕێژهی كهلوپهلی سهربازییدا ههیه. كۆم������اری گهلی چین بڕی 129ملی������ۆن دۆالری بۆ كڕینی كهلوپهلی س������هربازیی س������هرف كردووه و بهپێی قهبارهی بودجهی سهربازیی ،دوای ئهمریكا پلهی دووهمی ههیه.
ڕۆژههاڵتی نزیك و ناوهڕاست ،گرنگترین كڕیاری چهك
پێگهی واڵتان له خشتهی كهلوپهلی سهربازیی له ڕێگهی هاوتاكردن������ی بودجهی س������هربازیی لهگ������هڵ بهرههمهێنانی ناپاڵێ������وراوه نهتهوهی������ی ی������ان بودج������هی خزمهتگوزاریی تهندروستییان دیاری دهكرێت( .یان گهربه ")"Jan Gerbe بهرپرس������ی پڕۆژهی ناوهن������دی لێكۆڵینهوهی ب������ۆن دهڵێت: "رۆژههاڵتی نزیك و ناوهند له چهندین س������اڵ بهر له ئێستا گرنگترین ناوهندی نائارامی و پش������ێوی جیهانه .پێناسهی كهلوپهلی سهربازییش دان بهو ڕاستییهدا دهنێت". نزیک به ت������هواوی واڵتانی ڕۆژههاڵت������ی نزیك و ناوهند، له ڕیزی 40واڵتی س������هرهوهی خشتهی كڕینی كهلوپهلی س������هربازیین( .گهرب������ه) هۆش������داری دهدات ك������ه ههوڵی عهرهبس������تانی س������عوودی و قهتهر بۆ كڕینی دهبابهكانی ئهڵمان������ی ،یهكێكه له نیش������انه گرنگهكان������ی خێراتركردنی پێشبڕكێی خۆچهكداركردنه له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاستدا. ناوهندی لێكۆڵینهوهی بۆن ،بهتایبهت نیگهرانی كێبڕكێی خۆ پڕچهككردنی نێوان ئازهربایجان و واڵتی دراوس������ێی، ئهرمهنس������تانه .ئهو دوو واڵته دراوسێیه كه تاقیكردنهوهی ش������هڕێكی وێرانكراوی������ان دوای ههڵوهش������انهوهی یهكێتی س������ۆڤیهت تێپڕاندووه و پشێوی له نێوانیاندا هێشتا ماوه، بهدوای یهكدا له ڕیزی ههش������تهم و بیس������ت و س������ێیهمی خشتهی كڕینی كهلوپهلی سهربازیی دێن.
ڕۆڵی ئهڵمانیا ل ه كێبڕكێی خۆ پڕچهككردن ل ه كهنداوی فارسدا
ه������اوكات لهگ������هڵ باڵوبوون������هوهی ڕاپۆرت������ی ناوهندی لێكۆڵین������هوهی بۆن ،ماڵپ������هڕی حهفتهنامهی ش������پیگێل له ڕاپۆرتێكی������دا هۆش������داری دهدات ،كه ئهڵمانیا له س������اڵی
46ههڵبژاردن ژماره ()29
2011زیات������ر له 2010كهلوپهلی س������هربازیی به واڵتانی عهرهبی فرۆش������تووه .بهپێی ئهو ڕاپۆرته ،دهوڵهتی ئهڵمانیا مۆڵهتی داوه بایی پێنج ملیار و 400ملیۆن یۆرۆ كهلوپهلی سهربازیی ههناردهی واڵتانی عهرهبی بكرێت .ئهو ژمارهیه له ساڵی 2010دا چوار ملیار و 800ملیۆن یۆرۆ بووه. ش������پیگێل ئانالین له ههمانكاتدا ب���ڵ��اوی كردۆتهوه ،كه ههناردهكردنی چهكی ئهڵمانی كه بهڕاس������تی له ش������هڕدا س������وودی لێ وهردهگیرێت ،له ساڵی 2011دا بهرامبهر به ساڵی پێشووی له 2ملیار و 100ملیۆن یۆرۆ بۆ یهك ملیار و 300ملیۆن یۆرۆ دابهزیوه. له یاسای كۆنترۆلی ههناردهی چهك و تهقهمهنی شهڕیی ئهڵمانیا ،چهكی شهڕكردن و كهلوپهلی سهربازی پێناسهیهكی جیاوازیان ههیه .چهكی ش������هڕكردن بهو چهكانه دهگوترێت، كه ڕاستهوخۆ له ش������هڕدا بهكار دههێنرێن .بهاڵم كهلوپهلی سهربازیی بۆ نموونه ئهو كامیۆنانهش دهگرێتهوه كه ڕهنگی تایبهتیان ههیه .ئامێره هونهرییهكانی سهرووی ههستیاریش له ڕیزی كهلوپهلی سهربازیی شهڕكردندا دێت. له س������اڵی ڕاب������ردووی زایینیدا 58له س������هدی چهكی ئهڵمانیا بۆ واڵتانی ئهندامی یهكێتی ئهورووپا و ناتۆ و 42 له سهدیش بۆ واڵتانی جیهانی سێیهم ههنارده كراوه.
ئامێری شهڕیی ئهڵمانیا ل ه عێراقهو ه بۆ ئهمریكا
شپیگێل ئانالین ههروهها دووپاتی دهكاتهوه كه واڵتانی خۆسهپێنی عهرهبی ،گرنگترین هاوردهكاری چهكی ئهڵمانی بوونه .میرنشینهكانی یهكگرتووی عهرهبی ،كڕینی چهك و تهقهمهنی������ی ئهڵمانیی خۆی له 263ملیۆن یۆرۆ له س������اڵی 2010بۆ 357ملیۆن یۆرۆ له ساڵی 2011بهرز كردۆتهوه. له س������اڵی ڕابردووی زایینیدا عهرهبس������تانی سعودی بایی نزیك������هی 140ملیۆن یۆرۆ و عێراق 244ملیۆن یۆرۆ چهك و تهقهمهنی له ئهڵمانیان كڕیوه. دهوڵهتی ئهڵمانیا بههۆی ههناردهكردنی كهلوپهلی سهربازیی بۆ ناوچه پڕ كێش������ه و ههس������تیار ،لهالیهن حزبه ناكۆكهکانهوه چهندین جار ڕووبهڕووی ڕهخنه بۆتهوه .له هاوینی ساڵی 2011 به پێدانی مۆڵهتی فرۆشتنی زیاتر له 200دهبابهی جۆری لئۆپارد به عهرهبستانی سعوودی ،ئهو ڕهخنانهی گهیانده لووتكه. بهاڵم ڕاپۆرتی ش������پیگێل ئانالین ههروهها باڵودهكاتهوه كه له ساڵی 2011دا ئهڵمانیا مۆڵهتی فرۆشتنی بایی 863 ملیۆن یۆرۆ چهك به هۆڵهندا و 632ملیۆن یۆرۆ كهلوپهڵی شهڕیی به ئهمریكا ،دهركردووه. http://www.dw.de
(ڤولتێر)و سستهمێ دهستههالتێ د وارێ نڤیس������کارییێدا ب (ڤولتێر ) دهات ناس������کرن، نڤیس������کارهکێ فرهنس������ی بو یهک بو ژ پێشهنگێن چاخێ روشنگهری ل فرهنس������ا ،ڤولتێر د گوتار و فهلسهفا خودا رهخن������ه ل رهوش������ا دهربهگایهتی دگرت ،ژئالی������هک دنڤه بهرهڤانی ژ ئازادیا باژێرڤانی دکر کو دجڤاکێدا ههریهک د بیروباوهرێن خودا ئازاد بیت. ڤولتێر نڤیس������کارهکێ پ������ر بهرههم و ئافرێن������هر بوو ،د ههموو ش������ێوهیێن ئهدهبیاتێدا خوهدی بهرههم بوو ،بگره ژ شانوگهری ،ههلبهس������ت ،رومان ،گوتار و کارێن دیرۆکی و زانس������تی ،پتر ژ بیست ههزار گوتار و دوو ههزار پهرتوک و نامیلکا ن ئافراندینه. د سهر ههبوونا یاسایێن چاڤدێری و سزایێن دژوار را ،ژ بو کهسێ نەبوو ژ چارچوڤێ وان یاسایان دهربکهڤیت ،لێ دیسان ڤولتێر بهرهڤانهکێ راستگو بوو بۆ چاکسازییا جڤاکی. ههر تم بهرههمێن خوه بۆ رهخنا پێزانینێن دێرا کاسولیکی و سازیێن جڤاکا فرهنسی یێن وی دهمی بکاردئانین. یهکه ژ وان کهس������اتیێن ناڤدارێن چاخێ روش������نگهری مینا (مونتس������کیو ،جون لوک ،توماس هوبز و جان جاک روس������و) بیروباوهر و کارێن وی موهرا خوه ل روپەلێن کهساتیێن ناڤدارێن خوهدی هزرێن شوڕهشا ئهمهریکا و فرهنسا خستییه. ڤولتێر وهک نڤیسکار و ههلبهستڤانهک مهزن تێت دیتن، ژبهرکو نڤێسینێن وی یێن ئهدهبی و کارێن وی یێن دن ،ب شێوهیهکێ رهخنهیی و بابهتێن جودا هاتنه پێشکهشکرن ،ژ ئالیهک دنڤه زمانێ ئاسان دنڤێسینێن خوهدا بکار دئانی. ڤولتێر وهک فهیلهس������وف و نڤیس������کار ،د گوتارێن خوه یێن فهلس������هفیدا تهکهز لسهر ههبوونا خودایێ مهزن کریه، ژ گوتنێن وی یێن ناڤدار ههرتم دگوت" گهر خوهدێ نهبیت چما ئهم یهکی نا ئافرێنین" ژ ئالیهک دنڤه باوهری ب گوتنێن پاپا و مێرێن ئولدار نهبوو و ههرتم رهخنا وان دکر ،دیسان بانگا ئازادییا رێباز و ئولێن جوداجودا دک������ر ،بهرهڤانی ژ ئازادییا خهلکی دکر ل ههمبهر
هیڤی بەرواری بەرلین
زوریێ د راوهس������تا ،د گوت" ههرتم دێ تێكوشينێ ل ههمبهر زورداران کهم ،داکو خهلکهک ب ئارامی و هێمنی بژیت" هزرا ئولێ ئس���ل��امی و تاک خوهدایی بااڵ وی دکشاند و د گوت ژ ئولێ خرس������تیانی ئهقالنی ترە ،د سهر هندێڕا هند جاران رهخنا ئولێ ئیسالمی کریه. نێرینێن ڤولتێر دهربارهی ئول و جڤاکێ: ڤولتێر پێزانینێن (دیکارت)ی دهربارهی هوندرێ مرۆڤان و هزرێن خوهرس������تی نهپهژراندن ،لێ ل گوری وی تێبینی و ئهزمونان چاڤکانیێ زانین و زانس������تێیه ،وی باوهری ب مادییهتا (جون لوک)ههب������وو ،کو ئهرکێ فێربونێ لێکولینا سهدهمی و بابهتیه. ژ تایبهتمهندیێن نێرینێن وی یێن جڤاکی و سیاسی دژی دهربهگایهتێی بوو ،هەرتم بەرامبهر دهرهبهگان شەر کریە و بهرهڤانی ژ وهکههڤیا مرۆڤان ل ههمبهر یاس������ایێ کریە، دیس������ان داخاز کر کو (خویک) لسهر مالێ دهربهگان بێت فهرزکرن ،ههروهها ههر کهس������ی د جڤاکێدا مافێ ئازادییا ئاخافتنێ ههیه. ل گ������وری بیروباوهرێن ڤولتێر ش������ێوهیێ ههرێ باش ژ بو دهولهتێ ،ش������اهاتیا دهس������توریه کو شاههکێ روناکبیر حوکومداری������ێ تێ������دا بکهت ،ل������ێ ل داویی������ا تهمهنێ خوه گهههش������ت وێ ئهنجامێ کو باش������ترین شێوهیێ دهولهتێ، دهولهتا کۆمارییه.
كانوونی دووهم 2013
47
ڤولتێر د نڤێس������ینێن خوه یێ������ن دیرۆکیدا رهخنا دیتنێن (ئنجیلێ و كرس������تیانان) کریه ،دهربارهی پێش������داچوونا جڤاک������ێ و وێنهکرنا هێلێن پان ژ بو دی������رۆکا مروڤاتییێ، فهلسهفا دیرۆکێ و زاراڤهیان ل دهف ڤولتێر لسهر بنهمایێ پێشداچوونا جڤاکێیه. دیس������ان ژبۆ گوهرینا دیرۆکێ شروڤهک نمونةيى کریه، ک������و ئهو گوهرین ڤهدگهریت ژبۆ گوهرینێن د هزرێدا پهیدا دبن ،خهباتا وی دژی چیڤانۆک و دیتنێن ئولی یێن خهیالی بوو ،ئەڤ یەک������ەژی ب ئاوایەکێ مەزن دکارێن ویدا رهنگ ڤهدایه. ئارمانجا وی یا سهرهکى ل دژ راوهستنا دێرا کاسولیکی و ئولێ كرستیانی بوو ،ژبەرکو ل گور دیتنێن وی ئهو دوژمنێ ههرێ سهرکهنه ل ههمبهر پێشداچوونا جڤاکێ ،لێ دسهر هن������دێ را ڤولتێر بێ باوهر(ملحد) نهبوو ،ب دیتنێن ڤولتێر هزرا ههبوونا خوهدایهکێ مهزن دناڤا خهلکێدا پێویس������ته بێت پاراس������تن ،ژبهرکو ئهوژی یهکه ژس������نورێن چینایهتی لگور دیتنێن وی. د ش������انوگهری یابناڤێ توندرهوی یان (التعصب)دا ل س������اال ()1742زدا رهخنا ئولێ كرس������تیانی و ئیس���ل��امێ دکهت ،لهورا س������الهکێ دێرێ بن دهس������تکر و نههێال ئەو بەرهەم بهالڤ ببیت ،باوهری ب وێ یهکی ههبوو کو پهرتوکا پی������رۆز ئنجیل بێت گوهرین ،ههروهها رهخنا زانایێ ناڤدار (إس������حق نیوتن) کر ،ژبهرکو نیوت������ن گرێدای وێ پهرتوکا پیرۆز بوو و گوتبوو :مهزنترین پهرتوک ل دهف من پهرتوکا پیرۆزه واته (ئنجیل)ه. ڤولتێ������ر بڤ������ی ئاوایی رهخن������ا (نیوتن)ک������ر و گوت :چ ئاستهکێ نزمه کو مروڤهکێ زانا و خوهدی ئارهز و بهربژێر دادکهڤیت ،چاخێ خوه ب تشتهکی ڤه مژول دکهت کو ژێرا دبێژن پهرت������وکا پیرۆز (الکتاب المقدس)" د ئاخڤتنا خودا بهردهوام بو و ئانی زمان د ماوهیێ 100سااڵندا دێ ئهڤ پهرتوکه لسهر رویێ زهمینێ ووندا بیت و دێ دیرۆک شونا وێ گریت" باندورا هزروبیرێن (ڤولتێر) ل سهر جڤاک و دهستههاڵتا وی دهمی ڤولتێر یهکهكه ژ ئهوان س������همبولێن مهزنێن هزری یێن بزاڤا رهوش������هنگهری ل ئهوروپا ئاڤاک������ری ،دژی نهژاد پهرس������تی و دیتنێن دهس������تههاڵتا ئولی بوو ،هزر و بیرێن وی باندور لسهر گهههش������تنا رهوشا فرهنسا کر ،وهکه
48ههڵبژاردن ژماره ()29
دهستپێکهک ژ بو سهرهلدانا شوڕهشا فرهنسی ،پهرتوکا خوه ی������ا ناڤدار ب (گوت������ار د لێبورینێ)دا د ش������هریدا بهالڤ کر ،ئهڤ پهرت������وک دهربارهی ئازادیا بیروباوهر و وژدانێ بوو ،لێ دیسان د ناڤ نهژاد پهرست ،توندرهو و فهیلهس������وفاندا بهالڤ بوو ،دیسان دڤێ پەرتوکێدا ئێش و ئازارێن (پروتستانتیان) و مالباتا (کاالس) یا پروتستانتی ل باژێرێ (تولوز) ئانیبوون زمان ،کا چهندی ئهڤ ئالیێ ئولی یێ چاکساز ب دهستێن توندرهوێن کاسولیک هاتنه چهوس������اندن .ههرچهنده ڤولتێ������ر وهک مالبات گرێدایی رێبازا ئولی یا کاسولیک بوو ،لێ بهرهڤانی ژ ڤێ مالباتێ و ئالیێ وانێ پروتس������تانتی کر ،ب شێوهیهکی کو بکارن رێورهوس������مێن خوه یێن ئولی ب ئ������ازادی ئهنجام بدهن، چاخێ ڤولتێر داخازا لێبورینێ ژبو پروتس������تانتیان کری ژ ئالیێ پرانیا کاس������ولیکڤه ،وی زانی ئهو د وی چاخیدا د گهل ئالیێ کاس������ولیک وهکههڤ نابن ،لێ د سهر هندێ را ئ������هڤ ژ بوو وی ش������انازییه کو ب چاڤ نهترس������ی د ڤێ کێش������هیا توندا جڤاکی و ئولیدا ب شێوهیهکێ راست و دادوهرانه ههڵوێس������تێ خوه دگهل ئالیێ چهوس������ێنهر ئاشکهرا کری ،پر جاران ژیانا خوه دخسته دمهترسیاندا ژ بو کێش������هیهکا دادوهرانه ،پاش������ان ڤولتێر بو میناک د سهدساال نوزداندا و بیرمهندێن مینا (ڤیکتور هیگو ،ئیمیل زوال) و سهدس������اال بیس������تان مینا (جان پول سارتهر و میشیل فوکو) لسهر رێیا وی مهشییان. وهکه تێزانین ڤولتێر ب شاگردێ فهیلهسوفێ ئنگلیز (جون لوک) خوهدیێ پهرتوکا (نامهک د لێبورینێ)دا تێت ناسکرن، پاش������ان ڤولتێر پهرتوکا خوهیا بناڤێ (گوتار د لێبورینێ)دا ب������هالڤ کر ،ژ بەرکو د وی چاخیدا فرهنس������ی و ئنگلیز و ئهوروپا ب ش������ێوهیهکێ گشتی ،ب کریزا نهژاد پهرستی و توندرهوی یا ئولی و جڤاکیڤە د مژول بوون ،ههول ددا کو چارس������هرهیهکێ ژێرا ببینن ،فهیلهسوفێن ئهورپا ل ههمبهر کێش������هیێن ئولی ،نهژاد پهرستی و توندرهوی ژ بو راستیێ خوهدی بهرپهرسیاری بوون ل ههمبهر ئهشکهنجێ. لس������هر ڤان بیروباوهران بیرمهند و فهیلهسوفێن ئهوروپا کارین گهلێ خوه ش������یار بکهن و بهر ب رێیێن پێشداچون و رزگاریێڤە بمەش������ینن ،ڤولتێر یهکه ژ وان بیرمهندان یێ کو ب س������هدهما بیروباوهرێن خ������وه پرانیا تهمهنێ خوه ل دووروهاڵتیێ بوراندییه. لس������اال ()1715ز دا (لویس������ێ چاردان) مر و (لویسێ پازدان) ل پ������اش وی دمنیت هێژ زارو ب������وو ،تهمهنێ وی
ئاشتی و ئازادی ژیان دکر ،کهسێ کهس نه دکوشت کو ژ نه ببوو ()15س������اڵ( ،فیلیپێ دووهم) ل ش������ونا وی لسهر ئولهکی دن یان رێبازهک دنه ،د سهر هندی را کهسێن بێ دهس������تههاڵتا فرهنس������ایێ رونش������ت ،ڤولتێر د هند دێڕێن باوهر ژی د ئازاد بوون کهسێ نه دئێشاندن. ههلبهستهکا خوهدا حهنهک ب شاهێ نو (لویسێ پازدان) ڤولتێر ژ ههموو ئالیێن پێش������داچونێڤه ئنگلستان دگهل و وێ دهس������تههاڵتێ کرب������وون ،ژ بهرڤ������ێ یهک������ێ (فیلیپێ فرهنسا ههڤبهر کر ،د نڤێس������ێن خوهدا ههموو کێماسیێن دووهم) ڤولتێر ل زیندانا ناڤدار یا (باس������تیل) زیندانی کر، حوکومداری ل فرهنس������ا بهر بچاڤ کرن ،ب ش������ێوهیهکی د زیندانێدا دیس������ان نهکاری ههس������تێن خوه ژ بو خزمهتا کو حوکومداری یا فرهنس������ا رهها و چهوس������ێنهره ،چینا مروڤاتییێ ڤهش������ێریت ،لهوما ههر د زیندانێدا وی داستانا ئهروستوکرات و دهربهگ ب مهغروری بناڤێ (قەس������ابخانا قهدیس برفولوسیو) و بێ کاری دان ناس������اندن ،ئانی زمان نڤێسی ،کو تێدا چهوساندن و توندوتوژییا ل فرهنس������ا بازرگانیهک بێ واته ههیه، قهشه و ئولدارێن كرستیانی ل ژێر ناڤێ ژ ئالی������هک دنڤه دهربهگان باج لس������هر ئولی ئانیبوون زمان ،ل ساال ()1718زدا جوتکارو کارکهران دانه س������هپاندن و ڤولتێر ژ زیندانێ هات ئازادکرن ،جاردن بارێ وان گران کریه ،لێ ل ئنگلستانێ لس������هر ئازادییا بیروباوهرێن خوه د گهل پشتی شوڕهشا ناڤدار یا ساال()1666 کهس������هکێ ژ مالباتێن دهربهگان بش������هر زدا ،کارین بس������هر حوکومداریا رهها چوون( ،جارن) بوو سهدهما زیندانکرنا و چهوس������ێنهر زاڵ ببن ،ب شێوهیهکی وی ژ بۆ جارا دوهم د زیندانا (باستیل) پهرلهمان ل گوری یاسایێ حوکومداریێ ڤه ،پاش������ان ژ بو ئنگلستانێ ب حهزا وی دمهش������ینیت و بهرژهوهندی������ێ دوورکرڤ������ه ،ژبهرک������و وی چاخی جڤاک������ێ ب������هر پێ������ش دبهت، هنهک������ێ لێبوری������ن ،ئازادی������ا فهیلهس������وف ،نڤیس������کار و رۆژنامهڤ������ان بازرگانی������هک ئاس������ایی ههیه دانوس������تاندنێن دیموکراسی Francois Marieه ئاروی ماری �����وا � (فرانس جوتکار دهولهمهند ش������انازیێ ل وێ������رێ ههب������وو .لهن������دهن (-21 ل )volter ب(ڤولتێر ناڤدار )Arouet ب وێ رهوشێ دکهت و ژخوه وهک وهاڵت������ێ یهکهم ژ ئالیێ شارس������تانیهتێ و نۆیاتییێڤه نوڤمبهر س������اال )1694ژدایک بوویه ل ( 30مایو باوهره و خوهدی کهساتییه ،ل ههمبهر ڤێ فرهنسا د رهوشا تێ������ت دیتن ،ژب������هر ڤێ یهکێ ساال )1778زدا کوچا داوی کریه. خوه ی������ا الهوتی دا خهندقیه، دبێ������ژن ئنگلس������تان خوهدی دانوس������تاندن بتهنێ لس������هر بابهتێن بێ واته ئهڤ تش������ت رهس������هنترین دیموکراس������ییه د جیهانێدا ،پشتی ژیانا سێ حهرامه ئهڤ کهس بێ باوهره ...هتد. س������االن دناڤ فهلس������هفا (جون لوک) و زانستا (ئیسحاق لێ ل ئنگلستانێ دانوستانێن فهلسهفی هاتن ئهنجامدان نیوت������ن) بوراندی ،ڤولتێ������ر ژئالیێ زانس������ت و ئهزمونانڤه میناکێن رێبازا (فرهنس������یس بیک������ون) و مهنههجێ وی یێ تێروتژی ڤهگهریا فرهنسا ،ڤهگهریانهک پری کهرب بسهدهما ئهزمونگهری د زانس������تێدا ،رێبازا (ج������ون لوک) ریالیتهیا ڕهوشا خرابا فرهنس������ا ،لهو پهرتوکا خوهیا ناڤدار (نامێن ههستدار نه ئهپس������تراک (تجرید) و نهمیتافیزیقی ،رێبازا ئنگلیزی) پاشان (نامێن فهلسهفی) نڤێسین ،دڤان نڤێسێن زانای������ێ مهزن و ناڤدارێ جیهانێ (نیوتن) و ش������روڤا وی خودا رهوشا پێشکهفتی یا ئگنلستانێ و رهوشا فرهنسا یا دهربارهی گهردونێ کو ئنگلی������زان ئهو پر بلند نرخاندن و ههلوهشیای ههمبهرکر ،کا ب چ ئاوایی ئنگلستان خوهدی ژێرا بو میراسهک دیرۆکی. پێش������داچوونه و وهاڵتێ وی د تاریێدا دژیت ،لهوما هێرشی ل س������هر ڤان بیروباوهران ڤولتێر هێرشی سهر فرهنسا سهر فرهنسا و فرهنس������ییان کر ،ژبهرکو ئهو رێیا عاقل و کر و ل ههمبهر پهس������نێ ئنگلس������تانێدا ،کو ل ئنگلستانێ لێبورینا ئولی ناگرن. گهل������هک ههیه خوهدی دیتنێن خوه یێ������ن تایبهت و ئازادیا وی چاخی ل فرهنسا بتهنێ یهک ئول و یهک رێباز ههبوو خوهنه ،ڤی گهلی چاکس������ازی د ئولێ خ������وهدا پهیداکرنه، ئهو رێبازژی رێبازا (کاسولیک) يا پاپایی یا رومانی بوو ،د پاش������ایێ خوه س������ێداره دایه و پهرلهمانهک ئاڤا کریه ژ ههمان دهمی ل ئنگلس������تانێ ههموو ئول و رێبازێن جودا ب
كانوونی دووهم 2013
49
ههم������وو حوکمێن ئهروپا ب هێزتره ،ل والتێ وان چ زیندان بناڤێ (باستیل) نینن ،دیسان 33رێبازێن ئولی بێی قهشه ههنه .ڤولتێر رهوش������ا حوکومداریی یا فرهنسا ل بهرچاڤ ک������ر ،لهوما وهک بومبهی������هک ب دهم ئامادهکری بێی ناڤ و موهرا خوه پهرتوکا خوه بهالڤ کر ،پش������تی بهالڤبوونا پهرتوک������ێ ڤولتێر خوه ووندا ک������ر ،ژبهرکو وی دزانی دێ دهس������تههاڵت ل پهی وی گهریێت داکو بگرن و ئهشکهنجه بدهن ،د ئهنجامێدا دهس������ت ب سهر ڤێ پهرتوکێدا گرتن و ل ههمبهر دهریێ کوچ������کا دادوهری ل بهر چاڤێن خهلکێ شهوتاند .د وی چاخیدا ههر پهرتوکهکا بێهنا پێشداچوونا ژێ هاتبا ،دش������هوتاند و خوهدیێ وێ ئهشکهنجه ددا تاکو دمر یان ژی دشهوتاند ب سهدهما بێ باوهریێ .بڤی ئاوایی فهیلهسوفێن فرهنسا تێکوشینا خوه ل ههمبهر ڤێ رهوشا تاریک مهش������اند ،تاکو ل داویێ ههموو رهێن توندرهوی و نهژاد پهرستی یا ئولی ژ بنی ههلکێشاین. ڤولتێر نه ب������ێ باوهر بوو هند دیتنێ������ن تایبهت ههبوون دێ������رێ پێ نهخ������وهش بوو ،ڤولتێر دگ������وت" من باوهری ب خوهدایهکێ تهنیا ههیه ،لێ لسهر بنگههێ عاقلی" ل گوری ڤولتێر خودا گرێدایی چ ئولێن دهس������ت نیشانکری نینه لێ ئاقل رێڤهبهرێ ههموو گهردونێیه .ڤولتێر دروشمهک ههبوو ههر د گوت" چیڤانوکێن دوور ژ ئاقلی و توندرهوییا ئولی ب پهرچقینن" د درێژییا ژیانا خوهدا ههوڵدایه کو توندوتوژییا دێرێ نههێلیت و دلوڤان و دڵسوزی جهێ وێ بگریت. ڤولتێ������ر ن������ه بتهنێ رهخن������ا دێرێ کریه ،ل������ێ د ههموو پهرتوکێن خوهدا رهخنا جڤاکا فرهنسی کریه ،لهوما چهند پهرتوکهکا وی یان گوتارهکا وی دهات وهش������ان ،دهست ب سهردا دگرت و نهدهێال د ناڤ جڤاکێدا بهالڤ ببیت .ژبهر ڤان س������هدهمان ژیانا وی ههموو ترسناک بوو ،لێ دیسان پێنوسێ وی یێ نهترس پێشهنگیا مروڤاتیێ دکر. دیس������ان دوارێ مروڤاتیدا چاخێ شهرێ ههفت ساالن دهس������ت پێکری ،ڤولتێر وهک نڤیس������کارهک خوهدی وژدان کارێ خوه ههموو ژبوو رهخنا ڤی ش������هڕی تهرخان کر و ب گونهههک مهزن داناسکرن ،دژی شهڕی راوهستا گوت" ههر دهولهتهک ههوڵ ددهت کراس������ێ دادوهریێ بکهت بهر گونهها خوه ،ڤولتێر ئانی زمان کوش������تن گونهههک مهزنه، ههر ش������ێوهیهکێ کوشتنێ دێ د یاس������ایا دهمێ ئاشتیێدا هێت س������زادان ،د داوی یا گوتارا خوهیا بناڤێ (مرۆڤ د فهرههنگا فهسهفی)دا دبێژیت" مرۆڤی پێویستی ب بیست
50ههڵبژاردن ژماره ()29
س������االن ههیه داکو ژ دهما کورپهیی کو دزکێ دایکێ دا ب هێزتر بیت ،د دهم������ا زاروکینیێدا گیانداره ،جحێله چاخێ ئهقلێ وی دگههیت ،پێویس������تی ب چەندین س������االیه داکو هندهکێ ژ توخمێ خوه ناس بکهت". وی ژیان������ا خوه ههموو د خزمهت������ا ئازادییا دهربڕینێدا بوراندییه ،ڤێ خهباتا وی باندورهک مهزن ل س������هر مافێ دهربڕینێ و خوهنیش������اندانێن ئاش������تییانه ل ئهوروپا کر ،د نڤێسینێن خودا ئانی زمان گهر دادوهر رێ نهدت کو خهلکی مافێ دهربڕینێ و خوهنیش������اندانێن ئاش������تییانه ههبن ،وێ واتهیێ تێت کو ئهو رێ ل بهر ههبوونا مرۆڤان دگریت. چاڤکانی -1التس������امح حق طبیعي ،جون ل������وک ،منتدیات قلب سودان ،قسم الفکر والدراسات ،دیسمبر -١ ،2008 -٢محم������د یونس ،محتمع مدني ،االس������س المعرفیة و نظریة للمجتمع المدني جریدة الصباح ،یومیه سیاس������یه تصدر عن شبکة االعالم العراقي. -٣روجیه وولهاوس ،س������یرة حی������اة وفکر جون لوک ، الکاتب :لوک ،س������یرة حیاة وفک������ر ،مطبوعات -جامعة کامبردج ،2007 ،ص 558 -٤قاسم جمعه :العنف االیدیولوجي والتسامح الفلسفي في خطاب فولتیر ،جریدة الصباح ،جریدة سیاس������یة یومیة عامة ،تصدر عن شبکة االعالم العراقي 2003 ، 5- www.alsabaah.com Barrry Stroud: Hme(London, Rotledge and kegan pal, 1977, p 366- Charles Rist: histoire des Doctrines and Charles Gida, Economiques, Libraries du recueil, 6-Paris 1949, p55 7- J.Allier and G.Blanchard, Cours D economique politique,pedon,Parris, 1929, p142 - www.alsabaah.com
كانوونی دووهم 2013
51
52ههڵبژاردن ژماره ()29