halbzhardn29

Page 1

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬


‫‌هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆکی هه‌رێم‬ ‫له‌ نێوان هاوواڵتیان و په‌رله‌ماندا‬ ‫ل‌ه (‪)٢٠٠٩/٧/٢٥‬دا هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکی هه‌رێمی کوردس������تان و ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی کوردستان‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردن‌ه گش������تی و ڕاسته‌وخۆیه‌دا‪ ،‬مه‌س������عوود بارزانی سه‌رۆکی پارتی دیموکراتی‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫کوردستان ب‌ه ڕێژه‌ی (‪)%70‬ی ده‌نگی هاوواڵتیان‪ ،‬بوو به‌ سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان‪.‬‬ ‫لیس������تی کوردستانی (پارتی دیموکراتی کوردس������تان و یه‌کێتی نیشتمانیی کوردستان) ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬

‫په‌رله‌مانیدا (‪)%٥٧،٢٥‬ی ده‌نگه‌کانیان مسۆگه‌ر کرد‪ .‬جیاوازیی ده‌نگه‌کانی سه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستان‬ ‫ک‌ه س������ه‌رۆکی پارتی دیموکراتی کوردستانیش‌ه له‌گه‌ڵ ده‌نگی لیستی کوردستانی‪)%١٣( ،‬ه‌‪ .‬ئه‌م ڕێژه‌یه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگی ئه‌و هاوواڵتیانه‌ی‌ه ک‌ه ده‌نگیان به‌ لیس������تی کوردستانی نه‌داوه‌‪ .‬وێده‌چێت ئه‌و‌ه ده‌نگی ئه‌و که‌سان‌ه‬

‫بێت‪ ،‬ک‌ه یان سه‌ر به‌ به‌ره‌ی ئۆپۆزسیۆن بن‪ ،‬یان خه‌ڵكانی ل‌ه ده‌ره‌وه‌ی ئه‌وان بن‪.‬‬ ‫ئه‌م‌ه دیارده‌یه‌کی گه‌لێک نوێی‌ه له‌ هه‌رێمی کوردس������تان‪ .‬ئه‌م جیاوازییه‌ ئه‌و‌ه ده‌رده‌خات‪ ،‬ک‌ه به‌ش������ێک‬

‫ل‌ه هاوواڵتیانی هه‌رێمی کوردس������تان ل‌ه کاتی هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی کوردس������تان‪ ،‬ده‌نگیان‬ ‫ل‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی یه‌کێک له‌ حزبه‌کانی ئۆپۆزس������یۆن خس������تبێته‌ ناو س������ندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم بۆ‬

‫هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌رۆکی هه‌رێم‪ ،‬هه‌ڵبژاردنێکی تری������ان هه‌بووه‌‪ .‬ئاکامی هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکی هه‌رێمی‬

‫کوردس������تان ل‌ه (‪)٢٠٠٩/٧/٢٥‬دا ئه‌و‌ه بوو‪ ،‬که‌ به‌ش������ێک له‌ هاوواڵتیان بواری تێڕوانینیان بۆ هه‌ڵبژاردن‬ ‫یه‌کده‌ست و نه‌ریتی نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکی هه‌رێم له‌الی������ه‌ن په‌رله‌مانه‌وه‌‪ ،‬هه‌م هاوواڵتیان و ده‌نگی ڕاس������ته‌وخۆی ئه‌وان‬

‫ده‌سڕێته‌وه‌‪ ،‬هه‌میش به‌ر به‌و دیارد‌ه نوێی‌ه (‪‌)%١٣‬ه ده‌گرێت‪ ،‬ک‌ه جارێکی تر له‌ هه‌رێمی کوردستاندا ڕوو‬ ‫نه‌داته‌وه‌! ل‌ه کۆتاییدا‪ ،‬ئۆپۆزسیۆن ده‌خوازێت ده‌نگی ڕاسته‌وخۆ ل‌ه هاوواڵتیان بستێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و تیڕوانینه‌ی ئۆپۆزسیۆن بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆکی هه‌رێم له‌الیه‌ن په‌رله‌مانه‌وه‌‪ ،‬تێڕوانینێکی تێکنۆکراتی‬

‫و ئه‌فالتوونانه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه پێی وایه‌‪ ،‬هاوواڵتیان پێگه‌ییشتوو و لێهاتوو نین‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکی هه‌رێم له‌الیه‌ن ئه‌ندامانی په‌رله‌مان������ه‌وه‌‪ ،‬ب‌ه مانای پاوانکردنی ده‌نگدان‌ه و هه‌ر‬

‫ب������ه‌و پێیه‌ش‪ ،‬هاوواڵتیان ده‌خرێن‌ه په‌راوێزی سیاس������ه‌توانان و ساتوس������ه‌ودای چه‌ند حزب و الیه‌نێک ل‌ه‬ ‫کۆاڵنه‌کانی په‌رله‌ماندا‪.‬‬ ‫به‌واتایه‌کی تر‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکی هه‌رێم ل‌ه په‌رله‌مان‪ ،‬به‌مانای قۆرخکردنی سیاس������ه‌ته‌ له‌الیه‌ن‬

‫په‌رله‌مانتارانه‌وه‌یه‌‪ .‬سه‌رهه‌ڵدانی (‪)%١٣‬ییه‌کان‪ ،‬تێڕوانینێکی گه‌لێک نوێیه‌ سه‌باره‌ت ب‌ه چه‌مکی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ل‌ه واڵته‌که‌ماندا‪ .‬با هاوواڵتیان ده‌نگی خۆیان هه‌بێت و له‌ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکی هه‌رێمدا ڕاس������ته‌وخۆ‬ ‫بڕیارده‌ر بن‪.‬‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪3‬‬


‫"به‌هاری عه‌ره‌بی"‬ ‫له‌ نێوان به‌هار و خه‌زه‌ڵوه‌ردا‬ ‫زه‌ماندا ئه‌و‌ه ئاش������کرابوو‪ ،‬ک‌ه کێش������ه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاس������ت ته‌نیا ئه‌و دیارده‌ چه‌قبه‌ستووه‌ مێژووییی‌ه‬ ‫نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو دیموکراس������ی‪ ،‬کۆتاییهێنان ب‌ه سیسته‌می‬ ‫تاکحزبه‌‪ ،‬مافی مرۆڤ‪ ،‬پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن‪ ،‬ئازادییه‌کان‪،‬‬ ‫نه‌هێش������تنی گه‌نده‌ڵی و نادادپه‌روه‌ریی‪ ،‬جه‌مسه‌رێکی‬ ‫تری ئه‌م "به‌هار"ه‌یه‌‪.‬‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫ل‌ه دیس������امبری س������اڵی ‪٢٠١٠‬دا‪ ،‬بڵێسه‌ی ئاگری‬ ‫جه‌سته‌ی (محه‌ممه‌د بووعه‌زیزی) ده‌سپێکی ته‌قینه‌وه‌ی‬ ‫ڕق و ناڕه‌زایه‌تیی که‌ڵه‌که‌کراوی هاوواڵتیان توونسی‬ ‫ب������وو‪ .‬زۆری نه‌خایاند ک������‌ه ئاگره‌که‌ په‌رێ������زی واڵت‌ه‬ ‫عه‌ره‌بییه‌کانی تریشی گرته‌وه‌ و به‌ "به‌هاری عه‌ره‌بی"‬ ‫ده‌نگ و ئاوازه‌ی دایه‌وه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌ ئامانجه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی "به‌هاری عه‌ره‌بی"‬ ‫ئ������ه‌و‌ه بوو‪ ،‬ک‌ه کۆتایی به‌ ده‌س������ه‌اڵتی س������ه‌رکۆمار‌ه‬ ‫هه‌تاهه‌تای������ی و حوکمی دیکتات������ۆری بێنێت‪ .‬هه‌ر له‌و‬ ‫کۆاڵنه‌شه‌وه‌‪" ،‬به‌هار"ه‌که‌‪ ،‬چاره‌سه‌رێک بۆ "هه‌ژاری"‪،‬‬ ‫"گه‌نده‌ڵی" و "پێشێلکردنی مافی مرۆڤ" بدۆزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫گه‌رچی ئه‌م بزووتنه‌وان������ه‌ ل‌ه ڕه‌وتی خۆیاندا بوون‬ ‫ب‌ه ش������ۆڕش‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌نگدانه‌وه‌ی ویستی ئه‌و ده‌ڤه‌ر‌ه‬ ‫چه‌قبوستوو و ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌ی پێوه‌ دیار بوو‪ .‬ناوه‌ڕۆکی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ و درشمه‌کان یه‌کده‌ست نه‌بوون و هه‌ڵگری‬ ‫جه‌مس������ه‌ری ئیس���ل��امی و الیه‌نگرانی مافی مرۆڤ و‬ ‫ئازادییه‌کانن‪.‬‬ ‫یه‌که‌می������ن ئامانج������ی ئ������ه‌و "به‌ه������اره‌"‪ ،‬ڕاماڵینی‬ ‫سه‌رکۆماره‌ "هه‌تاهه‌تایییه‌کان" بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌ درێژه‌ی‬ ‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫هه‌تاهه‌تاییی���ه‌کان‪ ،‬گرفت��� ‌ه مێژووی���ی و‬ ‫که‌ڵه‌که‌کراوه‌که‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست!‬ ‫یه‌کێک له‌ گرفته‌ به‌رچاو و سه‌ره‌کییه‌کانی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ڕاست‪ ،‬حوکمڕانه‌ هه‌تاهه‌تایییه‌کانن‪ ،‬که‌ ڕیشه‌ی ل‌ه‬ ‫ناخی مێ������ژووی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌دا ڕۆچووه‌‪ .‬فیرعه‌ونه‌کان‪،‬‬ ‫خه‌لیفه‌کان‪ ،‬سوڵتانه‌کان و س������ه‌رکۆماره‌کان له‌ یه‌ک‬ ‫خاڵی سه‌ره‌کیدا هاوبه‌شن‪ ،‬ئه‌ویش هه‌تاهه‌تاییبوونیانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ش یه‌کێکه‌ له‌ هۆکاره‌کانی چه‌قبه‌س������توویی له‌و‬ ‫ده‌ڤه‌ره‌ فوسیلی و دایناسۆرییه‌دا‪.‬‬ ‫(رامسسی دووه‌م فیرعه‌ونی میسر ‪ ١٢٢٤-١٣١٤‬پ‪.‬‬ ‫ز) ‪ ٦٦‬ساڵ و دوو مانگ حوکمڕان بوو‪ .‬ئوومه‌وییه‌کان‬ ‫ل‌ه س������ااڵنی ‪٦٦١‬ی زایینییه‌و‌ه ت������ا ‪٧٥٠‬ی زایینی ل‌ه‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا فه‌رمان������ڕوا بوون‪ .‬بنه‌ماڵه‌ی‬ ‫عه‌باس������ییه‌کان ل‌ه ‪٧٥٠‬ی زایینییه‌و‌ه تا ‪ ١٢٥٨‬زایینی‪،‬‬ ‫به‌غدا مه‌کۆی حوکمڕانییان بوو‪.‬‬ ‫بنه‌ماڵه‌ی فاتمییه‌کان ل‌ه ‪٩٠٩‬ی زایینییه‌و‌ه تا ‪١١٧١‬‬ ‫حوکمڕانیان به‌س������ه‌ر به‌ش������ێک ل‌ه باکووری ئه‌فریقا و‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا کرد‪ .‬ئیمپراتۆریی ئیسالمیی‬ ‫عوسمانی ل‌ه س������اڵی ‪١٢٩٩‬ه‌و‌ه تا ‪ ١٩٢٢‬له‌ به‌شێکی‬ ‫به‌رچاو له‌ ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‪ ،‬باکووری ئه‌فریقا و‬


‫له‌ به‌شێکی ئه‌ورووپادا حوکمڕانی ڕه‌ها بوون‪.‬‬ ‫ل‌ه س������ه‌رده‌می مۆدێڕن و ده‌وره‌ی س������ه‌رکۆماریدا‪،‬‬ ‫هی������چ جیاوازییه‌ک ل‌ه نێ������وان خه‌لیف������ه‌‪ ،‬فیرعه‌ون و‬ ‫س������ه‌رکۆماره‌کاندا به‌دی ناکرێت‪ .‬له‌و سه‌رده‌مه‌شدا‬ ‫س������ه‌رکۆماره‌ هه‌تاهه‌تایییه‌کان‪ ،‬سیسته‌می پۆلیسی و‬ ‫تاکحزبی پێناسه‌ی ئه‌و چه‌شنه‌ حوکمڕانییه‌یه‌‪.‬‬ ‫(مه‌عه‌مم������ه‌ر قه‌ززاف������ی ‪)٢٠١١-١٩٤٢‬‬ ‫هه‌م������ه‌کاره‌ی لیبی‪ ،‬ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪١٩٦٩‬دا به‌ ڕێگه‌ی کوده‌تاو‌ه‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی گرته‌ ده‌س������ت‬ ‫و بۆم������اوه‌ی ‪ ٤٢‬س������ااڵن‬ ‫"س������ه‌رکۆمار" ب������وو! مردن‬ ‫کۆتایی ب������ه‌ حوکمڕانیی ئه‌و‬ ‫هێنا‪( .‬حافز ئه‌سه‌د ‪-١٩٣٠‬‬ ‫‪ )٢٠٠٠‬ل‌ه ساڵی ‪١٩٧١‬دا‬ ‫ب‌ه ه������ۆی کوده‌تایه‌کی‬ ‫عه‌س������که‌ر ییه‌و ه‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتی گرته‌ ده‌ست‬ ‫و ل‌ه س������اڵی ‪٢٠٠٠‬دا‪ ،‬مردن‬ ‫دۆس������یه‌ی حوکمڕانی������ی‬ ‫ئ������ه‌وی داخس������ت و ‪٢٩‬‬ ‫سااڵن "س������ه‌رکۆمار" بوو‪.‬‬ ‫زه‌ینه‌لعابدین ب������ن عه‌لی‪ ،‬ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪١٩٨٧‬ه‌و‌ه تا س������اڵی‬ ‫‪ ٢٠١١‬بۆ ماوه‌ی ‪ ٢٣‬سااڵن‬ ‫"س������ه‌رکۆمار"ی توون������س‬ ‫بوو‪ .‬الفای ش������ۆڕش ئه‌وی ل‌ه ده‌سه‌اڵت الدا‪.‬‬ ‫عه‌لی عه‌بدوڵاڵ س������اڵح له‌ س������اڵی ‪ ١٩٧٨‬تا ‪ ٢٠١١‬له‌‬ ‫ه������ه‌ردوو یه‌مه‌ندا (یه‌مه‌نی باک������وور و کۆماری یه‌مه‌ن)دا‬ ‫بۆ ماوه‌ی ‪ ٣٣‬س������ااڵن "س������ه‌رکۆمار" بوو‪( .‬سه‌ددام‬ ‫حوس������ێن ‪ )٢٠٠٦-١٩٣٧‬ل‌ه ساڵی ‪١٩٦٨‬دا‪ ،‬به‌ڕێگه‌ی‬ ‫کوده‌تایه‌کی عه‌س������که‌رییه‌وه‌ به‌ده‌س������ه‌اڵت گه‌ییشت‬ ‫و ل������‌ه س������الی ‪١٩٧٩‬دا تا ڕۆژی مردن������ی (‪ )٢٠٠٣‬ب‌ه‬ ‫مس������تی ئاس������نین‪ ،‬کیمیا و گاز بۆ ماوه‌ی ‪ ٢٤‬سااڵن‬ ‫"سه‌رکۆمار"ی عێراق بوو‪.‬‬ ‫یه‌که‌می������ن هه‌ن������گاوی ڕاپه‌ڕین������ه‌کان ل������ه‌ "به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌بی"دا ڕێک س������ێره‌ی ل‌ه سیس������ته‌می تاکحزبی و‬ ‫سه‌رکۆماره‌ هه‌تاهه‌تایییه‌کانه‌وه‌ گرت‪.‬‬

‫"به‌ه���اری عه‌ره‌ب���ی" ل��� ‌ه نێ���وان ده‌رفه‌ت‪،‬‬ ‫پێناس ‌ه و دیموکراسیدا‬

‫"به‌هاری عه‌ره‌ب������ی" ک‌ه هه‌ڵگری په‌یامی ئاڵوگۆڕ ل‌ه‬ ‫جوگرافیای سیاسیی ناوچه‌که‌دایه‌‪ ،‬سێره‌ ل‌ه سیسته‌می‬ ‫تاکحزبی ده‌گرێت و تا ئێس������تاش چه‌ندین ده‌سه‌اڵتی‬ ‫له‌و چه‌شنه‌ی به‌ ئه‌رشیڤی مێژوو سپاردووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م ده‌ڤه‌ره‌ (ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست) بارگاویی‌ه‬ ‫ب‌ه کێش������ه‌ و گرفتی مێژوویی و هه‌نووکه‌یییه‌و‌ه‬ ‫و بۆ گه‌ییش������تن به‌ دیموکراسی‪ ،‬مافی‬ ‫م������رۆڤ و ئازادیی������ه‌کان‪ ،‬ڕه‌وتێکی‬ ‫ق������ورس و درێژخایه‌نی‬ ‫له‌به‌رده‌مدای������ه‌‪ .‬ئ������ه‌م‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت������‌ه ک������‌ه ل������‌ه‬ ‫ته‌مه‌نی دێرین������ی خۆیدا‪،‬‬ ‫کێشه‌ و پرسه‌کانی که‌ڵه‌ک‌ه‬ ‫بوونه‌ و خووی ب‌ه سیسته‌می‬ ‫تاکحزب������ی و س������ه‌رکۆمار‌ه‬ ‫هه‌تاهه‌تایییه‌کانه‌وه‌ گرتووه‌‪،‬‬ ‫ڕێگه‌یه‌کی دوور و ئه‌رکێکی گه‌لێک‬ ‫قورس������ی له‌س������ه‌ر ش������انه‌‪ ،‬تا بتوانێت‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬مافی مرۆڤ و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئازادی تێدا جێگیر بێت‪.‬‬ ‫یه‌کێک ل‌ه ئاکام‌ه سه‌ره‌تایییه‌کانی "به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌بی" ئه‌و‌ه بوو‪ ،‬که‌ هیچ حزب و گرووپێک‬ ‫تا ئێستا نه‌یتوانیو‌ه ب‌ه ته‌نیا ئه‌و هێز‌ه بێت‪،‬‬ ‫ده‌سه‌اڵت پێک بێنێت‪ .‬سه‌ره‌ڕای ڕوون نه‌بوونی‬ ‫ئاس������ۆکان و ئاکامی پرۆس������ه‌کان‪ ،‬ل‌ه یه‌که‌مین هه‌نگاودا‬ ‫سیسته‌می چه‌ند حزبه‌ و ده‌سه‌اڵتی ڕه‌نگاوڕه‌نگ‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌دایکبوونی ئۆپۆزس������یۆنی یاسایی له‌و ده‌وه‌ره‌دا هێنای‌ه‬ ‫کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و دۆخه‌ بواری بۆ پێکه‌وه‌هه‌ڵکردن‪ ،‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫و خه‌باتی په‌رله‌مانی ڕه‌خساندووه‌‪.‬‬ ‫گه‌ڕان به‌ دوای پێناس������ه‌‪ ،‬ئاش������کرابوونی ویسته‌کان و‬ ‫هاتنه‌کای������ه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت ب������ۆ ده‌ربڕین������ی داخوازییه‌کان‪،‬‬ ‫ناوه‌ڕۆک������ی بزووتنه‌وه‌کانن‪ .‬ڕه‌وتی ئاڵوگ������ۆڕ‪ ،‬جێگۆڕکێ‬ ‫له‌ ده‌س������ه‌اڵت و ویستی ش������ۆڕش له‌و ناوچه‌یه‌دا‪ ،‬هه‌روا‬ ‫به‌ڕێوه‌یه‌‪ .‬به‌اڵم ملمالنێی جه‌مسه‌ری ئیسالمییه‌کان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئازادیخوازان������ی الیه‌نگری مافی مرۆف و دیموکراس������ی‪،‬‬ ‫چه‌قی ملمالنێی ئێستا و داهاتووی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌یه‌!‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪5‬‬


‫زۆربه‌ی سه‌رۆك و به‌ڕێوه‌به‌ره‌كان‬ ‫"به‌ ڕێگه‌ی زۆره‌ملییه‌وه‌ به‌سه‌ر خه‌ڵكانی تر"‬ ‫ده‌گه‌نه‌ پله‌ی به‌رز‬ ‫كه‌سانی نه‌شیاو ك ‌ه به‌هۆی كه‌ڵه‌گاییكردن به‌سه‌ر كه‌سانی‬ ‫دیكه‌و‌ه ڕێگای س���ه‌ركه‌وتن ده‌بڕن‪ ،‬ل ‌ه ڕاس���تیدا زۆر ترسنۆك و‬ ‫له‌رزۆكن و‪ ،‬به‌و هۆیه‌شه‌و‌ه بۆ شاردنه‌وه‌ی خاڵ ‌ه الوازه‌كانیان وا‬ ‫درده‌خه‌ن‪ ،‬ك ‌ه كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێز و به‌توانایان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌پێی لێكۆڵینه‌وه‌یه‌ك كه‌ له‌الیه‌ن‬ ‫زانك������ۆی "بریتی������ش كۆلۆمبیا" ل‌ه‬ ‫وێنكووری كه‌ن������ه‌دا ئه‌نجام دراوه‌‪،‬‬ ‫"زۆربه‌ی" ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌ ده‌گه‌ن‌ه‬ ‫پله‌ی به‌ڕێوه‌به‌ر‪ ،‬نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫په‌یوه‌ندیی دۆستایه‌تیی باش‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫به‌هۆی ئازار و ئه‌زیه‌تی هاوكارانی‬ ‫خۆیان به‌ پله‌ی به‌رز گه‌یش������توون‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌وه‌ش به‌پێ������ی‬ ‫ئه‌نجامه‌كان������ی ئ������ه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئازارده‌ریی خه‌ڵكانی تر له‌ زۆربه‌ی‬ ‫بواره‌كاندا وه‌كو كه‌س������انی خاوه‌ن‬ ‫زانس������ت و ته‌جروب������ه‌‪ ،‬ده‌توان������ن‬ ‫ل������‌ه پێگ������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانیش������دا‬ ‫پێشڤه‌چوونێكی باشیان هه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌پێی ڕاپۆرتی كه‌ناڵی هه‌واڵنێری‬ ‫س������ی ئێن ئێن له‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا‪،‬‬ ‫ڕۆڵ������ی (كاریگه‌ری������ی كۆنت������رۆڵ)‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫له‌سه‌ر ئه‌وانی دیكه‌‪ ،‬به‌هۆی كاری‬ ‫زۆرداری و ڕه‌خساندنی دڵه‌ڕاوكێ‬ ‫بۆ به‌ده‌ستهێنانی پێگه‌یه‌كی به‌رزتر‬ ‫شی كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب‌ه گوت������ه‌ی لێكۆڵ������ه‌ره‌وان‪ ،‬ئه‌و‬ ‫شیكردنه‌وه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌‪ ،‬بۆچوونی‬ ‫باو له‌نێ������و كارناس������انی كردار و‬ ‫ده‌رونناسیی كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه هه‌میش‌ه‬ ‫ئه‌وه‌بووه‌‪ ،‬كه‌ بوون به‌ كه‌سێكی دیار‬ ‫بۆ ڕێنیشاندان و سه‌رۆكایه‌تیكردنی‬ ‫گرووپێ������ك و ئه‌نجامدان������ی كاری‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬پێویستی به‌ به‌شداری‬ ‫و ڕاگرتنی هاوس������ه‌نگییه‌كی باش‬ ‫و به‌ده‌س������تهێنانی متمانه‌ی خه‌ڵك‬ ‫ل������‌ه ڕێ������ی پێش������اندانی تواناكانی‬ ‫كه‌س������ایه‌تیی خۆیه‌تی‪ ،‬به‌اڵم به‌پێی‬ ‫ئه‌نجامه‌كان������ی ئ������ه‌و لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ڕاستییه‌كان شتێكی دیكه‌ن‪.‬‬

‫زۆرب������ه‌ی ئه‌و كه‌س������انه‌ی ك‌ه بۆ‬ ‫ئه‌نجامدان������ی ئ������ه‌و لێكۆلینه‌وه‌ی������‌ه‬ ‫به‌ش������دارییان ل‌ه ڕاپرس������ییه‌كاندا‬ ‫ك������ردووه‌‪ ،‬ده‌ڵێ������ن؛ س������ه‌رۆك و‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ه‌ره‌كان س������وود ل������ه‌‬ ‫ش������ێوازگه‌لێكی وه‌ك‪ :‬زۆر لێكردن‪،‬‬ ‫فریودان������ی كه‌س������انی دیك������‌ه و‬ ‫به‌تایبه‌تی دروستكردنی دڵه‌ڕاوكێ‬ ‫له‌نێو هاوكارانی بۆ ڕۆیشتن له‌سه‌ر‬ ‫په‌یژه‌ی سه‌ركه‌وتنه‌كانی وه‌رده‌گرن‪.‬‬ ‫بۆچوونی زۆربه‌یان ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌وان‬ ‫نه‌ك ل������‌ه ڕووی به‌ڵگه‌هێنانه‌و‌ه یان‬ ‫پشتبه‌ستن به‌ زانست و ته‌جروبه‌یان‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ل‌ه ترسی ئاكام‌ه خراپه‌كانی‬ ‫دژایه‌تیكردنێ������ك له‌گه‌ڵی‪ ،‬ملكه‌چی‬ ‫سه‌رۆك یان به‌ڕێوه‌به‌ره‌كه‌یه‌تی‪.‬‬ ‫ل������ه‌ به‌ش������ێكی دیك������ه‌ی ئ������ه‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌دا ك������‌ه ئه‌نجامه‌كانی‬


‫ل������‌ه باڵوك������راوه‌ی "كه‌س������ایه‌تی‬ ‫و ده‌روونناس������یی كۆمه‌اڵیه‌ت������ی"‬ ‫باڵوكراوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌ركه‌وتووه‌ ك‌ه ل‌ه‬ ‫زۆربه‌ی ب������واردا ڕێژه‌ی كاریگه‌ریی‬ ‫هه‌ركه‌س������ێك له‌نێ������و گ������رووپ یان‬ ‫شوێنی كاركردنیدا‪ ،‬له‌به‌ر زانست‪،‬‬ ‫لێهاتووی������ی و خۆشه‌ویس������تیی ئه‌و‬ ‫كه‌سه‌ نییه‌‪.‬‬ ‫ب������‌ه گوت������ه‌ی ئه‌نجامده‌رانی ئه‌و‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌یه‌‪ ،‬ڕێگایه‌كی پێشكه‌وتن‬ ‫و س������ه‌ركه‌وتن ب������ۆ پل������ه‌ی به‌رزتر‬ ‫و به‌ڕێوه‌بردن������ی ه������ه‌ر گرووپێكی‬ ‫كۆمه‌ڵگ������‌ه ی������ان ڕێكخراو‪ ،‬پش������ت‬ ‫ب������ه‌ خۆشه‌ویس������تیی كه‌س������ایه‌تی‬ ‫و لێهاتووه‌كان������ی دیك������‌ه‬ ‫ده‌به‌سترێت‪ .‬به‌اڵم ڕاپرسی‬ ‫و لێكۆڵینه‌وه‌ی كرداری باو‬ ‫له‌نێو شوێنه‌ گشتییه‌كاندا‬ ‫وا نیش������ان ده‌ده‌ن‪ ،‬ك������‌ه‬ ‫ڕێگایه‌كی دیك������ه‌ش هه‌ی‌ه‬ ‫ئه‌ویش سوودوه‌رگرتن ل‌ه‬ ‫ش������ێواز‌ه جۆراوجۆره‌كان‬ ‫ب������ۆ الدان������ی كه‌س������انی‬ ‫دیكه‌‪ ،‬ك������رداری زۆرداری‬ ‫ب������‌ه ش������ێوه‌ی به‌دفه‌ڕی و‬ ‫به‌تایبه‌تی دروس������تكردنی‬ ‫دڵه‌ڕاوك������ێ ل������ه‌ ش������وێنی‬ ‫كاردكردن������ه‌‪ .‬تاقیكردنه‌و‌ه‬ ‫نیش������انی داوه‌ كه‌ خه‌ڵك‬ ‫له‌وانه‌یه‌ له‌به‌ر مه‌ترس������ی‪،‬‬ ‫په‌ی������ڕه‌وی له‌ كه‌س������انێك‬ ‫بكه‌ن كه‌ به‌هیچ شێوه‌یه‌ك‬ ‫خۆشه‌ویست و په‌سه‌ندی‬ ‫ئه‌وان نین‪.‬‬ ‫به‌ پێی نووسینی كه‌ناڵی‬ ‫هه‌واڵنێری س������ی ئێن ئێن‪،‬‬

‫هه‌ن������دێ ل‌ه كارناس������انی ك������ردار‌ه‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان ده‌ڵێ������ن‪ :‬یه‌كێ������ك‬ ‫ل������ه‌ هۆیه‌كانی دروس������ت بوونی ئه‌و‬ ‫بارودۆخ������ه‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و كه‌س������انه‌ی‬ ‫ك������ه‌ توان������ا و لێهاتووییی������ان هه‌یه‌‬ ‫وه‌كو پێویس������ت به‌دوای گه‌یشتن به‌‬ ‫پۆس������ته‌ بااڵكان نین‪ .‬یه‌كێكی دیكه‌‬ ‫له‌ پێویس������تییه‌كانی به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫بارودۆخێكی ئه‌وه������ا‪ ،‬بوونی هێزی‬ ‫پێویس������ته‌ بۆ ڕه‌خساندنی په‌یوه‌ندی‬ ‫له‌گه‌ڵ خه‌ڵكانی دیكه‌یه‌ و زمینه‌سازیی‬ ‫ش������یاو بۆ ئه‌وه‌یه‌ كه‌ خه‌ڵكانی دیكه‌‬ ‫په‌یڕه‌وییان لێ بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌‬

‫هه‌ستی "باشتر و بااڵده‌ستی به‌سه‌ر‬ ‫كه‌س������انی دیكه‌"یان تێدا به‌هێزه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ له‌گه‌ڵ گرفته‌كانی‬ ‫په‌یوه‌س������ت به‌ ڕێنوێنی خه‌ڵكانی تر‪،‬‬ ‫ئاماده‌ییێكی باشتریان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ب������‌ه گوت������ه‌ی ئ������ه‌و بیرمه‌ندانه‌‪،‬‬ ‫بوونی ڕێژه‌یه‌ك ل������ه‌ چۆنایه‌تییه‌تی‬ ‫ئه‌وت������ۆ ل������ه‌ كه‌س������ه‌كان ده‌توانێت‬ ‫ئه‌رێنی بێ������ت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گ������ه‌ر زیاد‬ ‫ل������‌ه پێویس������ت بێ������ت‪ ،‬به‌دڵنیاییه‌و‌ه‬ ‫ناره‌زایه‌ت������ی لێ ده‌كه‌وێت������ه‌وه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگ������‌ه پێش������كه‌وتووه‌كاندا هیچ‬ ‫كه‌س������ێك نایه‌وێ������ت په‌ی������ڕه‌وی ل‌ه‬ ‫كه‌س������ێكی دیكتاتۆر ب������كات و به‌و‬ ‫هۆیه‌ش������ه‌وه‌ له‌ زۆربه‌ی‬ ‫بواره‌كاندا ئه‌و كه‌سه‌ی‬ ‫كه‌ له‌ پۆستی ڕێبه‌رایه‌تی‬ ‫‌تیدایه ب������ۆ‬ ‫و س������ه‌رۆكایه ‌‌‬ ‫قه‌ره‌بووی الوازییه‌كانی‬ ‫ل������ه‌ په‌یوه‌ندیگرتن و بڕوا‬ ‫پێهێنانی خه‌ڵك‪ ،‬س������وود‬ ‫ل������‌ه ش������ێوازی زۆرداری‬ ‫وه‌رده‌گرێت‪.‬‬ ‫خاڵێك������ی دیك������ه‌ كه‌‬ ‫كارناس������ان ئاماژه‌ی پێ‬ ‫ده‌كه‌ن ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌سانی‬ ‫نه‌ش������یاو ك������ه‌ به‌ه������ۆی‬ ‫كه‌ڵه‌گاییكردن به‌س������ه‌ر‬ ‫كه‌س������انی دیكه‌وه‌ ڕێگای‬ ‫س������ه‌ركه‌وتن ده‌ب������ڕن‪ ،‬له‌‬ ‫ڕاستیدا زۆر ترسنۆك و‬ ‫له‌رزۆكن و‪ ،‬به‌و هۆیه‌شه‌وه‌‬ ‫ب������ۆ ش������اردنه‌وه‌ی خاڵه‌‬ ‫الوازه‌كانیان وا درده‌خه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ كه‌سایه‌تییه‌كی به‌هێز‬ ‫و به‌توانایان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫‪www.radiofarda.com‬‬ ‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪7‬‬


‫ڕێگای سانت الگ و دابه‌شكردنی‬ ‫كورسییه‌كان ل ‌ه یه‌ك قۆناغدا‬

‫جه‌بار تاهیر‬ ‫سانت الگ یه‌كێكه‌ له‌ ڕێگایه‌كانی‬ ‫دابه‌شكردنی كورسییه‌كان به‌سه‌ر‬ ‫لیسته‌كاندا به‌پێی ده‌نگه‌ به‌ده‌ست‬ ‫هاتووه‌كان‪ .‬دی������اره‌ چه‌ند ڕێگایه‌ك‬ ‫هه‌یه‌ بۆ دابه‌شكردنی كورسییه‌كان‬ ‫ل������ه‌ سیس������ته‌می نوێنه‌رایه‌تی������ی‬ ‫ڕێژه‌ییدا (النظام النسبی)‪ ،‬هه‌یانه‌‬ ‫كورسییه‌كان به‌ دوو قۆناغ دابه‌ش‬ ‫ده‌كرێن به‌س������ه‌ر لیس������ته‌كاندا‪ ،‬له‌‬ ‫قۆناغ������ی یه‌كه‌م به‌پێ������ی كۆڵه‌كه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌ س������ه‌ریاندا دابه‌ش‬ ‫ده‌كرێ������ت‪ ،‬وات������ه‌ ده‌نگ������ی هه‌موو‬ ‫لیس������ته‌كان ك������ۆ ده‌كرێت������ه‌وه‌ و‬ ‫دابه‌ش������ی س������ه‌ر كورس������ییه‌كانی‬ ‫ئه‌و بازنه‌ی������ه‌ ده‌كرێت‪ ،‬دواتر كۆی‬ ‫ده‌نگه‌كانی هه‌ر لیس������تێك دابه‌شی‬ ‫سه‌ر كۆڵه‌كه‌ی هه‌ڵبژاردن (القاسم‬ ‫االنتخابی) ده‌كرێت‪ .‬به‌م ش������ێوه‌یه‌‬ ‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫هه‌ر لیستێك به‌پێی قه‌باره‌ی ده‌نگی‬ ‫به‌ده‌ست هاتوو ژماره‌یه‌ك كورسی‬ ‫به‌ده‌س������ت دێنێ‪ ،‬ب������ه‌اڵم ژماره‌یه‌ك‬ ‫كورسی به‌تاڵ ده‌مێنه‌وه‌‪ ،‬كه‌ به‌پێی‬ ‫زۆرترین ده‌نگی ماوه‌ یان (زۆرترین‬ ‫تێكڕا) به‌س������ه‌ر لیسته‌كان دابه‌ش‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم له‌ ڕێگای (س������انت الگ)ـه‌وه‌‬ ‫كورس������ییه‌كان به‌ یه‌ك قۆناغ دابه‌شی‬ ‫س������ه‌ر لیس������ته‌كان ده‌كرێن‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫ب������ه‌م ش������ێوه‌یه‪ :‬س������ه‌ره‌تا به‌پێی‬ ‫به‌ده‌س������تهێنانی زۆرتری������ن ده‌نگ‬ ‫لیس������تی الیه‌ن������‌ه سیاس������ییه‌كان و‬ ‫هاوپه‌یمانیی������ه‌كان ڕیزبه‌ند ده‌كرێن‪،‬‬ ‫ئ������ه‌و لیس������ته‌ی زۆرتری������ن ده‌نگی‬ ‫به‌ده‌س������تهێناو‌ه ده‌بێته‌ ژمار‌ه (‪)1‬‬ ‫له‌ ڕیزبه‌نده‌كه‌دا و ئه‌وه‌ی كه‌مترین‬ ‫ده‌نگ������ی به‌ده‌س������تهێناوه‌ ده‌كه‌وێت‌ه‬ ‫كۆتای������ی لیس������تی ڕیزبه‌نده‌كه‌وه‌‪.‬‬ ‫دوات������ر ده‌نگی هه‌موو لیس������ته‌كان‬ ‫به‌جی������ا دابه‌ش������ی س������ه‌ر ژم������ار‌ه‬ ‫تاكه‌كان ده‌كرێ������ن (‪ 1.3.5.7‬و‪...‬‬ ‫هتد)‪ ،‬باش������تر وایه‌ دابه‌شكردنه‌ك‌ه‬ ‫تا ڕاده‌ی ژماره‌ی كورس������ییه‌كانی‬ ‫بازنه‌ك������‌ه ی������ان ئه‌نجومه‌نه‌ك‌ه بێت‪،‬‬ ‫ئه‌وجا به‌ دوای ئه‌نجامی گه‌وره‌ترین‬ ‫دابه‌ش������كردنه‌كاندا ده‌گه‌ڕێ������ن‪.‬‬ ‫گه‌وره‌ترین ژماره‌‪ ،‬كورس������ی یه‌كه‌م‬ ‫به‌ده‌س������ت دێنێ‪ ،‬به‌م ش������ێوه‌یه‌ تا‬

‫هه‌موو كورس������ییه‌كان به‌پێی ژمار‌ه‬ ‫گ������ه‌وره‌كان دیاری ده‌كرێ������ن‪ ،‬واتا‬ ‫هیچ كورسییه‌كی به‌تاڵ نامێنێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ پێچه‌وان������ه‌ی ڕێگاكانی‬ ‫(كۆڵه‌كه‌ی) دابه‌ش������ی هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫(القاسم االنتخابی)‪.‬‬ ‫ڕێگای سانت الگ ل‌ه ساڵی ‪1910‬‬ ‫داهێنراوه‌ و‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪ 1951‬ل‌ه‬ ‫واڵتی سوید و نه‌رویج بۆ یه‌كه‌مجار‬ ‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كان جێبه‌جێ كراو‌ه‬ ‫و كاری پێك������راوه‌‪ .‬ڕێگای س������انت‬ ‫الگ ب������ه‌ده‌ر نییه‌ له‌ الیه‌نی چاكه‌ و‬ ‫خراپه‌‪ ،‬وه‌ك ه������ه‌ر ڕێگایه‌كی تر بۆ‬ ‫دابه‌شكردنی كورسییه‌كان‪.‬‬

‫الیه‌ن ‌ه چاكه‌كانی ئه‌م‬ ‫ڕێگای ‌ه ئه‌مانه‌ن‪:‬‬ ‫ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن به‌پێی ئه‌م‬ ‫ڕێگایه‌ ه������ه‌رده‌م ڕێژه‌یین‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫وا ده‌كات فره‌الیه‌ن������ی هه‌ب������ێ و‬ ‫كه‌مینه‌كانی������ش نوێنه‌ریان هه‌بێ له‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌كان������دا‪ ،‬ژماره‌یه‌كی كه‌م‬ ‫ده‌نگ به‌ فی������ڕۆ ده‌چێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئافره‌تی������ش شانس������ی ده‌رچوونی‬ ‫ده‌ب������ێ‪ ،‬هی������چ كات هه‌ڵبژاردن������ی‬ ‫ته‌واوكاری������ی ناك������رێ‪ ،‬بۆیه‌ هیچ‬ ‫پارتێكی سیاسی ناتوانێ دۆخه‌كه‌‬ ‫كۆنترۆل بكات‪.‬‬


‫الیه‌ن ‌ه خراپه‌كانی ئه‌م‬ ‫ڕێگایه‌‪:‬‬ ‫به‌هۆی ئ������ه‌وه‌ی فره‌الیه‌نی ده‌بێ‪،‬‬ ‫لێپرس������ینه‌وه‌ كه‌م ده‌بێ‪ .‬پێكهێنانی‬ ‫حكووم������ه‌ت ب������ه‌ هاوپه‌یمانی ده‌بێ‬ ‫و كه‌مین������ه‌كان به‌ش������دار ده‌ب������ن‪،‬‬ ‫بۆی������ه‌ هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی حكوومه‌ت‬ ‫زۆر ڕووده‌دات‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا پارت������ه‌‬ ‫تون������دڕه‌وه‌كان به‌ ئاس������انی ده‌گه‌نه‌‬ ‫ئه‌نجوم������ه‌ن و ناتوانرێ ڕێگریان لێ‬ ‫بكرێ‪.‬‬ ‫ڕێ������گای س������انت الگ ل������‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ن������دی پارت������ه‌ بچووكه‌كان‌ه‬ ‫ك‌ه شانس������ی ئه‌وه‌یان ده‌بێت‪ ،‬هیچ‬ ‫نه‌بێ كورسییه‌ك له‌ كورسییه‌كانی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن به‌ده‌ست بێنن‪.‬‬ ‫جێ������گای ئاماژه‌ی������ه‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌ران������ی عێ������راق ل‌ه یاس������ای‬ ‫هه‌مواركردنی چواره‌می یاس������ای‬

‫هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا‪،‬‬ ‫قه‌زا و ناحیی������ه‌كان‪ ،‬ژمار‌ه ‪ 36‬بۆ‬ ‫ساڵی ‪ ،2008‬مادده‌ی ‪ 13‬یاساكه‌ی‬ ‫الداوه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ی خ������واره‌وه‌ جێگه‌ی‬ ‫گرته‌وه‌‪-:‬‬ ‫ژماره‌ی ده‌نگه‌ ڕاسته‌كانی هه‌ر‬ ‫لیستێك دابه‌ش������ی ژماره‌ تاكه‌كانی‬ ‫(‪ ...،1،3،5،7‬هت������د) ده‌كرێ������ن‪ ،‬ب‌ه‬ ‫ئه‌ندازه‌ی ژماره‌ی كورس������ییه‌كانی‬ ‫هه‌ر بازنه‌یه‌ك������ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬دواتر‬ ‫ب������ه‌ دوای به‌رزتری������ن ئه‌نجام������ی‬ ‫دابه‌شكردنه‌كه‌ ده‌گه‌ڕێن بۆ پێدانی‬ ‫كورسی‪ ،‬به‌رده‌وام ده‌بن تا هه‌موو‬ ‫كورسییه‌كان ده‌ستنیشان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫واتا ئه‌مجاره‌ بۆ دابه‌ش������كردنی‬ ‫كورسییه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی‬ ‫عێ������راق‪ ،‬ڕێ������گای س������انت الگ پیاد‌ه‬ ‫ده‌ك������رێ ب������ۆ ده‌ستنیش������انكردنی‬ ‫كورسییه‌كان به‌س������ه‌ر لیسته‌كانی‬ ‫به‌شداربووی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬كه‌ بڕیار‌ه‬

‫ل������ه‌ ‪ 2013/4/20‬ل������‌ه پارێزگاكانی‬ ‫عێراق ئه‌نجام بدرێ‪.‬‬ ‫جێگای وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ڕابردووی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پارێزگا‪ ،‬قه‌زا و ناحییه‌كانی عێراق‬ ‫ك������‌ه ل������‌ه س������اڵی ‪2009‬دا ئه‌نجام‬ ‫درا‪ ،‬كار ب������ه‌م ڕێگایه‌ كرابا‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێ������زگای به‌غدا وه‌ك‬ ‫نموونه‌ وه‌ربگرین‪ ،‬ش������ه‌ش لیس������ت‬ ‫له‌ ئه‌نجومه‌نی پارێزگای به‌غدا ك‌ه‬ ‫هیچ كورسییه‌كی به‌ده‌ست نه‌هێنا‪،‬‬ ‫به‌پێی ڕێگای (س������انت الگ) سه‌رو‬ ‫كورس������ییه‌كان ده‌برد‪ ،‬له‌ ناویشاندا‬ ‫هاوپه‌یمانیی كوردستانی ك‌ه توانی‬ ‫زیاتر ل‌ه ‪ 18000‬ده‌نگ به‌ده‌س������ت‬ ‫بێن������ێ‪ ،‬ب������ه‌اڵم هیچ كورس������ییه‌كی‬ ‫به‌رنه‌ك������ه‌وت‪ .‬به‌و هیوای������‌ه كورد‬ ‫س������وودمه‌ند بێت ل‌ه ڕێگای سانت‬ ‫الگ ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌مجاره‌ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكانی عێراق‪.‬‬

‫داهێنه‌ری شێوازی سه‌نت الگ‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬ ‫(ئه‌ندرێ سه‌ئینتێ له‌یگ)ی فرانسه‌وی (‪André Sainte-‬‬

‫‪ )1950-1882 Laguë‬پس������پۆری بی������رکاری و توێ������ژه‌ر ل������‌ه‬ ‫کاروباری پێوان������ی ڕێژه‌ی ئاکامه‌کان������ی هه‌ڵبژاردن بوو‪.‬‬ ‫پرۆژه‌ی دابه‌شکردنی کورسییه‌کان وه‌کو نووسراوه‌یه‌ک‬ ‫له‌الیه‌ن (ئه‌ندرێ س������ه‌ئینتێ له‌یگ)ه‌وه‌ ل‌ه س������اڵی ‪١٩١٠‬دا ل‌ه‬ ‫چاپ درا‪.‬‬ ‫ش������ێوازی دابه‌شکردنی کورس������ییه‌کانی په‌رله‌مان هه‌ر‬ ‫به‌ناوی ئه‌وه‌وه‌ به‌ناوبانگه‌‪ ،‬که‌ به‌ "ش������ێوازی دابه‌شکردنی‬ ‫سه‌ئینتێ له‌یگ" ل‌ه جیهاندا ناسراوه‌‪.‬‬ ‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪9‬‬


‫باشترین ڕێسا و شێواز بۆ‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ی پاش هه‌ڵبژاردن‬ ‫وه‌رگێڕان ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪:‬‬ ‫شاهین كه‌ریمی – مامۆستای زانكۆ‬ ‫هیچ سیس������ته‌مێکی ده‌نگدان ته‌واو نییه‌‪ .‬ده‌توانین بڵێی������ن هه‌موو هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌مریکا ئه‌مڕۆک‌ه‬ ‫له‌ ڕێگه‌ی ئامێر‌ه ئه‌‌لکترۆنییه‌کانه‌وه‌ ده‌ژمێردرێن‪ .‬وه‌ها سیس������ته‌مێکی ده‌نگدان هه‌ڵ‌ه و کێش������ه‌ی هه‌بوو‌ه و‬ ‫کێشه‌که‌ش به‌هۆی هاردوێر‪ ،‬سۆفتوێر‪ ،‬هه‌روه‌ها پرۆسه‌ی ده‌نگدانه‌و‌ه بووه‌‪.‬‬ ‫ده‌کرێ هه‌ڵه‌ به‌هۆی ژماردنی ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت‪ ،‬یان کۆکردنه‌وه‌ی ده‌نگ������ه‌کان بێت‪ .‬ته‌نانه‌ت له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫هه‌‌ڵه‌‌ی جددیش نه‌بینرێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر ده‌رئه‌نجامه‌کان به‌ باشی چاودێری نه‌کرێن و هه‌ڵنه‌سه‌نگێندرێن‪.‬‬ ‫داڕشتنێکی باش و به‌ڕێوه‌بردنێکی گونجاوی کاره‌کانی پاش هه‌ڵبژاردن ده‌توانێ تا ڕاده‌یه‌کی زۆر مه‌ترسیی‬ ‫هه‌‌ڵه‌کان که‌م کاته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێ ئه‌م پێداویستیی‌ه واته‌ پێداچونه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی باشی کاره‌کانی پاش‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل‌ه هه‌ر سیس������ته‌مێکی هه‌ڵبژاردندا ڕه‌چاو بکرێ‪ .‬به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و پێداچوونه‌وه‌ی کاره‌کانی پاش‬ ‫هه‌‌ڵبژاردن له‌م به‌ڵگه‌نامه‌دا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنێک ک‌ه به‌ده‌ست ده‌ژمێردرێ و له‌سه‌ر کاغه‌ز تۆمار ده‌کرێ‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ب‌ه مه‌به‌س������تی دڵنیابوون له‌ وردبینی و هه‌ڵبژاردنه‌که‌‪ ،‬هه‌ڵسه‌نگاندنی ده‌رئه‌نجامه‌کان له‌گه‌ڵ یه‌که‌مین‬ ‫ده‌رئه‌نجام که‌ تۆمار کراوه‌ هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێ‪ ،‬هه‌روه‌ها ئامرازێکه‌ بۆ چاره‌سه‌رکردنی ئه‌و ناکۆکییانه‌ی که‌ ل‌ه‬ ‫کاتی ژماردنه‌کاندا پێش هاتووه‌ و ده‌بێته‌ پێوه‌رێک بۆ ڕاست و دروستبوونی هه‌ڵبژاردنه‌که‌‪.‬‬ ‫وه‌ها پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنێک یه‌کێک ل‌ه باشترین و ئابووریترین ڕێگه‌کانه‌ بۆ به‌رزبوونه‌وه‌ی چۆنایه‌تیی سیسته‌مێکی‬ ‫ده‌نگدان‪ ،‬بۆیه‌ پاره‌یه‌کی که‌م ده‌خاته‌ سه‌ر تێچووی هه‌ڵبژاردنه‌که‌‪ ،‬به‌اڵم قازانج و به‌رژه‌وه‌ندیی زۆر ده‌بێ بۆی‪.‬‬ ‫چاکی���ی و به‌رژه‌وه‌ندی وه‌ه���ا ڕاپه‌ڕاندنێک‬ ‫بریتیی ‌ه له‌‪:‬‬

‫* ده‌رخس������تنی پێداویس������تیی دووباره‌ ژماردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگ������ه‌کان ب������ه‌ مه‌به‌س������تی پشتڕاس������تکردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌کان‪.‬‬ ‫* دۆزین������ه‌وه‌ی هه‌ڵه‌کان جا چ ب������ه‌ هه‌ڵه‌ بووبێ یان با‬ ‫ئه‌‌نقه‌ست‪.‬‬ ‫* پێشگیریکردن ل‌ه فێڵ و ناڕاستی‪.‬‬ ‫* فه‌راهه‌مکردن������ی باش������بوون و به‌رده‌وامیی بیرۆکه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان‪.‬‬ ‫بره‌وپێدانی متمانه‌ی گشتی سه‌باره‌ت ب‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کان‪.‬‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵس������ه‌نگاندنی پ������اش هه‌ڵبژاردن‪ ،‬جیاوازه‌‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ دووب������اره‌ ژماردن������ه‌وه‌ی ده‌نگ������ه‌کان‪ .‬پێداچوونه‌وه‌ و‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫هه‌‌ڵسه‌‌نگاندن به‌ ش������ێوازێکی ڕۆتینی پرۆسه‌ی ده‌نگدانه‌که‌ ل‌ه‬ ‫دۆخێکی ناکۆکدا هه‌ڵده‌سه‌نگێنیێ‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی که‌ گرنگی بداته‌‬ ‫ڕێژه‌ی ده‌رئه‌نجامه‌کان واته‌ چه‌نده‌ ده‌نگه‌کان له‌یه‌ک‌ نزیکن‪.‬‬ ‫دووبار‌ه ژماردن������ه‌وه‌ی ده‌نگه‌کان ته‌نه������ا ژماردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگه‌کان‌ه ل‌ه هه‌لومه‌رجێکی تایبه‌تدا‪ ،‬ئه‌ویش له‌ حاڵه‌تێکدا‬ ‫ک‌ه ڕێ������ژه‌‌ی ده‌نگی براوه‌ک������‌ه له‌وانی ت������ر زۆر نزیک بێ‪.‬‬ ‫پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵس������ه‌نگاندنی پاش هه‌ڵبژاردن ده‌توانێ‬ ‫ئه‌و هه‌اڵن‌ه بدۆزێته‌و‌ه ک‌ه ببێت‌ه هۆی دووبار‌ه ژماردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگه‌کان‪ .‬کاتێ وه‌ها پێداچوونه‌وه‌یه‌کی ناکۆکیان‌ه ئه‌نجام‬ ‫درا‪ ،‬کاری دووبار‌ه و زیاتری پێویست ناکات‪.‬‬ ‫سیسته‌مێکی ده‌نگدان ده‌بێ خاوه‌نی پێداچوونه‌وه‌یه‌کی‬ ‫جێ������ی متمان������ه‌ی بێت‪ .‬ده‌ب������ێ باش������ترین پێداچوونه‌وه‌ و‬ ‫هه‌‌ڵسه‌‌نگاندن بۆ هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه بکرێ‪ ،‬ئه‌گه‌رچی ته‌کنۆلۆژیای‬


‫به‌ده‌س������ت ژماردن نه‌توانێ هه‌موو الیه‌نه‌کانی دابین بکات‪،‬‬ ‫یا ته‌نانه‌ت یاس������ا ڕێگه‌ نه‌دات به‌ ڕێگه‌چاره‌یه‌کی گونجاو‪.‬‬ ‫ش������ێوازێکی یه‌کس������انی پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی بۆ‬ ‫هه‌م������وو واڵته‌کان گونج������او نییه‌‪ .‬کولت������ووری هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫یاس������اکان‪ ،‬چوارچی������وه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و سیس������ته‌می‬ ‫ده‌نگ������دان زۆر جیاوازییان هه‌یه‌‪ .‬س������ه‌ره‌ڕای ئه‌م‌ه هه‌ندێ‬ ‫پره‌نس������یپی ڕێنوێنیک������ه‌ر هه‌ن که‌ ل‌ه هه‌موو ش������وێنه‌کاندا‬ ‫ده‌توان������ێ به‌کار بهێنرێت‪ .‬هه‌ر واڵتێ������ک مۆدیلێکی تایبه‌ت‬ ‫ب‌ه خۆی په‌ره‌ پێداوه‌ و جه‌ماوه‌ری خه‌ڵک ده‌بێ شانس������ی‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌بێ که‌ یارمه‌تیی پێكهاتنی ئه‌و یاسا و ڕێسایان‌ه‬ ‫بدات‪.‬‬

‫ڕێساکان‪:‬‬ ‫‪ -١‬شه‌فافیه‌ت (‪)Transparency‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن پێوه‌ن������دی ب‌ه خه‌ڵکه‌وه‌ هه‌ی������ه‌‪ .‬جه‌ماوه‌ری‬ ‫خه‌ڵک ده‌بێ ڕێگه‌ی هه‌بێ که‌ چاوه‌دێری‪ ،‬پشتڕاستکردنه‌و‌ه‬ ‫و پێزانینی کێش������ه‌کانی ڕه‌وت������ی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ له‌ هه‌موو‬ ‫بواره‌کان������ی پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵس������ه‌نگاندنه‌وه‌که‌دا هه‌بێ‪،‬‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌‌ستێوه‌ردانی ل‌ه پرۆسه‌که‌دا هه‌بێ‪.‬‬

‫بۆ ئه‌م مه‌به‌ست ‌ه ده‌بێ ڕه‌چای ئه‌م خااڵنه‌ی‬ ‫خواره‌و ‌ه بکرێت‪:‬‬

‫آ‪ -‬پرۆس������ه‌ی پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵس������ه‌نگاندنێکی ورد‬ ‫به‌ باش������یی داڕێژاوه‌ و هه‌موو الیه‌نێکی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی‬ ‫له‌به‌رچ������او گرتووه‌‪ ،‬هاوکات له‌گ������ه‌ڵ ئه‌گه‌ری وه‌رگرتنی‬ ‫ڕا و ده‌نگ������ی جه‌م������اوه‌ر‪ .‬ئه‌مه‌ بریتییه‌ له‌ پرۆس������ه‌یه‌ک‬ ‫ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی یه‌که‌ی پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵس������ه‌نگاندن‪،‬‬ ‫ڕیزبه‌ندیی تۆم������اری ده‌نگه‌کان و ژماردن������ی ده‌نگه‌کان‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها دیاریکردنی ئه‌وه‌ی که‌ که‌ی یه‌که‌ی تر پێویست‬ ‫ده‌کات بۆ پێداچوونه‌وه‌ و ک������ه‌ی پێداچوونه‌وه‌که‌ کۆتایی‬ ‫بێ������ت‪ .‬لێره‌دا ده‌بێ دیکۆمێنتی پێویس������ت بۆ ڕێگه‌‌پێدانی‬ ‫جه‌ماوه‌ر بۆ شایه‌دی و پشتڕاستکردنه‌وه‌ی هه‌ر کام له‌و‬ ‫قۆناخانه‌دا هه‌بێ‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ده‌ب������ێ هه‌لی گونجاو بڕه‌خس������ێ ب������ۆ جه‌ماوه‌ر بۆ‬ ‫ش������ایه‌دی و پشتڕاس������تکردنه‌وه‌ی هه‌ڵبژارده‌ی ده‌نگه‌کان‬ ‫ب‌ه هه‌ڵکه‌وت‪ ،‬هه‌روه‌ها ژماردنی ده‌س������تی هاوکات له‌گه‌ڵ‬ ‫به‌شداربوونی لۆژیکی بۆ جه‌ماوه‌ر‪ .‬به‌ڕێوه‌به‌رانی فه‌رمیی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه ده‌‌سه‌‌اڵتی ئه‌وه‌یان هه‌یه‌ که‌ پێشگیری بکه‌ن‬ ‫له‌ هه‌ر هه‌نگاوێکی ئاژاوه‌گێڕی‪.‬‬ ‫پ‪ -‬ده‌بێ ده‌س������به‌جێ پاش کۆتاییهاتنی هه‌ڵبژاردنه‌که‌‪،‬‬

‫ده‌رئه‌نجامی کۆتایی به‌ ئ������اگاداری خه‌ڵک بگات و بخرێت‌ه‬ ‫سه‌ر ئینترنێته‌وه‌‪ .‬ده‌رئه‌نجامه‌کان ده‌بێ هه‌موو ناکۆکییه‌کان‬ ‫و ڕاسپارده‌کان بۆ باش������تربوونی پرۆسه‌که‌ له‌خۆ بگرێت‪.‬‬ ‫زانیاری و س������ه‌رچاوه‌ی ناکۆکیی������ه‌کان ده‌توانێ لێهاتوویی‬ ‫و ئه‌زموون������ی که‌رت������ی فه‌رمی و دادوه‌ری زی������اد بکات بۆ‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کانی داهاتوو‪.‬‬ ‫ج‪ -‬باشتر وای‌ه ک‌ه ئه‌رشیڤێکی دیکۆمینتاریی پێداچوونه‌و‌ه‬ ‫و هه‌ڵس������ه‌نگاندن‪ ،‬ڕاپۆرت و ده‌رئه‌نجامه‌کان بپارێزرێن ب‌ه‬ ‫مه‌‌به‌س������تی تۆمارێکی ئه‌لکترۆنی و النیکه‌م بۆ دوو ساڵیش‬ ‫له‌سه‌ر کاغه‌ز بمێننه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -٢‬سه‌ربه‌خۆیی (‪)independence‬‬ ‫به‌رپرسایه‌تی و ڕێساکانی پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندن‪،‬‬ ‫ده‌بێ س������ه‌ربه‌خۆ بن ل������‌ه کاربه‌ده‌س������تانی فه‌رمی و ئه‌و‬ ‫که‌س������انه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه به‌ڕێوه‌ ده‌به‌ن‪ .‬ڕه‌نگ‌ه باشترین‬ ‫پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندنی پاش هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌و کاربه‌ده‌س������ت‌ه فه‌رمییانه‌وه‌ بێ‪ ،‬ک������‌ه هه‌ڵبژاردنه‌که‌یان‬ ‫به‌ڕێو‌ه بردووه‌‪.‬‬ ‫آ‪ -‬س������ه‌ربه‌خۆیی کاربه‌ده‌س������تان و یاس������ا ڕه‌نگه‌ جێی‬ ‫ڕه‌زامه‌ندی������ی الیه‌ن������ه‌کان‪ ،‬جا چ له‌ناو ده‌س������ه‌اڵت و چ ل‌ه‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی ده‌سه‌‌اڵت بن‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ڕه‌نگه‌ کاری ڕاسته‌قینه‌ی پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پاش هه‌ڵبژاردن وات‌ه هه‌ڵسه‌نگاندن و ژماردنی ده‌نگه‌کان و‬ ‫ڕاگه‌یاندنی ده‌رئه‌نجامه‌کان‪ ،‬له‌الیه‌ن به‌ڕێوه‌به‌رانی فه‌رمی‬ ‫بێ‪ ،‬که‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌یان ڕاپه‌ڕاندووه‌‪.‬‬

‫‪ -٣‬به‌ڵگ ‌ه تۆمارکراوه‌کان‬

‫(‪)paperrecords‬‬ ‫آ‪ -‬کاغه‌ز‌ه تۆمارکراوه‌کان ده‌بێ ئاسان بن بۆ خوێندنه‌و‌ه‬ ‫و هه‌ڵسه‌نگاندن‪.‬‬ ‫ب‪ -‬کاغ������ه‌زه‌ تۆمارک������راوه‌کان ده‌ب������ێ ب‌ه ش������ێوه‌یه‌کی‬ ‫متمانه‌به‌خش مه‌به‌س������تی ده‌نگده‌ران نیش������ان بده‌ن‪ .‬ده‌بێ‬ ‫وردبینی بکرێ ل‌ه س������ه‌ر ئه‌وه‌ی ک‌ه ده‌نگده‌ران پش������تگیری‬ ‫تۆم������اری ده‌نگه‌که‌یان ده‌که‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر وه‌ه������ا به‌ڵگه‌یه‌ک ل‌ه‬ ‫به‌رده‌ستدا نه‌بوو‪ ،‬فۆڕمی تر ده‌‌بێ به‌کاربهێنرێت‪ ،‬ک‌ه جێی‬ ‫بڕوا و متمانه‌ی ده‌نگده‌ران بێ‪.‬‬

‫‪ -٤‬زنجیره‌ی پاراستن و ژماردنی ده‌نگه‌کان‬ ‫(‪)Chain of custody & ballot accounting‬‬ ‫ژماردنی ده‌نگه‌کان به‌ ڕێژه‌یه‌کی زۆر زنجیره‌ی ئاسایشی‬ ‫پاراس������تنی به‌ڵگه‌نام������ه‌کان و که‌لوپه‌له‌کان������ی‪ ،‬یه‌کێکن ل‌ه‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪11‬‬


‫مه‌رجه‌کانی پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنێکی تێروته‌سه‌لی‬ ‫پاش هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫آ‪ -‬ده‌بێ یاس������ایه‌کی ڕوون و پته‌و هه‌بێ بۆ پرۆس������ه‌ی‬ ‫ژماردنی ده‌نگه‌کان بۆ ئه‌وه‌ی پێشگیری بکات له‌ زیادکردن‪،‬‬ ‫که‌‌مکردن‪ ،‬گۆڕێن یان جێگۆڕکێی ده‌نگه‌کان‪.‬‬ ‫ب‪ -‬بۆ پاراس������تنی ده‌نگه‌کان و تۆم������اری پێداچوونه‌و‌ه‬ ‫له‌ ونبوون و به‌رتیل������دان‪ ،‬کاغه‌ز‌ه تۆمارکراوه‌کان و ئامێر‌ه‬ ‫ئه‌‌لکترۆنییه‌کان ده‌بێ به‌ ته‌واوی بپارێزرێن و ئاسایش������یان‬ ‫هه‌بن‪ .‬ئه‌م پاراستنه‌ ده‌بی له‌ هه‌موو کاتێکدا بێ‪ ،‬واته‌ له‌و‬ ‫کاته‌وه‌ی ک‌ه ده‌نگدانه‌ک‌ه ده‌س������ت پێده‌کات تاکو ئه‌و کاته‌ی‬ ‫ک������ه‌ پێداچوونه‌وه‌ک‌ه ئه‌نجام ده‌درێ و ده‌رئه‌نجامی کۆتایی‬ ‫ده‌نگدانه‌ک‌ه ڕاده‌‌گه‌یێندرێت‪.‬‬ ‫پ‪ -‬ده‌بێ پێداچوونه‌وه‌که‌ ده‌س������به‌جێ پاش دیاریکردنی‬ ‫ب‌ه هه‌ڵکه‌وتی یه‌که‌کان بۆ پێداچوونه‌و‌ه ده‌س������پێبکات‪ .‬وات‌ه‬ ‫ده‌‌بێ ده‌س������به‌جێ پاش یه‌که‌مین تۆمار له‌الیه‌ن سیسته‌می‬ ‫ده‌نگدانه‌که‌و‌ه تۆمار بكرێ‪( .‬له‌ هه‌ندێ بارودۆخی تایبه‌تدا‬ ‫ڕه‌نگ‌ه پێداچوونه‌وه‌ک‌ه ل������ه‌ قۆناغی جیاجیادا به‌ڕێوه‌ببرێ‪،‬‬ ‫وه‌ک له‌به‌شی ‪ ٥‬باسی کراوه‌‪ ).‬‬ ‫ت‪ -‬نهێنیی ده‌نگه‌کان پارێزراوه‌‪ .‬ڕیزی ده‌نگدانه‌که‌ قه‌ت‬ ‫وه‌ک ڕیزی ناوی ئه‌و که‌‌سانه‌ نای‌ه ک‌ه بۆ ده‌‌نگدان واژۆیان‬ ‫کردووه‌‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ده‌بێ کۆکردنه‌وه‌یه‌کی دووبار‌ه هه‌بێ بۆ ئه‌وه‌ی دڵنیا‬ ‫بین له‌ هه‌موو ده‌نگه‌کان و له‌ هه‌موو یه‌که‌کانی پێداچوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫که‌ ب‌ه دروستی ل‌ه گشت ده‌نگدانه‌که‌دا هه‌ژمار کراون‪.‬‬

‫‪ -٥‬س���نوردارکردنه‌وه‌ی‬ ‫پێداچوونه‌و ‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندن‬

‫ریس���که‌کانی‬

‫(‪)Risk-limiting audits‬‬ ‫پێداچوون������ه‌و‌ه و هه‌ڵس������ه‌نگاندنی پ������اش هه‌ڵب������ژاردن‪،‬‬ ‫ده‌بێته‌ هۆی که‌مکردنه‌وه‌ی ریس������کی پشتڕاس������تکردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌رئه‌نجامی ناڕاس������ت‪ .‬ئه‌م پێداچوون������ه‌و‌ه به‌ ڕوونی ئه‌و‬ ‫سنوورانه‌ دیاری ده‌کات‪ ،‬بۆیه‌ قازانجی هه‌یه‌ بۆ ژمێریارانی‬ ‫مان������دوو ک‌ه زۆربه‌ی کات‪ ،‬که‌متر یان زیاتر ده‌نگ ده‌ژمێرن‬ ‫له‌وه‌ی ک‌ه پێویست‌ه بۆ پشتڕاستکردنه‌وه‌ی ئه‌نجامه‌کان‪.‬‬ ‫آ‪ -‬س������نووردارکردنه‌وه‌ی ریس������که‌کان ئه‌گه‌رێک������ی که‌م‬ ‫دێڵێت������ه‌و‌ه بۆ دووبار‌ه ژماردن������ه‌وه‌ی ده‌نگه‌کان‪ ،‬هه‌ر کاتێ‬ ‫دووبار‌ه ژماردنه‌وه‌ی هه‌موو ده‌نگه‌کان ده‌رئه‌نجامێکی زۆر‬ ‫جیاواز نیش������ان بدات‪( .‬ده‌رئه‌نجامی دروستی سه‌ره‌تایی‬ ‫ق������ه‌ت پێچه‌وان������‌ه نابێته‌وه‌) پ������اش ه������ه‌ر پێداچوونه‌وه‌ و‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندنێک ئ������ه‌و ئه‌گه‌ره‌ ده‌ب������ێ له‌به‌رچاو بگیرێ و‬ ‫وه‌ک به‌شێک ل‌ه پێداچوونه‌وه‌ک‌ه باڵوبکرێته‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ک‌ه‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫باش������بوون و به‌رزبوونه‌وه‌ی ئاستی چۆنایه‌تی ده‌نگدانه‌ک‌ه‬ ‫به‌رده‌وام بێت‪.‬‬ ‫ب‪ -‬ل‌ه سنووردارکردنه‌وه‌ی ڕیسکه‌کانی پێداچوونه‌و‌ه و‬ ‫هه‌ڵسه‌نگاندندا‪ ،‬ڕێژه‌ی نموونه‌کان پێوه‌ندی ب‌ه نزیکبوونی‬ ‫ده‌نگ������ه‌کان له‌ یه‌که‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها فاکت������ه‌ری دیکه‌و‌ه هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌کرێ ب������ۆ فاکته‌ره‌کانی تر ژماره‌ی ده‌نگ������ه‌کان له‌ هه‌ر‬ ‫ناوچه‌یه‌ک له‌به‌رچاو بگرین‪ .‬به‌ گش������تی نزیکبوونی ده‌نگی‬ ‫براوه‌ک‌ه و نزیکبوونی ملمالنێکه‌‪ ،‬پێویستی ب‌ه پیداچوونه‌و‌ه‬ ‫و هه‌ڵسه‌نگاندن ل‌ه ئاستێکی زیاتردا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ج‪ -‬ب������ۆ که‌مکردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی ژماردن������ی ده‌نگه‌کان ل‌ه‬ ‫کاتێکدا ک‌ه هێشتا پێداچوونه‌و‌ه ده‌کرێ‪ ،‬ده‌بێ ب‌ه گونجاوی‬ ‫بزانین ک‌ه یاس������ای جیاواز به‌کار بێنین بۆ پێداچوونه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێ ل‌ه ناکۆکییه‌کان‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ده‌کرێ گونجاو بێ ک‌ه‬ ‫ڕێگ‌ه بده‌ن بۆ ریس������کی تر بۆ ئه‌و ملمالنێیه‌ که‌ ل‌ه ئاستی‬ ‫سه‌رانسه‌ریدا نین‪ .‬ده‌سه‌اڵت ده‌توانێ داوای پێداچوونه‌و‌ه‬ ‫و هه‌ڵسه‌نگاندن ل‌ه هه‌ندێ شوێنی تردا بکات و ب‌ه هه‌ڵکه‌وت‬ ‫هه‌ندێ ش������وێنی تر بۆ پێداچوونه‌و‌ه هه‌ڵبژێرێ‪ .‬بۆی‌ه هه‌ر‬ ‫به‌شێک شانسی ئه‌وه‌ی هه‌ی‌ه ک‌ه پێداچوونه‌وه‌ی پێدا بکرێ‪.‬‬ ‫بۆ شوێنی بچووکتر‪ ،‬ڕه‌نگ‌ه باشتر وابێ که‌ پێداچوونه‌وه‌ی‬ ‫جێگ������ر ڕه‌چاو بکرێ‪ ،‬ی������ا نموونه‌یه‌کی دیاریک������راو یان ب‌ه‬ ‫هه‌ڵکه‌وت بۆ پێداچوونه‌و‌ه هه‌ڵبژێردرێ‪.‬‬ ‫د‪ -‬ئه‌و یه‌کانه‌ی ب������ۆ پێداچوونه‌و‌ه هه‌ڵبژێردراون‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫به‌ گش������تی و ب‌ه ده‌س������ت بژمێردرێن‪ .‬بۆ ه������ه‌ر یه‌که‌یه‌کی‬ ‫هه‌ڵبژارده‌‪ ،‬پێداچوونه‌وه‌ک‌ه ده‌بێ ژماره‌ی ده‌نگه‌کان له‌گه‌ڵ‬ ‫ده‌رئه‌نجامه‌ سه‌ره‌تایییه‌کانی هه‌ر به‌شێک هه‌ڵبسه‌نگێنێت‪.‬‬ ‫ه‌ـ‪ -‬ب������ۆ باش������تر به‌ڕێوه‌بردن������ی پێداچوونه‌وه‌که‌‪ ،‬ده‌بێ‬ ‫ده‌نگه‌کان دابه‌ش بکرێن ب‌ه به‌ش������ی بچ������ووک بچووک بۆ‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندن و پێداچوونه‌وه‌‪ .‬ل������ه‌و کاته‌دا ده‌رئه‌‌نجامی‬ ‫هه‌ر به‌شێک ده‌بێ وه‌ک به‌ش������ێک ل‌ه پێداچوونه‌وه‌که‌ به‌رز‬ ‫بکرێته‌و‌ه بۆ کۆی ده‌نگ������ه‌کان‪ .‬بۆ وێن‌ه ده‌نگه‌ بزربووه‌کان‬ ‫(ئه‌گ������ه‌ر جیا نه‌کراونه‌ت������ه‌و‌ه و نه‌ژمێ������ردراون) بکرێن ب‌ه‬ ‫به‌شێکی سه‌ربه‌خۆ‪.‬‬

‫‪ -٦‬نیشاندانی ناکۆکییه‌کان و به‌رده‌وامبوونی‬ ‫پێداچوونه‌و ‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌که‌‬

‫‪(Addressing discrepancies and‬‬ ‫)‪accounting the audit‬‬ ‫کاتێ ناکۆکیی������ه‌ک س������ه‌رهه‌ڵده‌دا‪ ،‬ژماردنه‌وه‌ی زیادی‬ ‫ی������ان لێکۆڵینه‌وه‌ی زیاتر پێویس������ت ده‌کات بۆ دیاریکردنی‬ ‫ده‌رئه‌نجام������ی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ یان ب������ۆ دۆزینه‌وه‌ی هۆکاری‬ ‫ناکۆکییه‌کان‪.‬‬


‫آ‪ -‬پرۆتۆکۆلی پێداچوونه‌وه‌ک‌ه ده‌بێ ب‌ه ڕوونی دیاری‬ ‫بکات ک‌ه کام به‌ش له‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌ پێویستی ب‌ه یه‌که‌ی‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬فاکته‌ری له‌و چه‌شنه‌ ده‌شێ ژماره‌ی‬ ‫ناکۆکییه‌کان و نموونه‌یه‌کی دابه‌شی ئه‌و ناکۆکییانه‌ له‌خۆ‬ ‫بگرێت‪ .‬پڕۆتۆکۆله‌ک‌ه هه‌روه‌ها ده‌بێ میتۆدێک دیاری بکات‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی چه‌ن یه‌که‌ی پێداچوونه‌وه‌ی زیادی هه‌بێ و ل‌ه‬ ‫چ بارودۆخێکدا هه‌موو ده‌نگه‌کان دووباره‌ بژمێردرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫بۆ که‌مکردنه‌وه‌ی ریسکه‌کان ده‌بێ بڕیاری دیاریکردنی‬ ‫ژم������اره‌ی یه‌که‌کانی پێداچوونه‌و‌ه پشتئه‌س������توور بێ ب‌ه‬ ‫ژماره‌ی ریسکه‌کان‪ .‬واته‌ ژماره‌ی یه‌که‌کانی پێداچوونه‌و‌ه‬ ‫پێوه‌ندی به‌ ئه‌وه‌نده‌ی ناکۆکییه‌کانه‌وه‌ هه‌یه‪ ‌،‬ک‌ه تا ئێست‌ه‬ ‫پێداچوونه‌وه‌یان له‌سه‌ر نه‌کراوه‌‪.‬‬ ‫ب‪ -‬پالن بۆ به‌رده‌وامبوون������ی پێداچوونه‌وه‌کان ده‌بێ‬ ‫متمان������ه‌ دابین بکات بۆ ئه‌وه‌ی ک������ه‌ هه‌موو قۆناغه‌کانی‬ ‫ژماردنه‌ک������ه‌ به‌ڕێوه‌چووه‌ به‌ر ل������ه‌وه‌ی که‌ ده‌رئه‌نجامی‬ ‫کۆتای������ی ڕابگه‌یه‌ندرێت‪ .‬پالنه‌که‌ ده‌ب������ێ بڕی تێچوونی‬ ‫پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنی پاش هه‌ڵبژاردنه‌که‌ دیاری‬ ‫بکات‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌موو ئه‌گه‌ر و ڕیسکه‌ دیاریکراوه‌کان‬ ‫له‌به‌رچاو بگیرێن‪.‬‬

‫‪ -٧‬گشتگیری (‪)Comprehensive‬‬

‫هه‌م������وو الیه‌ن������ه‌ فه‌رم������ی و دادوه‌ریی������ه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫جۆری ده‌نگه‌کان ب‌ه نادیاره‌کانیش������ه‌‪ ،‬ده‌نگی پۆس������ته‌یی و‬ ‫ده‌نگێکی کاتیی په‌سه‌ندکراو‪ ،‬ده‌بێ به‌شێک بن له‌ پرۆسه‌ی‬ ‫ده‌نگدانه‌که‌‪.‬‬ ‫آ‪ -‬ده‌نگ������ه‌کان له‌ هه‌م������وو به‌ش������ه‌کانی ده‌نگدانه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها هه‌موو جۆری ده‌نگه‌کان ده‌کرێ به‌سه‌ر گرووپی‬ ‫جی������اوازدا دابه‌ش بکرێن و ه������ه‌ر کامه‌یان له‌ قۆناغێکی‬ ‫جیادا پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵس������ه‌نگاندنیان بۆ بکرێ‪ .‬نابێ‬ ‫له‌ ه������ه‌ر قۆناغێکدا ده‌س������ت بکرێ ب������ه‌ پێداچوونه‌وه‌ و‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندنی هه‌ر بڕێکی هه‌ڵب������ژارده‌ی هه‌ڵکه‌وت له‌‬ ‫ده‌نگه‌کان‪ ،‬تاکو ئه‌وه‌ی که‌ ده‌رئه‌نجامه‌ س������ه‌ره‌تایییه‌کان‬ ‫بۆ ه������ه‌ر پێداچوونه‌وه‌یه‌ک له‌و گرووپ������ه‌دا به‌ ئاگاداری‬ ‫گشتی نه‌گه‌ییشتووه‌‪.‬‬ ‫ب‪ -‬هه‌م������وو جۆری ده‌نگه‌کان‪ ،‬ته‌نان������ه‌ت ئه‌وانه‌ی له‌‬ ‫الیه‌ن ڕێژه‌یه‌ک������ی که‌می ده‌نگده‌رانه‌وه‌ ب������ه‌کار هاتووه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێ له‌به‌رچاو بگیرێ بۆ هه‌ڵبژاردنی پرۆسه‌که‌‪ .‬ڕه‌نگه‌‬ ‫ئه‌مه‌ هی به‌ش������ێکی ده‌ره‌کی یان س������ه‌ربازی بێت‪ ،‬یان‬ ‫ده‌نگێکی فاکس������کراو بێ‪ ،‬یا ئ������ه‌و ده‌نگانه‌ی له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫ئینترنێت������ه‌وه‌ هات������وون‪ ،‬ئ������ه‌و ده‌نگانه‌ی که‌ ل������ه‌ ڕێگه‌ی‬

‫یاس������ایییه‌وه‌ مافی ده‌نگدان به‌خشراوه‌ به‌ که‌سێکی تر‪،‬‬ ‫یان هه‌ر شێوازێکی تری ده‌نگدان له‌ ڕێگه‌ی ته‌کنۆلۆژیای‬ ‫داهاتووه‌ ده‌نێردرێ‪.‬‬

‫‪ -٨‬نموونه‌یه‌کی هه‌ڵبژێردراو ل ‌ه ده‌نگه‌کان‬

‫(‪)Additional targeted samples‬‬ ‫بوونی ژماره‌یه‌کی سنوورداری نموونه‌یی له‌ ده‌نگه‌کان‪،‬‬ ‫ده‌بێت������‌ه هۆی س������وودمه‌ندبوونی زیات������ری پێداچوونه‌وه‌ و‬ ‫هه‌ڵسه‌نگانده‌که‌‪ ،‬هه‌روه‌ها متمانه‌ی جه‌ماوه‌ر‪ .‬ئه‌و نموونان‌ه‬ ‫ده‌ک������رێ له‌الی������ه‌ن پاڵێوراوان������ه‌‪ ،‬به‌ڕێوه‌به‌ران������ه‌وه‌‪ ،‬حیزب‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانه‌و‌ه و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی هه‌ڵبژاردن یان که‌سانی‬ ‫تره‌وه‌ هه‌ڵبژێردرابن‪.‬‬ ‫آ‪ -‬ج������ۆری نموونه‌ک������‌ه ده‌ک������رێ ب������ه‌ کار بهێندرێت ل‌ه‬ ‫یه‌کانگیری له‌گه‌ڵ پێداچوونه‌وه‌یه‌کی هه‌ڵکه‌وت یان بۆ خۆی‪،‬‬ ‫واته‌ بۆ ئه‌و ناکۆکییانه‌ی ک‌ه له‌الیه‌ن یاس������اوه‌ پێویست ب‌ه‬ ‫پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندن ناکات‪.‬‬ ‫ب‪ -‬پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵس������ه‌نگاندنێکی ده‌ستنیشانکراو‬ ‫ده‌کرێ ل‌ه ڕووی ئه‌و فاکته‌رانه‌ی ک‌ه ڕۆژی هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا‬ ‫ده‌بن‌ه هۆی کێش������‌ه یان ده‌رئه‌نجامه‌ س������ه‌ره‌تایییه‌کان‪ ،‬ک‌ه‬ ‫جیاوازییه‌کی زۆریان هه‌یه‌ له‌گ������ه‌ڵ نموون‌ه مێژوویییه‌کانی‬ ‫ده‌نگدان له‌و به‌شه‌دا‪.‬‬

‫‪ -٩‬گرێدانی ده‌رئه‌‌نجام ‌ه فه‌رمییه‌کان‬

‫(‪)binding on official results‬‬ ‫ب‌ه مه‌به‌ستی پشتڕاس������تکردنه‌وه‌ی ده‌رئه‌نجامه‌کان یان‬ ‫دووبار‌ه ژماردنه‌وه‌ی هه‌موو ده‌نگه‌کان بۆ ب‌ه ده‌س������تهێنانی‬ ‫ده‌رئه‌نجامی ڕاس������ت‪ ،‬ده‌بێ پێداچوونه‌و‌ه و هه‌ڵسه‌نگاندنی‬ ‫پاش هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه زووتر ته‌واو ببێ‪.‬‬ ‫آ‪ -‬ده‌بێ پرۆسه‌ی پێداچوونه‌وه‌ و هه‌ڵسه‌نگاندنه‌که‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها دیاریکردن������ی کات هه‌ماهه‌نگ بکرێ له‌گه‌ڵ‬ ‫دووباره‌ ژماردنه‌وه‌ی یاس������ایی‪ .‬ب������ۆ هه‌ر ناکۆکییه‌ک‬ ‫ده‌بێ یه‌که‌یه‌کی هه‌ڵس������ه‌نگاندن ته‌نه������ا یه‌ک جار به‌‬ ‫ش������ێوه‌یه‌کی ڕۆتینی پێداچوونه‌وه‌ ب������کات‪ ،‬ئه‌رگه‌رچی‬ ‫ڕه‌نگ������‌ه ئه‌و پێداچوون������ه‌وه‌ ه������ه‌ردوو پێداچوونه‌وه‌ و‬ ‫دووباره‌ژماردنه‌وه‌ له‌خ������ۆ بگرێت‪ .‬ئه‌گه‌ر ناکۆکییه‌کی‬ ‫ش������ینه‌کراوه‌ ل������ه‌ ژماردنی ده‌نگه‌کان������دا هه‌یه‌‪ ،‬ڕه‌نگه‌‬ ‫ژماردنه‌وه‌یه‌کی ده‌س������تیی ده‌نگه‌کان پێویس������ت بێ بۆ‬ ‫که‌مکردنه‌وه‌ی ئه‌گه‌ری هه‌ڵه‌کان‪.‬‬ ‫‪ElectionAudits.org‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪13‬‬


‫ئه‌و ژنانه‌ی كه‌ له‌ سیاسه‌تدا ڕێگه‌ی‬ ‫باوكیان گرتووه‌ته‌به‌ر‬ ‫* و‪ :‬هێلن‬ ‫ل������ه‌ س������اڵی‪1967‬دا‪( ،‬ئیندی������را‬ ‫گاندی) یه‌كه‌مین س������ه‌رۆكی ژن له‌‬ ‫هندوس������تان‪ ،‬س������ه‌رۆكوه‌زیرانی ئه‌م‬ ‫واڵته‌ بوو‪ .‬ئیندی������را كچی‌ یه‌كه‌مین‬ ‫هندوس������تان‪،‬‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‬ ‫(جه‌واهر له‌عل نه‌هرو)بوو‪ ،‬كه‌ چه‌ند‬ ‫ساڵ دوای كوچكردنی باوكی شوێنی‬ ‫گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫زیات������ر له‌ دوو ده‌ی������ه‌ی خایاند تا‬ ‫كچێكی تر به‌ ناوی (بینه‌زیر بوتو)‪،‬‬ ‫توانی به‌ س������ه‌ركه‌وتنێكی به‌رچاو له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا ده‌سه‌اڵت بگرێت‌ه ده‌ست‬ ‫و جێ������گای باوك������ی (زولفه‌قار عه‌لی‬ ‫بوتو) که‌ له‌س������ێداره‌ درا بگرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫كه‌ س������ه‌رۆكوه‌زیرانی پێش������ووتری‬ ‫پاكس������تان بوو‪ .‬له‌ س������اڵی ‪1988‬دا‬ ‫بینه‌زیر بوتو وه‌ك س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‬ ‫نوێی پاكس������تان‪ ،‬یه‌كه‌می������ن ژن بوو‌‬ ‫توان������ی وه‌ك س������ه‌رۆكێك له‌ واڵتێكی‬ ‫مسوڵماندا ده‌سه‌اڵت بگرێته‌ ده‌ست‪.‬‬ ‫كه‌متر له‌ ‪ 6‬س������اڵ دواتر كچێكی‬ ‫تریش له‌ س������ریالنكا س������ه‌ریهه‌ڵدا و‬ ‫ئه‌و كچه‌‌(چاندریكا به‌نده‌ر ئه‌ناییكی‬ ‫كوم������ار ئه‌تونگا) ب������وو‪ ،‬توانی بگاته‌‬ ‫پێگ������ه‌ی س������ه‌ركۆماری ئ������ه‌و واڵته‌‪.‬‬ ‫چاندریكا كچی (س������یریمارو به‌نده‌ر‬ ‫ئه‌ناییك������ی) یه‌كه‌مین ژن له‌ جیهاندا‬ ‫كه‌ گه‌یشته‌ پێگه‌ی سه‌رۆكوه‌زیری و‬ ‫س������ه‌ركۆماری پێشوو و تیرۆركراوی‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫ئیندیرا گاندی‬

‫بینه‌زیر بوتو‬

‫سریالنكا‪( ،‬سوورد به‌نده‌ر ئه‌ناییكی)‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫له‌ دوای ئ������ه‌م ڕووداوه‌‪ ‌،‬واڵتانی‬ ‫باشووری ئاسیا توانیان ببنه‌ شایه‌تی‬ ‫هاتنه‌ سه‌ركاری ژنه‌ سیاسه‌توانانی‬ ‫تر‪ ،‬وه‌ك ڕێبه‌ر له‌ لووتكه‌ی حكوومه‌ته‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كان������دا‪ .‬ده‌ركه‌وتن������ی‬ ‫له‌ن������اكاوی ژنێكی سیاس������ه‌توان به‌‬ ‫ناوی (ش������ێخ حه‌س������ینا وامه‌ند) له‌‬ ‫به‌نگالدێ������ش‪ ،‬كه‌ كچ������ی یه‌كه‌مین‬ ‫س������ه‌ركۆماری به‌نگالدێش (موجیب‬ ‫ئه‌لڕه‌حمان) بوو‪.‬‬ ‫ڕوودانی به‌ده‌س������ه‌اڵت گه‌یشتنی‬ ‫ش������ێخ حه‌س������ینا‪ ،‬ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رتاسه‌ریی به‌نگالدێش له‌ ساڵی‬ ‫‪1996‬دا‪ ،‬هاوكات له‌گه‌ڵ سه‌ركه‌و‌تنی‬ ‫حزبی (عه‌وام) بوو‪ ،‬حزبێك که‌ ئه‌و‬ ‫یه‌کێک له‌ دامه‌زرێنه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی‬ ‫بوو‪.‬‬ ‫له‌گه‌ل ئه‌وه‌ش������دا ‪ 10‬ساڵی تری‬ ‫خایان������د‪ ،‬تا جارێكی تر واڵتی نێپال‬ ‫ببێته‌ ش������ایه‌تی هاتنه‌ س������ه‌ركاری‬ ‫ژنێك������ی سیاس������ه‌توان‪ ،‬ک������ه‌ كچی‬ ‫س������ه‌رۆكی حزبی (مائۆئیست)ه‌كان‬ ‫بوو‪ .‬سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ كه‌ ژنان زیاتر‬ ‫له‌ نیوه‌ی دانیش������تووانی ‪ 28‬ملیۆن‬ ‫كه‌سی واڵتی نێپال پێك دێنێن و كچی‬ ‫ڕێبه‌رانی پێش������وو و ئێستا‪ ،‬هه‌ندێ‬ ‫له‌ چاالكترین ڕوخساری گۆڕه‌پانی‬


‫سیاسی ئه‌م واڵته‌‌ن‌‪ ،‬به‌اڵم ته‌نیا له‌‌م‬ ‫دواییانه‌دا بوو‪ ،‬ك������ه‌ كچانی نێپالی‬ ‫توانی������ان ڕێگه‌ی باوكییان بگرنه‌به‌ر‬ ‫و شوێنیان بگرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫(س������وجاتا كوئی������راال) كچ������ی‬ ‫(جورجیا براساد كوئیراال)‪ ،‬كه‌ پێنج‬ ‫جار توانی پۆس������تی س������ه‌ركۆماری‬ ‫واڵتی نێپال به‌ده‌ست بێنێت و توانی‬ ‫ببێته‌ وه‌زی������ری ده‌ره‌وه‌ی ئه‌م واڵته‪‌.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م ژنه‌ ‪ 55‬ساڵه‌یه‌‪ ،‬پێش‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌ س������اڵی ڕابردوودا توانی‬ ‫یه‌كێ له‌ پۆس������ته‌ هه‌س������تیاره‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌تی به‌ده‌س������ت بێنێت‪ ،‬به‌اڵم له‌‬ ‫ڕاستیدا له‌ پۆستی وه‌زیر له‌ كابینه‌ی‬ ‫باوكیدا كاری ده‌كرد‪.‬‬ ‫ئه‌م������رۆ به‌ گه‌یش������تنی (جورجیا‬ ‫براس������اد كوئی������را) ب������ه‌ قۆناغ������ی‬ ‫خانه‌نشینی‪ ،‬ڕێگا‌ی نوێ بۆ كچه‌كه‌ی‬ ‫(سوجاتا) بۆ گه‌یشتن به‌ پله‌وپایه‌ی‬ ‫به‌رزتر كراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫بێجگ������ه‌ ل������ه‌ س������وجاتا دوو‬ ‫كچی س������ه‌رۆكه‌كانی ت������ری حزبی‬ ‫مائۆئیس������ته‌كانی نێپ������ال‪ ،‬به‌ ناوی‬ ‫(ڕن������و دهال و منوش������ی بهاترائی)‬ ‫ڕۆلێكی گرنگیان له‌ گۆڕه‌پانی نوێی‬ ‫سیاسی ئه‌م والته‌دا هه‌بووه‌‪ .‬حزبی‬ ‫مائۆئیس������ته‌كان وه‌ك ڕێكخراوێكی‬ ‫شه‌ڕكه‌ره‌ ناسه‌ربازییه‌كان بۆ ماوه‌ی‬ ‫‪ 10‬س������اڵ‪ ،‬دژی پاش������ایی پێشووی‬ ‫نیپال شه‌ڕی كردووه‌‪ ،‬تا له‌ كۆتایدا‬ ‫ده‌سه‌اڵتی گرته‌ ده‌ست‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكی حزبی مائۆئیسته‌كانی‬ ‫ئه‌م واڵته‌ (پوشپا كه‌مال دهایی) كه‌‬ ‫ناوی پارتیزانییه‌كه‌ی به‌ زمانی خۆجێی‬ ‫واتای (سه‌رسوڕهێنه‌ر)ه‌‪ ،‬ساڵی ڕابردوو‬ ‫له‌ ڕووداوێكی مێژووخۆلقێنه‌دا توانی‬ ‫كۆتایی به‌ پاش������ایه‌تی ل������ه‌م واڵته‌دا‬ ‫بێنێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا وه‌ك یه‌كه‌می������ن‬

‫چاندریكا به‌نده‌ر‬

‫شێخ حه‌سینا وامه‌ند‬

‫سوجاتا كوئیراال‬

‫سه‌رۆكوه‌زیرانی شۆڕشگێڕ له‌ واڵتی‬ ‫نێپال گه‌یشته‌ ده‌سه‌اڵت‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ك������ه‌ی دوای ‪ 8‬مان������گ‬ ‫سه‌ركه‌وتنی ڕووخا‪ ،‬به‌اڵم كچه‌كه‌ی‬ ‫(رن������و دهایی) توانی ببێته‌ ئه‌ندام له‌‬ ‫په‌رله‌مانی ئه‌م واڵته‌دا‪‌.‬‬ ‫كچی یه‌كێكی ت������ر له‌ ئه‌ندامانی‬ ‫حزبی مائۆئیسته‌كانی نێپال (منوشی‬ ‫بنهاترائ������ی)‪ ،‬كه‌ هه‌ر ل������ه‌ قۆناغی‬ ‫هه‌ڵكشانی س������ه‌ركه‌وتنی به‌رچاوی‬ ‫سیاسی ئه‌م واڵته‌یه‌‌‌ ده‌ڵێت‪( :‬حزبی‬ ‫مائۆئیس������ته‌كان هه‌میش������ه‌ شایه‌تی‬ ‫ده‌ركه‌وتن و به‌رچاوی هاوسه‌ران و‬ ‫كچانی زۆر‪ ،‬له‌ پێگه‌ هه‌ستیاره‌كانی‬ ‫ڕێبه‌رایه‌تیدا بوونه‌‪).‬‬ ‫(د‪ .‬باب������ورام بنهاترائی) باوكی‬ ‫منوش������ی‪ ،‬پیاوی ژم������اره‌ ‪2‬ی حزبی‬ ‫مائۆئیس������ته‌كان و وه‌زیری پێشووی‬ ‫ئابووری������ی نێپ������ال ب������ووه‌ و دایكی‬ ‫(هیس������یال یامی) یه‌كێ ل������ه‌ ڕێبه‌ره‬ ‫پێش������ه‌نگه‌كانی ڕێكخ������راوی ژنانی‬ ‫مائۆئیسته‌كان بووه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م سێ كچه‌ی پیاوانی سیاسیی‬ ‫نێپال‪( ‌،‬س������وجاتا‪ ،‬ڕنو و مه‌نوشی)‬ ‫پێیان وایه‌ كه‌ هۆكاری س������ه‌ره‌كیی‬ ‫مه‌یلییان به‌ سیاس������ه‌ته‌وه‌‪ ،‬هه‌بوونی‬ ‫پێش������خان و بواره‌ سیاسییه‌كان له‌‬ ‫بنه‌ماڵه‌كه‌یاندا بووه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ س������ه‌رده‌می خوێندکاری������ی‬ ‫س������وجاتادا‪ ،‬كات������ێ ك������ه‌ باوكی به‌‬ ‫ه������ۆی پارێ������زگاری ل������ه‌ بزووتنه‌وه‬ ‫دیموكراتیی������ه‌كان خرای������ه‌ ن������او‬ ‫به‌ندیخان������ه‌وه‌‌ و له‌گ������ه‌ڵ دایك������ی‬ ‫دوورخرایه‌وه‌ بۆ هندوستان‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫(ه������ه‌ر ل������ه‌ س������ه‌رتای منداڵیمه‌وه‌‬ ‫سیاس������ه‌ت‪ ،‬ته‌نیا ڕێگه‌ی كراوه‌ بوو‬ ‫له‌به‌رده‌ممدا‪).‬‬ ‫سوجاتا ده‌ڵێت‪ :‬باوكم بۆ ماوه‌ی‬ ‫‪ 19‬س������ااڵن له‌ به‌ندیخان������ه‌دا بوو‪،‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪15‬‬


‫ئه‌و س������ه‌رده‌م‌ بۆ گشت ئه‌ندامانی‬ ‫خێزانه‌كه‌م������ان زۆر س������ه‌خت بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم هیچ كه‌س������ێك ئه‌مه‌ تێناگات‪.‬‬ ‫به‌ڵێ ڕاس������ته‌ كه‌ م������ن هاتمه‌ ناو‬ ‫سیاسه‌ته‌وه‌ له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ كچی‬ ‫باوكم بووم‪ ،‬به‌اڵم هه‌وڵی فراوان و‬ ‫به‌ به‌شی خۆم به‌شداریم كردووه‌‪،‬‬ ‫كه‌ پێناس������ه‌ی منی ل������ه‌ باوكم جیا‬ ‫كردۆته‌وه‌‪ ).‬هه‌ڵبژاردنی سوجاتا بۆ‬ ‫پۆستی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ڕه‌خنه‌ش������ی له‌الی������ه‌ن ئه‌ندامان������ی‬ ‫حزب������ی الیه‌نگره‌ك������ه‌ی هه‌بووه‌‪ ،‬که‌‬ ‫بۆ هه‌بوون������ی ژیانێكی خۆش هیچ‬ ‫پێویس������تی به‌ پۆس������تێكی سیاسی‬ ‫نه‌بووه و‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪( :‬باوكم پێنج جار‬ ‫گه‌یشتووته‌ پله‌ی س������ه‌رۆكوه‌زیری‬ ‫و م������ن وه‌كو كچه‌ك������ه‌ی ده‌متوانی‬ ‫ژیانێكی ئارام و بێ كێشه‌م هه‌بێت‬ ‫و ل������ه‌ كۆتاییدا له‌ پش������ت په‌رده‌ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵته‌وه‌ كاره‌كان������م ئه‌نجام‬ ‫بده‌م‪ ،‬ب������ه‌اڵم له‌ ڕاس������تیدا چوونه‌‬ ‫ناو سیاس������ه‌ت كارێكی سه‌خت و‬ ‫كێش������ه‌داره‌‪ .‬ئه‌و كه‌سانه‌ی که‌ بۆ‬ ‫به‌ده‌س������تهێنانی ده‌س������ه‌اڵت و پاره‌‬ ‫دێنه‌ پێشه‌وه‌‪ ،‬له‌م پیشه‌یه‌دا ناتوانن‬ ‫بۆ ماوه‌یه‌كی زۆر به‌رگه‌ بگرن‪).‬‬ ‫ڕن������و مه‌نوش������ی وه‌ك مندااڵن������ی‬ ‫سیاس������ه‌توانان‪ ،‬قۆناغی منداڵییه‌تی‬ ‫س������ه‌خت و پڕ له‌ ب������ه‌رزی و نزمیی‬ ‫به‌س������ه‌ر بردووه‌‪ ،‬ڕنو ده‌ڵێت‪( :‬ئێمه‌‬ ‫چوار خوشك و براین‪ ،‬كاتێ كه‌ ئێمه‌‬ ‫منداڵ بووین باوكم وه‌ك چاالكوانێكی‬ ‫سیاس������یی ت������ه‌واوی كات خه‌ریكی‬ ‫كاروچاالك������ی ب������وو‪ ،‬كه‌م������ێ دواتر‬ ‫ناچار بوو واز له‌ كاره‌كه‌ی بێنێت و‬ ‫په‌یوه‌ندی به‌ بزووتنه‌وه‌ نهێنییه‌كانه‌وه‌‬ ‫بكات‪ .‬ئه‌مه‌ ل������ه‌و كاته‌دا بوو كه‌ له‌‬ ‫ژێر چاودێریدا بوو و بۆ سه‌ری ئه‌و‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫خه‌اڵتیان دانابوو‪ ،‬هیچ پاره‌ بۆ ژیان‬ ‫و خواردنی خێزانه‌كه‌مان نه‌مابوو‪.‬‬ ‫رنو له‌ دوو ساڵیدا بۆ به‌خێوكردنی‬ ‫به‌ بنه‌ماڵه‌ك������ه‌ی دایكی درا‪ ،‬چونکه‌‌‬ ‫باری ئابوورییان باش‌بوو‪( :‬من ته‌نیا‬ ‫س������اڵێ دوو جار توانیم‪ ،‬سه‌ردانی‬ ‫خێزانه‌كه‌م بكه‌م‪).‬‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ 1996‬كاتێ ك‌ه مائۆئیسته‌كان‬ ‫بڕیاریان دا‪ ،‬تا بزووتنه‌وه‌که‌ی خۆیان‬ ‫بۆ بزووتنه‌وه‌یه‌كی چه‌كدارانه‌ بگۆڕن‪،‬‬ ‫دایك و باوكی رنو چوونه‌ هندوستان‬ ‫تا به‌ر به‌ ئه‌گه‌ری ده‌ستگیری بگرن‪.‬‬ ‫ل������ه‌و كاته‌دا رنو ‪ 17‬س������ااڵن بوو و‬ ‫ناچار بوو چاودێری خوشك و برای‬ ‫بچووكتری خۆی بكات‪ .‬كاتێ كه‌ له‬ ‫‌(كت ماندو)‌ ده‌ژیان‪ ،‬ده‌بوایه‌ ئاگادار‬ ‫بێ تا له‌الیه‌ن هێزه‌كانی ئاسایشه‌وه‌‬ ‫ده‌ستگیر نه‌كرێت‪.‬‬ ‫دوای ماوه‌یه‌ك������ی كه‌م‪ ،‬رنو و برا‬ ‫و خوش������كه‌كه‌ی ل‌ه ڕێگ������ه‌ی حزبی‬ ‫مائۆئیس������ته‌كانه‌وه‌ به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫نایاسایی هاتنه‌ ناو واڵتی هندا‪ .‬له‌و‬ ‫س������ه‌رده‌مدا چاودێریكردنی كچێكی‬ ‫گه‌نج بۆ دایك و باوكێك كه‌ خه‌ریكی‬ ‫چاالكیی سیاسی بوون‪ ،‬زۆر سه‌خت‬ ‫بوو‪ .‬ل‌ه ئه‌نجامدا رنو له‌ ‪ 18‬ساڵیدا‬ ‫هاوس������ه‌رگیری له‌گه‌ڵ گه‌نجێكی ‪23‬‬ ‫س������اڵه‌دا كرد‪ ،‬كه‌ دایك و باوكیشی‬ ‫خه‌ریكی كار و چاالكیی سیاس������ی‬ ‫بوون‪ ،‬ل������ه‌ پێن������او ڕووخانی رژێمی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدار له‌ نێپالدا‪.‬‬ ‫رنو و خوش������كه‌‌ ‪ 17‬ساڵه‌كه‌شی‬ ‫(گنگا) له‌ یه‌ك رۆژدا هاوسه‌رگیرییان‬ ‫كرد‪ ،‬كه‌واته‌ له‌ واڵمی ئه‌م پرسیاره‌دا‬ ‫كه‌ ب������ه‌ هه‌بوونی كێش������ه‌ی فراوان‬ ‫و ماوه‌ی كورت������ی كه‌له‌گه‌ڵ دایك و‬ ‫باوكێكی شورشگێر به‌سه‌ر بردووه‌‪،‬‬ ‫چ هۆكارێ������ك بووه‌ته‌ هۆی هاتنی بۆ‬

‫ناو سیاس������ه‌ته‌وه‌‪ ،‬رنو ده‌ڵێت‪( :‬من‬ ‫شایه‌تی كێشه‌ و مه‌ترسییه‌كان بووم‬ ‫و هه‌ستم به‌وه‌ كرد كه‌ وه‌ك كه‌سێك‬ ‫له‌ بنه‌ماڵه‌كه‌م‪ ،‬پێویس������ته‌ پارێزگاری‬ ‫لێ بكه‌م‪).‬‬ ‫رنو ده‌ڵێ������ت‪ :‬هه‌روه‌ها جیاوازیی‬ ‫چینایه‌تیش هۆكارێك������ی تر بوو كه‌‬ ‫ئه‌وی كێش������ایه‌ ناو سیاس������ه‌ته‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش ئ������ه‌و پێی وابوو ئه‌م‬ ‫كاروچاالكییان������ه‌ی ئه‌و ب������ووه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫گه‌یاندووه‌ته‌‌ ئه‌م پێگه‌یه‪(‌:‬هه‌رچه‌نده‌‬ ‫من ب������ه‌ هۆی باوكم������ه‌وه‌ هاتمه‌ ناو‬ ‫سیاس������ه‌ته‌وه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ب������ه‌ به‌ش������ی‬ ‫خۆم به‌ش������داریم كردووه‌‪ ،‬كه‌ پله‌ی‬ ‫وه‌زاره‌تی ئێستام هه‌یه‌‪ .‬ته‌نیا له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ كه‌ من كچی س������ه‌رۆكوه‌زیرم‪،‬‬ ‫نابێ چاوپووش������ی له‌ خزمه‌تگوزاری‬ ‫و هه‌وڵه‌كانی من له‌ ڕێگه‌ی گه‌یشتن‬ ‫به‌م پێگه‌یه‌ بكرێت)‪.‬‬ ‫مه‌نوشی كاتێ له‌ بواری زانستی‬ ‫سیاس������ی له‌ زانك������وی تریبهوان له‌‬ ‫كت من������دو ده‌یخوێند‪ ،‬وه‌كو ڕێبه‌ری‬ ‫خوێن������دكاری خه‌ریكی چاالكی بوو‌‪.‬‬ ‫(مه‌نوش������ی)یش هه‌ر وه‌ك دوو ژنی‬ ‫تر كه‌ س������ه‌رده‌می منداڵیی خۆی به‌‬ ‫ناوێكی خ������وازراوه‌وه‌‪ ،‬له‌ نه‌هێنی و‬ ‫كوچبه‌ری له‌ هندوس������تاندا به‌سه‌ر‬ ‫ب������ردووه‌‌‪ ،‬بیره‌وه‌رییه‌كانی منداڵیی‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ بنه‌ماڵ������ه‌ی دایك������ی ژیاوه‌‪،‬‬ ‫چوون������ه‌ به‌ندیخانه‌ به‌ مه‌به‌س������تی‬ ‫س������ه‌ردانی دایكێك بووه‌ كه‌ له‌ كاتی‬ ‫خۆپیش������اندانه‌كاندا ده‌س������تگیر و‬ ‫به‌ندكراب������وو‪ .‬هه‌رجار كه‌ ده‌چوومه‌‬ ‫به‌ندیخانه‌که‌وه‌‪ ،‬دایك و باوكم منییان‬ ‫ئام������اده‌ ده‌كرد تا ل������ه‌ كاتی ئێعدام‬ ‫كردنیاندا بتوانم به‌رگه‌ی ڕووداوه‌که‌‬ ‫بگرم‌‪.‬‬ ‫‪www.ir.voanews.com‬‬


‫هه‌ڵبژاردنه‌کان‬ ‫له‌ ساڵی (‪)٢٠١٣‬دا‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬

‫ئااڵ‬

‫واڵت‬

‫چه‌شنه‌کانی هه‌ڵبژاردن‬

‫ڕێکه‌وت‬

‫کۆماری چێک‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٣/١/١١‬‬

‫نه‌مسا (ئوتریش)‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٣/١/٢٠‬‬

‫ئیسرائیل‬

‫په‌رله‌مانی (پێشوه‌خته‌)‬

‫‪٢٠١٣/١/٢٢‬‬

‫ئۆردۆن‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/١/٢٣‬‬

‫بولغاریا‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٣/١/٢٧‬‬

‫لیختێنشاین‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٢/١‬‬

‫کووبا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٢/٣‬‬

‫کۆماری چێک‬

‫سه‌رکۆماری (خولی دووه‌م )‬

‫‪٢٠١٣/٢/٨‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪17‬‬


‫مۆناکۆ‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٢/١٠‬‬

‫قبرس‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٣/٢/١٧‬‬

‫ئێکوادۆر‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٣/٢/١٧‬‬

‫ئێکوادۆر‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٣/٢/١٧‬‬

‫ئه‌رمه‌نستان‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٣/٢/١٨‬‬

‫جیبووتی‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٢/٢٢‬‬

‫ئیتالیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٢/٢٤‬‬

‫کامێرۆن‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫? ‪٢٠١٣/٢/‬‬

‫کێنیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٣/٤‬‬

‫کێنیا‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٣/٣/٤‬‬

‫میکرۆنێزیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٣/٥‬‬

‫مالتا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٣/٩‬‬

‫مالیزیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫?‪٢٠١٣/٣/‬‬

‫ئێکوادۆر‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٣/٤/٧‬‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬


‫پاراگووای‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٤/٢١‬‬

‫پاراگووای‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٣/٤/٢١‬‬

‫پۆلینیزیای فرانسه‌‬

‫په‌رله‌مانی (خولی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٣/٤/٢٥‬‬

‫مۆنتێنێگرۆ‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/٤/‬‬

‫پۆلینیزیای فرانسه‌‬

‫په‌رله‌مانی (خولی دووه‌م)‬

‫‪٢٠١٣/٥/٥‬‬

‫ماداگاسکار‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م) (کاتی)‬

‫‪٢٠١٣/٥/٨‬‬

‫گین‌ه (غينيا)‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٣/٥/١٢‬‬

‫فیلیپین‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٣/٥/١٣‬‬

‫دوڕگه‌ی کایمان‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٥/٢٢‬‬

‫پاکستان‬

‫په‌رله‌مانی (کاتی)‬

‫?‪٢٠١٣/٥/‬‬

‫مه‌غوولستان‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/٥/‬‬

‫ئیتالیا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/٥/‬‬

‫ئێران‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٣/٦/١٤‬‬

‫ئه‌ڵبانیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٦/٢٣‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪19‬‬


‫توونس‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م)‬

‫‪٢٠١٣/٦/٢٣‬‬

‫توونس‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٦/٢٣‬‬

‫قه‌ته‌ر‬

‫په‌رله‌مانی (کاتی)‬

‫?‪٢٠١٣/٦/‬‬

‫ماداگاسکار‬

‫سه‌رکۆماری (خولی یه‌که‌م) (کاتی)‬

‫‪٢٠١٣/٧/٣‬‬

‫ماداگاسکار‬

‫په‌رله‌مانی (کاتی)‬

‫‪٢٠١٣/٧/٣‬‬

‫که‌مبۆجیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٧/٢٨‬‬

‫ماڵدیڤ‬

‫سه‌رکۆماری (کاتی)‬

‫?‪٢٠١٣/٧/‬‬

‫ژاپۆن‬

‫ئه‌نجومه‌نی پیران‬

‫‪٢٠١٣/٨/٣٠‬‬

‫نۆروێژ‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/٩/٩‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫?‪٢٠١٣/٩/‬‬

‫نه‌مسا (ئوتریش)‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫?‪٢٠١٣/٩/‬‬

‫ڕواندا‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫?‪٢٠١٣/٩/‬‬

‫ماکائوو‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫?‪٢٠١٣/٩/‬‬

‫بێلیز‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٣/١٠/٦‬‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬


‫گوواتماال‬

‫ڕێفراندۆم‬

‫‪٢٠١٣/١٠/٦‬‬

‫ئه‌رژه‌نتین‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫?‪٢٠١٣/١٠/‬‬

‫گورجستان‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/١٠/‬‬

‫ئیتیۆپیا‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/١٠/‬‬

‫ئازه‌ربایجان‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/١٠/‬‬

‫دوڕگه‌ی ماریانای باکوور‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫‪٢٠١٣/١١/٥‬‬

‫شیلی‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫‪٢٠١٣/١١/١٧‬‬

‫شیلی‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫‪٢٠١٣/١١/١٧‬‬

‫دوڕگه‌ی فاڵکله‌ند‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان (کاتی)‬

‫‪٢٠١٣/١١/٢٠‬‬

‫دوڕگه‌ی سه‌نت هێلێن‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫?‪٢٠١٣/١١/‬‬

‫هۆندووڕاس‬

‫ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬

‫?‪٢٠١٣/١١/‬‬

‫هۆندووڕاس‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/١١/‬‬

‫تاجیکستان‬

‫سه‌رکۆماری‬

‫?‪٢٠١٣/١١/‬‬

‫تورکمه‌نستان‬

‫په‌رله‌مانی‬

‫?‪٢٠١٣/١٢/‬‬

‫‪http://www.electionguide.org‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪21‬‬


‫ناوبژیوانی چییه‌؟‬ ‫دكتۆر عه‌لی سه‌باغیان‪:‬‬ ‫و‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬ ‫واتای ناوبژیوان������ی یه‌كێك‌ه‬ ‫ل‌ه چه‌مك‌ه سیاسییه‌كان‪ ،‬كه‌ ل‌ه‬ ‫بواری چاروبڕی دووبه‌ره‌كی و‬ ‫كێشه‌ی كه‌سی‪ ،‬گرووپ و واڵتان‬ ‫سوودی لێ وه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫مانای وش������ه‌یی "ناوبژیوانی‬ ‫كه‌وتن������‌ه‬ ‫(‪")Mediation‬‬ ‫نێوان دوو ی������ان چه‌ند الیه‌نه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه ڕووی زاراوه‌ی������ه‌و‌ه یه‌كێك‬ ‫ل‌ه ش������ێوازه‌كانی سیاس������ی – دیپلۆماتیكی������ی چاروب������ڕی‬ ‫ئاش������تیانه‌ی دووبه‌ره‌كییه‌‪ ،‬ك‌ه له‌وێدا الیه‌نی س������ێیه‌م ك‌ه ب‌ه‬ ‫گش������تی واڵتێك‪ ،‬ڕێكخراوێكی نێونه‌ته‌وه‌یی و یان كه‌س������ێكی‬ ‫به‌ناوبانگی نێونه‌ته‌وییه‌یه‌وه‌‪ ،‬ب‌ه مه‌به‌س������تی كۆتاییهێنان یان‬ ‫كه‌مكردنه‌وه‌ی كێشمه‌كێش������ی نێوان دوو الیه‌نی پێكهه‌ڵپڕژاو‪،‬‬ ‫كه‌ بریتیی بێ ل������ه‌ دوو واڵت یان ل‌ه نێوان ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی‬ ‫و گرووپ������‌ه نه‌یاره‌كانی ده‌كه‌وێت‌ه نێوانیان و به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫دۆستان‌ه پرسی گفتوگۆی نێوانیان‪ ،‬پێشنیار ده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ له‌ نێو ش������ێوازه‌كانی سیاس������ی – دیپلۆماتیكدا‬ ‫چاروبڕی كێشه‌ی سیاسی و نێونه‌ته‌وه‌ییی "به‌ڕێوه‌بردنێكی باش‬ ‫(‪")Good office‬یش جۆرێك‌ه له‌ ناوبژیوانیی الیه‌نێكی سێیه‌م‬ ‫له‌ نێوان دوو الیه‌نی كێشه‌دار‪ ،‬به‌اڵم جیاوازیی ناوبژیوانی له‌گه‌ڵ‬ ‫(به‌ڕێوه‌بردنێكی باش) له‌وه‌دایه‌ كه‌ له‌ به‌ڕێوه‌بردنی باش‪ ،‬الیه‌نی‬ ‫س������ێیه‌م ته‌نها كه‌شی ده‌سپێكردنی گفتوگۆی نێوان الیه‌نه‌كانی‬ ‫كێشه‌دار ده‌ڕه‌خس������ێنێت و خۆی به‌شداری له‌ گفتوگۆیه‌كاندا‬ ‫ناكات‪ ،‬به‌اڵم له‌ نابژیوانیدا الیه‌نی س������ێیه‌م س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی‬ ‫كه‌ كه‌شی ده‌سپێكردنی گفتوگۆ له‌ نێوان الیه‌نه‌ كێشه‌داره‌كان‬ ‫یان ناكۆك ده‌ڕه‌خس������ێنێت‪ ،‬خۆشی له‌ ڕێڕه‌وی گفتوگۆكانیاندا‬ ‫به‌ش������داری ده‌كات و ڕێگاچاره‌ی پێویس������تیش ب������ۆ هه‌ردوو ال‬ ‫پێش������نیار ده‌كات‪ ،‬كه‌ هه‌ردوو الیه‌نی ناكۆك له‌ په‌سندكردن یان‬ ‫ڕه‌ددانه‌وه‌ی پێشنیاره‌كان سه‌رپشكن‪.‬‬ ‫ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی پێشینه‌ی كۆنی شه‌ڕ و ناكۆكیی نێوان‬ ‫كه‌س������ان‪ ،‬گرووپ������‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و واڵت������ان‪ ،‬هه‌روه‌ها ب‌ه‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌و سووده‌ی ك‌ه له‌ چه‌ندین الی جۆراجۆره‌و‌ه‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫بۆ ده‌ستێوه‌ردانی الیه‌نی سێیه‌م‬ ‫ب������ه‌ مه‌به‌س������تی كۆتاییهێنان ب‌ه‬ ‫ناكۆكییه‌كان له‌ مێژوودا هه‌بووه‌‪،‬‬ ‫پێشینه‌یه‌كی كۆنیشی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبه‌ت������‌ه ئ������ه‌و ش������ێوازه‌ی‬ ‫چاروبڕی ناكۆكییه‌كان ل‌ه سه‌ده‌ی‬ ‫بیس������ته‌مدا گۆڕانكارییه‌كی قوڵی‬ ‫بڕی������وه‌ و ب������‌ه په‌س������ه‌ندكردنی‬ ‫له‌الیه‌ن باڵوك������راوه‌ی ڕێكخراو‌ه‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییی������ه‌كان وه‌ك������و باڵوكراوه‌ی ڕێكخ������راوی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌كگرت������ووه‌كان‪ ،‬باڵوكراوه‌ی ڕێكخ������راوی یه‌كێتی ئه‌فریقا و‬ ‫باڵوكراوه‌ی ڕێكخراوی واڵتان������ی ئه‌مریكایی‪ ،‬گرنگیی پێگه‌ی‬ ‫دامه‌زراو‌ه و ڕۆڵی ل‌ه چاروبڕی كێشه‌كاندا زیاد كردووه‌‪.‬‬ ‫الیه‌نی س������ێیه‌م ك‌ه خ������ۆی ده‌خات‌ه نێ������وان دوو یان چه‌ند‬ ‫الیه‌نێكی ناكۆك‪ ،‬به‌ گش������تی چه‌ندین ئامانج������ی له‌و كاره‌دا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ئامانجی ناوبژیوانی له‌وانه‌یه‌ بۆ به‌ده‌ستهێنانی متمان‌ه‬ ‫بێت‪ ،‬به‌اڵم شكس������تهێنانی له‌الیه‌كی تره‌و‌ه ده‌توانێت زیانێكی‬ ‫زۆری پێ بگه‌یێنێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ باڵوبوون������ه‌وه‌ی ناكۆكی یان‬ ‫كێش������ه‌ له‌ نێ������وان دوو یان چه‌ن������د الیه‌نێ������ك‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه ببێت‌ه‬ ‫هۆی تێوه‌گالن������ی ئه‌وانی دیكه‌ش‪ ،‬بۆی‌ه الیه‌نه‌كانی س������ێیه‌م‬ ‫ب‌ه مه‌به‌س������تی پێش������گرتن ل‌ه باڵوبوونه‌وه‌ی ئه‌و ناكۆكییان‌ه و‬ ‫ڕێگه‌گرتن ل������ه‌ زیانه‌ چاوه‌ڕواننه‌كراوه‌كان������ی‪ ،‬خۆیان وه‌كوو‬ ‫ناوبژیوان دێن‌ه مه‌یدان تاكو هه‌رچی زووتر كۆتایی به‌و كێش‌ه‬ ‫و ناكۆییان‌ه بێنن‪.‬‬ ‫وه‌ك������و ش������ێوازێكی تایبه‌ت ل������‌ه چاروبڕی ئاش������تیانه‌ی‬ ‫ناكۆكیی������ه‌كان‪ ،‬تایبه‌تمه‌ندیی وه‌كو دڵخوازی������ی‪ ،‬نه‌رمونیانیی‬ ‫و پاراس������تنی ئابڕوو و متمان������ه‌ی الیه‌نه‌كانی هه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫س������ه‌ركه‌وتنی هه‌رجۆرێكیش������ی په‌یوه‌س������ت‌ه ب‌ه كاریگه‌ریی‌ه‬ ‫جۆراوجۆره‌كان������ی وه‌ك������و؛ پێناس������‌ه و تایبه‌تمه‌ندییه‌كان������ی‬ ‫الیه‌نه‌كانی ناكۆك‪ ،‬ناوه‌ڕۆكی ناكۆكی‪ ،‬هه‌روه‌ها تایبه‌تمه‌ندی‬ ‫و ئامانجه‌كانی ناوبژیوان‪.‬‬

‫‪http://vista.ir/article/268527‬‬


‫فیدراڵیسم له‌ تیۆرییه‌وه‌ تا كردار‬ ‫* و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬

‫گه‌وره‌ترین پرسی سیس������ته‌می فیدراڵی‪ ،‬دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت‌ه ل‌ه‬ ‫نێوان پێكهاته‌ فیدراڵی و هه‌رێمییه‌كاندا‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا ده‌بێت‬ ‫شێوازی به‌كارهێنانی ده‌سه‌اڵت‪( ،‬چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تی) ب‌ه هه‌موو‬ ‫ورده‌كارییه‌كان������ه‌و‌ه دیاربكرێن‪ .‬لێره‌دا ب‌ه هێنانه‌وه‌ی نموونه‌كانی‬ ‫ك������رداری ل‌ه سیس������ته‌م‌ه فیدراڵیی������ه‌كان له‌ جیهان������دا‪ ،‬چۆنیه‌تیی‬ ‫دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت له‌م سیسته‌مانه‌دا‪ ،‬ده‌خه‌ینه‌ به‌ر باس‪.‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫په‌رله‌مان������ی ئه‌ڵمانیا ل‌ه‬ ‫دوو ئه‌نجومه‌ن پێكهاتووه‌‪:‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی‬ ‫(بوندستاگ) و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫فیدراسیۆن (بوندسرات)‪.‬‬ ‫(بوندس������تاگ) ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌رانی گه‌له‌ و (بوندس������رات)یش ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی‬ ‫ویالیه‌تییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌ندامانی نوێنه‌رانی فیدراس������یۆن له‌الیه‌ن حكوومه‌تی‬ ‫‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن‪ ،‬ب������ه‌ مه‌رجێ ك������ه‌ ژماره‌ی‬ ‫هه‌رێم������ه ‌‌‬ ‫ئه‌ندامانیان ل‌ه س������ێ ئه‌ندام كه‌متر نه‌بێت‪ .‬ئه‌و ویالیه‌ته‌ی‬ ‫ك‌ه ژماره‌ی دانیش������تووانیان ‪ 2‬ملیوون������ه‌‪ 4 ،‬نوێنه‌ر و ئه‌و‬ ‫ویالیه‌تانه‌ی ك‌ه ‪ 6‬ملیوونه‌‪ 5 ،‬نوێنه‌ریان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی فیدراس������یۆن مافی پێشنیازی یاسای هه‌یه‬ ‫و ده‌توانێ������ت ناڕه‌زایی خۆی ل‌ه باره‌ی ئه‌و یاس������ایه‌ی ك‌ه‬ ‫کردووه ده‌رببڕێت‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫‌‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی په‌س������ندی‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌نجومه‌ن ئه‌و یاس������ا پێش������نیازه‌كراوه‌که‌ی خست‌ه‬

‫ده‌نگدانه‌و‌ه و ب‌ه زۆرینه‌ی ده‌نگ په‌سندكرا‪ ،‬ئه‌وا بوندسرات‬ ‫ناچاره قه‌بووڵی بکات‪ .‬له‌م واڵته‌دا ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن‬ ‫‌‌‬ ‫ل‌ه س������ه‌ركۆمار و سه‌رۆكوه‌زیران پێك دێت‪ .‬بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌ركۆماری‪ ،‬لیژنه‌یه‌كی پێكهاتوو له‌ ئه‌ندامانی (بوندستاگ)‬ ‫و نوێنه‌ران������ی ئه‌نجومه‌ن������ی ویالیه‌ت������ه‌كان‪ ،‬س������ه‌ركۆماری‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرن‪ .‬خولی س������ه‌ركۆماری ‪ 5‬ساڵ‌ه و به‌پێی یاسای‬ ‫ساڵی ‪ ،1949‬ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنی سنوورداره‌ و مافی‬ ‫پێشنیازكردنی یاس������ای نییه‌‪ .‬س������ه‌ركۆمار ته‌نیا له‌ باری‬ ‫نائاساییدا ده‌توانێت ئه‌نجومه‌نه‌كان هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای ده‌ستنیش������انكردنی په‌رله‌مانی نوێ‪ ،‬سه‌ركۆمار‪،‬‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیران به‌ په‌رله‌مان ده‌ناسێنێت‪ .‬كاتێ كه‌ په‌رله‌مان‬ ‫ب‌ه هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكوه‌زیرانی ڕازی بوو‪ ،‬س������ه‌ركۆمار‬ ‫پێشنیازی ئه‌لترناتیڤێكی تر ده‌كات‪ ،‬ئه‌گه‌ر ن‌ا ئه‌وا په‌رله‌مان‬ ‫له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردنه‌و‌ه هه‌ڵده‌وه‌شێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی مادده‌ی ‪86‬ی ده‌س������تووری گش������تی‪ ،‬سه‌ركۆمار‬ ‫به‌رپرسانی دامه‌زراوه‌ فیدراڵییه‌كان‪ ،‬فه‌رمانگه‌ی كۆچبه‌ر‌ه‬ ‫بیانیی������ه‌كان‪ ،‬دارایی ناوه‌ندی‪ ،‬پۆس������ت‪ ،‬ڕێگای ئاس������ن و‬ ‫كه‌ش������تیوانیی فیدراڵ������ی‪ ،‬هه‌ڵده‌بژێرێ������ت‪ .‬ل‌ه سیس������ته‌می‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪23‬‬


‫ئه‌ڵمانی������ادا‪ ،‬دادگای فیدراڵی بایه‌خی تایبه‌تی خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م دادگایه‌ ل‌ه ‪ 24‬ئه‌ندام پێكدێت‪ ،‬ك������ه‌ نیوه‌یان له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یییه‌وه‌ و نیوه‌که‌ی تر له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی‬ ‫فیدراسیۆنه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬

‫ویالیه‌ت ‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا‬

‫ل‌ه س������ه‌ره‌تادا ویالیه‌ت‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان ب‌ه ش������ێوه‌ی‬ ‫چه‌ن������د كۆڵۆنێ������ك به‌ڕێ������و‌ه‬ ‫ده‌چوو‪ ،‬ك‌ه دانیشتووانیان‬ ‫له‌ ژێر كاریگه‌ری كولتووری‬ ‫(ئه‌نگل������ۆ ساكس������ۆن)دا‪،‬‬ ‫خوازیاری "خۆبه‌ڕێوه‌بردن" بوون‪ .‬ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫ل‌ه سه‌ره‌تادا ل‌ه كۆنفدراسیۆنێكی ‪ 13‬ویالیه‌تی پێكهاتبوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ل‌ه ساڵی ‪1787‬دا‪ ،‬بوو به‌ ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵی‪ .‬ئێستا‬ ‫ئه‌مریكا خاوه‌نی ‪ 50‬ویالیه‌ته‌‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانانی ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كان له‌ كۆنگره‌دا‬ ‫چ������ڕ ده‌بێته‌وه‌‪ ،‬كه‌ ل‌ه دوو ئه‌نجومه‌نی پیران و نوێنه‌ران ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رتاسه‌ریدا هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬هه‌ر ویالیه‌تێك‬ ‫خاوه‌نی ئه‌نجومه‌نی یاس������ادانان و شێوازی به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌‌‪ .‬له‌ ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كاندا سه‌رۆكی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن‪ ،‬س������ه‌ركۆماره‌‪ .‬دوای ناساندنی‬ ‫س������ه‌ركۆمار به‌ حزبه‌كان یان ل‌ه چوارچێ������وه‌ی پاڵێوراوی‬ ‫بێالیه‌ن‪ ،‬له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رتاس������ه‌ریدا‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫دادگای بااڵ ل‌ه ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬چاودێری به‌س������ه‌ر‬ ‫گش������ت كاروباری دادوه‌ری له‌وانه‌ش به‌ڕێوه‌بردنی یاس������ا‪،‬‬ ‫ساخته‌كاریی یاسایی و ‪ ...‬ده‌كات‪ .‬دادگای بااڵ به‌رزترین‬ ‫سه‌رچاوه‌ی دادوه‌رییه‌ له‌ ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كاندا‪.‬‬

‫ئه‌رژه‌نتین‬

‫ده‌س������تووری گش������تیی‬ ‫ئه‌رژه‌نتین بۆ ساڵی ‪1853‬‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ و‌ له‌ ساڵه‌كانی‬ ‫‪ 1866‬و ‪1898‬دا ئاڵوگۆڕی‬ ‫به‌سه‌ردا هاتووه‌‪ .‬ئه‌رژه‌نتین‬ ‫یه‌ك������ێ ل������‌ه واڵتان������ی تری‬ ‫ئه‌مریكای التین‌ه ك‌ه ئه‌ورووپاییتر‌ه و ته‌نیا ‪ %3‬دانیشتووانی‬ ‫ل‌ه نژاده‌كانی ترن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌م واڵته‌ ل‌ه س������اڵی ‪1860‬ه‌وه‌ ب‌ه‬ ‫شێوه‌ی فیدراڵی به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪.‬‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫مادده‌ی یه‌كی ده‌ستووری گشتی ئه‌م واڵته‌‪ ،‬فیدراڵیسمی‬ ‫وه‌ك سیسته‌مێكی سیاسی ناو ده‌بات‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ مادده‌ی‬ ‫پێنجه‌میش ئاماژه‌ به‌م خاله‌ كراوه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ر ویالیه‌تێك یاسای‬ ‫تایبه‌ت به‌ خۆی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫حكوومه‌تی فیدراڵی ناتوانێت ده‌ست له‌ كاروباری ناوخۆیی‬ ‫ویالیه‌ت������ه‌كان وه‌رب������دات و به‌بێ ڕه‌زامه‌ندی������ی حكوومه‌تی‬ ‫ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬مافی ده‌ستێوه‌ردانی سه‌ربازیی نییه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی یاسا‪ ،‬دامه‌زراندنی ویالیه‌تێكی نۆێ به‌ ڕه‌زامه‌ندیی‬ ‫گش������ت ویالیه‌ت������ه‌كان ده‌بێت‪ .‬به‌پێی م������ادده‌ی ‪ ،27‬هێزی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی فیدراڵی‪ ،‬بریتییه‌ ل������‌ه به‌ڕێوه‌بردنی په‌یوه‌ندیی‌ه‬ ‫سیاس������ی و بازرگانییه‌کانی ده‌ره‌و‌ه و واژووی په‌یماننام‌ه‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌کانه‌‪ .‬ئه‌و په‌یماننامانه‌‌ی كه‌ له‌الیه‌ن حكوومه‌تی‬ ‫‌وه واژوو ده‌کرێ������ن‪ ،‬ل‌ه ت������ه‌واوی ویالیه‌ته‌كاندا‬ ‫فیدراڵیی������ه ‌‌‬ ‫جێبه‌ج������ێ ده‌کرێن‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر وێكچوونیش������ی له‌گه‌ل‬ ‫یاس������ا هه‌مواركراوه‌كانی ویالیه‌ته‌كان������دا نه‌بێت‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری و به‌ڕێوه‌بردنی فیدراسیۆنی ئه‌م واڵته‌‪،‬‬ ‫ی فیدراڵیی ئه‌مریکادا‬ ‫جیاوازییه‌كی ئه‌وتۆی له‌گه‌ڵ سیسته‌م ‌‬ ‫نییه‌‪.‬‬

‫ئیماراتی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی‬

‫به‌پێ������ی ده‌س������تووری‬ ‫گش������تیی ئیمارات‪ ،‬یاسای‬ ‫فیدراڵی به‌رزتر‌ه ل‌ه یاسای‬ ‫ویالیه‌تی و به‌پێی مادده‌ی‬ ‫پێنجه‌م‪ ،‬ه������ه‌ر ویالیه‌تێك‬ ‫ئااڵی خۆی هه‌یه‌‪ .‬مادده‌ی‬ ‫ده‌یه‌می ده‌ستووری گشتی ئه‌م واڵته‌‪ ،‬ئاماژه‌ به‌م خال‌ه ده‌كات‬ ‫كه‌هه‌ر میرنشینێك‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیی گشت میرنشینه‌كانی تر‬ ‫به‌ فه‌رمی بناسێت‪.‬‬ ‫له‌ م������ادده‌ی ‪118‬دا داوا له‌ میرنش������ینه‌كان ده‌كات‪ ،‬كه‌‬ ‫یاسا له‌ س������نووری ده‌سه‌اڵتی میرنشینه‌كه‌ی خۆیاندا بنێن‪.‬‬ ‫له‌ به‌ندی یه‌كه‌می مادده‌ی یازده‌هه‌می یاس������ای گشتی ئه‌م‬ ‫واڵت������ه‌دا‪ ،‬جه‌خت له‌س������ه‌ر یه‌كگرتنی ئاب������ووری و گومرگی‬ ‫واڵت كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌پێی مادده‌ی ‪ 23‬س������امان و سه‌رچاوه‌‬ ‫سروشتییه‌كانی هه‌ر میرنشینێك‪ ،‬سه‌ر به‌هه‌مان میرنشینه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی مادده‌ی ‪ ،45‬بنه‌ماكانی حكوومه‌تی فیدراس������یۆن‪،‬‬ ‫بریتیی‌ه ل‌ه س������ه‌ركۆمار و جێگری س������ه‌رۆكی فیدراسیۆن‪،‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران و ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی فیدراس������یۆن‬ ‫و دادوه‌ریی فیدراسیۆن‪ .‬بااڵترین ده‌سه‌اڵتیش ئه‌نجومه‌نی‬


‫بااڵی فیدراس������یۆنه‌‪ ،‬ك‌ه له‌ حه‌وت میرنشینی (ئه‌بووزه‌بی‪،‬‬ ‫دووبه‌ی‪ ،‬ش������اریجه‌‪ ،‬عه‌جم������ان‪ ،‬ئه‌مئه‌لقه‌وی������ن‪ ،‬فه‌جیره‌ و‬ ‫رئه‌سولخه‌یمه‌) پێكهاتووه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا بڕیاره‌كانی ئه‌نجومه‌ن������ی بااڵ‪ ،‬ب‌ه ‪ 5‬ده‌نگ ل‌ه‬ ‫حه‌وت ده‌نگی به‌ده‌ستهاتوو په‌سند ده‌كرێت‪( .‬ئه‌بوزه‌بی و‬ ‫دووبه‌ی) مافی ڤیتۆیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكی واڵت و جێگری سه‌رۆكیش‪ ،‬له‌ ڕیزی حه‌وت‬ ‫ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی بااڵدان‪ .‬س������ه‌رۆك بۆ ماوه‌ی ‪ 5‬سااڵن‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت و خولی هه‌ڵبژاردنیش سنووردار نه‌کراو‌ه‬ ‫بۆ چه‌ن������د ده‌وره‌‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی فیدراس������یۆنیش‬ ‫وه‌ك������و په‌رله‌مان������ی واڵت وایه‌ و ل‌ه ‪ 40‬ئه‌ن������دام پێك دێت‪،‬‬ ‫كه‌ ئه‌ندامانیان ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی نایه‌كسان هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی ئه‌بووزه‌بی و دووبه‌ی ‪ 8‬ئه‌ندام و ش������اریجه‌و‬ ‫رئه‌س������ولخه‌یم‌ه ل������‌ه ‪ 6‬ئه‌ن������دام و عجم������ان و فه‌جیره‌ و‬ ‫ئه‌مئه‌لقه‌وینیش ‪ 4‬ئه‌ندامن‪ .‬ماوه‌ی كاركردنی هه‌ر خولێكی‬ ‫ئه‌نجومه‌نیش دوو ساڵه‌‪.‬‬ ‫مادده‌ی ‪123‬ی ده‌ستووری گشتی‪ ،‬ئه‌م مافه‌ی به‌ فه‌رمی‬ ‫بۆ میرنشینه‌كانی داناوه‌‌‪ ،‬كه‌ بڕیارنامه‌کانیان له‌گه‌ڵ واڵت‌ه‬ ‫دراوس������ێكانیدا واژوو بكه‌ن‪ .‬ل‌ه م������ادده‌ی ‪124‬دا هاتووه‌‪:‬‬ ‫(حكوومه‌تی فیدراس������یۆن پێش واژووی هه‌ر په‌یماننام‌ه و‬ ‫بڕیارنامه‌یه‌ك كه‌ په‌یوه‌ندی به‌ میرنشینه‌كه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێت‬ ‫ڕاوێژ له‌گه‌ل ئه‌و میرنشینه‌د‌ا بكات و ل‌ه كاتی ڕازینه‌بوونیان‪،‬‬ ‫ڕه‌و‌انه‌ی دادگای بااڵ بكاته‌وه‌‪).‬‬ ‫ل‌ه مادده‌ی ‪124‬دا‪ ،‬مافی پێكهێنانی هێزه‌ چه‌كداره‌كان‬ ‫بۆ هه‌ر میرنشینێك به‌ فه‌رمی دانراوه‌‪ .‬سیسته‌می سیاسی‬ ‫له‌ ئیمارات������ی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی له‌ فیدراس������یۆن زیاتر‬ ‫و له‌ كۆنفدراس������یۆنیش كه‌متره‌‪ ،‬بۆی‌ه ل‌ه س������اڵی ‪1979‬دا‬ ‫ی چه‌كداری میرنش������ینه‌كان ل������ه‌ چوارچێوه‌ی هێزێكی‬ ‫هێز ‌‬ ‫یه‌کگرتوودا ڕێکخران‪.‬‬ ‫گه‌رچ������ی ئه‌م کاره‌ ته‌نیا له‌ جلوبه‌رگی س������ه‌ربازی و لۆگۆی‬ ‫س������وپایه‌كی یه‌كگرتوودا به‌دیهات‪ .‬ژماره‌ی������ه‌ک پێیان وایه‌ كه‌‬ ‫سیسته‌می سیاس������یی ئیمارات‪ ،‬كۆنفدراسیۆنێكی ته‌واوه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫میرنش������ینێك ده‌سه‌اڵتی به‌سه‌ر س������نووری‌ زه‌مینی و ده‌ریایی‬ ‫خۆیدا هه‌یه‌ و ئااڵی تایبه‌ت به‌خۆی هه‌یه‌‪ ،‬خاوه‌نی س������ه‌رچاوه‌‬ ‫سروشتییه‌كانی تایبه‌ت به‌ خۆی و هێزی چه‌كداری میرنشینه‌‪.‬‬ ‫تا ئێستا ئیمارات خاوه‌نی س������وپایه‌كی یه‌كگرتوو نییه‌‪،‬‬ ‫هێشتا ملمالنێی سنووری له‌ نێوان میرنشینه‌كانی ئیماراتدا‬ ‫چاره‌س������ه‌ر‌ نه‌كراوه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش‌ هه‌مووی هه‌ڕه‌شه‌ن له‌ سه‌ر‬ ‫ئیماراتی ئاینده‌دا‪.‬‬

‫هندوستان‬ ‫هندوس������تان ده‌وڵه‌تێكی‬ ‫فیدراڵی ب������ه‌ حكوومه‌تێكی‬ ‫ناوه‌ندیی جێگی������ر‌ه ك‌ه ل‌ه‬ ‫دهلی ن������وێ پایته‌ختی ئه‌م‬ ‫واڵته‌ی������ه‌‪ .‬فیدراڵیس������می‬ ‫نیوه‬ ‫هندوستان فیدراڵیس������مێكی تایبه‌ت‌ه كه‌ س������یمایه‌كی ‌‌‬ ‫فیدراڵ������ی به‌م واڵت‌ه به‌خش������یوه‌‪ .‬ئه‌م واڵت������ه‌ ل‌ه بارودۆخی‬ ‫ی ئیداره‌ ده‌کرێت‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫ئاساییدا ب‌ه شێوه‌ی فیدراڵیست ‌‬ ‫دۆخی تایبه‌تدا سیمایه‌كی یه‌كگرتوو به‌خۆیه‌وه‌ ده‌بینێت‪ .‬ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪ 1949‬كاتێ ده‌ستووری گشتی ئه‌م واڵت‌ه هه‌مواركرا‪،‬‬ ‫سێ هه‌رێمیان پێكهێنا‪ :‬هه‌رێمی(‪ )A‬یه‌كێك‌ه له‌ هه‌رێمه‌كانی‬ ‫س������ه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی ئینگلیز‪ ،‬ك‌ه ئۆتۆنۆمی به‌م هه‌رێمان‌ه‬ ‫درا‪ ،‬له‌ هه‌رێمی (‪ )B‬زیاتر بوو و ده‌سه‌اڵتی هه‌ریمی (‪)B‬‬ ‫به‌رزتر له‌ هه‌رێمی (‪ )C‬بوو‪.‬‬ ‫یه‌کپارچه‌بوون������ی ئۆتۆنۆمی������ك ل������ه‌ س������اڵی ‪1956‬دا‪،‬‬ ‫سه‌رتاسه‌ری هه‌رێمه‌كانی هندوستانی گرته‌وه‌‪ .‬په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌م واڵته‌ ل‌ه دوو ئه‌نجومه‌ن پێك دێت‪ :‬ئه‌نجومه‌نی ویالیه‌تی‬ ‫(راجیاسابها) و ئه‌نجومه‌نی گه‌ل (لوك سابها)‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ویالیه‌تی خاوه‌نی ‪ 250‬ئه‌ندام‌ه و ‪ 12‬كه‌سیان‬ ‫له‌الیه‌ن س������ه‌ركۆماره‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێن و ‪ 238‬ئه‌ندامی تر‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردن������ی سه‌رتاس������ه‌ریدا هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬جێگری‬ ‫سه‌ركۆمار‪ ،‬سه‌رۆكی په‌رله‌مانه‌‪ .‬به‌پێی ده‌ستووری گشتیی‬ ‫هندوستان‪ ،‬كه‌س بۆی نیی‌ه ئه‌نجومه‌ن هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌لیش خاوه‌ن������ی ‪ 520‬ئه‌ندامه‌‪ ،‬ك‌ه ‪500‬‬ ‫ئه‌ندامیان به‌پێی ژماره‌ی دانیشتووان‪ ،‬له‌الیه‌ن ویالیه‌ته‌كانه‌و‌ه‬ ‫و ‪ 20‬ئه‌ندامی تریش له‌الیه‌ن سه‌ركۆمار هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن ل‌ه سه‌ركۆمار و سه‌رۆكوه‌زیران‬ ‫پێكدێت‪ .‬س������ه‌ركۆمار س������ه‌رۆكی فیدراس������یۆنه‌ و له‌الیه‌ن‬ ‫لیژنه‌یه‌كی تێكه‌اڵو له‌ په‌رله‌مان و ئه‌نجومه‌نی ویالیه‌تییه‌و‌ه‬ ‫بۆ ماوه‌ی ‪ 5‬س������ااڵن هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت‪ .‬هه‌روه‌ها جێگری‬ ‫س������ه‌ركۆماریش بۆ ماوه‌ی ‪ 5‬س������ااڵن له‌الیه‌ن په‌رله‌مانه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬س������ه‌رۆكوه‌زیرانیش وه‌ك نوێنه‌ری حزبی‬ ‫زۆرینه‌ له‌الیه‌ن په‌رله‌مانه‌و‌ه ده‌سنیشانده‌کرێت‪.‬‬ ‫سیس������ته‌می دادوه‌ریی هندوستان سیسته‌مێكی تایبه‌ته‌‪،‬‬ ‫ب‌ه جۆرێك ك������‌ه دادگای بااڵ ل‌ه ت������ه‌واوی دادگاكانی واڵت‬ ‫به‌ده‌سه‌اڵتتر و سنووری ده‌سه‌اڵتی زیاتره‌‪ .‬هه‌ر ویالیه‌تێك‬ ‫خاوه‌نی قایمقامێكه‌‪ ،‬ك‌ه فه‌رمانه‌كه‌ی له‌الیه‌ن سه‌ركۆماره‌و‌ه‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪25‬‬


‫ده‌ر‌ده‌چێت‪ .‬حاكمیش ل‌ه به‌رامبه‌ر سه‌ركۆمار و په‌رله‌مانی‬ ‫ویالیه‌تیدا‪ ،‬به‌رپرس������یار و واڵمده‌ره‌‪ .‬ه������ه‌ر ویالیه‌تێكیش‬ ‫خاوه‌نی كابین������ه‌ی وه‌زیرانه‌‪ ،‬س������ه‌رۆكوه‌زیرانیش له‌الیه‌ن‬ ‫قایمقامی ویالیه‌ت و كابینه‌که‌ش له‌الیه‌ن سه‌رۆكوه‌زیرانه‌و‌ه‬ ‫ده‌سنیشانده‌كرێت‪.‬‬

‫كه‌نه‌دا‬

‫په‌رله‌مان������ی كه‌ن������ه‌دا له‌ دوو‬ ‫ئه‌نجومه‌ن پێكهاتووه‌‪ :‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫گش������تی و ئه‌نجومه‌نی پیران‪ .‬له‌‬ ‫باره‌ی نوێنه‌ران������ی ویالیه‌ته‌كان‬ ‫له‌ ئه‌نجومه‌نی پیراندا‪ ،‬ش������ێوازی یه‌كسان نییه‌‪ ،‬بۆیه‌ ژماره‌ی‬ ‫نوێنه‌ران������ی ویالیه‌ته‌ جۆراوجۆره‌كان ه������ه‌ر له‌ گۆڕاندان‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬نوێنه‌رانی (كێبك و ئونتاریو) له‌ ئه‌نجومه‌نی پیراندا‬ ‫زیاتره‌ له‌ ویالیه‌ته‌كانی تر‪ .‬ناكرێت ئه‌نجومه‌نی پیرانی كه‌نه‌دا‬ ‫به‌ ئه‌نجومه‌نێكی دیموكراتی������ك دابنرێت‪ ،‬چونكه‌ ئه‌ندامانیان‬ ‫له‌الی������ه‌ن حاكم������ی گش������تییه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و مه‌رجی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی������ان‪ ،‬داهاتی مانگان������ه‌ی ‪ 4000‬دۆالر و زیاتره‌‪.‬‬ ‫حاكمی گشتیی که‌نه‌دا‌ له‌الیه‌ن شاژنی بریتانیاوه‌ ده‌ستنیشان‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬حاكمی گشتیش به‌ نۆره‌ی خۆی‪ ،‬سه‌رۆكوه‌زیران و‬ ‫كابینه‌ی وه‌زیران له‌ حزبی زۆرینه‌ی هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬

‫سویسرا‬

‫په‌رله‌مانی سویس������را له‌ دوو‬ ‫ئه‌نجومه‌ن پێكهاتووه‌‪ :‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی (ه������ه‌ر ‪ 22000‬كه‌س‬ ‫ی������ه‌ك نوێن������ه‌ر) و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ویالیه‌ت������ی (بوندس������رات) ك������‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی كانتۆنه‌كان������ی سویس������رایه‌و بریتیی‌ه ل‌ه ‪46‬‬ ‫واته هه‌ر كانتۆنێكی������ش ‪ 2‬نوێنه‌ری هه‌یه‌‪ .‬ماوه‌ی‬ ‫ئه‌ن������دام‪‌‌‌ ،‬‬ ‫نوێنه‌رایه‌تییان ‪ 4‬ساڵه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر دوو ئه‌نجومه‌نی سویسرا ب‌ه شێوه‌ی سه‌ربه‌خۆ كار‬ ‫ده‌كه‌ن و ده‌سه‌اڵتی یه‌كس������انیان هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه كاروباری‬ ‫گه‌وره‌ی واڵتدا‪ ،‬وه‌ك هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكوه‌زیران‪ ،‬فه‌رمانده‌ی‬ ‫هێ������زه‌ چه‌ك������داره‌كان‪ ،‬وه‌زی������ران و ‪ ...‬دوو ئه‌نجومه‌ن ل‌ه‬ ‫چوارچێ������وه‌ی ئه‌نجومه‌نێكدا ڕاوێژ ده‌که‌ن و بڕیار ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردن كه‌ ده‌سه‌اڵتیان ل‌ه الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی‬ ‫فیدراسیۆنه‌و‌ه ده‌ستنیشان ده‌كرێت‪ ،‬خاوه‌نی ‪ 7‬ئه‌ندام‌ه ك‌ه‬ ‫بۆ ماوه‌ی ‪ 4‬س������ااڵن‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن (هه‌ر ویالیه‌تێك یه‌ك‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫ئه‌ندامی هه‌یه‪ )‌.‬س������ه‌ركۆماریش له‌ نێوان ئه‌م ‪ 7‬ئه‌ندامه‌ و‬ ‫بۆ ماوه‌ی ساڵێك هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬بڕیاره‌كانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫فیدراس������یۆنیش کاتێک به‌ڕێوه‌ده‌چێت ک‌ه ل‌ه کۆی ‪ ٧‬ده‌نگی‬ ‫ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌‪ ،‬ده‌بێ ب‌ه ‪ ٤‬ده‌نگ په‌سند بکرێت‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی فیدراس������یون به‌ دوو شێوه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ سویس������را په‌رله‌مان ل������ه‌ جیات������ی خه‌ڵ������ك ئه‌ندامانی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكرنی هه‌ڵده‌بژێرێت‪ .‬حكوومه‌تیش بڕیاره‌‬ ‫په‌سه‌ندكراوه‌كانی په‌رله‌مان جێبه‌جێ ده‌کات‪ .‬له‌ به‌رامبه‌ردا‬ ‫حكوومه‌ت مافی پێش������نیازی یاس������ای هه‌ی������ه‌ و ئه‌ندامانی‬ ‫حكوومه‌ت ده‌توانن به‌ش������داری له‌ دانیشتنه‌كانی په‌رله‌ماندا‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬به‌اڵم حكوومه‌ت ناتوانێت په‌رله‌مان هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫په‌رله‌مان دادوه‌ره‌كانی دادگای فیدراس������یۆن بۆ ماوه‌ی‬ ‫‪ 6‬س������ااڵن هه‌ڵده‌بژێرێت و مافی دووبار‌ه كردنه‌وه‌ی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئاڵوگۆڕی یاس������ای س������اڵی ‪ 1847‬ده‌س������ه‌اڵتی دادگاكانی‬ ‫سویسرای زیاد کرد‪.‬‬ ‫سویس������را دوای جیابوونه‌وه‌ی كانتونی (ژورا)‪ ،‬ئێستا‬ ‫خاوه‌ن������ی ‪ 23‬كانتۆنه‌‪ .‬هه‌ر كانتۆنێك که‌ بییه‌وێت ده‌توانێت‬ ‫ل������‌ه ڕێگه‌ی ده‌نگی‌ گش������تیی هه‌مان كانتون������ه‌وه‌‪ ،‬ده‌نگ ب‌ه‬ ‫جیابوونه‌وه‌ی خۆی ل‌ه فیدراسیۆن بدات‪.‬‬

‫نیجێریا‬

‫له‌ ساڵی ‪1960‬دا نیجێریا‬ ‫وه‌ك ده‌وڵه‌تێك������ی فیدراڵ������ی‬ ‫ل������ه‌ قاڵب������ی س������ێ ویالیه‌تی‬ ‫باكوور‪ ،‬ڕۆژاوا و ڕۆژهه‌اڵت‬ ‫ڕاگه‌یێن������درا‪ .‬ل������ه‌ س������اڵی‬ ‫‪1963‬دا ویالیه‌ت������ی باكوور به‌س������ه‌ر دوو ویالیه‌تدا دابه‌ش‬ ‫بوو‪ .‬ئێستا نیجێریا ده‌وڵه‌تێكی فیدراڵییه‌ به‌ چوار ویالیه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی ئه‌م واڵته‌ له‌ دوو ئه‌نجومه‌ن (نوێنه‌ران و ڕێبه‌ران)‬ ‫پێ������ك دێت‪ ،‬كه‌ یاس������ا داده‌نێن‪ .‬په‌رله‌مان������ی ویالیه‌ته‌كانیش‬ ‫ل������ه‌ دوو ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و رێب������ه‌ران پێك دێن‪ .‬له‌ هه‌ر‬ ‫ویالیه‌تێك������دا ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردنی هه‌م������ان ویالیه‌ت‪،‬‬ ‫به‌رپرس������ی کاروباری به‌ڕێوه‌بردنه‌‪ .‬ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنی‬ ‫فیدراس������یۆنیش له‌ س������ه‌رۆكوه‌زیران و كابین������ه‌ پێكدێت‪ ،‬به‌و‬ ‫مه‌رج������ه‌ی س������ه‌رۆكوه‌زیران و هه‌م������وو وه‌زی������ران‪ ،‬ئه‌ندامی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران بن‪ .‬ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی فیدراسیۆنیش‬ ‫دادگای بااڵ و دامه‌زراوه‌ بچووكتره‌کانیشی ده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪www.aftabir.com‬‬


‫بجهئینانا ته‌كنه‌لوژیا د رێڤه‌برنا‬ ‫هه‌لبژارتناندا‬

‫* و‪ :‬ئه‌ڤراز عومه‌ر‬

‫د چارچوڤێ‌ پروس������ا بجهئینانا ئامرازان د رێڤه‌برنا‬ ‫هه‌لبژارتناندا‪ ،‬چه‌ند خاله‌ك هه‌ن‌ه دڤێت بهێن‌ه پێشچاڤكرن‪،‬‬ ‫هن������ده‌ك ژ وان لس������ه‌ر هه‌م������وو ئامرازێ������ن ته‌كنه‌لوژیا‬ ‫مه‌به‌س������تدار دهێت‌ه بجهئینان و هنده‌كژی په‌یوه‌ستن ب‬ ‫رێڤه‌برنا هه‌لبژارتنان‪:‬‬ ‫هه‌لبژارتن ره‌نگه‌ چاالكییه‌كا مه‌زنا مه‌ترس������یدار بیت‪،‬‬ ‫له‌وا دڤێت ب ئاوایه‌كێ‌ ساخله‌م بهێته‌ سه‌ره‌ده‌ریكرن‪ ،‬دڤێت‬ ‫به‌رهه‌ڤی چاڤدێرییا گشتی ببیت‪ ،‬هه‌روه‌سا دڤێت ده‌لیڤه‌ بۆ‬ ‫شاشیێ‌ تێدا نه‌بیت‪ .‬به‌روڤاژی ده‌لیڤه‌یێن دیترێن بجهئینانا‬ ‫ته‌كنه‌لوژیا‪ ،‬كو تێدا سس������ته‌م ب ئاوایه‌كێ‌ سه‌رخۆ دهێته‌‬ ‫تێخس������تن ل گه‌ل ملكه‌چییا وێ‌ بۆ تاقیكرن و خش������ته‌یێن‬ ‫درێژێن بجهئینان������ێ‌‪ .‬گه‌له‌ك ژ سس������ته‌مێن هه‌لبژارتنان‬ ‫بۆ ج������ارا ئێكێ‌ د رۆژا ئه‌نجامدان������ا هه‌لبژارتناندا دهێنه‌‬

‫بكارئینان‪ ،‬له‌وا دڤێت ب ئاوایه‌كێ‌ ساخله‌م‬ ‫كاربكه‌ت‪ ،‬هه‌كه‌ دێ‌ هه‌موو هه‌لبژارتن‬ ‫كه‌ڤیته‌ د مه‌ترسیێدا‪.‬‬ ‫پێتڤیی������‌ه ده‌زگه‌هێ������ن رێڤه‌برنا‬ ‫ێ ل نووكرنا‬ ‫هه‌لبژارتنان نێڕینه‌ك ‌‬ ‫ته‌كنه‌لوژیا جاران بكه‌ن ب به‌راورد‬ ‫ب تێخس������تنا ته‌كنه‌لوژیا مودێرن‪.‬‬ ‫دڤێت هه‌لسه‌نگاندنه‌كا سه‌رتاسه‌ری‬ ‫بۆ خۆ دانه‌پاش ژ ئه‌وان خه‌رجیێن‬ ‫م������ه‌زن هه‌مب������ه‌ری رێ������ژه‌كا كێم������ا‬ ‫ێ بهێت������ه‌ ئه‌نجامدان‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی‬ ‫چاككرن ‌‬ ‫په‌یوه‌سته‌ ب بجهئینانێ‌‪ ،‬له‌وا ره‌نگه‌ پتر‬ ‫یا گونجای بیت به‌رده‌وامی لس������ه‌ر‬ ‫سسته‌مێ‌ جاران بهێته‌كرن‪.‬‬ ‫ێ خۆ دخاس������ت‌ه‬ ‫ئه‌ڤ������ه‌ژی ب رول ‌‬ ‫خوێندن������ه‌كا كاریگه‌را خه‌رجیێن بجهئینانا‬ ‫ته‌كنه‌لوژیا مودێرن‪ ،‬هن������دی خوێندنێن مه‌زنده‌كرین‌ه‬ ‫ب������ۆ خه‌رجی و پاش������ه‌كه‌وتكرنا ب هه‌ڤڕا د تێخس������تنا‬ ‫ێ كرین������ا كه‌لوپه‌ل و‬ ‫ێ گرێدای ‌‬ ‫ته‌كنه‌لوژی������ادا نابیت بتن ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئاالڤان بیت‪ ،‬لێ‌ دڤێت خه‌رجیێن دامه‌زراندنا سسته‌م ‌‬ ‫نوو‪ ،‬پس������پوریا پتر و پێتڤیێن س������ه‌خبێری و رێڤه‌به‌ریا‬ ‫به‌رده‌وام������ژی ڤه‌گریت‪( .‬ئه‌ڤه‌ژی پت������ر پێتڤی په‌یداكرنا‬ ‫ژێده‌رێن دارایین‌ه ل ده‌مێ‌ پێرابونێن هه‌ڤس������ه‌نگیا میری‬ ‫یا په‌یوه‌ندار‪.‬‬ ‫خاله‌كا دیتر دڤێت بهێت������‌ه به‌رچاڤ وه‌رگرتن ئه‌وژی‬ ‫به‌رده‌وامیدانا هه‌لس������ه‌نگاندنا ئامرازێن ته‌كنه‌لوژیایه‌‪.‬‬ ‫ل پڕانییا ره‌وش������ێن بجهئینانێ‌‪ ،‬دڤێت پشتراس������تبن ژ‬ ‫ێ درێژ‬ ‫ێ ته‌كنه‌لوژی������ا دهێته‌ په‌یره‌وكرن بۆ ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ئه‌و ‌‬ ‫و داپوشینا چه‌ند هه‌لبژارتنه‌كا یا مفادار بیت‪ .‬تێخستنا‬ ‫ئامرازێن ته‌كنه‌لوژیا ره‌نگ‌ه زوو ب زوو بهێته‌ گوهارتن و‬ ‫ێ بۆ ماوه‌یه‌كێ‌ درێژ نه‌هێت و زێده‌باری‬ ‫و بكێر بكارئینان ‌‬ ‫یا گرانبهاژی بیت‪.‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪27‬‬


‫هنده‌ك ژ ئامرازێن ته‌كنه‌لوژیا ب رێژه‌یێن بلند دهێن‌ه‬ ‫گوهارتن ك������و مه‌حال‌ه ژ یێن دومك������ورت و چوویی خۆ‬ ‫بده‌نه‌ پاش‪ .‬د ڤی سه‌روبه‌ریدا‪ ،‬یا گرنگ‌ه خوێندنا پێوه‌ر‬ ‫و ئاراسته‌یێن ته‌كنه‌لوژیا جاران بهێته‌كرن ژ بۆ مه‌ره‌ما‬ ‫ێ‬ ‫په‌یره‌وكرنا پێرابونێن پاراس������تنێ‌ كو ره‌نگه‌ ژ رادده‌ی ‌‬ ‫كارتێكرن������ا وه‌ش������ان و سس������ته‌مێن ئاین������ده‌ و وێنه‌یێن‬ ‫نه‌گونجانا ته‌كنیكی كێمتر بكه‌ت‪ .‬هێزا چاره‌س������ه‌ركرنا‬ ‫كومپیوته‌ری نموون������ه‌كا گونجای‌ه بۆ ته‌كنه‌لوژیا مودێرن‬ ‫كو ره‌نگه‌ زوو پێش������بكه‌ڤیت‪ ،‬ئه‌ڤه‌ژی گرنگییا ژێده‌رێن‬ ‫مس������وگه‌ركرنێ‌ بۆ ته‌كنه‌لوژیا مودێرن دیار دكه‌ت داكو‬ ‫ێ ئاس������ان ژ كومپیوت������ه‌رێ كه‌ڤن بۆ‬ ‫دات������ا ب ئاوایه‌ك������ ‌‬ ‫ێ نوو بهێت‌ه ڤه‌گوهاس������تن‪ .‬سه‌رباری ئه‌ڤێژی‪،‬‬ ‫مپیوته‌ر ‌‬ ‫دڤێ������ت هزرا خۆ د هه‌لبژارده‌یێ������ن دیتردا مینا كرێكرنا‬ ‫ده‌زگه‌ھ و ئامیره‌تان ش������وینا كرینا وان بهێته‌كرن‪ ،‬داكو‬ ‫پتر مفا ژ ئه‌ڤان ژێده‌ران بهێته‌ وه‌رگرتن‪.‬‬ ‫ێ بجهئینانا سسته‌مێن‬ ‫ژ بۆ ده‌ستنیش������انكرنا رادده‌ی ‌‬ ‫ێ س������ه‌ر ب ئامرازێن ته‌كنه‌لوژیا مودێرن‪ ،‬پێتڤیی‌ه‬ ‫نوو ی ‌‬ ‫خوێندن������ا فاكته‌رێ������ن دیتر مین������ا ژینگه‌ها م������اددی یا‬ ‫ده‌وروبه‌ر و ژێرخانا ئاب������ووری بهێته‌كرن‪ .‬ئه‌و ده‌وله‌تا‬ ‫ێ نه‌به‌رده‌وامێ‌ ئلێكتریكی(بۆ نموونه‌)‬ ‫خ������ودان ژێده‌ره‌ك ‌‬ ‫ژینگه‌ه������ه‌كا نه‌گونجای‌ه بۆ ئاڤاكرنا ت������ۆڕه‌كا به‌رفره‌ها‬ ‫ێ‬ ‫ده‌زگه‌هێن كومپیوته‌ری‪ ،‬چونكی ئه‌ڤه‌ دخازت‌ه ژێده‌ره‌ك ‌‬ ‫ێ یان‬ ‫ێ ش������ێداری ‌‬ ‫وزه‌یا به‌رده‌وام‪ .‬هه‌روه‌س������ا ئاس������ت ‌‬ ‫ێ لس������ه‌ر ژێگرتنا‬ ‫خولبارین و لم و خیزێ‌ بلند كارتێكرن ‌‬ ‫ته‌كنه‌لوژیا گونجای دكه‌ت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌سا پرس������ێن ئه‌من و ئاسایشێژی باندورا خۆ‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬پێتڤیی������ه‌ ته‌كنه‌لوژیا دیس������ان گه‌ره‌نتییا داتایێن‬ ‫تایبه‌ت بۆ سس������ته‌مێن دهێن‌ه بكارئینان بۆ تۆماركرن و‬ ‫ڤه‌گوهاس������تنا داتایێن ده‌نگدانێ‌ بكه‌ت‪ ،‬ب هه‌مان ئاست‬ ‫ئه‌گه‌ر باش������ترژی نه‌بیت‪ ،‬ب به‌راورد ل گه‌ل پروس������ێن‬ ‫ده‌ستی یێن كو دهێن‌ه گوهارتن‪.‬‬ ‫یا گرنگه‌ به‌ری تێخستنا ته‌كنه‌لوژیا مودێرن‪ ،‬مشێوری‬ ‫ل گه‌ل هه‌موو كه‌س������ێن په‌یوه‌ندی������دار و كارتێكه‌ر بهێت‌ه‬ ‫س������ازدان‪ .‬پێتڤییه‌ كارمه‌ندێ������ن ل ده‌زگه‌هێن رێڤه‌برنا‬ ‫هه‌لبژارتن������ان كاردكه‌ن د ئام������اد‌ه و به‌رهه‌ڤبن و بكارن‬ ‫گورانكارییان بجهبینن‪.‬‬ ‫دڤێت مش������ێوری ل گه‌ل كه‌سێن پش������كدار د پروسا‬ ‫هه‌لبژارتناندا وه‌كو حزبێن سیاسی‪ ،‬به‌ربژێر‪ ،‬ئه‌ندامێن‬ ‫ێ خوێندنا تێخس������تنا‬ ‫ئه‌نجومه‌نێ������ن نوێن������ه‌ران‪ ،‬ل ده‌م ‌‬ ‫ده‌نگدانا ئه‌لكترونی بهێته‌ كرن‪ .‬هه‌روه‌س������ا ته‌كنه‌لوژیا‬ ‫مودێرن دخازیته‌ راستڤه‌كرنا یاسا و لیستێن هه‌لبژارتنێن‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫په‌یوه‌ست‪ ،‬واته‌ ب ڕامانه‌كا دی پێتڤییه‌ په‌یڤین و رێكه‌فتن‬ ‫لس������ه‌ر ئه‌ڤ������ان گورانكارییان به‌ری ده‌س������ت بكاربوونا‬ ‫تێخستنا ته‌كنه‌لوژیا مودێرن بهێته‌كرن‪.‬‬ ‫پێتڤیی‌ه خوێندن������ه‌كا تێروتژی بۆ چارچوڤێن ده‌می بۆ‬ ‫بجهئینانا ته‌كنه‌لوژیا مودێرن و پێناسه‌كرنا وێ‌ ب هوری‬ ‫بهێته‌كرن‪:‬‬ ‫• بۆ راوێژكاریكرن ل گه‌ل كه‌سێن په‌یوه‌ندار‪.‬‬ ‫• ب������ۆ ده‌ستنیش������انكرن و هه‌لس������ه‌نگاندنا‬ ‫پێداویستیییان‪.‬‬ ‫• بۆ هه‌لس������ه‌نگاندن و ژێگرتنا ته‌كنه‌لوژیا دیاركری‬ ‫یاكو دێهێت‌ه بجهئینان‪.‬‬ ‫ێ نوو‪.‬‬ ‫• بۆ بجهئینانا سسته‌م ‌‬ ‫• بۆ تاقیكرن������ا جوداكاری و ئه‌نجامێن سس������ته‌می‬ ‫ێ‬ ‫ژ پێخه‌مه‌ت پشتراس������تبوونا كاركرن������ا وی ب ئاوایه‌ك ‌‬ ‫ساخله‌م ل ده‌مێ‌ پێویستدا‪.‬‬ ‫• بۆ مه‌شقدانا بكارهێنه‌رێن سسته‌می‪.‬‬ ‫وه‌س������ا باو‌ه مه‌زه‌نده‌كرنا ئه‌و ده‌مێ ڤه‌دكێش������یت بۆ‬ ‫ێ ده‌زگه‌هێن رێڤه‌برنا‬ ‫ێ نوو ژ ئالی������ ‌‬ ‫بجهئینانا سس������ته‌م ‌‬ ‫ێ‬ ‫هه‌لبژارتن������ان ژ واقع������ی كێمتره‌‪ .‬لێ‌ ئه‌گ������ه‌ر ده‌مه‌ك ‌‬ ‫ێ نوو نه‌هێته‌ ته‌رخانكرن‬ ‫تێروتژی بۆ بجهئینانا سسته‌م ‌‬ ‫ی������ان ئه‌گه‌ر له‌زات������ی ل بجهئینانێ‌ هاته‌كرن و وه‌س������ا‬ ‫ێ‬ ‫دانا كو سس������ته‌مێ‌ به‌رهه‌ڤه‌ بۆ رۆژا هه‌لبژارتنان‪ ،‬د ‌‬ ‫مه‌ترسییێن مه‌زن په‌یدابن ئه‌گه‌ر هات و ئێك ژ پێنگاڤێن‬ ‫زیندی س������ه‌رنه‌گرت‪ .‬ل دوماهیا سالێن نوتان و ل رۆژا‬ ‫هه‌لبژارتنان ئێك ژ ده‌وله‌تێن ئه‌مه‌ریكا التینی هه‌لبژارتن‬ ‫ێ‬ ‫ێ ده‌نگدانێ‌ یێ‌ نوو ی ‌‬ ‫هه‌لوه‌شاندن‪ ،‬چونكی سس������ته‌م ‌‬ ‫به‌رهه‌ڤ نه‌بوو‪.‬‬ ‫ره‌نگه‌ ته‌نگژه‌كا دی سه‌رهلبده‌ت ده‌مێ‌ زۆری و له‌زی‬ ‫د هه‌ولدانا بجهئینانێدا دهێته‌كرن‪ .‬باشتر ئه‌و‌ه پێنگاڤ‬ ‫پێنگاڤ ته‌كنه‌لوژیا مودێرن بهێت‌ه تێخس������تن‪ ،‬هه‌تا وه‌كو‬ ‫ده‌س������ته‌كا زنجیره‌یی ژ بوویه‌رێ������ن هه‌لبژارتنان‪ ،‬نه‌كو‬ ‫هه‌ولدان بۆ تێخس������تنا ته‌كنه‌لوژیا مودێرن ب ئێك جار و‬ ‫پالدان بهێته‌كرن‪.‬‬ ‫هه‌ر ده‌مێ‌ بریار ل دوور تێخستنا سسته‌مێ‌ نوو هاته‌‬ ‫وه‌رگرتن‪ ،‬پێتڤییه‌ پالنا بجهئینانێ‌ بهێته‌ دانان كو پێكدهێت‬ ‫ژ پێشبینییا ئه‌نجامان و هێلێن زه‌مه‌نی و ده‌ستنیشانكرنا‬ ‫به‌رپرسیاره‌تیێ‌ و لیستێن پێداچوونێ‌ و پێوه‌ر و چاڤدێرییا‬ ‫كوالتی و مه‌ش������قدانا ده‌س������ته‌كا كارمه‌ندان و هه‌روه‌سا‬ ‫بودج������ا بجهئینانێ‪ .‬ئه‌گه‌ر د ش������یاندا بیت دێ‌ یا مفادار‬ ‫بیت ل پێش������یێ‌ پروگرامه‌ك وه‌كو تێست بهێته‌ ئه‌نجامدان‪،‬‬ ‫داكو سسته‌مێ‌ نوو بهێته‌ تاقیكرن‪.‬‬


‫ێ تێس������تی‪ ،‬د شیاندای‌ه ب‬ ‫پاش سه‌ركه‌فتنا سسته‌م ‌‬ ‫ته‌واوی ده‌ستبكاری به‌رهه‌ڤیێن بجهئینانا پروگرامی ببن‪،‬‬ ‫كو "تاقیكرنا باركنێ" ڤه‌دگریت‪ ،‬واته‌ تاقیكرنا سسته‌می‬ ‫ب رێكا پێرابوونێن سه‌خت‌ه شوینا بارێ‌ راسته‌قینه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌س������ا پێنگاڤه‌كا دیترا سه‌ره‌كی بۆ بجهئینانا‬ ‫سه‌ركه‌فتی یا سسته‌مێ‌ گرێدایی ب ته‌كنه‌لوژیا مودێرن‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌و ژی ئه‌وه‌ كا كی دێ‌ سسته‌می بكارئینیت و تا‬ ‫چ راددێ‌ به‌رفره‌هییێی‪ ،‬داكو رێكخستن بۆ پێرابوونێن‬ ‫رونش������تێن و مه‌ش������قدانا گونجای بهێنه‌ سازدان‪ ،‬ل‬ ‫ده‌مێ‌ بكارئینانا سس������ته‌می بتنێ‌ ژ ئالیێ‌ كارمه‌ندێن‬ ‫ده‌زگه‌هێن رێڤه‌به‌رییا هه‌لبژارتنان‪ ،‬بۆ نموونه‌‪ ،‬یا فه‌ره‌‬ ‫بتنێ‌ كه‌س������ێن په‌یوه‌ندار بهێنه‌ مه‌ش������قدان‪ .‬لێ‌ ده‌مێ‌‬ ‫سس������ته‌م ژ ئالیێ‌ كارمه‌ندێن ده‌زگه‌هێ������ن رێڤه‌به‌رییا‬ ‫هه‌لبژارتن������ان و كه‌س������ێن دیترێن ده‌ره‌كی������ژی دهێته‌‬ ‫بكارئینان‪ ،‬د وی ده‌میدا پێتڤی رونش������تنێن مه‌شقدانا‬ ‫هه‌مه‌جۆر هه‌یه‌‪ ،‬هنده‌ك تایبه‌ت بۆ كارمه‌ندان و هنده‌ك‬ ‫ژی بۆ كه‌س������ێن ده‌ره‌كی‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬ده‌مێ‌ تێخستنا‬ ‫سس������ته‌مێ‌ ده‌نگدانێ‌ یا ف������ه‌ره‌ كارمه‌ندێن ده‌زگه‌هێن‬ ‫رێڤه‌به‌ریی������ا هه‌لبژارتنان بهێنه‌ مه‌ش������قدان‪ ،‬داكو ئه‌و‬ ‫بخۆ ببنه‌ ڕاهێنه‌ر‪ ،‬داكو ئه‌وژی ب رولێ‌ خۆ راببن بۆ‬ ‫مه‌ش������قدانا كارمه‌ندان ژ بۆ هاریكاریكرنا ده‌نگده‌ران‪.‬‬ ‫س������ه‌رباری ئه‌ڤێ‌‪ ،‬دبیت مه‌ش������قدان بۆ هوشیاركرنا‬ ‫ده‌نگده‌ران بهێته‌ ئه‌نجامدان داكو سه‌ره‌ده‌ری ل گه‌ل‬ ‫سس������ته‌م و ته‌كنه‌لوژیا مودێرن بهێته‌ كرن‪ .‬هه‌روه‌سا‬ ‫دڤێت ده‌مێ‌ دروس������ت بۆ مه‌شقدانا كارمه‌ندان د پالنا‬ ‫بجهئینانێدا بهێته‌ ته‌رخانكرن‪.‬‬ ‫ل ڤێره‌ مه‌ترسی دیار دبیت‪ ،‬ته‌كنه‌لوژیا چ یا نوو یان‬ ‫یا كه‌ڤن ره‌نگه‌ سه‌رنه‌گریت‪ .‬ده‌مێ‌ ته‌كنه‌لوژیا بۆ جارا‬ ‫ئێكێ‌ دهێته‌ بكارئینان بیاڤێ‌ مه‌ترس������ییا سه‌رنه‌گرتنێ‌‬ ‫پت������ره‌ ل هه‌مبه‌ری سس������ته‌مێن كه‌تینه‌ ب������ن ئه‌زمون و‬ ‫تاقیكرنێ‌‪.‬‬ ‫ێ به‌رهه‌ڤ‬ ‫ێ ی‌‬ ‫ێ ته‌نگاڤی ‌‬ ‫سه‌ره‌نجام‪ ،‬دڤێت نه‌خش������ه‌ی ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ته‌كنه‌لوژیا سه‌رنه‌گرت دڤێت سسته‌م ‌‬ ‫بیت‪ .‬هه‌رده‌م ‌‬ ‫یه‌ده‌گێ‌ ده‌س������تی یێ‌ ئاماد‌ه بیت و بله‌ز بكه‌فته‌ كاری‪.‬‬ ‫ێ هژمارتن������ا ئه‌لكترونی یا ده‌نگان‪،‬‬ ‫بۆ نموون������ه‌‪ ،‬ل ده‌م ‌‬ ‫دڤێت نه‌خشه‌یێن ڤه‌گوهاستنێ‌ بۆ هه‌ژمارتنا ب ده‌ستی‬ ‫ێ‬ ‫وه‌ك������و یه‌ده‌ك ل ده‌مێ‌ هه‌وجه‌یی به‌رهه‌ڤ بیت‪ ،‬دا جه ‌‬ ‫حاله‌تێ‌ شكه‌س������تنا ئه‌لكترونی بگریت‪ .‬هه‌روه‌سا دڤێت‬ ‫ێ كومپیوته‌ری وه‌سا بهێته‌ دارێژتن كو‬ ‫ێ سسته‌م ‌‬ ‫دیزاین ‌‬ ‫سس������ته‌مێن یه‌ده‌گێن گونجای تێدا هه‌بن‪ ،‬بۆ كوپیكرن و‬ ‫ێ خولی‪.‬‬ ‫پاراستنا داتا ب شێوه‌یه‌ك ‌‬

‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری‬ ‫له‌ کۆماری (چێک)دا‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی هه‌ین������ی (‪ )٢٠١٣-٢/١/١١‬ب������ۆ یه‌که‌می������ن ج������ار‬ ‫هاوواڵتیانی (کۆماری چێک) بۆ هه‌ڵبژاردنی ڕاس������ته‌وخۆی‬ ‫س������ه‌رکۆمار‪ ،‬ڕوویان له‌ سندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد‪ .‬تا به‌ر‬ ‫له‌و هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬په‌رله‌مانی چێک سه‌رکۆماری هه‌ڵده‌بژارد‪.‬‬ ‫‪ ٩‬پاڵێوراو بۆ به‌ده‌س������تهێنانی پۆس������تی س������ه‌رکۆماری له‌‬ ‫ملمالنێیه‌کی قورس������دابوون‪ .‬دوو پاڵێ������وراوی به‌هێز‪( ،‬کارێڵ‬ ‫شوارزێنبێرگ)ی ڕاستئاژۆ و وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی چێک‪ ،‬که‌ "نزیک"‬ ‫له‌ یه‌کێتی ئه‌ورووپا و ئه‌مریکایه‌‪ ،‬ئه‌ویتریش (میلۆش زێمان)ی‬ ‫سۆسیالدیموکرات و سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشوو که‌ "مه‌یل"ی به‌ره‌و‬ ‫ڕووسیا هه‌یه‌‪ ،‬له‌ کێبڕکێیه‌کی یه‌کالکه‌ره‌وه‌دا بوون‪.‬‬ ‫جێی وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه‌ که‌ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری له‌‬ ‫چێ������ک ل������ه‌ دوو خولدابه‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬هه‌ر پاڵێ������وراوه‌ی که‌‬ ‫له‌ خولی یه‌که‌م������دا (‪)%٥٠‬ی ده‌نگه‌کان مس������ۆگه‌ر نه‌کات‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌ دوو پاڵێوراوه‌وه‌ ده‌چیته‌ خولی دووه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌ خولی یه‌که‌م������ی هه‌ڵبژاردندا‪( ،‬میلۆش زێمان) و‬ ‫(کارێڵ شوارزێنبێرگ) توانیان زۆرینه‌ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست‬ ‫بێن������ن و پاڵێوراوه‌کانی تریان خس������تنه‌ په‌راوێ������زه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌محاڵش������ه‌وه‌ هیچکام له‌و دوو پاڵێوراوه‌ نه‌یاتوانی ده‌نگی‬ ‫یه‌کالکه‌ره‌وه‌ به‌ده‌ست بێنێن‪.‬‬ ‫به‌پێی ئاماری ئاژانسه‌ هه‌واڵده‌رییه‌کان (میلۆش زێمان)‪،‬‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیرانی پێش������وو توان������ی (‪)%٢٤،٢٧‬ی ده‌نگه‌کان‬ ‫مسۆگه‌ر بکات و (کارێڵ شوارزێنبێرگ) که‌ وه‌زیری ده‌ره‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫(‪)%٢٣،٢٥‬ی ده‌نگی هاوواڵتیانی به‌ده‌ستهێنا‪ .‬به‌پێی یاسای‬ ‫کۆماری چێک‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری بۆ خولی دووه‌م که‌ له‌‬ ‫(‪ ٢٥‬و ‪ )٢٦‬ئه‌م مانگه‌دا (مانگی ‪ )١‬به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ ،‬سه‌رکۆمار‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌کات‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪)%٦١( ،‬ی ئه‌وانه‌ی که‌‬ ‫مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪ ،‬به‌شدارییان له‌ ده‌نگداندان کرد‪.‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪29‬‬


‫كوریا باشوور ژنه‌كێ‌ بۆ سه‌رۆكا كوچكا‬ ‫شین هه‌لدبژێرن‬ ‫* ئا‪ :‬عزه‌ت یوسف‬

‫پارك جیون های‬

‫ێ‬ ‫خۆدانا دروشمێ‌ (سه‌رده‌مه‌ك خۆش بۆ هه‌موو خه‌لك ‌‬ ‫كوریا) د هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیا كوریا باكور سه‌ركه‌فت‪.‬‬ ‫كاندیدا پارتا (س������ینوری ‪ )Saenuri -‬یا ده‌ستهه‌التدار‪،‬‬ ‫په‌رله‌مانتار و سیاس������ه‌تمه‌دار (پارك جیون های ‪Park -‬‬ ‫‪ )Geun-hye‬د س������ه‌ركه‌فتنه‌كا مێژووییدا د هه‌لبژارتنێن‬ ‫س������ه‌رۆكاتیا كوریا باشوردا ل چوارشه‌مبیا ‪2012/12/19‬‬ ‫ێ‬ ‫س������ه‌ركه‌فت و بو ئێكه‌مین سه‌رۆكا ژن ل ڤی وه‌التی ده‌م ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ خۆ ی ‌‬ ‫ش������یای د ركابه‌راتیا هه‌لبژارتناندا لسه‌ر ركبه‌ر ‌‬ ‫لیبرال������ی ژ پارتا یه‌كگرتوو ی������ا دیموكراتی (مون جایی ئن‬ ‫ێ مافێن‬ ‫ ‪ )Moon Jae-in‬پارێ������زه‌ر و چاالكڤان د بیاڤ ‌‬‫مرۆڤاندا ب سه‌ركه‌ڤیت‪.‬‬ ‫(پارك) یا داخبار ب سه‌رۆكا پێشترا ئه‌نجومه‌نێ‌ وه‌زیرێن‬ ‫به‌ریتانیا (مارگرێت تاتچه‌ر) و حه‌ژێكه‌را راوێژكارا نها یا‬ ‫ئه‌لمانیا (ئه‌نجیال مێركل)‪ ،‬ب رێژا ‪ %51.6‬هه‌مبه‌ر ‪%48.4‬‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫ێ‬ ‫ێ خۆ (مون) س������ه‌ركه‌فت و د ‌‬ ‫بۆ هه‌ڤرك ‌‬ ‫بیت‌ه س������ه‌رۆكا یازدێ‌ ل كۆم������ارا كوریا‬ ‫باش������وور و ئێكه‌می������ن ژن د دیرۆكا ئه‌ڤی‬ ‫وه‌التیدا بگه‌هیته‌ ئه‌ڤی پۆستی‪.‬‬ ‫كوریا باش������وور بریارا خۆ دا بۆ جارا‬ ‫ێ كچه‌كێ‌ بۆ س������ه‌رۆكاتیا وه‌التێ‌ خۆ‪،‬‬ ‫ئێك ‌‬ ‫كو چواره‌مین ده‌وله‌ت������ا زلهێزا ئابووریی‌ه‬ ‫ێ ئاس������یا بهه‌لبژێریت‪ .‬پاش‬ ‫ل كیش������وه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫سه‌ركه‌فتنا خۆ و قه‌فته‌كا گوالن ژ ئالی ‌‬ ‫ێ ل (س������یئول) بۆ هاتیی‌ه‬ ‫پش������ته‌ڤانێن و ‌‬ ‫پێشكه‌ش������كرن‪( ،‬پارك) د ئێكه‌مین كورت‌ه‬ ‫په‌یڤا نافه‌رمییا خۆدا س������وزدا كو ملكه‌چ‬ ‫و وه‌ف������ادارا هه‌ر گۆتنه‌كا خ������ۆ یا هه‌وا‬ ‫ێ‬ ‫ێ داكوكی ‌‬ ‫هه‌لبژارتنان بیت‪ ،‬گ������ۆت‪( :‬د ‌‬ ‫لس������ه‌ر په‌یداكرنا خۆش������یێ‌ بۆ هه‌مویان‬ ‫كه‌م‪ ).‬ژ دروشمێن (پارك) د هه‌وا هه‌لبژارتناندا په‌یداكرنا‬ ‫ده‌لیڤه‌یێ������ن كاری و پتر مه‌زاختن بۆ چاڤدێریا كومه‌الیه‌تی‬ ‫و كێمكرنا جوداتییا دادوه‌رییا كومه‌الیه‌تی و دابه‌ش������كرنا‬ ‫س������امانی ب وه‌كهه‌ڤ������ی ب������وون‪ ،‬س������ه‌رباری هاریكارییێن‬ ‫ێ كوریا باكوور‪ ،‬ئه‌و ده‌وله‌تا تا رادده‌كی‬ ‫مرۆڤاتی بۆ خه‌لك ‌‬ ‫ژ په‌یوه‌ندیێن نورمالێن جیهانێ‌ ڤه‌ده‌ر‪ .‬هه‌روه‌سا (پارك) ل‬ ‫مه‌یدانا (كونگ هامون) به‌رامبه‌ری حه‌شامه‌ته‌كا الیه‌نگرێن‬ ‫خۆ ڕاگه‌هاند ئه‌و دێ‌ خزمه‌تكرنا سوپایی ژ ‪ 21‬مه‌هان بۆ‬ ‫‪ 18‬مه‌هان كێمكه‌ت‪.‬‬ ‫ل باره‌گای������ێ‌ پارتا یه‌كگرتوو یا دیموكراتی ل س������یئوال‬ ‫پایته‌خت "(مون جایی ئن) ‪ 60‬سالی‪ ،‬كو ل كوریا باكوور ژ‬ ‫دایك بوویه‌‪ ،‬دان ب شه‌كستنا خۆ دا و پیرۆزباهییا سه‌رۆكا‬ ‫هه‌لبژارتی كر و گۆت‪( :‬شكه‌س������تنا م������‌ه د هه‌لبژارتناندا‬ ‫نه‌شكه‌س������تنا ئه‌وان ده‌نگێن ب ئومێدا سیاسه‌ته‌كا نوی و‬ ‫سه‌رده‌مه‌كێ نوی بوو"‪.‬‬


‫ێ ده‌نگدان������ێ‌ هه‌بوو‪،‬‬ ‫پت������ر ژ ‪ 40‬ملیون كه‌س������ان ماف ‌‬ ‫ێ د هه‌لبژارتنان دا گه‌هشت‌ه ‪ %76‬و لسه‌ر‬ ‫رێژا به‌ش������داری ‌‬ ‫ێ كوریا باشوور‬ ‫‪ 13500‬بنگه‌هێن ده‌نگدانێ‌ ل سه‌رتاسه‌ر ‌‬ ‫دابه‌ش������ببوون‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی رێژه‌كا بلنده‌ و ژ رێژا به‌شدارییا‬ ‫ه������ه‌ردوو هه‌لبژاتنێن به‌رێدا پتر بوو‪ ،‬رێژا پش������كداریێ‌ د‬ ‫هه‌لبژارتنێن س������اال ‪ 2007‬نێزیكی ‪ %63‬ب������وو‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه‬ ‫هه‌لبژارت������ن د س������ه‌قایه‌كێ‌ س������ڕ و س������ه‌قه‌م و پال گه‌رما‬ ‫ژێرس������فرێ‌ برێڤه‌چوو‪ ،‬لێ‌ ده‌نگده‌ران جلێن گه‌رم و ستور‬ ‫ێ‬ ‫لبه‌ركربوون و ل رێزێن درێژ به‌رامبه‌ری بنگه‌هێن ده‌نگدان ‌‬ ‫ێ بوون‪.‬‬ ‫چاڤه‌ڕ ‌‬ ‫ێ نها‬ ‫لــی میونگ باك (‪ )Lee Myung-bak‬س������ه‌رۆك ‌‬ ‫یێ‌ كوریا باشوور سه‌ر ب پارتا (سینوری) ل ساال ‪2007‬‬ ‫د هه‌لبژارتنێن س������ه‌رۆكاتیێدا بۆ تێرمێ‌ پێنج ساالن هاتبوو‬ ‫ێ خۆ‬ ‫ێ لسه‌ر كار ‌‬ ‫هه‌لبژارتن‪ ،‬هه‌تا مه‌ها ش������واتا بهێت د ‌‬ ‫ێ راده‌ستی‬ ‫وه‌كو سه‌رۆك یێ‌ به‌رده‌وام بیت هه‌تا ده‌ستهه‌الت ‌‬ ‫س������ه‌رۆكا نوی دكه‌ت‪ .‬ل دوڤ ده‌ستوورێ‌ كوریا باشوور‬ ‫ێ دده‌ت‌ه س������ه‌رۆكی بۆ ئێك تێ������رم خۆ بهه‌لبژێریت‪.‬‬ ‫بتنێ‌ ڕ ‌‬ ‫ێ نها (لــی) پیرۆزباهییا س������ه‌ركه‌فتنا (پارك) كر‬ ‫س������ه‌رۆك ‌‬ ‫و گۆتێ‌‪( :‬ت‌ه گه‌له‌ك زه‌حمه‌ت كێش������ا و تو واستیای‪ ،‬سه‌قا‬ ‫زێد‌ه یێ‌ س������اره‌‪ ،‬هوشیاری ساخله‌مییا خۆبه‌ و هه‌تا ‪25‬ێ‬ ‫ش������واتێ‌ تێر پال������ده‌‪ .‬هه‌ژی گوتنێی‌ه پ������ارك د هه‌لبژارتنێن‬ ‫ێ‬ ‫به‌راهی یێن حزبا (سینوری) بۆ دیاركرنا كاندیدێ‌ حزب ‌‬ ‫ێ نها ل ساال‬ ‫بۆ پوس������تێ‌ سه‌رۆكاتیێ‌ به‌رامبه‌ر س������ه‌رۆك ‌‬ ‫‪ 2007‬شكه‌ستن ئینا بوو‪.‬‬ ‫پارك (‪ )Park‬یا ته‌مه‌ن ‪ 61‬س������الی و شوونه‌كری كو ل‬ ‫ێ ده‌ستهه‌التا سه‌رۆكاتییا كوریا باشوور‬ ‫‪ 25‬شواتا بهێت د ‌‬ ‫ل (كوچ������كا ش������ین ‪ )Blue House -‬كوچكا فه‌رمی یا‬ ‫ێ‬ ‫ئاكنجیبوونا س������ه‌رۆكی یا ئه‌ڤی وه‌التی وه‌رگریت‪ .‬ل ده‌م ‌‬ ‫ێ خۆژی جاره‌كا دی ل كوچكا شین بوو‪.‬‬ ‫حكومڕانییا باب ‌‬ ‫ژ هه‌ڤڕكی و كێش������ه‌یێن به‌رهن������گاری (پارك) دبن‪ ،‬یا ژ‬ ‫هه‌میا مه‌زنت������ر دێ‌ ل گه‌ل (پیونگ یانگ ‪)Pyonyang -‬‬ ‫ێ س������ه‌ره‌ده‌رییه‌كا‬ ‫بی������ت‪ .‬د ڤی بیاڤیدا (پارك) گۆت ئه‌ز د ‌‬ ‫تایب������ه‌ت ل گه‌ل كوری������ا باكوور كه‌م و دڤێ������ت ئه‌و وه‌الت‬ ‫ێ‬ ‫ده‌ستبه‌رداری موش������ه‌كان بیت و نه‌رماتیێ‌ هه‌مبه‌ر چه‌ك ‌‬ ‫ێ ئه‌تومی نیشان بده‌ت‪ .‬ل هه‌مبه‌ردا ده‌زگه‌هێن میدیا‬ ‫خۆ ی ‌‬ ‫كوریا باكوور (پارك) ب (شوفینی كچا شوفینی) وه‌سفكر‪.‬‬ ‫ژ كێش������ه‌یێن دیترێن روویبرووی دبن‪ ،‬گه‌شه‌كرنا هێدی یا‬ ‫ئابوورییا وه‌التی و ژ ئێكفڕیا داهاتێ‌ كه‌ساتی و بلندبوونا‬ ‫خه‌رجیێن چاڤدێرییا كومه‌الیه‌تی و ئاریش������ه‌یا پیراتییێ‌ و‬

‫هه‌روه‌س������ا ناكوكییا ده‌ڤه‌رایه‌تی لس������ه‌ر هنده‌ك گزیرتێن‬ ‫كێش‌ه لسه‌ر ل گه‌ل ژاپونێ‌‪.‬‬ ‫ێ هه‌وا هه‌لبژارتن������ان گۆتبوو‬ ‫م������ون (‪ )Moon‬ل ده‌م������ ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر هات و ئه‌و د پروس������ا هه‌لبژارتناندا س������ه‌ركه‌فت و‬ ‫ێ ساال ئێكێ‌ یا‬ ‫ێ ل ماوه‌ی ‌‬ ‫ێ كوریا باشوور‪ ،‬د ‌‬ ‫بوو س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ داخازا كومبوونه‌كا گوپیتكی ل گه‌ل سه‌رۆك ‌‬ ‫سه‌رۆكاتی ‌‬ ‫ێ كوریا باكوور (كیم یونگ ین ‪)Kim Jong-un -‬‬ ‫گه‌نج������ ‌‬ ‫كه‌ت‪ ،‬كو ئه‌ڤ‌ه س������اله‌ك‌ه پاش مرنا بابێ‌ خۆ ده‌س������هه‌التا‬ ‫ێ وه‌سا بێ‌ مه‌رج‬ ‫ێ (پارك) راگه‌هاندبوو تش������ت ‌‬ ‫وه‌رگرتی‪ .‬ل ‌‬ ‫نینه‌‪ ،‬دڤێ������ت كوریا باكوور هه‌مبه‌ر كردارێن له‌ش������كه‌ریێن‬ ‫ێ‬ ‫دوژمنكاری دژی كوریا باش������وور ل ئه‌ڤان س������الێن داویی ‌‬ ‫ێ ئه‌تومی‬ ‫ێ چه‌ك ‌‬ ‫ێ بكه‌ت و ده‌ست ژ پروگرام ‌‬ ‫داخازا لێبورین ‌‬ ‫ی تشتی ره‌تدكه‌ت‪.‬‬ ‫هه‌لگریت‪( ،‬پیونگ یانگ)ژی ئه‌ڤ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ته‌كنیكی هێش������تنا د حاله‌ت ‌‬ ‫ه������ه‌ردوو كوری������ا ژ ئالی ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ناڤخۆیی ی ‌‬ ‫ش������ه‌ریدانه‌‪ ،‬چونكی پشتی راگرتنا ش������ه‌ر ‌‬ ‫ێ هه‌تا نها هیچ‬ ‫كوری������ا (‪ )1953-1950‬و دابه‌ش������بوونا و ‌‬ ‫رێككه‌فتنێن فه‌رمی یێن بدوماهیك ئینانا ش������ه‌ری نه‌هاتیی‌ه‬ ‫ێ بیردوزی هێشتا د ره‌وشا شه‌ریدانه‌‪.‬‬ ‫موركرن‪ ،‬وات‌ه ژ ئالی ‌‬ ‫ێ كومونیس������تی گه‌له‌ك‬ ‫كوری������ا باكوور‪ ،‬خۆدان سس������ته‌م ‌‬ ‫هه‌ولدانێن كوشتنا كه‌سانێن باال ده‌ست یێن كوریا باشوور‬ ‫كرینه‌‪ ،‬ژ وان‌ه كوش������تنا دایكا (پارك) ل س������اال ‪ 1974‬ب‬ ‫ێ كوریا باكوور‪.‬‬ ‫ێ گرتییه‌ك ‌‬ ‫ێ كر ‌‬ ‫ده‌ست ‌‬ ‫پارك كچا س������ه‌رۆكێ‌ سالێن شێستان و حه‌فتیان (پارك‬ ‫چونگ هی ‪ )Park Chung-hee -‬د كوده‌تایه‌كا له‌شكه‌ری‬ ‫ل ساال ‪ 1961‬حكومدارییا كوریا باشوور وه‌رگرت و هه‌ژد‌ه‬ ‫ێ دكتاتۆری گێڕا هه‌تا س������اال ‪ 1979‬ب‬ ‫س������االن حوكمه‌ك ‌‬ ‫ێ ئیستیخباراتا خۆ د كه‌شه‌كێ‌ ڤه‌خوارن‬ ‫ێ سه‌رۆك ‌‬ ‫ده‌ست ‌‬ ‫ێ‬ ‫و سه‌رخۆش������یێدا هات‌ه كوشتن‪ .‬وه‌سا ته‌ماشه‌ی بابێ‌ و ‌‬ ‫دهێته‌كرن كو كه‌س������ه‌ك بوو ش������یا وه‌التی ژ كاڤل و خۆلیا‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪31‬‬


‫ێ كوریا ئاڤاكه‌ت و گهورینه‌كا ریش������ه‌یی د ره‌وشا‬ ‫ش������ه‌ر ‌‬ ‫ێ مافێن‬ ‫ئابووری������دا په‌یدا بكه‌ت‪ ،‬لێ‌ توماره‌كا خراب د بیاڤ ‌‬ ‫مرۆڤان و دیموكراس������یه‌تێدا هه‌بوو و پێڕابوونێن دژوار و‬ ‫خ������راب دژی هه‌ڤڕك و به‌رهنگارێن خۆ وه‌رگرتین‌ه و گه‌له‌ك‬ ‫ێ كچا وی (پارك)‬ ‫ێ مژار ‌‬ ‫ژ وان بنئ������اخ كرینه‌‪ .‬ل دور ئه‌ڤ ‌‬ ‫ێ خۆ ژ گه‌لێ‌ كوریا‬ ‫داخ������ازا لێبورینی ل دور ره‌فتارێن باب ‌‬ ‫دكه‌ت و دبێژیت ئه‌و س������ه‌رده‌مه‌ك بوو وه‌س������ا دخواست و‬ ‫ێ بمینیت‪ ،‬هه‌روه‌س������ا داخازا قه‌ره‌بووكرنا‬ ‫ب���ل��ا بۆ مێژووی ‌‬ ‫ێ خۆ دكه‌ت‪.‬‬ ‫بنه‌مالێن قوربانیێن سه‌ر ده‌ستێ‌ باب ‌‬ ‫(پارك) پشتی ‪ 34‬ساالن‪ ،‬وه‌كو كچا سه‌رۆكی ژ كوچكا‬ ‫ش������ین ده‌ركه‌تی دێ‌ وه‌كو ئێكه‌مین ژن د چڤاكێ‌ خۆدا كو‬ ‫به‌ری نها ب چڤاكێ‌ زه‌المینی دهاته‌ نیاسین بۆ سه‌رۆكاتییا‬ ‫وه‌الت������ی‌ زڤریته‌ڤه‌ كوچكێ‌‪( .‬پارك) وه‌كو سیاس������ه‌تمه‌دار‬ ‫خ������ۆدان پرانس������یب و بیروب������اوه‌ره‌‪ ،‬باوه‌ری بخ������ۆ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫زێده‌باری خۆدان ئه‌زمونه‌ كو ئه‌ڤه‌ پتر ژ ‪ 15‬س������االنه‌ وه‌كو‬ ‫په‌رله‌مانتار ل په‌رله‌مانی (كومه‌ال نیش������تمانی)كار دكه‌ت‪.‬‬ ‫ئه‌ڤه‌ و ره‌خنه‌گر ئاماژه‌ دكه‌ن هه‌تا ل س������ه‌رده‌مێ‌ حوكمێ‌‬ ‫دكتاتۆری یێ‌ بابێ‌ خۆ‪ ،‬ك������و (پارك) كچا مه‌زنا دكتاتۆری‬ ‫بوو‪ ،‬تێكهه‌ل������ی و په‌یوه‌ندیێن باش و خۆش د ناڤا حزبێ‌ و‬ ‫ده‌رڤه‌ی حزبێ‌ و ل گه‌ل هه‌موو خه‌لكێ‌ ئاسایی هه‌بوو‪.‬‬ ‫پارك ژ دایكبوویا ‪1952‬ژ هه‌رسێ‌ خوشكێن خۆ مه‌زنتره‌‪.‬‬ ‫خوێندنا س������ه‌ره‌تایی و دواناڤنجی ل كوچكا سه‌رۆكاتییێ‌‬ ‫ته‌واو كریه‌‪ ،‬ل س������اال ‪ 1970‬چوویه‌ زانكۆیا (س������یگانگ)‬ ‫بۆ خوێندن������ا ئه‌ندازیارییا ئلێكترونی‪ .‬پاش ده‌رچوونا وێ‌‬ ‫وه‌كو ئه‌ندازیار ل ساال ‪ 1974‬بۆ درێژه‌پێدانا خوێندنا خۆ‬ ‫چوویه‌ فه‌ره‌نس������ا‪ .‬لێ‌ د هه‌مان سالدا پاش هه‌ولدان بۆ‬ ‫كوشتنا بابێ‌ وێ‌ ژ ئالیێ‌ كه‌سه‌كێ‌ سه‌ر ب (پیونگ یانگ)‬ ‫س������ه‌ره‌نجام دایكا وێ‌ (یوك یونگ سو ‪Yok Young -‬‬ ‫‪ )So‬هاته‌ كوش������تن و ئه‌وژی ڤه‌گه‌ریا وه‌التێ‌ خۆ‪ .‬هه‌تا‬ ‫س������اال ‪ 1979‬ما د كوچكا شینڤه‌ هه‌تا كو بابێ‌ وێژی ب‬ ‫ده‌بانجێ‌ هاتیی‌ه كوش������تن‪( .‬پارك) ‪ 18‬سال دوور ژ رایا‬ ‫گشتی بوراندن‪ ،‬ئه‌و ده‌م ب خوێندنا په‌رتوكێن مێژوویی و‬ ‫فه‌لس������ه‌فی و روشنبیری بوراندن‪ .‬ل ساال ‪ 1997‬ڤه‌گه‌ریا‬ ‫گوره‌پانا سیاسی و بۆ ئه‌ندام د پارتا (نیشتمانیا مه‌زن)‪،‬‬ ‫ناڤێ‌ به‌رێ‌ یێ‌ پارتا (س������ینوری)‪ .‬پاش������ی ب������ۆ ئه‌نداما‬ ‫په‌رله‌مان������ی وه‌كو نوێنه‌را باژێرێ‌ (دیگ������و) و به‌ربه‌ره‌ د‬ ‫حزبا خۆدا پێشكه‌فت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ێ بۆ چاكس������ازییان ژ ئالی ‌‬ ‫ل س������اال ‪ 2001‬داخازێن و ‌‬ ‫ێ هاتنه‌ ره‌تكرن‪ ،‬ئین������ا پارته‌كا نوو دامه‌زراند‪ .‬ل‬ ‫حزب������ا و ‌‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫ساال ‪ 2002‬سه‌ره‌دانا كوریا باكوور كر و سه‌رۆكێ‌ كوریا‬ ‫ێ وی ده‌می (كیم ئیل) دیت‪.‬‬ ‫باكوور ی ‌‬ ‫پ������اش داخازێ������ن وێ‌ بۆ چاكس������ازیێن حزب������ی هاتین‌ه‬ ‫په‌س������ه‌ندكرن‪ ،‬جاره‌كا دی ل گه‌ل پارتا (نیشتمانییا مه‌زن)‬ ‫ئێكگرت و گه‌له‌ك س������ه‌ركه‌فتنێن هه‌لبژارتنێن په‌رله‌مانی ل‬ ‫ێ‬ ‫ێ بده‌ست خۆڤه‌ ئینان و هه‌تا ب نازناڤ ‌‬ ‫ژێر سه‌رۆكاتیا و ‌‬ ‫(ش������اژنا هه‌لبژارتنان) هات‌ه ناڤكرن‪ ،‬د ژیانا خۆداژی ژیانا‬ ‫ێ یا ش������وو ب‬ ‫هه‌ڤژینی پێكنه‌ئینای‌ه و هه‌ر دبێژیت كو ئه‌و ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ كری و هه‌تا مای‌ه به‌س هزرا خوشگوزه‌رانیا گه‌ل ‌‬ ‫ده‌وله‌ت ‌‬ ‫خۆ لبه‌ره‌‪.‬‬ ‫ێ كوریاژی هه‌می ده‌لیڤه‌ دایێ‌‪ ،‬سه‌رۆكاتی داڤێ‌‪،‬‬ ‫نها گه‌ل ‌‬ ‫ێ چ كه‌ت؟!‬ ‫هیڤیێن مه‌زن دانێ‌‪ ،‬كا ئه‌و د ‌‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬

‫‪1. http://www.rcinet.‬‬ ‫‪2. http://www.uragency.net‬‬ ‫‪3. http://www.almessa.net‬‬ ‫‪4. http://msmagazine.com‬‬ ‫‪5. http://ar.theasian.asia‬‬ ‫‪6. online.wsj.com‬‬ ‫‪7. http://www.dw.de‬‬ ‫‪8. w o r l d . t i m e . c o m / 2 0 1 2 1 9 /1 2 //‬‬ ‫‪strongmans-daugther-chosen-as-south‬‬‫‪koreas-first-female-president/‬‬ ‫‪9. w w w. ny t i m e s . c o m / 2 0 1 2 2 0 /1 2 //‬‬ ‫‪world/asia/south-koreans-vote-in-closely‬‬‫‪fought-presidential-race.htm‬‬


‫ئه‌ز قمقموكــم‪ ،‬موسیڤینی گۆت‬ ‫نڤێسین ‪ :‬ئدرس كیگگوندو ئامده‌كرن و وه‌رگێرن ژ ئنگلیزی‪ :‬احسان عادل‬

‫س������ه‌روكــێ‌ ئوگه‌نـدا (موسیڤینـی ‪-‬‬ ‫ێ‬ ‫‪ )Museveni‬دبێژیت ئه‌و تێرا خۆ ی ‌‬ ‫ژیر و ئاقله‌ كو داری ژ نیڤه‌كــی بگریت‬ ‫و خۆ ب چ سه‌راڤه‌ نه‌هه‌الویسیت‪.‬‬ ‫وه‌سا گه‌له‌ك ژ سیاس������ه‌تمه‌داران‬ ‫دڤێن خۆ ژ پرانسیبێ‌ ڤه‌دزن و بگه‌هن‌ه‬ ‫ێ‬ ‫مه‌ره‌مێن خۆ یێن تایبه‌ت و چیرۆكه‌ك ‌‬ ‫بێژن و ئێكا دیترا دژ پێژن‪.‬‬ ‫ل ساال ‪ ،2000‬سه‌روكــێ‌ ئوگه‌ندی‬ ‫گه‌له‌ك كه‌س سه‌رس������ورمان و حێبه‌تی‬ ‫ێ ل خرڤـه‌بوونه‌كا جه‌ماوه‌ری‬ ‫كرن ده‌م ‌‬ ‫ل (واكیس������و ‪ )Wakiso -‬خۆ وه‌كو‬ ‫قمقموك (الحرب������ا‌ء‪)Chameleon -‬‬ ‫ێ‬ ‫وه‌س������فكری كو ل هه‌رده‌م و واره‌ك ‌‬ ‫پێتڤی بیت خۆ بگوهوریت‪.‬‬ ‫ل گه‌رمه‌گه‌رما ه������ه‌وا هه‌لبژارتنان‬ ‫ك������و لبه‌ره‌ نێزی������ك بهێت������ه‌ ئه‌نجامدان‬ ‫(موسیڤینـی) گۆت‪( :‬سیاسه‌تمه‌دارێ‌‬ ‫ژی������ر و زان������ا دڤێت وه‌ك������و قمقموكــی‬ ‫بی������ت كو ره‌نگ������ێ‌ خۆ ل ه������ه‌ر ده‌مــێ‌‬ ‫پێتڤ������ی بیت بگوهوری������ت‪ .‬ده‌مێ‌ ئه‌ز ل‬ ‫(واكیسو) من ئاریشه‌ نینه‌‪ ،‬ره‌نگه‌ ئه‌ز‬ ‫وه‌كو كوترێ‌ بم‪ .‬لێ‌ هه‌رده‌مــێ‌ وه‌الت‬

‫توشی مه‌ترسیا دوژمن‬ ‫و كوژه‌را بوو‪ ،‬ئه‌ز دبمه‌‬ ‫شێر‪.‬‬ ‫هه ‌ر و ه ‌س������ا‬ ‫(موسیڤینـی) به‌رده‌وامیدا‬ ‫په‌یڤا خۆ‪ ،‬كو سه‌روكێن‬ ‫مین������ا (د‪ .‬ئاپولو میلتون‬ ‫ئوبوت������ی ‪Dr Apollo -‬‬ ‫‪)Milton‬‬ ‫‪Obote‬‬ ‫س������ه‌روكـێ‌ ئێكه‌تی������ا‬ ‫نیشتمانیا كونگولـی (‪ )UPC‬دوو جاران‬ ‫ل ده‌مـ������ێ‌ كوده‌تا (دیتاتس ‪)Detats -‬‬ ‫شكه‌س������تن ئینا‪ ،‬چونكی خواندنا وی بۆ‬ ‫كاودانی ب ئاوایه‌كـ ‌ێ دروس������ت نه‌بوو‪،‬‬ ‫نه‌شیا ل دوڤ بارودوخی خۆ بگوهوریت‬ ‫و پێڕابوونان وه‌رگریت‪.‬‬ ‫یا راستی بیت سه‌رۆك (موسیڤینـی)‬ ‫هه‌لویستێ‌ خۆ به‌رامبه‌ری گه‌له‌ك كێشه‌‬ ‫و گرفت������ان ب ت������ه‌واوی گوهارتییه‌‪ .‬ب‬ ‫ده‌مه‌كێ‌ كێم به‌ری ده‌ستهه‌التێ‌ وه‌رگریت‬ ‫ئ������ه‌وی په‌رتوك������ه‌ك ب‬ ‫ناڤونیش������انێ‌ (ئاریشا‬ ‫ئه‌فریكی������ا چیی������ه‌؟ ‪-‬‬

‫ژ گازیكه‌ر و پش������ته‌ڤان و حه‌ژێكه‌ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئه‌وان سه‌رۆكانه‌ یێن پتر و پترێ‌ لسه‌ر‬ ‫ده‌ستهه‌التێ‌ دمینن و به‌رده‌وامیێ‌ دكه‌ن‪،‬‬ ‫نها ئه‌وی تش������ته‌كێ‌ دیت������ر ده‌رباره‌ی‬ ‫ئه‌وان سه‌رۆكێن ل حوكمـی دومدرێژیێ‌‬ ‫دك������ه‌ن یێ‌ زێده‌ كری‪ ،‬ئه‌و ژی ئه‌وه‌ كو‬ ‫میلله‌ت (هێش������تا حه‌ژێ‌ دكه‌ن! خۆدان‬ ‫ئه‌زمونن)‪( .‬موسیڤینـی) دیسا گه‌له‌كـێ‌‬ ‫ره‌ق و دژی سسته‌مێ‌ فره‌حزباتی بوو‪،‬‬ ‫دگۆت كو ئه‌ڤه‌ دابه‌شبوونه‌‪ ،‬لێ‌ ل ساال‬ ‫‪ 2005‬داهات و نه‌رماتی نواند‪.‬‬ ‫هه‌ر چه‌وا بیت‪ ،‬نها ئه‌و تشتێ‌ هنده‌ك‬ ‫ژ ره‌خنه‌گرێ������ن وی مه‌نده‌هوش و حێبه‌تی‬ ‫كرین ئه‌وه‌ كو (موس������یڤینـی) پێشی ‪12‬‬ ‫ساالن دگۆت كه‌سێن سیاسه‌تمه‌دار دڤێن‬ ‫لس������ه‌ر هه‌لویس������ت و دیتنێن خۆ د ره‌ق‬ ‫و ڕك������و نه‌بن‪ .‬لێ‌ ئه‌ڤ������ه‌ بوویه‌ ئه‌گه‌ر كو‬ ‫ده‌س������تبه‌ردارێ‌ گه‌له‌ك ژ پرانسیبێن خۆ‬ ‫یێن بلند ببیت‪.‬‬

‫‪What is Africas‬‬ ‫‪ )?problem‬وه‌شاند‪،‬‬

‫تێدا ره‌خنه‌ و دلگرانیا‬ ‫خۆ به‌رامبه‌ری ئه‌وان‬ ‫س������ه‌رۆكێن گه‌ل������ه‌ك‬ ‫خ������ۆ لس������ه‌ر ته‌ختێ‌‬ ‫حوكومرانی������ێ‌ چڕ و‬ ‫دومێ‌ دكه‌ن ب دژواری‬ ‫ده‌ربری‪ .‬لێ‌ ئه‌ڤرۆ ئه‌و‬ ‫ی������ێ‌ پێچه‌وانه‌یه‌‪ ،‬نها‬

‫‪observer.ug Sunday, 04 November‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪33‬‬


‫عه‌ره‌بستانی سعوودی و پرسی ژنان‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬

‫به‌پێ������ی ڕاپۆرت������ی هه‌واڵده‌ریی������ه‌کان‪ ،‬ڕۆژی هه‌ین������ی‬ ‫(‪ )٢٠١٣/١/١١‬مه‌لیک عه‌بدوڵاڵ کوڕی عه‌بدولعه‌زیز پاش������ای‬ ‫عه‌ره‌بس������تان‪ ،‬به‌ده‌رکردنی بڕیارێک ئاڵوگۆڕی ل‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ڕاوێژکاری ئه‌و واڵته‌دا پێکهێنا‪ .‬به‌پێی ئه‌و بڕیاره‌‪ ،‬ژنان بۆیان‬ ‫هه‌یه‌ ببن‌ه ئه‌ندام ل‌ه "ئه‌نجومه‌نی شوورای" عه‌ره‌بستاندا‪.‬‬ ‫پاشای عه‌ره‌بس������تان ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند‪ :‬فه‌تواده‌ره‌کانیش‬ ‫ئ������ه‌و ئاڵوگۆڕه‌یان قبووڵ‌ه و هیچ ناکۆکییه‌کیش له‌گه‌ڵ فه‌توای‬ ‫ئه‌واندا نییه‌‪".‬‬ ‫به‌پێ������ی ئه‌و بڕی������اره‌‪ ٣٠ ،‬ژن بۆ ئه‌ندام ل������‌ه "ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ش������وورا" له‌الیه‌ن پاشای عه‌ره‌بستانه‌وه‌ ده‌ستنیشان کراون‪.‬‬ ‫"ئه‌نجومه‌نی شوورا" ک‌ه خاوه‌نی ‪ ١٥٠‬ئه‌ندام‌ه و گشتیان پیاون‪،‬‬ ‫له‌الیه‌ن پاش������ای ئه‌و واڵته‌و‌ه ڕاسته‌وخۆ‬ ‫ده‌ستنیش������ان ده‌کرێن‪ .‬ل������ه‌و‌ه به‌دواو‌ه‬ ‫یه‌ک له‌سه‌ر پێنجی کورسییه‌کانی ئه‌و‬ ‫ئه‌نجومه‌ن‌ه ژنان پێکی دێنن‪.‬‬ ‫به‌پێی فه‌رمانی پاشای عه‌ره‌بستان‬ ‫ئافره‌تان������ی ئه‌ن������دام ل������‌ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ش������وورا‪ ،‬ده‌ب������ێ ڕێگ������ه‌ی هاتووچۆی‬ ‫تایبه‌تیان ل‌ه بینای ش������وورادا هه‌بێت و‬ ‫کورسییه‌کانیشیان ل‌ه شوێنێکی تایبه‌تدا‬ ‫بن‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی تێکه‌ڵ ب‌ه پیاوان نه‌بن‪.‬‬ ‫به‌محاڵه‌ش������ه‌وه‌‪ ،‬ژنانی عه‌ره‌بستان‬ ‫مافێکی ئوتۆیان نییه‌‪ .‬ژنان بۆیان نیی‌ه‬ ‫س������یاره‌ باژۆن‪ ،‬مافی ده‌نگدانیان نیی‌ه‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫و به‌ب������ێ ئیزنی پیاوه‌کانیش������یان بۆیان نیی‌ه‬ ‫سه‌فه‌ر بکه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌و ئه‌نجومه‌ن‌ه بۆی هه‌ی‌ه (ڕاوێژ) له‌گه‌ڵ‬ ‫پاش������ای عه‌ره‌بس������تاندا بکات و پرسیار ل‌ه‬ ‫وه‌زیره‌کانش بکات‪ ،‬به‌اڵم ناتوانێت ل‌ه کاری‬ ‫یاساداناندا به‌شدار بێت و بڕیار بدات‪.‬‬ ‫نزیک ب‌ه (‪ )%١٠‬کۆمه‌ڵگه‌ی عه‌ره‌بس������تان‬ ‫شیعه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه ‪ ١٥٠‬ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫شوورادا‪ ،‬ته‌نیا ‪ ٤‬که‌سیان شیعه‌ن‪.‬‬ ‫جێی ئاماژه‌ی‌ه ته‌نی������ا "هه‌ڵبژاردن"ێک ک‌ه‬ ‫له‌ عه‌ره‌بستاندا به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجو مه‌ن������ی ش������اره‌‪ .‬یه‌که‌مین هه‌ڵبژاردنیش ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪٢٠٠٥‬دا به‌ب������ێ به‌ش������داری و پاڵێوراوێتیی ژنان به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و س������ه‌رده‌مدا پاش������ای عه‌ره‌بس������تان بڕیاریدا‪ ،‬ک‌ه ل‌ه‬ ‫هه‌لبژاردنی داهات������وودا (‪ )٢٠١٥‬ژنان مافی به‌ش������دارییان‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌کاندا‪ ،‬نیوه‌ی‬ ‫ئه‌ندامان له‌الیه‌ن پاش������اوه‌ ده‌سنیش������ان ده‌کرێن و نیوه‌که‌ی‬ ‫تریش له‌الیه‌ن هاوواڵتیانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫ل‌ه سیسته‌می سیاسیی عه‌ره‌بستاندا‪ ،‬پاشای عه‌ره‌بستان‬ ‫ئه‌ندامانی ده‌وڵه‌ت هه‌ڵده‌بژێرێت‪ .‬له‌و واڵته‌دا ته‌نیا هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌کان به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬ئ������ه‌و ئه‌نجومه‌نانه‌ش‬ ‫ده‌سه‌اڵتێکی ئه‌وتۆیان نییه‌‪.‬‬


‫ڤاتیكان‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬ ‫ش������ار)ێكی‬ ‫(ده‌وڵ������ه‌ت‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆیه‌‪ ،‬ك������ه‌ ده‌كه‌وێت������ه‌‬ ‫ناوه‌ندی شاری ڕۆمای پایته‌ختی‬ ‫ئیتالی������ا‪ .‬ڤاتی������كان ش������وێنی‬ ‫نیش������ته‌جێی پاپ������ا‌‪ ،‬س������ه‌رۆكی‬ ‫كاسۆلیكه‌كانی جیهان و ناوه‌ندی‬ ‫که‌نیسه‌ی كاس������ۆلیكه‌كانه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫واڵته‌ ڕووبه‌ره‌كه‌ی نزیكه‌ی ‪440‬‬ ‫ه������ه‌زار متری چوارگۆش������ه‌یه‌ و‬ ‫له‌ ‪11‬ی مانگی ش������وباتی ساڵی ‪،1929‬‬ ‫نزیكه‌ی ‪ 800‬دانیشتووی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ بواری دانیشتووانه‌وه‌‪ ،‬به‌ بچووکترین به‌پێی واژووی گرێبه‌ستی نێوان ڤاتیكان‬ ‫و ده‌وڵه‌ت������ی ئیتالی������ا كه‌ به‌ گرێبه‌س������تی‬ ‫واڵتی سه‌ربه‌خۆی جیهان ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ڕووی كه‌ش������وهه‌واوه‌‪ ،‬هاوینێکی (الت������ران) به‌ناوبانگ������ه‌‪ ،‬س������ه‌ربه‌خۆیی‬ ‫گه‌رم و وشك و زستانێكی بارانی هه‌یه‌ و وه‌رگ������رت و وه‌ك واڵتێك������ی مه‌زهه‌بی به‌‬ ‫وه‌ك شاری ڕۆما‪ ،‬پله‌ی كه‌شوهه‌وایه‌كه‌ی ڕه‌سمی ناسرا‪ .‬له‌ ساڵی ‪1984‬دا به‌پێی‬ ‫ل������ه‌ گۆڕاندای������ه‌‪ .‬ئ������ه‌م واڵته‌ ل������ه‌ ڕووی په‌یماننامه‌ی مه‌زهه‌بیی (‪)concordat‬‬ ‫ئابووریی������ه‌وه‪ ،‬ب������ه‌ ده‌وڵه‌مه‌ندترین واڵتی له‌گه‌ڵ پاپا‪ ،‬ده‌وڵه‌تێكی نوێ دامه‌زرا‪ .‬ئه‌م‬ ‫په‌یماننامه‌ نوێیه‌ وه‌ك په‌یماننامه‌ی پێشوو‪،‬‬ ‫جیهان ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫ن������اوی ڤاتیكان له‌ یه‌كێ ل������ه‌ ئاوایییه‌ س������ه‌ربه‌خۆیی ت������ه‌واوی ڤاتیكانی له‌ ناو‬ ‫كۆنه‌کانی سه‌ر به‌ چاخی (ئه‌نزوسكه‌كان) شاری ڤاتیكاندا به‌ ڕه‌سمی ده‌ناسێت‪.‬‬ ‫حكوومه‌تی ئه‌م واڵت������ه‌‪ ،‬حكوومه‌تێكی‬ ‫ه‌وه‌‪ ،‬به‌ ناوی (ڤاتیكۆم) وه‌رگیراوه‌‪ .‬شاری‬ ‫ڕۆما تا ساڵی ‪1309‬ی زایینی‪ ،‬باره‌گای تایبه‌تی������ی مه‌زهه‌بی كه‌ س������ه‌رۆكایه‌تیی‬ ‫پاپا بووه‌‪ ،‬له‌و س������اڵه‌دا پاپا (كلمانی)ی ب������ااڵی‪ ،‬پاپ������ای گه‌وره‌یه‌‪ .‬ل������ه‌م واڵته‌دا‬ ‫پێنجه‌م كورسیی سه‌رۆكایه‌تیی ڕۆحانی حزبه‌ سیاس������ی و گرووپه‌كان چاالكیان‬ ‫بۆ فه‌ره‌نس������ا گواس������ته‌وه‌ و له‌ ش������اری نیی������ه‌ و كاردیناله‌كانی ژێر ‪ 80‬س������اڵی‬ ‫(ئاڤینی������ۆن)دا جێگیر ب������وو‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ ماف������ی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م كاردیناالنه‬ ‫ساڵی ‪1377‬ی زایینیدا‪ ،‬پاپا (گرگورا)ی ‌پاپایه‌ک تا كۆتایی ته‌مه‌نی هه‌ڵده‌بژێرن‪.‬‬ ‫یازده‌هم‪ ،‬له‌سه‌ر داواكاریی خه‌ڵكی ڕۆما دوای هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پاپا حوكمڕانی ڕه‌هایی‬ ‫گه‌ڕایه‌وه‌ و دووباره‌ ش������اری ڕۆما بوو به‌ ڤاتیكان������ه‌ و ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان و‬ ‫به‌ڕێوه‌‌بردن هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬ ‫باره‌گای پاپا‪.‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانانی ئ������ه‌م واڵته‌‬ ‫له‌ س������اڵی ‪1780‬ی زایینیدا كه‌ ڕۆما‬ ‫ب������وو ب������ه‌ پایته‌خت������ی ئیتالیا‪ ،‬ب������اره‌گای پێكهات������ووه‌ له‌ ئه‌نجومه‌نی قه‌ش������ه‌كانی‬ ‫پاپا و ده‌س������ه‌اڵتدارییه‌تی ئه‌و له‌ هه‌مان هه‌ڵبژێ������ردراوی پاپ������ا‪ .‬هه‌روه‌ه������ا پاپا‬ ‫ناوچ������ه‌ی ڤاتیكاندا س������نووردار مایه‌وه‌‌‪ .‬به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی ئیداری كه‌ وه‌كو جێگری‬

‫سه‌رۆكی ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكردنه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرێت‪ .‬كابینه‌ ئه‌نجومه‌نێكه‌‬ ‫كه‌ پاپا ئه‌ندامه‌کانی هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬ ‫له‌ ڤاتیكاندا سێ چه‌شنه‌ دادگای‬ ‫بااڵ ه������ه‌ن‪ ،‬دادگای پێداچوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫دادگای تایب������ه‌ت به‌ قه‌ش������ه‌كان‪،‬‬ ‫دیوان������ی دادوه‌ری������ی ئی������داری و‬ ‫وه‌زاره‌تی داد‪.‬‬ ‫ئه‌م واڵته‌ خاوه‌نی دوو گرووپ‬ ‫و ڕێكخراوێكی ئاسایشه‌‪ ،‬یه‌كه‌ی‬ ‫پاس������ه‌وانی ئه‌منیی سویسری كه‌ هێزی‬ ‫س������وپایه‌كه‌ی وه‌ك خۆبه‌خ������ش ل������ه‌ نێو‬ ‫هاواڵتیانی سویس������ری پێكهاتووه‌‪ ،‬ئه‌ویتر‬ ‫(‪ )corpo della gendarmerie‬كه‌ نه‌‬ ‫ته‌نیا وه‌ك هێزی سوپای ناوچه‌ی ڤاتیكان‬ ‫ده‌ژمێردرێ������ت‪ ،‬به‌ڵك������و وه‌ك پارێزگاری‬ ‫تایبه‌تیی پاپایه‌‪.‬‬ ‫ڤاتی������كان ل������ه‌ هه‌ندێ ل������ه‌ ڕێكخراوه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی������ه‌كان‪ ،‬ب������ه‌ فه‌رم������ی ی������ان‬ ‫ئه‌ندامی چاودێ������ره‌‪ .‬ئه‌م واڵته‌ ڕێكخه‌ری‬ ‫‪ 4000‬ش������وێنی پ������ه‌روه‌رده‌ی ئایینییه‌ له‌‬ ‫سه‌رتاس������ه‌ری جیهاندا‪ ،‬ك������ه‌ بریتییه‌ له‌‬ ‫‪ ٤٠٠‬هه‌زار قه‌شه‌ و ‪ ٨٠٠‬هه‌زار راهیبه‌‬ ‫و ‪ ٥٠٠٠‬مه‌ت������ران و ‪ ٢٠٠‬كاردین������ال‪.‬‬ ‫نووس������نیگه‌ی سه‌رپه‌رش������تی‪ ،‬چاودێری‬ ‫نزیكه‌ی ‪ 160‬باڵوێزخانه‌كانی ڤاتیكانی له‌‬ ‫جیهاندا له‌ ئه‌ستۆدایه‌‪.‬‬ ‫دانیش������تووانی ئه‌م واڵت������ه‌ زۆربه‌یان‬ ‫ئیتالی و سویسرین‌ و له‌ الیه‌نی دینییه‌وه‌‬ ‫نزیكه‌ی هه‌م������ووان كاس������ۆلیكن‪ .‬زمانی‬ ‫ڕه‌س������می بۆ كاروباری ناوخۆیی ئیتالییه‌‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ب������ۆ په‌یوه‌ندییه‌كان������ی ده‌ره‌وه‌ به‌‬ ‫تایبه‌ت ناوه‌نده‌ مه‌س������یحییه‌كانی جیهان‪،‬‬ ‫زمانی التینی به‌كار دێنن‪.‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪35‬‬


‫چوارچێوه‌ی‌ سیسته‌مه‌كان ‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‬

‫ی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‌‪ :‬ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری‌‬ ‫وه‌رگێڕان ‌‬

‫ی‬ ‫گرنگی ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫سیسته‌مه‌كان ‌‬

‫دام������ه‌زراو‌ه سیاس������ییه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ڕۆڵی‌ ئه‌و یارییانه‌ ده‌گێڕن ك‌ه سیسته‌م ‌‬ ‫دیموكراسی‌ تیایدا په‌یڕه‌و ده‌كرێت و زۆرجار باس له‌و‌ه‬ ‫ی سیاس������ی‌ به‌كار‬ ‫ده‌كرێت‪ ،‬ك‌ه ئاس������انترین دامه‌زراوه‌ ‌‬ ‫ی بێت یا به‌خراپ������ی‌‪ ،‬بریتییه‌ ل‌ه‬ ‫بهێنرێت جا چ به‌باش������ ‌‬ ‫سیسته‌می‌ هه‌ڵبژاردن‪ .‬له‌ كاتی‌ جیاكردنه‌وه‌ی‌ ده‌نگه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ی گشتیدا بۆ كورسییه‌كانی‌ ئه‌نجوومه‌ن ‌‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫ی سیسته‌می‌ هه‌ڵبژاردن ب‌ه‬ ‫یاسادانان‪ ،‬ده‌كرێ‌ ئیختیار ‌‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫شێوه‌یه‌كی‌ كاریگه‌ر‬ ‫ئه‌و‌ه دی������اری بكات‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ك������ێ‌ هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت و كام‬ ‫حیزبیش ده‌سه‌اڵت ده‌گرێته‌ ده‌ست‪.‬‬ ‫ی سیاس������یی‌ واڵتێك ل‌ه‬ ‫كاتێك زۆر الیه‌ن له‌ چوارچێو‌ه ‌‬ ‫ێ‬ ‫ده‌س������تووردا دیاری ده‌كرێن‪ ،‬ئه‌وا ئه‌م جۆرانه‌ش ده‌ش ‌‬ ‫بۆ هه‌مواركردنه‌وه‌ سه‌خت بن‪ ،‬زۆر كاتیش گۆڕانكاریی‌‬ ‫ی نوێ‌ له‌خۆده‌گرێت‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ ته‌نها یاسا ‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫و ب������ه‌م ش������ێوه‌یه‌ش ده‌ش������ێت له‌الی������ه‌ن زۆرینه‌یه‌ك������ ‌‬ ‫نادادپه‌روه‌رانه‌ و بێویژدانانه‌ به‌ڕێوه‌ببردرێت‪.‬‬


‫ی‬ ‫ته‌نان������ه‌ت ڕه‌نگه‌ له‌گه‌ڵ ه������ه‌ر ده‌نگده‌رێكدا به‌ته‌واو ‌‬ ‫هه‌م������ان ده‌نگ له‌گه‌ڵ هه‌م������ان ژم������اره‌ی‌ ده‌نگه‌كان بۆ‬ ‫ی‬ ‫هه‌مان حیزب‪ ،‬یه‌ك سیس������ته‌می‌ هه‌ڵب������ژاردن ببێته‌ هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هاوبه‌ش یا حكوومه‌تێك ‌‬ ‫ی حكوومه‌تێك������ ‌‬ ‫هاتنه‌كایه‌وه‌ ‌‬ ‫ی تری‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫كه‌مینه‌‪ ،‬له‌ كاتێكدا ڕه‌نگ‌ه سیسته‌مێك ‌‬ ‫ڕێگ������ه‌ به‌ تاك حیزبێك بدات كه‌ كۆنترۆڵی‌ زۆرینه‌ بگرێته‌‬ ‫ده‌ست‪.‬‬

‫ی و هه‌ڵبژاردن‬ ‫سیسته‌مه‌كانی‌ حیزب ‌‬

‫ی‬ ‫ی سیس������ته‌مه‌كان ‌‬ ‫ی تر ‌‬ ‫ژماره‌ی������ه‌ك ل‌ه ده‌ره‌نجامه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ده‌چنه‌ دوای‌ ئه‌م هۆكار‌ه س������ه‌ره‌تایییه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی پێكهێنانی‌ حیزب‌ه‬ ‫ی یا هان ‌‬ ‫ێ سیسته‌م به‌رهه‌ڵست ‌‬ ‫هه‌ند ‌‬ ‫سیاسییه‌كان ده‌ده‌ن‪ ،‬هه‌ندێ‌ سیسته‌می‌ تریش ته‌نها دان‬ ‫ی‬ ‫به‌ تاك كاندیده‌كاندا ده‌نێن‪ .‬جۆری‌ سیسته‌می‌ ئه‌و حیزبه‌ ‌‬ ‫ی په‌یوه‌ندیی‌ حیزب‌ه‬ ‫ی تایبه‌ت ژمار‌ه و قه‌باره‌ ‌‬ ‫ك‌ه به‌شێوه‌ك ‌‬ ‫سیاسییه‌كان له‌ ئه‌نجوومه‌نی‌ یاساداناندا پێش ده‌خه‌ن‪،‬‬ ‫ی له‌الیه‌ن سیس������ته‌می‌ هه‌ڵبژاردنه‌و‌ه كاری‬ ‫زۆر ب‌ه توند ‌‬ ‫ی‬ ‫تێكراوه‌‪ .‬ڕه‌نگ‌ه به‌م شێوه‌یه‌ یه‌كگرتن و دیسیپلینه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ سیسته‌می‌ بونیادگه‌ر ‌‬ ‫ناوخۆی‌ حیزبه‌كان هانی‌ هه‌ند ‌‬ ‫ی یه‌ك حیزب‬ ‫(فه‌نكش������نالیزم) بده‌ن كه‌ باڵه‌ جیاوازه‌كان ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی ناته‌بان‪ ،‬له‌ كاتێكدا ده‌كر ‌‬ ‫به‌به‌رده‌وامی‌ له‌گه‌ڵ یه‌كتر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حیزب������ه‌كان بدات بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫سیس������ته‌مێكی‌ تریش هان ‌‬ ‫به‌یه‌ك ده‌نگ قس������‌ه بك������ه‌ن و به‌رهه‌ڵس������تییه‌كان له‌ ناو‬ ‫ببه‌ن‪.‬‬ ‫ی‬ ‫هه‌روه‌ها ده‌كرێ‌ سیسته‌مه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن كاریگه‌ر ‌‬ ‫بكه‌ن‌ه س������ه‌ر ئه‌و ش������ێوه‌یه‌ی‌ كه‌مینه‌كانی‌ حیزبه‌كان و‬ ‫ئه‌و ڕێگه‌یه‌ی‌ ك‌ه نوخب‌ه سیاس������ییه‌كان ده‌یگرنه‌به‌ر‪ ،‬به‌م‬ ‫ی‬ ‫ی س������نوور ‌‬ ‫ج������ۆره‌ ئه‌مه‌ یارمه‌تی‌ ده‌دات له‌ دیاریكردن ‌‬ ‫ی سیاس������ی‌ كه‌ ڕه‌نگه‌ هانی‌ دروستكردنی‌‬ ‫كه‌ش������وهه‌وا ‌‬ ‫ی ل������‌ه نێوان حیزبه‌كاندا بده‌ن‬ ‫ی هاوپه‌یمانییه‌ت ‌‬ ‫په‌یوه‌ندی ‌‬ ‫و‪ ،‬ده‌ش������توانن پاڵنه‌ر بۆ حیزب و گرووپه‌كان ده‌سته‌به‌ر‬ ‫ی به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ فراوان خۆیان له‌س������ه‌ر‬ ‫بكه‌ن بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی ی������ا په‌یوه‌ندیی‌ه‬ ‫ی پێداچون������ه‌وه‌ی‌ ورد و نه‌ژاد ‌‬ ‫بنه‌م������ا ‌‬ ‫خزمایه‌تییه‌كان بنیات بنێن‪.‬‬

‫ی هه‌ڵبژاردن و به‌ڕێوه‌بردنی‌ ڕكابه‌ری‌‬ ‫سیسته‌م ‌‬

‫ئ������ه‌م باندۆره‌ جیاوازانه‌ هێڵ به‌ژێر ئه‌و ڕۆڵه‌ گرنگه‌دا‬ ‫ده‌كێشن‪ ،‬كه‌ زۆر جار بوونی ل‌ه سیسته‌مه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ ناو ده‌سته‌واژه‌كانی‌ به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی‌ ملمالنێدا هه‌یه‌‪.‬‬

‫ی ڕوون و ئاشكرای‌ه كه‌ سیسته‌مه‌ جیاوازه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ش������تێك ‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ده‌توانن توندوتی������ژی و ملمالنێكان له‌ ناو‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌كدا باش������تر ی������ا خراپتر بك������ه‌ن‪ .‬له‌الیه‌كه‌و‌ه‬ ‫توندوتیژی‌ له‌نێوان ئه‌و سیس������ته‌مانه‌دا بێننه‌ كایه‌وه‌ ك‌ه‬ ‫ی گرووپ������‌ه كه‌مایه‌یتییه‌كانه‌وه‌ پار‌ه‬ ‫ی ناس������اندن ‌‬ ‫ل‌ه ڕێگه‌ ‌‬ ‫ی تاك‬ ‫ی حكوومه‌ت ‌‬ ‫ده‌ست ده‌خه‌ن و به‌وانه‌شه‌و‌ه كه‌ هان ‌‬ ‫حیزب‌ه سیاسییه‌كان ده‌ده‌ن و‪ ،‬له‌الیه‌كی‌ تریشه‌وه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫بێت و سیس������ته‌مێكی‌ هه‌ڵب������ژاردن نادادپه‌روه‌رانه‌ بێت‬ ‫ی سیاس������یش ڕێگه‌ به‌ ئۆپۆزسیۆن نه‌دات‬ ‫و چوارچێو‌ه ‌‬ ‫ی داهاتوویان‬ ‫هه‌س������ت بكات كه‌ چانسی‌ بردنه‌وه‌ی‌ خول ‌‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ ،‬ئه‌وا له‌وانه‌ی‌ه دۆڕاوه‌كان ب������‌ه ناچاری‌ بیر له‌و‌ه‬ ‫ی س������ۆراخی‌ ده‌سه‌اڵت‬ ‫ی نایاس������ای ‌‬ ‫بكه‌نه‌و‌ه كه‌ ب‌ه ڕێگه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫بكه‌ن‪ ،‬ئه‌ویش به‌هۆی‌ به‌كارهێنانی‌ تاكتیكی‌ نادیموكراس ‌‬ ‫ی و ته‌نانه‌ت تاكتیكی‌ توندوتیژیش‪.‬‬ ‫و ڕووبه‌ڕووبونه‌وه‌ی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیس������ته‌م ‌‬ ‫ل������ه‌ كۆتاییدا‪ ،‬له‌ب������ه‌ر ئه‌و‌هی‌ كه‌ بژار‌ ‌‬ ‫ی كرداری‌ هه‌ڵبژاردن دیاری‬ ‫هه‌ڵبژاردن ئاڵۆزی‌ و ئاسانی ‌‬ ‫ده‌كات‪ ،‬بۆیه‌ به‌ناچاری‌ كار ده‌كات‌ه س������ه‌ر كه‌مایه‌تی و‬ ‫ی ك‌ه كه‌موكوڕییان هه‌یه‌‪ .‬هه‌میش������ه‌ ئه‌م‌ه‬ ‫ئه‌و گرووپانه‌ ‌‬ ‫گرنگه‌‪ ،‬به‌اڵم ده‌بێته‌ شتێكی‌ تایبه‌ت له‌و كۆمه‌ڵگایانه‌دا ك‌ه‬ ‫ی ناشاره‌زا و نه‌خوێنده‌واریان‬ ‫ی ده‌نگده‌ر ‌‬ ‫ی زۆر ‌‬ ‫ژماره‌یه‌ك ‌‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫كاریگه‌رییه‌ سایكولۆژی‌ و میكانیكییه‌كان‬

‫ی سیس������ته‌مه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی گش������ت ‌‬ ‫به‌ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی و میكانیكییان هه‌یه‌‪ .‬كاریگه‌ریی‌ه‬ ‫ی سایكولۆژ ‌‬ ‫كاریگه‌ری ‌‬ ‫میكانیكییه‌كه‌ زۆر به‌ ئاشكرایی‌ به‌و ڕێگه‌یه‌ كه‌ سیسته‌م‌ه‬ ‫ی‬ ‫جۆراوجۆره‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬سیسته‌مه‌ هه‌مه‌جۆره‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫حیزبی‌ هان ده‌دات‪ .‬سیس������ته‌م‌ه پلۆراڵ������ه‌كان به‌زۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫پێده‌چێ������ت كاریگه‌ریی‌ ناچاركردنیان له‌س������ه‌ر ژماره‌ ‌‬ ‫حیزبه‌كان هه‌بێت‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن كاریگه‌رییان له‌س������ه‌ر‬ ‫ی‬ ‫كاندید‌ه بااڵكان یا هه‌ر حیزبێك هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ل‌ه ناوچه‌یه‌ك ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا بێت������ه‌ هه‌ڵبژاردن‪ .‬له‌كاتێكدا سیس������ته‌م‌ه‬ ‫ی‬ ‫گونج������اوه‌كان پێده‌چێت زیات������ر ڕێپێدراوبن و ببنه‌ هۆ ‌‬ ‫ی زیاتری‌ حیزبه‌كان‪.‬‬ ‫ده‌رئه‌نجامی‌ فره‌جۆری ‌‬ ‫ی س������ایكولۆژی‌ سیسته‌مه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫كاریگه‌ری ‌‬ ‫ی‬ ‫ی یاساكان ‌‬ ‫ئه‌م كاریگه‌ریی‌ه میكانیكییه‌ به‌هێز ده‌كا‪ :‬به‌پێ ‌‬ ‫ی حه‌ز ده‌كه‌ن پش������تگیریی‌‬ ‫(‪ )FPTP‬ئ������ه‌و ده‌نگده‌رانه‌ ‌‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫حیزبێك������ی‌ كه‌مین‌ه بك������ه‌ن به‌تایبه‌تیش ل������ه‌و كاته‌ ‌‬ ‫ده‌كرێ‌ یه‌ك كاندید له‌الی������ه‌ن ناوچه‌كه‌و‌ه هه‌ڵبژێردرێت‪،‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪37‬‬


‫ی ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌ ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬كاتێ‌ ك‌ه خۆیان‬ ‫ئه‌وا ڕووبه‌ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ به‌هه‌ده‌ردانی‌ ده‌نگه‌كانیان به‌دوور ده‌خه‌ن‪ .‬ئه‌نجام ‌‬ ‫ئ������ه‌م ته‌نگوچه‌ڵه‌مه‌ی‌ه ئه‌وه‌یه‌ ك‌ه زۆرێ������ك له‌ ده‌نگده‌ران‬ ‫ی خۆی������ان ده‌رنابڕن‪ ،‬به‌اڵم زیاتر ده‌نگ به‌‬ ‫ئه‌و ئیختیاره‌ ‌‬ ‫ی زۆرینه‌و‌ه‬ ‫ی ت������ر ده‌ده‌ن به‌زۆریش له‌ حیزبێك ‌‬ ‫كاندیدێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕاس������ته‌قینه‌ی‌ به‌ده‌ستهێنان ‌‬ ‫ك‌ه پێیان وایه‌ چانسێك ‌‬ ‫كورسییه‌كانیان هه‌یه‌‪ ،‬كاریگه‌ریی‌ گشتیی‌ ئه‌مه‌ هه‌ر بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ه كه‌ حیزبه‌ گه‌وره‌كان له‌س������ه‌ر حیس������ابی‌ حیزب‌ه‬ ‫ی یا ئه‌و‬ ‫بچووكه‌كان به‌هێز بكات‪ .‬سیسته‌مه‌كانی‌ ڕێژه‌ی ‌‬ ‫ی نهێنی‌ ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫سیسته‌مانه‌ی‌ ك‌ه ڕێ‌ به‌ هه‌لی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌ زیاتر بۆ كارئاس������انی‌ سه‌ركه‌وتنی‌ حیزب‌ه‬ ‫ی‬ ‫بچووكه‌كانه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌به‌ر ئه‌وه‌ش������‌ه ك‌ه گوش������ار ‌‬ ‫ده‌نگدانی‌ ستراتیژی‌ كه‌م بكرێته‌وه‌‪.‬‬

‫گرنگیی‌ چوارچێوه‌ك ‌ه‬

‫ی‬ ‫زۆر گرنگ������‌ه ئ������ه‌وه‌ بخه‌ین������ه‌ ڕوو ك‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫پێشكه‌ش������كراوی‌ هه‌ڵب������ژاردن ل������ه‌ هه‌م������وو واڵته‌كاندا‬ ‫به‌هه‌مان ڕێگه‌ كار ناكات‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ هه‌ندێ‌ ئه‌زموونی‬ ‫ی جیهاندا ه������ه‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫باو ل������ه‌ هه‌رێم������ه‌ جیاوازه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تایبه‌ت ‌‬ ‫ی سیسته‌مێك ‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا كاریگه‌رییه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن كه‌ به‌پێی‌ ڕاده‌یه‌كی‌ زۆر ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه س������ه‌ر‬ ‫چوارچێو‌ه سۆشیوپۆلۆتیكییه‌كان كه‌ له‌م بواره‌دا به‌كار‬ ‫ێ ك‌ه ڕێكه‌وتن‌ه گش������تییه‌كان‬ ‫ده‌هێنرێ������ن‪ ،‬بۆ نموون‌ه كات ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پێشكه‌شكردن ‌‬ ‫ده‌مێننه‌وه‌‪ ،‬سیسته‌مه‌ زۆرینه‌كان مه‌ودا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیسته‌مه‌كان ‌‬ ‫یاس������ادانان س������نووردار ده‌كه‌ن و هان ‌‬ ‫ی‬ ‫پێشكه‌ش������كردنی‌ ڕێژه‌یش ده‌ده‌ن‪ ،‬ئه‌و ژیرییه‌ نه‌ریتییه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌ ڕۆڵ‌ه زۆرین������ه‌كان به‌كاریده‌هێنن‪ ،‬دوو سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیس������ته‌می‌ فره‌حیزب ‌‬ ‫ی به‌رهه‌م ده‌هێنن و كار ‌‬ ‫حیزب ‌‬ ‫‪ PR‬یش بریتییه‌ ل‌ه گه‌ڕان به‌دوای‌ زانیارییه‌كاندا‪.‬‬ ‫ی بۆ‬ ‫ی دوایی������دا ‪ FPTP‬ئاس������انكار ‌‬ ‫ل������ه‌م س������ااڵنه‌ ‌‬ ‫ی سیسته‌می‌ حیزبی‌ له‌ واڵته‌ دیموكراتییه‌كاندا‬ ‫یه‌كگرتن ‌‬ ‫نه‌ك������ردووه‌ وه‌ك واڵتی‌ كه‌نه‌دا و هیندس������تان و نه‌بۆت‌ه‬ ‫ی به‌هێز و خاوه‌ن پێگه‌ش ل‌ه‬ ‫هۆكاری‌ دروستبوونی‌ حیزب ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ‪ .PR‬مه‌ودای‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ڕژێمه‌كان ‌‬ ‫ی نو ‌‬ ‫پاپوا جینیا ‌‬ ‫ی باشوور‬ ‫تاك حیزب‌ه سیاسییه‌كان ل‌ه نامیبیا و ئه‌فریقا ‌‬ ‫ی فراوان‬ ‫و واڵته‌كانی‌ تر به‌خۆیه‌وه‌ بینیوه‌‪ .‬به‌ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی سیس������ته‌می‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫ی ئیختی������ار ‌‬ ‫ده‌ره‌نجامه‌كان������ ‌‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و فاكته‌ران������ه‌ی‌ ك‌ه چۆن كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك‬ ‫له‌س������ه‌ر ده‌س������ته‌واژه‌كانی‌ ئایدۆلۆژی‌‪ ،‬ئاینیی‌‪ ،‬نه‌ژادی‌‪،‬‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫ڕه‌گ������ه‌زی‌‪ ،‬هه‌رێم������ی‌‪ ،‬زمانی‌ و دابه‌ش������بوونی‌ چینه‌كان‬ ‫ی حیزبێك������ی‌ تایبه‌ت‬ ‫بنی������ات ن������راوه‌‪ ،‬جا چ پش������تیوانان ‌‬ ‫ی جوگرافیاوه‌ له‌و ش������وێنه‌بن یا ل‌ه ش������وێنه‌كانی‌‬ ‫له‌ڕوو ‌‬ ‫تر به‌رباڵوبن‪.‬‬

‫چوارچێوه‌ی‌ دیموكراسیی‌ فراوانتر‬

‫ی‬ ‫هه‌ربه‌هه‌مان ش������ێو‌ه گرنگیش������ه‌‪ ،‬كه‌ سیسته‌مه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن لێ������ك نه‌ترازێن‪ .‬دیزای������ن و كاریگه‌رییه‌كان‬ ‫ی ت������ر ل‌ه ده‌ره‌وه‌ و‬ ‫ی به‌س������ه‌ر پێكهاته‌كان ‌‬ ‫زۆر ب������‌ه توند ‌‬ ‫ی حاڵه‌ت دانراون‪.‬‬ ‫ی جۆر ‌‬ ‫ناوه‌وه‌ی‌ ده‌ستووره‌كه‌دا به‌پێ ‌‬ ‫ی‬ ‫سیس������ته‌مه‌كانی‌ هه‌ڵب������ژاردن ی������ه‌ك چوارگۆش������ه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حكوومه‌ت و یاسا و خاڵه‌كان ‌‬ ‫په‌یوه‌ندیدار به‌ سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫هاتنه‌ سه‌ر ده‌سه‌اڵته‌و‌ه پێك ده‌هێنێت‪ .‬دیزاینی‌ سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫س������ه‌ركه‌وتووی‌ هه‌ڵبژاردن ل‌ه سه‌یركردنی‌ چوارچێو‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫داموده‌زگا سیاسییه‌كانه‌وه‌ هاتووه‌ به‌ تێكڕایی‌‪ ،‬گۆڕین ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌شێك له‌م چوارچێوه‌ی‌ه له‌وانه‌ی‌ه ببێته‌ هۆی‌ ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی ك������‌ه داموده‌زگاكانی‌ تر ل‌ه‬ ‫ڕێكخس������تن به‌و ڕێگه‌ی������ه‌ ‌‬ ‫كاره‌كانیاندا ده‌یكه‌ن‪.‬‬ ‫ی دیاریكراوی‌ هه‌ڵبژاردن چۆن‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬سیس������ته‌م ‌‬ ‫ی نێوان‬ ‫ئاسانكاری‌ یا هانی‌ چاره‌سه‌ركردنی‌ ملمالنێیه‌كان ‌‬ ‫ی حیزبه‌كان و چاالكوانان������ی‌ ناو مه‌یدانه‌ك‌ه‬ ‫س������ه‌ركرده‌ ‌‬ ‫ده‌دات؟ تا چ ڕاده‌یه‌ك سه‌ركرده‌ی‌ حیزبه‌كان كۆنترۆڵیان‬ ‫ی حیزبه‌كانیانه‌و‌ه‬ ‫به‌س������ه‌ر نوێنه‌ر‌ه هه‌ڵبژێردراوه‌كان������ ‌‬ ‫ی ده‌س������تووری‌ هه‌ی������ه‌ بۆ ڕیفراندۆم و‬ ‫هه‌یه‌؟ ئایا مه‌رج ‌‬ ‫ی هاوواڵتیان یا ئه‌و "دیموكراسیی‌ه‬ ‫ده‌ستپێشخه‌رییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆی‌هی‌" ك‌ه ڕه‌نگ������‌ه ببێت‌ه ه������ۆی‌ ته‌واوكردن ‌‬ ‫دام������وده‌زگا دیموكراس������یی‌ و نوێنه‌رایه‌تیی������ه‌كان؟ ی������ا‬ ‫ورده‌كارییه‌كانی‌ سیسته‌می‌ هه‌ڵبژاردن له‌ ده‌ستووره‌كه‌دا‬ ‫ی هاوپێ������چ له‌گ������ه‌ڵ ده‌س������توور یا ل‌ه‬ ‫وه‌ك خش������ته‌یه‌ك ‌‬ ‫ی یاس������اداناندا دیاری كراوه‌؟ ئه‌مه‌ ئه‌و‌ه دیار و‬ ‫ش������ێو‌ه ‌‬ ‫ئاش������كرا ده‌كات‪ ،‬كه‌ چۆن سیسته‌مه‌كه‌ چه‌سپێنراو‌ه یا‬ ‫سیس������ته‌مه‌كه‌ چه‌نده‌ كراو‌ه ده‌بێت تاكو له‌الیه‌ن كوتل‌ه‬ ‫زۆرینه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ بگۆڕدرێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی له‌م ش������ێوه‌ی‌ه له‌ ئارادان كه‌ شایه‌ن ‌‬ ‫دوو مه‌سه‌له‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌وه‌ن ب‌ه وردی‌ ئاماژه‌یان پێبدرێت‪ .‬یه‌كه‌میان مه‌سه‌ل‌ه ‌‬ ‫ناوه‌ند‌ێتیی������ه‌‌‪ .‬ئایا واڵته‌ك‌ه فیدراڵیی‌ه ی������ا یه‌كگرتووه‌‪ ،‬یا‬ ‫ی بێ������ت ئایا الیه‌نه‌كان ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتیاندا‬ ‫ئه‌گه‌ر فیدراڵ ‌‬ ‫هه‌ماهه‌نگن یانیش ناچۆنیه‌كن؟ دووه‌میشیان بریتییه‌ ل‌ه‬ ‫ی نێوان په‌رله‌مانتاری و سه‌رۆكایه‌تی‌‪ .‬هه‌ردوو‬ ‫ئیختیار ‌‬


‫ی‬ ‫ی خۆیان هه‌یه‌ و ڕه‌نگ‌ه نه‌ریت ‌‬ ‫سیس������ته‌مه‌ك‌ه پش������تیوان ‌‬ ‫واڵت‌ه جۆراوجۆره‌كان كار بكاته‌ سه‌ر گفتوگۆكان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی یاس������ادانان‬ ‫ی نێوان ئه‌نجوومه‌ن ‌‬ ‫ی جی������اواز ‌‬ ‫په‌یوه‌ندی ‌‬ ‫ی گرنگی������ان بۆ‬ ‫ی جێبه‌جێك������ردن كار ‌‬ ‫و داموده‌زگاكان������ ‌‬ ‫ی سیس������ته‌می‌ هه‌ڵبژاردن به‌ هه‌ردوو‬ ‫نه‌خش������ه‌ و دیزاین ‌‬ ‫ی‬ ‫الیه‌نه‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬گفتوگۆیه‌ زۆره‌كان له‌باره‌ی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ڕاسته‌وخۆی‌ سه‌رۆك ش������اره‌وانییه‌كان و سه‌رۆكه‌كان ‌‬ ‫ی جێبه‌جێكردن له‌سه‌ر ئاستی‌ ناوخۆ‪ ،‬هه‌ردوو‬ ‫ده‌س������ت‌ه ‌‬ ‫مه‌سه‌له‌كان پێكه‌وه‌ ده‌به‌ستێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی یاس������ادانه‌ر‌ه دووانه‌ییه‌كان ل‌ه سیس������ته‌م‌ه‬ ‫له‌زۆربه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حكوومه‌تدا‪ ،‬هه‌ردوو ژووره‌ك‌ه ب‌ه ڕێگه‌ ‌‬ ‫فیدراڵییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫جی������اوازه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن‪ .‬ئه‌م������ه‌ش دوو هۆكار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ تیۆری ‌‬ ‫ی دێنێته‌ به‌رچاو ك‌ه ئه‌ویش په‌یوه‌ندی ‌‬ ‫سه‌ره‌ك ‌‬ ‫به‌هێزكردنی‌ فدراڵیزمه‌وه‌ هه‌ی������ه‌‪ .‬یه‌كه‌میان ئه‌وه‌یه‌ ك‌ه‬ ‫ی فیدراڵ������ی‌ له‌وێی‌ه بۆ‬ ‫ی یاس������ادانه‌ر ‌‬ ‫خان������‌هی‌ دووه‌م������ ‌‬ ‫ی كاری‌ هه‌رێم یا ویالیه‌ته‌كانی‌ واڵت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫وه‌سفكردن ‌‬ ‫ی هاوتا و‬ ‫هه‌ری������ه‌ك ل‌ه الیه‌نه‌كان زۆر ج������ار نوێنه‌رایه‌تی ‌‬ ‫ی‬ ‫چۆنیه‌كیان به‌ركه‌وتوو‌ه به‌ده‌ر ل‌ه دانیشتوان و قه‌باره‌ ‌‬ ‫ی ئه‌مریكا یا‬ ‫ی سیناتۆر ‌‬ ‫ناوچه‌كه‌‪ ،‬بۆ نموون‌ه (ئه‌نجوومه‌ن ‌‬ ‫ی نیشتمانیی‌ هه‌رێمه‌كانی‌ ئه‌فریقا‪).‬‬ ‫ئه‌نجوومه‌ن ‌‬ ‫ی بچووك ل‌ه ئارادای‌ه‬ ‫دووه‌میش������یان ئه‌وه‌ی‌ه كه‌ خاڵێك ‌‬ ‫ی دوو ژووری‌ یاسادانان ئه‌ویش هه‌تاكو‬ ‫بۆ دروستكردن ‌‬ ‫هه‌ندێ‌ جیاوازی له‌ نێوان ڕۆڵه‌كان و ئه‌گه‌ری‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی‌ دوو ژووره‌ك������ه‌دا نه‌بێ������ت دروس������ت بێت و‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنیش بۆ هه‌ردوو‬ ‫به‌كارهێنانی‌ هه‌مان سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دووباره‌بوونه‌و‌ه و به‌هێزكردن ‌‬ ‫ژووره‌كه‌ ڕه‌نگ‌ه ببێته‌ هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی‌ زۆرینه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش واده‌كات كه‌ ژووریی‌ نزم ‌‬ ‫یاس������ادانان كۆنت������رۆڵ ده‌كات به‌تایب������ه‌ت ئه‌گه‌ر بێت و‬ ‫هه‌ڵبژاردن بۆ ه������ه‌ردووك ژووره‌كان هاوكات بێت یا ل‌ه‬ ‫ی������ه‌ك كاتدا ئه‌نجام بدرێ������ت‪ .‬ژوور‌ه بااڵكان ده‌رفه‌ت بۆ‬ ‫ی داهێنان ل������ه‌ هه‌ڵبژاردندا دابین ده‌كه‌ن بۆ‬ ‫هه‌ندێ‌ پله‌ ‌‬ ‫ئه‌و‌هی‌ ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌ خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییانه‌ له‌خۆ بگرێت‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی نزم ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫ك������ه‌ ڕه‌نگه‌ به‌ته‌واوی‌ بۆ ژوور ‌‬ ‫ی پێشكه‌شكراو‪ ،‬نه‌ناسێنراو بێت‪.‬‬ ‫نیشتمانیدا شتێك ‌‬ ‫ێ ئاست یا‬ ‫به‌اڵم كاتێك كه‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌سه‌ر س ‌‬ ‫زیاتر بۆ ئه‌نجوومه‌نی‌ نزمی‌ یاسادانان ده‌ست پێده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی یاس������ادانان ل������ه‌ داموده‌زگاكان ‌‬ ‫ئه‌نجوومه‌ن������ی‌ بااڵ ‌‬ ‫حكوومه‌تدا ل‌ه س������ه‌ر ئاس������تی‌ هه‌رێمی‌ زۆر گرنگ‌ه ك‌ه‬ ‫ئه‌و سیس������ته‌مانه‌ی‌ به‌كاردێن به‌یه‌كه‌وه‌ب������ن‪ ،‬بۆ نموون‌ه‬

‫ڕه‌نگ‌ه ئاس������ایی بێت ك‌ه ناس������اندنی‌ زۆرینه‌كان له‌سه‌ر‬ ‫ی به‌رز بكرێته‌و‌ه له‌كاتێك������دا هاننه‌دان‬ ‫ئاس������تی‌ هه‌رێم ‌‬ ‫یا قه‌ده‌غه‌كردنی‌ له‌س������ه‌ر ئاس������تی‌ ده‌وڵه‌تیدا‪ ،‬جا ئه‌م‌ه‬ ‫ی ویس������تراوبێت یا نه‌‪ ،‬خۆی‌ له‌خۆیدا كێشه‌ی‬ ‫چ شتێك ‌‬ ‫گفتوگۆ و ئیختیاری‌ سیاسییه‌‪.‬‬ ‫ی دوایی������ش چه‌ند نموونه‌ی������ه‌ك ل‌ه‬ ‫ت������ا ئه‌م س������ااڵن‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫دیموكراسیی‌ درێژخایه‌نمان له‌به‌ر ده‌سته‌ كه‌ سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تییان به‌كارده‌هێن������ا‪ ،‬هه‌رچه‌ن������ده‌ پابه‌ند ‌‬ ‫ی التین‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تیش بوون بۆ نموون������ه‌ وه‌ك ئه‌مریكا ‌‬ ‫ی باش������ووری‌ خۆرهه‌اڵت‪ ،‬واته‌ ئێستا ئه‌و‬ ‫و به‌ش������ه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫پرس������یاره‌ی‌ دێت‌ه پێ������ش ئه‌وه‌یه‌‪ :‬كام الیه‌ن������ی‌ دیزاین ‌‬ ‫ده‌ستووری‌ یارمه‌تیی‌ دروستكردنی‌ سه‌رۆكایه‌تی‌ ده‌دات؟‬ ‫ێ‬ ‫ی ئه‌مریكای‌ التین هه‌یه‌ كه‌ ده‌كر ‌‬ ‫به‌ڵگه‌یه‌ك له‌ شاره‌زای ‌‬ ‫ی له‌و واڵتان‌هی‌ ده‌ستووری‌ سه‌رۆكایه‌تییان‬ ‫س������ه‌قامگیر ‌‬ ‫ی كێش������ه‌ بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها مانای‌ ئه‌وه‌ش������ه‌ ك‌ه‬ ‫هه‌ی‌ه مایه‌ ‌‬ ‫توندوتیژییه‌كان������ی‌ نێوان ده‌س������ته‌كانی‌ جێبه‌جێكردن و‬ ‫ی به‌ڕێو‌ه ده‌بردرێت‪ ،‬به‌اڵم له‌و‬ ‫یاس������ادانان ب‌ه به‌رده‌وام ‌‬ ‫ی‬ ‫ی س������ه‌رۆكایه‌ت ‌‬ ‫ی ك‌ه سیس������ته‌می‌ هه‌ڵبژاردنی ‌‬ ‫كاتان������ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌ دوو خول������دا ته‌واو ده‌بێت‪ ،‬ئه‌وا ئه‌مه‌ وه‌ك ش������تێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌ستووری‌ لیست ‌‬ ‫یارمه‌تیده‌ر ده‌رده‌كه‌وێت‪ .‬سیسته‌م ‌‬ ‫ی‬ ‫‪ PR‬و هه‌ڵبژاردنه‌كان بۆ گونجاندن له‌گه‌ڵ سیس������ته‌م ‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬كه‌مێك به‌و‌ه ده‌چێ������ت كه‌ بڵێن حیزبه‌كه‌ یا‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌رۆكێكی‌ هه‌ڵبژێردراو ‌‬ ‫هاوپه‌یمانیه‌تییه‌كه‌ یارمه‌تی ‌‬ ‫ی گرنگ ده‌دات‪ ،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا له‌وانه‌یه‌ ل‌ه‬ ‫خاوه‌ن پێگه‌ ‌‬ ‫نوێنه‌ره‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كانی‌ ئه‌نجوومه‌نی‌ یاسادانانیشدا‬ ‫زۆرینه‌یه‌كی‌ ته‌واو نه‌بێت‪.‬‬ ‫زۆر جار هه‌ڵبژاردنه‌ ته‌عه‌دودییه‌كان بۆ سه‌رۆكایه‌تی‌‬ ‫ی ده‌س������تووری‌ ب‌ه شتێكی‌ یارمه‌تیده‌ر‬ ‫و هه‌ڵبژاردنه‌كان ‌‬ ‫ی سیس������ته‌می‌ حیزبه‌كه‌ ل‌ه‬ ‫داده‌نرێت بۆ جه‌ختكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ته‌حه‌داكردن������ی‌ كه‌متر و به‌توانات������ری‌ حیزبه‌كه‌ ئه‌ویش‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵت‪ .‬ڕه‌نگه‌ ل‌ه سیس������ته‌م ‌‬ ‫بۆ به‌ده‌س������تهێنان ‌‬ ‫ی س������ه‌رۆكایه‌تیدا به‌پێی‌ سیسته‌می‌ فیدراڵی‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی س������ه‌ركه‌وتوو شتێكی‌ ته‌واوكاری‌‬ ‫داواكردنی‌ كاندیدێك ‌‬ ‫بێت‪ ،‬ئه‌ویش بۆ بردنه‌وه‌ی‌ ده‌نگه‌كان نه‌ك ته‌نها له‌س������ه‌ر‬ ‫ی‬ ‫ی به‌شێكی‌ گرنگ ‌‬ ‫ئاس������تی‌ واڵت‪ ،‬به‌ڵكو له‌سه‌ر ئاس������ت ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ش ل������ه‌ كه‌مترین ژم������ار‌هی‌ ویالیه‌ته‌كان ‌‬ ‫فیدراسیۆنه‌كه‌دا‪.‬‬ ‫‪http://aceproject.org‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪39‬‬


‫ل ‌ه گوندی جیهانییه‌و‌ه تا کۆمه‌ڵگ ‌ه‬ ‫ناوچه‌یییه‌کان‬

‫ن‪ :‬داگلێس راشکۆف‬ ‫و‪ :‬نیان عه‌لی ڕه‌حیم‬

‫زۆر که‌س پێیان وایه‌ ک‌ه پێش������که‌وتنه‌کانی کۆمپیۆتێر ل‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌‌تای ده‌یه‌ی ‪ 1990‬درێژه‌ی په‌ره‌سه‌ندنی‬ ‫ماس������مێدیا ئه‌لێکترۆنییه‌کانی پێش������وو‬ ‫بوو‪ .‬ئ������ه‌و دنیایه‌ی ک‌ه تا ئه‌و کات‬ ‫نوقمی کۆکاکۆال و بابۆڵه‌کانی‬ ‫مه‌کدۆناڵ������د‪ ،‬فیلمه‌کانی "بیل‬ ‫کازب������ی" و ئاڵقه‌کانی "بی‬ ‫واچ" بوو‪ ،‬زۆر به‌ خێرایی‬ ‫که‌وت������‌ه ژێ������ر په‌الماری‬ ‫کاریگه‌ری������ی گیرایی و‬ ‫ڕاکێشه‌کانی ڕۆژاوا‪ .‬ل‌ه‬ ‫یه‌ک������ه‌م ژماره‌ی گۆڤاری‬ ‫" وای������رد"دا هاتب������وو‪ ،‬ک‌ه‬ ‫س������ۆنامییه‌ک به‌ڕێوه‌ی������ه‌ و‬ ‫به‌مزووانه‌ هه‌موومان تێکه‌و‌ه‬ ‫ده‌پێچێ‪ ،‬سۆنامییه‌ک که‌ له‌وانه‌ی‌ه‬ ‫ڕۆژاواو‌ه ب������ه‌ره‌و ڕۆژه������ه‌اڵت هه‌ڵی‬ ‫کردووه‌‪‌.‬‬ ‫به‌اڵم ڕاگه‌یه‌نه‌ دیجیتاڵییه‌کان تووشی ئه‌و چاره‌نووس‌ه‬ ‫نه‌هاتن‪ .‬کارتێکه‌ریی میدی������ا و ڕاگه‌یه‌نه‌ دیجیتاڵییه‌کان ل‌ه‬ ‫س������ه‌ر کاروباری واڵتان‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ ئاستی نێوده‌وڵه‌تیدا‬ ‫به‌ر له‌وه‌ی ش������ه‌پۆلێک بێ ک‌ه ئێمه‌ له‌گ������ه‌ڵ خۆی ڕاماڵێ‪،‬‬ ‫وه‌ک هه‌ڵکش������ان و هاتنه‌سه‌رێی به‌ش������ێنه‌یی و به‌رده‌وامی‬ ‫ئاو بوو‪ .‬هه‌ر بۆیه‌شه‌ ک‌ه تێکنۆلۆجیای دیجیتاڵی جیاوازه‌‪.‬‬ ‫جیاوازیی ماس������مێدیای دیجیتاڵ له‌گ������ه‌ڵ میدیا نه‌ریتی و‬ ‫جێکه‌وتووه‌کان������ی وه‌ک ڕادیۆ و تیڤ������ی به‌ جیاوازیی نێوان‬ ‫نووسینه‌ ده‌ستنووسه‌کان و ماشێنی تایپ ده‌چێ‪ ،‬یان وه‌ک‬ ‫جیاوازیی نێوان پیته‌کانی نووس������ین و ئه‌و شتانه‌ی ک‌ه ب‌ه‬ ‫زار ده‌گوترێن‪.‬‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫مارش������اڵ مه‌ک لوهان‪ ،‬بیردۆزی ماسمێدیا بۆ پێناسه‌ و‬ ‫وه‌س������فی جیهانی میدیا ئه‌لێکترۆنییه‌کانی ده‌یه‌ی‬ ‫‪1960‬ی زایینی ده‌س������ته‌واژه‌ی " گوندی‬ ‫جیهان������ی" داهێنا ک‌ه ب������ه‌ر له‌ ئه‌و‬ ‫سه‌ریان هه‌ڵدابوو‪.‬‬ ‫م������ه‌ک لوه������ان ده‌ی������ان‬ ‫س������اڵ به‌ر ل‌ه ده‌س������پێکی‬ ‫نا ر ه‌ز ا یه‌تییه‌کا ن������ی‬ ‫نێوه‌ڕاستی ده‌یه‌ی ‪1990‬‬ ‫زانیبووی که‌ دروستبوونی‬ ‫گوندی جیهان������ی واتای‬ ‫خۆ له‌ب������ه‌ر گرتنی هه‌موو‬ ‫ڕه‌هه‌ن������د و الیه‌نه‌کان������ی‬ ‫به‌جیهانیبوونه‌‪ ،‬به‌و مانایه‌ی‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ چوونه‌س������ه‌رێ و‬ ‫په‌ره‌سه‌ندنی ده‌سه‌اڵتی کۆمپانیا‬ ‫جیهانیی������ه‌کان‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی نه‌ته‌و‌ه ‪-‬‬ ‫واڵته‌کان و به‌رژه‌وه‌ندیی‌ه لۆکاڵییه‌کانیش ورد‌ه‬ ‫ورده‌ ل‌ه کزی ده‌دا‪.‬‬

‫ڕاگه‌یه‌نه‌ ئه‌لێکترۆنییه‌کان له‌به‌رامبه‌ر ڕاگه‌یه‌ن ‌ه‬ ‫دیجیتاڵییه‌کاندا‬

‫دروس������تبوون و هاتنه‌ئارای ڕاگه‌یه‌ن������ه‌ ئه‌لێکترۆنییه‌کان‬ ‫به‌رهه‌م������ی سروش������تیی س������ه‌رده‌می پیشه‌س������ازی بوو‪.‬‬ ‫وه‌به‌رهێن������ه‌ره‌ گ������ه‌وره‌کان ب������ه‌ دانانی لۆگۆ و نیش������انه‌ی‬ ‫بازرگانی‪ ،‬خه‌ڵكی به‌کارهێنه‌ر و کڕیاریان بۆ کشانه‌و‌ه له‌و‬ ‫به‌رهه‌مان‌ه هان ده‌دا‪ ،‬ک‌ه سااڵنێک بوو له‌گه‌ڵیان ئاشنا بوون‪.‬‬ ‫ئه‌و وه‌به‌رهێنه‌ر و به‌رهه‌مهێنه‌رانه‌ ب‌ه چاپکردنی وێنه‌یه‌کی‬ ‫(کویکه‌ر) له‌ س������ه‌ر پاکه‌ته‌ جۆی������ه‌ک‪ ،‬یان وێنه‌یه‌کی فیلمی‬


‫کارتۆنی ل‌ه س������ه‌ر قوتویه‌کی برشتووک نیشانه‌ تیجاری و‬ ‫بازرگانییه‌کانیان ب‌ه جێی ڕوخس������اری ئاشنای‌دووکاندار‌ه‬ ‫فرۆشیاره‌کان ل‌ه زه‌ینی خه‌ڵکیدا جێ ده‌خست‪.‬‬ ‫ل������ه‌و کاته‌دا ل������ه‌ ویالیه‌ت������ه‌ یه‌کگرتووه‌کان������ی ئه‌مریکا‬ ‫ته‌له‌ڤزیۆن و ڕادیۆ بۆ باڵوکردن������ه‌وه‌ی ئه‌و وێنه‌ و فیلمان‌ه‬ ‫ل������ه‌و واڵت‌ه و هه‌موو دنیادا به‌ کار ده‌برا و به‌وجۆر‌ه کڕیار‬ ‫و به‌کارهێنه‌ره‌کان هه‌ر هه‌مان پێوه‌ندییان له‌گه‌ڵ ئه‌و مارک‬ ‫و نیشانه‌ بازرگانییان‌ه دروس������ت ده‌کرد‪ ،‬که‌ پێشتر له‌گه‌ڵ‬ ‫فرۆشیار‌ه ناوچه‌یییه‌کان هه‌یانبوو‪ .‬دواجار ئه‌مه‌گناسی بۆ‬ ‫به‌رهه‌م‌ه ناوچه‌یییه‌کان جێی پێ لێژ کرا و ئینتیما ب‌ۆ لۆگۆ‬ ‫بازرگانییه‌ ناوچه‌یی‪ ،‬سه‌رانسه‌ری و دواجار جیهانییه‌کان‬ ‫جێی گرته‌وه‌‪ .‬هه‌ر به‌و جۆره‌ بازاڕه‌کانیش وێڕای ئابووری‬ ‫و دامه‌زران و کار پێ سپاردنه‌کان و‪ ،‬ته‌نانه‌ت به‌هاکانیش‬ ‫ل‌ه قاوغ و چوارچێ������و‌ه لۆکاڵییه‌کان هاتنه‌ ده‌رێ‪ .‬هه‌ر ئه‌و‬ ‫جۆره‌ی مه‌ک لوهان پێش������بینی کردبوو‪ ،‬گونده‌که‌ی پێشوو‬ ‫بوو ب‌ه گوندێکی جیهانی‪.‬‬ ‫میدیا و ڕاگه‌یه‌نه‌ ئه‌لێکترۆنییه‌کان وتووێژێکیان له‌ نێوان‬ ‫ناوه‌نده‌کانی باڵوکردنه‌وه‌ و هه‌موو جیهاندا دروست ده‌کرد‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ی چاو‌دێریی ڕایه‌ڵه‌ی پێوه‌ندییه‌کانیان له‌ده‌ستدابوو‪،‬‬ ‫چاویان ب‌ه س������ه‌ر وتووێژه‌کانیش������ه‌وه‌ بوو‪ .‬هه‌ر بۆیه‌ش ل‌ه‬ ‫باشترین حاڵه‌تدا ئێم‌ه ده‌مانتوانی له‌ ڕێگه‌ی ده‌نگدان یان‬ ‫کڕینه‌کانمانه‌و‌ه واڵمی سیاس������ه‌تمه‌دار و وه‌به‌رهێنه‌ره‌کان‬ ‫بده‌ینه‌وه‌‪ ،‬ل������ه‌ خراپترین بارودۆخیش������دا نه‌بوونی توانای‬ ‫میدی������ا ئه‌لێکترۆنیی������ه‌کان ل������‌ه دروس������تکردنی پێوه‌ندی و‬ ‫وتووێژی دوالیه‌نه‌دا‪ ،‬به‌رده‌نگه‌کای خۆیان ده‌کرده‌ کڕیار و‬ ‫به‌کارهێنه‌رێکی بێده‌نگ و پاسیڤ‪.‬‬ ‫به‌اڵم میدیا و ڕاگه‌یه‌نه‌ دیجیتاڵییه‌کان به‌ پێچه‌وان‌ه و ل‌ه‬ ‫ڕێگه‌ی دروستکردنی شێواز و ڕێگه‌ نوێیه‌کانی پێوه‌ندیگرتن‪،‬‬ ‫پشتیوانی سازان و پێکه‌وه‌هه‌ڵکردنن‪.‬‬ ‫ئێمه‌ ده‌توانین هه‌ر چه‌شن‌ه پێناخۆشبوون یان ناڕه‌زایه‌تیی‬ ‫خۆمان ده‌ستنیش������ان بکه‌ین‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ ل‌ه ڕێگه‌ی ئیمه‌یل‪،‬‬ ‫ب���ل��اگ و ماڵپه‌ڕه‌کان������ه‌و‌ه باڵویان بکه‌ین������ه‌وه‌ و به‌و جۆر‌ه‬ ‫چه‌شنێکی نوێی پێوه‌ندیی په‌یام و و‌اڵم دێته‌ ئاراوه‌‪.‬‬

‫تاک بۆ تاک‪" :‬کۆمه‌ڵگه‌" ل ‌ه ڕایه‌ڵ ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کاندا‬

‫گرینگت������ر ل‌ه هه‌م������وو ئه‌وانه‌ش ڕاگه‌یه‌ن������‌ه نه‌ریتییه‌کان‬ ‫س������ه‌رنجی ئێمه‌یان زیاتر بۆ الی چاالکیی������‌ه جیهانییه‌کان‬ ‫ڕاده‌کێش������ا‪ ،‬به‌اڵم ڕاگه‌یه‌نه‌ دیجیتاڵییه‌کان ئێمه‌ زۆرتر بۆ‬ ‫الی دژایه‌تیی ئه‌و هه‌واڵن‌ه ڕاده‌کێشن‪.‬‬

‫میدی������ا دیجیتاڵییه‌کان نه‌ک هه‌ر هان������ده‌ری کاردانه‌و‌ه‬ ‫و دژک������رده‌وه‌ی کۆمه‌اڵن������ی خه‌ڵک ب‌ه چاالکی������ی کۆمپانیا‬ ‫زه‌به‌الحه‌کان و چینی بژارده‌ی کۆمه‌ڵگه‌‌‪ ،‬به‌ڵکو تاکه‌کانیش‬ ‫ب������ۆ وتووێژ ل‌ه نێوان یه‌کتر و قوڵبوون������ه‌وه‌ی پێوه‌ندییه‌کان‬ ‫ڕاده‌کێش������ێ‪ .‬ئه‌و‌ه جیاوازییه‌کی گرینگ‪ ،‬چاره‌نووسساز و‬ ‫یه‌کالییکه‌ره‌وه‌یه‌‪ :‬ڕاگه‌یه‌ن‌ه دیجیتاڵییه‌کان هه‌ر ب‌ه خێرایی‬ ‫به‌خش������ین ب‌ه ناردنی په‌یام و وه‌اڵم ل‌ه نێ������وان رێبه‌ران و‬ ‫کاربه‌ده‌ستان و خه‌ڵکانی خواره‌و‌ه ناوه‌ستن‪ ،‬بگر‌ه نێوه‌ڕۆک‬ ‫و واتایه‌کی ته‌واو نوێ به‌و وتووێژ و مامه‌اڵنه‌ ده‌به‌خشن‪ ،‬ک‌ه‬ ‫ده‌توانێ هه‌م وتووێژی ئاسۆیی و هه‌م وتووێژی‌ستوونییان‬ ‫لێ بکه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫خه‌ڵ������ک به‌جێی چاوتێبڕین ل‌ه س������ه‌ره‌وه‌ بۆ وه‌رگرتن و‬ ‫هاتنه‌خواریی ڕاوێژ و ڕێنوێنی بۆ ده‌وروبه‌ری خۆیان وات‌ه‬ ‫له‌ یه‌کتر ده‌ڕوانن‪ .‬ئه‌و ڕاگه‌یه‌ن و ڕایه‌اڵنه‌ هانده‌رمانن بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی باشتر ل‌ه قوواڵیی کۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬چوارچێو‌ه لۆکاڵییه‌کان‬ ‫و ته‌نانه‌ت له‌ ڕه‌هه‌ند و گۆشه‌نیگای تاک به‌ تاکی کۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫ورد بینه‌وه‌‪.‬‬ ‫مانای دروس������ت و ڕاس������ته‌قینه‌ی میدیا و ڕاگه‌یه‌نێکی‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیش هه‌ر ئه‌وه‌یه‌‪ .‬ئاسانترین ڕێ بۆ وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی‬ ‫شێوازی کاری میدیای دیجیتاڵ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬سه‌یری ده‌ ئه‌نگوستی‬ ‫ده‌ستمان بکه‌ین‪ .‬تێکنۆلۆژیای دیجیتاڵ‪ ،‬میدیاکانی داوه‌ت‌ه‬ ‫ده‌س������تی ئێمه‌‪ .‬ئێم‌ه چیدی تاکێکی به‌کارهێنه‌ر نین‪ ،‬ئێم‌ه‬ ‫خۆمان بووینه‌ت������‌ه به‌رهه‌مهێنه‌ری میدی������اکان‪ .‬گرینگترین‬ ‫ش������تێک که‌ ب‌ه کامێرای مۆبایل ده‌گیرێ‪ ،‬ئه‌و شته‌ی‌ه ک‌ه ل‌ه‬ ‫نزیک ئێمه‌دا ڕوو ده‌دا‪ ،‬ن‌ه شتێک که‌ له‌ جێیه‌کی دیکه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئێس������تا ئی������دی هاورێکانمان باش������تر ل‌ه ه������ه‌ر ئاڕم و‬ ‫لۆگۆیه‌ک������ی بازرگان������ی ده‌توانن پێوه‌ندیم������ان پێوه‌ بگرن‪،‬‬ ‫ڕه‌نگدان������ه‌وه‌ی ڕووداوه‌ ناوچه‌ییه‌کانی������ش ل‌ه میدیاکان _‬ ‫میدیا دیجیتاڵییه‌کاندا دیار و به‌رچاوه‌‪ .‬سه‌رده‌مانێک ته‌نیا‬ ‫پێشکه‌شکارانی به‌رنامه‌کان بوون ک‌ه ده‌یانتوانی سه‌رنجی‬ ‫ئێمه‌ بۆالی خۆیان ڕابکێش������ن‪ ،‬به‌اڵم ئێستا ئێمه‌ ل‌ه هه‌موو‬ ‫که‌سێک و هه‌موو ش������تێک ورد ده‌بینه‌و‌ه که‌ پێوه‌ندییه‌کیان‬ ‫ب‌ه ژیان������ی ئێمه‌وه‌بێ‪ .‬ئه‌وه‌ش پێوه‌ندی������ی ئێم‌ه به‌ هه‌موو‬ ‫کاروبارێکی ناوچه‌ییمان و هه‌موو پرسێکی مه‌ده‌نی‪ ،‬مرۆیی‬ ‫و کۆمه‌اڵیه‌ت������ی گرێ ده‌داته‌وه‌‪ .‬ئێمه‌ ب������‌ه که‌ڵکوه‌رگرتن و‬ ‫به‌کارهێنانی میدیا و که‌ره‌س������ه‌ی ڕاگه‌یاندنی دیجیتاڵ ل‌ه‬ ‫زۆر ڕه‌هه‌ن������دی گونجاو و ته‌با له‌گه‌ڵ شوناس������مان وه‌ک‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬دایک و ب������اوک‪ ،‬فه‌رمانبه‌ر و ئه‌ندامان و تاکه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ ده‌ژین‪ .‬دنیای ڕاسته‌قینه‌ی ئێستامان به‌بایه‌ختر و‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪41‬‬


‫پڕماناتر له‌و دنیا دروستکراوه‌یه‪ ‌،‬که‌ ناوه‌ند‌ه جیهانییه‌کان‬ ‫ده‌رخواردیان ده‌داین‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر بۆیه‌ش هه‌م������وو ئ������ه‌و ڕووداو و چاالکییانه‌ی ک‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌که‌یان بۆ میدیا و ڕاگه‌یه‌نی دیجیتاڵ ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه‬ ‫_ ل‌ه (به‌هاری عه‌ره‌ب)ه‌وه‌ بگره‌ تا بزووتنه‌وه‌ی حیزبه‌کانی‬ ‫فه‌نالند و جموجۆڵه‌کان ل‌ه ئیسپانیا به‌ دژی سه‌رمایه‌داری‪،‬‬ ‫ه������ه‌ر هه‌م������وو ت������ا ڕاده‌یه‌ک������ی زۆر تۆکم������ه‌‪ ،‬ڕێکخراو و‬ ‫ورووژاون‪.‬‬

‫کارتێکه‌ریی لۆکاڵی‪ ،‬ڕه‌هه‌نده‌ جیهانییه‌کان‬

‫دوایی������ن ج������ار که‌ هه‌ن������دێ ئاڵوگۆڕ ل������‌ه ڕه‌هه‌نده‌کانی‬ ‫ئ������ه‌و بابه‌ته‌دا هاتوونه‌ پێش ئه‌و کات������ه‌ بوو‪ ،‬ک‌ه کولتووری‬ ‫چاپه‌مه‌نییه‌کان و ڕاگه‌یاندنی چاپکراو له‌ ئاستی جیهانیدا‬ ‫جێی خۆی به‌ کولتووری ته‌له‌ڤزیۆنه‌کانی سه‌ته‌الیت دا‪ .‬به‌اڵم‬ ‫له‌جێی ئه‌وه‌ی به‌رژه‌وه‌ندییه نه‌ته‌وه‌یییه‌کان جێی خۆیان ب‌ه‬ ‫گونده‌ جیهانییه‌که‌ی مه‌ک لوهان بده‌ن‪ ،‬سه‌رده‌می دیجیتاڵ‬ ‫گۆڕینی زوومی کامیرای میدیا و ڕاگه‌یه‌نه‌کان و چڕبوونه‌و‌ه‬ ‫له‌ سه‌ر ڕووداوه‌ ناوچه‌یییه‌کانی به‌خۆو‌ه بینیوه‌‪.‬‬ ‫له‌ کاتێکدا که‌ میدی������ا و ڕاگه‌یه‌نه‌ ئه‌لێکترۆنییه‌کان له‌‬ ‫نیوه‌ی دووهه‌می سه‌ده‌ی بیس������ته‌مدا ئێمه‌یان په‌لکێشی‬ ‫بزاوت و به‌ها و بایه‌خ������ه‌ جیهانییه‌کان ده‌کرد‪ ،‬ڕاگه‌یه‌نه‌‬ ‫دیجیتاڵه‌کان له‌ سه‌ده‌ی بیست و یه‌که‌مدا ئێمه‌ بۆ الیه‌نی‬ ‫پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ ڕاده‌کێش������ن‪ .‬ئه‌و میدی������ا و ڕاگه‌یه‌نانه‌‬ ‫هان������ده‌ری ئێم������ه‌ن که‌ له‌ س������ه‌ر پرس������ه‌ ناوچه‌یییه‌کان‪،‬‬ ‫بنیاتنه‌ره‌کان ‪ -‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر تاکه‌که‌سیش بێ و له‌ سه‌ر‬ ‫پرس و کێش������ه‌ی نزمترین توێژه‌کانی کۆمه‌ڵ ورد بینه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر بێتوو ئه‌و گۆڕانکارییه‌ بنه‌ڕه‌تییه‌ نه‌سه‌لمێنین‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫توانای تێگه‌یش������تن له‌ ڕووداو و ئاڵۆگ������ۆڕه‌ گرینگه‌کانی‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی������ی نوێمان نابێ و ناش������توانین هیچ‬ ‫کاریگه‌ری و شوێنکارێکیشمان له‌ سه‌ری هه‌بێ‪.‬‬ ‫توان������ا و لێهاتوویی میدیا و ڕاگه‌یه‌ن������‌ه دیجیتاڵه‌کان ل‌ه‬ ‫دروس������تکردنی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدا دیار و به‌رچاو و جێی‬ ‫سه‌رنجه‌‪ .‬پێش������که‌وتنی تێکنۆلۆژیای پێوه‌ندییه‌کانی وه‌ک‬ ‫مۆبایل و ڕایه‌ڵه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������ی ئینترنێت گۆڕانکاریی‬ ‫بنه‌ڕه‌تیی ل‌ه ش������ێوازی ده‌سپێڕاگه‌ییشتن ب‌ه زانیارییه‌کان‪،‬‬ ‫دروس������تکردنی پێوه‌ندییه‌کان‪ ،‬ڕێکخس������تن و پشتیوانی ل‌ه‬ ‫مافه‌کانمان بووه‌‪ .‬ئه‌و پێشکه‌و‌تنانه‌ ده‌بێت‌ه هۆی به‌هێزکردن‬ ‫و گوڕ و تین به‌خشین به‌ کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل‌ه هه‌موو ئه‌و‬ ‫جێیان������ه‌ی که‌ ئه‌و بایه‌خانه‌ی تێ������دا جێگیر بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫پشتیوانی دروستبوونی ل‌ه هه‌موو ئه‌و جێیانه‌ی که‌ هێشتا‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی خۆی تێدا نه‌دیوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب‌ه ملی������ۆن که‌س ل������‌ه به‌رهه‌مهێن������ه‌ر و به‌کارهێنه‌رانی‬ ‫میدی������ا و ڕاگه‌یه‌نه‌کان ب‌ه هۆی که‌مبوونه‌وه‌ی ئاس������ته‌نگ و‬ ‫له‌مپه‌ره‌کانی به‌رده‌م باڵوکردنه‌وه‌ی زانیارییه‌کان‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫به‌ هه‌موو توانا و لێهاتووییان ل‌ه واڵته‌کانی خۆیاندا کار بۆ‬ ‫دروستکردن و په‌ره‌پێدانی پێوه‌ندییه‌کان بکه‌ن و‪ ،‬ڕێکخستن‬ ‫و فێرکردن و په‌روه‌رده‌ی خۆیان به‌رنه‌ پێشێ‪ .‬ئه‌و که‌سانه‌ی‬ ‫که‌ پێش������تر کپ کرابوون و که‌س ده‌نگی نه‌ده‌بیستن‪ ،‬ئێستا‬ ‫ب������ه‌ که‌ڵکوه‌رگرتن ل‌ه تێکنۆلۆژیای دیجیتاڵ ده‌توانن له‌ کۆڕ‬ ‫و کۆمه‌ڵ‌ه گشتییه‌کاندا ده‌ربکه‌ون و فره‌یی و جۆراوجۆریی‬ ‫بۆچوون و گوتاری خۆیان باڵو بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی له‌ چاخی دیجیتاڵدا‬

‫داهاتوو به‌هه‌موو ئه‌وانه‌ش������ه‌وه‌ که‌ باس������مان کردن‪ ،‬ئه‌وه‌ند‌ه‬ ‫هیوابه‌خ������ش و جێی گه‌ش������بینی نییه‌‪ .‬به‌رپرس������ایه‌تی ئه‌وه‌ له‌‬ ‫ئه‌س������تۆی به‌کارهێنه‌رانه‌ ک������ه‌ له‌ هه‌موو ئیمکانات������ی ڕاگه‌یه‌نی‬ ‫دیجیتاڵ وه‌ک ئامرازێک بۆ بزاوت و چاالکییه‌ مه‌ده‌نییه‌کان که‌ڵک‬ ‫وه‌ربگیردرێ‪ ،‬تێکنۆلۆژیا به‌ ته‌نیا هه‌موو شتێک نییه‌ و هه‌ر خۆی‬ ‫به‌ ته‌نیا چاره‌سه‌ر نییه‌‪ .‬که‌ڵکوه‌رگرتنی باش و سه‌رکه‌وتووانه‌ له‌‬ ‫ڕاگه‌یه‌ن و میدیای دیجیتاڵ نه‌ک هه‌ر وزه‌ و توانای به‌رهه‌مهێنه‌ره‌‬ ‫نیازپاکه‌کانی پێویس������ته‌‌‪ ،‬بگره‌ به‌کارهێنه‌رانی وردبین و شاره‌زا‬ ‫له‌ زانستی دیجیتاڵیشی ده‌وێ‪.‬‬ ‫بۆ که‌ڵکوه‌رگرتنی باش و دروس������ت ل������ه‌و پانتا نوێیه‌ی‬ ‫ڕاگه‌یاندن ده‌بێ حکوومه‌ته‌کان‪ ،‬ڕێکخراو‌ه ناحکوومییه‌کان‪،‬‬ ‫ستراتیژیست و سیاس������ه‌تمه‌داره‌کان به‌رهه‌ڵستی که‌ڵکه‌ڵ‌ه‬ ‫و خولی������ای چاالک������ی و گرتنی پێوه‌ندی ل������ه‌ ڕێگه‌ی گوند‌ه‬ ‫جیهانییه‌که‌و‌ه بن‪ ،‬که‌ ئێستا ئیدی مانا و واتایه‌کی نه‌ماو‌ه‬ ‫و ل‌ه دوایین ده‌سکه‌وته‌کانی پێوه‌ندیدار ب‌ه گواستنه‌وه‌ په‌یام‬ ‫و زانیاری������ی تویتتێر‪ ،‬فه‌یس������بووک و ڕایه‌ڵه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫فۆراس������کۆئێر ورد ببنه‌وه‌‪ .‬خه‌ڵک ب‌ه چ������ۆن بیرکردنه‌و‌ه و‬ ‫مشوورخواردنی خۆیانه‌و‌ه سپێردراون‪.‬‬ ‫• داگلێ������س ڕاش������کۆف پڕۆگرامن������ووس و یه‌کێک������‌ه ل‌ه‬ ‫ی ستراتیژیکی ‪.‌TMT‬‬ ‫به‌رێوه‌به‌رانی کۆمپانیای هاوبه‌ش ‌‬ ‫• ئه‌م وتار‌ه به‌ش������ێک ل‌ه نامیلکه‌ی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیی‬ ‫"‪ ،"2.0‬باڵک������راو‌ه ئه‌لێکترۆنیی ویالیه‌ت������‌ه یه‌کگرتووه‌کانی‬ ‫ئه‌مریکایه‌‬ ‫‪http://iipdigital.usembassy.gov‬‬


‫گرنگترین هه‌ڵبژاردنه‌كانی جیهان ل ‌ه‬ ‫ساڵی ‪2013‬دا‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬

‫به‌پێی ڕاپۆرتێكی ئاژانسی هه‌واڵنێری فێررارۆ‪ ،‬له‌ ساڵی ‪ 2012‬جیهان هه‌ڵبژاردنی‬ ‫زۆر گرنگی به‌خۆی������ه‌وه‌ بینی‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی پڕ له‌ كێشمه‌كێش������ی ئه‌مریكا‬ ‫و گه‌ڕان������ه‌وه‌ی دووباره‌ی پووتین بۆ ده‌س������ه‌اڵت بگره‌‪ ،‬ت������ا ده‌گاته‌ گۆڕانكاریی‬ ‫س������ه‌رۆكایه‌تی له‌ چین كه‌ هه‌ر ده‌ س������اڵ جارێك ڕووده‌دات‪ .‬وا دێته‌ به‌رچاو كه‌‬ ‫هه‌موو جیهان له‌ گۆڕانكاریدا بێت‪ .‬س������اڵی نوێ������ی زایینیش له‌و ڕووه‌وه‌ هیچی له‌‬ ‫ساڵی ڕابردوو كه‌متر نابێت‪ .‬له‌ به‌رده‌وامیی قه‌یرانی ئابووریی ئه‌ورووپا و به‌رنامه‌ی‬ ‫ناوه‌كیی ئێران بگره‌ تا ده‌گاته‌ سه‌قامگیری له‌ ئه‌فریقا‪ ،‬هه‌ر هه‌مووی له‌ گره‌وی‬ ‫بڕیاری ده‌نگده‌رانی واڵتانی جۆراجۆره‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانی ساڵی ‪2013‬دا‪.‬‬ ‫ئێران‬

‫جۆری هه‌ڵبژاردن‪ :‬سه‌ركۆماری‬ ‫به‌روار‪2013/6/14 :‬‬ ‫به‌پێی ڕاپۆرتی ئاژانسی نێونه‌ته‌وه‌یی‬ ‫(فێرارۆ) كه‌ ل‌ه فارن پالسی وه‌ری گرتووه‌‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه ته‌نها شه‌ش مانگ تا كۆتاییهاتنی‬ ‫ده‌سه‌اڵتی س������ه‌ركۆماریی ئه‌حمه‌دینه‌ژاد‬ ‫ماوه‌‪ ،‬كێبڕكێ بۆ به‌ده‌س������تهێنانی شوێنی‬ ‫ئه‌و ل‌ه گه‌رموگوڕیدایه‌‪ .‬تاكو ئه‌م دواییانه‌ش وای‬ ‫بۆ ده‌چوون ك‌ه ئه‌س������فه‌ندیار ڕه‌حیم مه‌ش������ایی پاڵێوراوی‬ ‫ئه‌حمه‌دین������ه‌ژاد ده‌بێت بۆ ئه‌وه‌ی جێی ئ������ه‌و بگرێته‌وه‌‪ .‬ب‌ه‬ ‫بۆچوونی ش������یكه‌ره‌وان‪ ،‬ڕه‌حیم مه‌شایی ئه‌سته‌م‌ه بتوانێت‬ ‫ل‌ه به‌ربه‌س������تی ئه‌نجومه‌نی چاودێری تێپه‌ڕێت‪ .‬به‌و پێیه‌ش‬ ‫ئه‌گه‌ر ئه‌حمه‌دینه‌ژاد نه‌توانێت پاڵێوراوی خۆی بناسێنێت‪،‬‬ ‫پراگماتیس������ته‌كان و بنه‌ماخوازه‌كان������ی وه‌كو عه‌لی ئه‌كبه‌ر‬ ‫ویالیه‌تی‪ ،‬عه‌ل������ی الریجانی و س������ه‌عید جه‌لیلی پێكهاته‌ی‬

‫پاڵێ������وراوان پێكده‌هێن������ن‪ .‬یه‌كێكی‬ ‫دیكه‌ ل‌ه بژارده‌كان ده‌كرێ محه‌مه‌د‬ ‫باقر قالیباف بێت‪.‬‬

‫ئیسرائیل‬

‫جۆری هه‌ڵبژاردن‪ :‬په‌رله‌مانی‬ ‫به‌روار‪2013/1/22 :‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌و واڵته‌ زۆر زیاتر له‌وه‌ی‬ ‫كه‌ بۆی ده‌چوون به‌رچاوتر بووه‌‪( .‬نه‌فته‌لی‬ ‫بێنت)ی ڕاستڕه‌و كه‌ پێشتر پاڵپشتی نه‌ته‌نیاهۆ‬ ‫ب������وو‪ ،‬له‌م دواییانه‌دا توانیویه‌تی خۆی وه‌كو هێزێكی‬ ‫جیددی به‌سه‌ر مه‌یدانی سیاس������ه‌تی ئیسرائیلدا بسه‌پێنێ و‬ ‫ڕكابه‌رێكی نه‌ته‌نیاهۆ بێت‪ .‬ناوب������راو وێنه‌یه‌كی كاریزماتیكی‬ ‫هه‌ی������ه‌ و ل������ه‌م دواییان������ه‌دا توانیویه‌تی هه‌ن������دێ ڕاوبۆچونی‬ ‫ورووژێنه‌ر‪ ،‬وه‌كو ڕازینه‌بوون بۆ چۆڵكردنی شاره‌دێنشینه‌كان‬ ‫به‌ هیچ ش������ێوه‌یه‌ك‪ ،‬توانیویه‌تی س������ه‌رنجه‌كان بۆ الی خۆی‬ ‫ڕابكێشێ‪ .‬وا دێته‌ به‌رچاو كه‌ نه‌فته‌لی بێنت توانیویه‌تی سوود‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪43‬‬


‫له‌و س������ه‌رنجانه‌ وه‌رگرێت و دوور نییه‌ حزبی ناوبراو (ماڵی‬ ‫یه‌هودی)‪ ،‬بتوانێت ببێته‌ سێیه‌مین حزبی گه‌وره‌ له‌ كێنێست‪.‬‬ ‫‌بوونی ناوب������راو له‌ ده‌وڵه‌تی داهات������وو‪ ،‬زه‌ره‌رێكی گه‌وره‌ بۆ‬ ‫پڕۆژه‌ی ئاشتی له‌گه‌ڵ فه‌له‌ستینییه‌كان ده‌بێت‪.‬‬

‫ئیتالیا‬

‫جۆری هه‌ڵبژاردن‪ :‬په‌رله‌مانی‬ ‫به‌روار‪2013/2/24:‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی سه‌رتاس������ه‌ریی ئیتالی������ا‪ ،‬دوای‬ ‫ده‌ستله‌كاركێش������انه‌وه‌ی ماری������ۆ مۆنت������ی س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‬ ‫ته‌كنۆكراتی ئه‌و واڵت‌ه وای كردووه‌‪ ،‬كه‌ ببێته‌ یه‌كێك ل‌ه گرنگترین‬ ‫و ئاڵۆزترین هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪ .2013‬وا دێته‌ به‌رچاو حزبی‬ ‫س������یلۆیۆ برلس������كۆنی‪ ،‬خه‌ڵكی ئازادی‪ ،‬حزبی ڕاس������تئاژۆی‬ ‫تون������دڕۆی یه‌كێتی باك������وور ب‌ه گرێدان������ی هاوپه‌یمانی بتوانن‬ ‫‪%25‬ی كورسییه‌كان به‌ده‌ست بێنن‪ .‬ل‌ه الیه‌كی دیكه‌وه‌ مۆنتی‬ ‫پێشنیاری كردووه‌ كه‌ سه‌رۆكایه‌تیی یه‌كێتییه‌ك بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫داهاتوو بكات و بڕیاروای‌ه كه‌ له‌گه‌ڵ سه‌ركرده‌كانی هاوپه‌یمانی‬ ‫ك������ۆ ببێته‌وه‌‪ .‬مۆنتی وه‌كو س������یناتۆرێكی تاكو مردن ناتوانێت‬ ‫به‌ش������داری ل‌ه هه‌ڵبژاردندا بكات‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گ������ه‌ر هاوپه‌یمانی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو داوای لێ بكات‪ ،‬ده‌توانێت ببێته‌ سه‌رۆكوه‌زیران‪.‬‬ ‫ڕكابه‌ری س������ه‌ره‌كی ئه‌و بۆ به‌ده‌ستهێنانی ئه‌و پۆسته‌‪( ،‬پیێر‬ ‫لوییجی برسانی)ی‌ه كه‌ له‌ ڕاپرسییه‌كاندا له‌ پێش ناوبراوه‌‪.‬‬

‫پاكستان‬

‫جۆری هه‌ڵبژاردن‪ :‬په‌رله‌مانی‬ ‫به‌روار‪ :‬مانگی ‪5‬ی ‪2013‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردنی نه‌ته‌وه‌یی پاكستان له‌ كاتی خۆیدا‬ ‫ئه‌نجام بدرێ������ت‪ ،‬بۆ یه‌كه‌مین جار له‌ مێژووی ئه‌و واڵته‌دا‬ ‫حكوومه‌تێكی مه‌ده‌نی خولی پێنج س������اڵه‌ی خۆی به‌ كۆتا‬ ‫بێنێت و ده‌س������ه‌اڵتیش به‌ شێوه‌ی دیموكراتی بگوازێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوو حزب������ی گه‌وره‌ی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬وات������ه‌ حزبی باڵی چه‌پی‬ ‫خه‌ڵك ‪ Pakistan People's Party - PPP‬و حزبی‬ ‫باڵی ڕاس������تی میانه‌ڕۆی موس������لیم لیگ ‪All Pakistan‬‬ ‫‪ ،Muslim Leaque‬س������ه‌ره‌كیترین ڕكاب������ه‌ر ده‌بن له‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌دا‪ .‬له‌ س������ه‌ره‌تای س������اڵی ‪2012‬دا "حزبی‬ ‫ته‌حریك������ی ئینص������اف ‪Pakistan Tehreek-e-Insaf‬‬ ‫‪ " )(PTI‬به‌ سه‌رۆكایه‌تیی عومران خان‪ ،‬پاڵه‌وانی پێشووی‬ ‫(یاری كریكێت)ی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬سه‌رنجی خه‌ڵكانێكی زۆری‬ ‫بۆالی خۆی ڕاكێش������ابوو‪ ،‬به‌اڵم ب‌ه جیابوونه‌وه‌ی هه‌ندێ‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫له‌ ئه‌ندامانی س������ه‌ره‌كی‪ ،‬وه‌كو ڕكابه‌رێكی گرینگ ناهێته‌‬ ‫به‌رچاو‪.‬‬

‫ئه‌ڵمانیا‬

‫جۆری هه‌ڵبژاردن‪ :‬په‌رله‌مانی‬ ‫به‌روار‪ :‬مانگی ‪9‬ی ‪2013‬‬ ‫وا دێته‌ به‌رچ������او ئه‌نگێال مێركل‪ ،‬ڕاوێ������ژكاری ئه‌ڵمانیا و‬ ‫حزبه‌ك������ه‌ی‪ ،‬حزبی دیموكرات مه‌س������یحی بتوان������ن درێژه‌ به‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی خۆیان له‌ بوندستاك بده‌ن‪ .‬دوایین ڕاپرسییه‌كان‬ ‫باس له‌ پش������توانیی ‪%41‬ی ده‌نگده‌ران له‌و حزبه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬كه‌‬ ‫به‌رزترین ڕێژه‌ی له‌ س������اڵی ‪ 2006‬ب������ه‌دواوه‌ تۆمار كردووه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌مانكاتدا ڕێ������ژه‌ی شانس������ی دیموكراته‌كانی ئازاد ‪%4‬‬ ‫كه‌می كردووه‌‪ ،‬كه‌ كه‌متره‌ له‌ ‪%5‬ی پێویست بۆ به‌ده‌ستهێانی‬ ‫كورس������یی په‌رڵه‌مانییه‌‪ .‬شیكه‌ره‌وانی سیاسی له‌و بڕوایه‌دان‪،‬‬ ‫نزیكتری������ن ئه‌نجامی هه‌ڵب������ژاردن هاوپه‌یمانی له‌ نێوان حزبی‬ ‫مێركل و حزبی چه‌پی میانه‌ڕۆی سۆس������یالدیموكرات ده‌بێت‪،‬‬ ‫ك������ه‌ دووباره‌بوونه‌وه‌ی هاوپه‌یمانی ئ������ه‌و دوو حزبه‌ له‌ نێوان‬ ‫س������اڵه‌كانی ‪ 2005‬تاك������و ‪ 2009‬ده‌بێت‪ .‬پیێر ش������تاینبرۆك‪،‬‬ ‫س������ه‌رۆكی حزبی سۆس������یالدیموكراتیكی ڕكابه‌ری مێركل بۆ‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی پۆستی ڕاوێژكاری ده‌بێت‪ ،‬به‌اڵم وادیاره‌ نابێته‌‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ بۆ پێگه‌ی مێركل‪%70 .‬ی خه‌ڵكی ئه‌ڵمانیا له‌ كرداری‬ ‫مێركل سه‌باره‌ت به‌ قه‌یرانی قه‌رزه‌كانی ئه‌ورووپا ڕازینه‌‪.‬‬

‫ئه‌رژه‌نتین‬

‫جۆری هه‌ڵبژاردن‪ :‬په‌رله‌مانی‬ ‫به‌روار‪ :‬مانگی ‪10‬ی ‪2013‬‬ ‫داهاتووی سیاسیی كریس������تینا فێرناندێز‪ ،‬سه‌ركۆماری‬ ‫ئه‌رژه‌نتی������ن له‌ گره‌وی هه‌ڵبژاردنی داهات������ووه‌‪ .‬ناوبراو بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی بتوانێت بۆ جاری س������ێیه‌م ل‌ه س������اڵی ‪ 2015‬ببێت‌ه‬ ‫پاڵێوراوی س������ه‌ركۆماری‪ ،‬پێویس������تی ب‌ه گۆڕان������كاری ل‌ه‬ ‫ده‌ستووری هه‌میشه‌ییی‌ه و ل‌ه ئه‌نجامدا پێویستی ب‌ه پشتیوانی‬ ‫دوو له‌س������ه‌ر س������ێی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان هه‌ی������ه‌‪ .‬ناوبراو‬ ‫له‌مباره‌و‌ه بۆ به‌هێزكردنی حزبه‌كه‌ی (حزبی سه‌ركه‌وتن)‪،‬‬ ‫كه‌ خۆشه‌ویس������تی گه‌نجانه‌‪ ،‬ته‌مه‌ن������ی ده‌نگده‌رانی بۆ ‪16‬‬ ‫ساڵ كه‌مكرده‌وه‌‪ .‬سیاسه‌ته‌كانی ئه‌و بووه‌ هۆی دابه‌زینی‬ ‫پێشڤه‌چوونی ئابووری و ل‌ه هه‌مانكاتیشدا تووشی ئاوسان‬ ‫هات‪ ،‬ك‌ه بوو‌ه هۆی ناڕازیبوونی نه‌یارانی‪.‬‬ ‫‪http://www.afkarnews.ir‬‬


‫واڵتانی عه‌ره‌بی ل ‌ه سه‌رووی خشته‌ی‬ ‫كڕیارانی چه‌ك‬

‫"له‌ ساڵی ‪ ،2011‬عێراق ‪ 244‬ملیۆن یۆرۆ چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی له‌ ئه‌ڵمانیان كڕیوه‌‌"‬ ‫* و‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق‬ ‫ل������‌ه س������اڵی ‪2011‬ی زایینیدا‬ ‫ئ������ۆردۆن‪ ،‬كوێ������ت‪ ،‬به‌حرێی������ن‪،‬‬ ‫عه‌ره‌بس������تانی س������عوودی و‬ ‫س������ووریا له‌نێو ئه‌و د‌ه واڵته‌دا‬ ‫بوون‪ ،‬ك‌ه بودجه‌ی سه‌ربازیی‬ ‫خۆی������ان زۆر ب‌ه خێرایی زیاد‬ ‫ك������ردووه‌‪ .‬ئه‌مری������كا و چین‬ ‫هێش������تا زۆرتری������ن بودجه‌ی‬ ‫سه‌ربازییان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دڵه‌ڕاوك������ێ س������ه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫س������ه‌رهه‌ڵدانی پێكدادانێكی س������ه‌ربازیی نوێ ل‌ه كه‌نداوی‬ ‫فارس‪ ،‬بۆت‌ه هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ جبه‌خانه‌كانی س������ه‌ربازی ل‌ه‬ ‫ناوچه‌ی كه‌نداوی فارس و ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا زۆر ب‌ه‬ ‫خێرایی په‌ره‌ی گرتووه‌‪ .‬به‌پێی ڕاپۆرتی چاودێریی كه‌لوپه‌لی‬

‫س������ه‌ربازیی واڵتانی دنی������ا‪ ،‬پێنج‬ ‫واڵت������ی عه‌ره‌بی‪ :‬ئ������ۆردۆن‪ ،‬كوێت‪،‬‬ ‫عه‌ره‌بستانی سعوودی‪ ،‬به‌حرێین‬ ‫و س������ووریا‪ ،‬له‌ س������اڵی ‪2011‬ی‬ ‫زایینیدا له‌ ڕی������زی ئه‌و ده‌ واڵت‌ه‬ ‫بوون‌ه ك‌ه بودجه‌ی س������ه‌ربازیی‬ ‫خۆیان زۆر ب������ه‌ خێرایی زیاد‬ ‫كردووه‌‪.‬‬ ‫ئاس������تی پڕچه‌ککردن������ی‬ ‫كه‌لوپه‌لی سه‌ربازیی ناوه‌ندێكی‬ ‫لێكۆڵینه‌وه‌ی بڕواپێكراو له‌ ش������اری بۆنی ئه‌ڵمانیا وا نیش������ان‬ ‫ده‌دات؛ كه‌ ئیسرائیل‪ ،‬سه‌نگاپوور و سوریا له‌ بواری زیادكردنی‬ ‫بودجه‌ی س������ه‌ربازیی‪ ،‬پێگه‌ی یه‌كه‌م تاكو س������ێیه‌میان هه‌یه‌ و‬ ‫ڕوسیا و قوبرس و ئازه‌ربایجانیش له‌نێو ده‌ واڵتی یه‌كه‌مدانه‌‪.‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪45‬‬


‫ب������ۆ دیاریكردن������ی ئاس������تی پڕچه‌ککردن������ی كه‌لوپه‌لی‬ ‫سه‌ربازیی‪ ،‬بودجه‌ی س������ااڵنه‌ی ‪ 135‬واڵتی دنیا به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌ به‌رهه‌م‌ه خاوه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌كانیان‪ ،‬لێكۆڵینه‌وه‌ی له‌س������ه‌ر‬ ‫كراوه‌‪ .‬ویالیه‌ت‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا به‌ بودجه‌ی ‪689‬‬ ‫ملیار دۆالر هێش������تا زۆرترین بودجه‌ی س������ه‌ربازیی هه‌یه‌‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم به‌رامبه‌ر ب‌ه به‌رهه‌مه خ������او‌ه نه‌ته‌وه‌یییه‌كانی پله‌ی‬ ‫سییه‌می ل‌ه خش������ته‌ی ڕێژه‌ی كه‌لوپه‌لی سه‌ربازییدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆم������اری گه‌لی چین بڕی ‪ 129‬ملی������ۆن دۆالری بۆ كڕینی‬ ‫كه‌لوپه‌لی س������ه‌ربازیی س������ه‌رف كردووه‌ و به‌پێی قه‌باره‌ی‬ ‫بودجه‌ی سه‌ربازیی‪ ،‬دوای ئه‌مریكا پله‌ی دووه‌می هه‌یه‌‪.‬‬

‫ڕۆژهه‌اڵتی نزیك و ناوه‌ڕاست‪ ،‬گرنگترین‬ ‫كڕیاری چه‌ك‬

‫پێگه‌ی واڵتان له‌ خشته‌ی كه‌لوپه‌لی سه‌ربازیی له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫هاوتاكردن������ی بودجه‌ی س������ه‌ربازیی له‌گ������ه‌ڵ به‌رهه‌مهێنانی‬ ‫ناپاڵێ������وراو‌ه نه‌ته‌وه‌ی������ی ی������ان بودج������ه‌ی خزمه‌تگوزاریی‬ ‫ته‌ندروستییان دیاری ده‌كرێت‪( .‬یان گه‌ربه‌ "‪)"Jan Gerbe‬‬ ‫به‌رپرس������ی پڕۆژه‌ی ناوه‌ن������دی لێكۆڵینه‌وه‌ی ب������ۆن ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"رۆژهه‌اڵتی نزیك و ناوه‌ند له‌ چه‌ندین س������اڵ به‌ر له‌ ئێستا‬ ‫گرنگترین ناوه‌ندی نائارامی و پش������ێوی جیهانه‌‪ .‬پێناسه‌ی‬ ‫كه‌لوپه‌لی سه‌ربازییش دان به‌و ڕاستییه‌دا ده‌نێت"‪.‬‬ ‫نزیک ب‌ه ت������ه‌واوی واڵتانی ڕۆژهه‌اڵت������ی نزیك و ناوه‌ند‪،‬‬ ‫ل‌ه ڕیزی ‪ 40‬واڵتی س������ه‌ره‌وه‌ی خشته‌ی كڕینی كه‌لوپه‌لی‬ ‫س������ه‌ربازیین‪( .‬گه‌رب������ه‌) هۆش������داری ده‌دات ك������‌ه هه‌وڵی‬ ‫عه‌ره‌بس������تانی س������عوودی و قه‌ته‌ر بۆ كڕینی ده‌بابه‌كانی‬ ‫ئه‌ڵمان������ی‪ ،‬یه‌كێكه‌ ل‌ه نیش������انه‌ گرنگه‌كان������ی خێراتركردنی‬ ‫پێشبڕكێی خۆچه‌كداركردنه‌ ل‌ه ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا‪.‬‬ ‫ناوه‌ندی لێكۆڵینه‌وه‌ی بۆن‪ ،‬به‌تایبه‌ت نیگه‌رانی كێبڕكێی‬ ‫خۆ پڕچه‌ككردنی نێوان ئازه‌ربایجان و واڵتی دراوس������ێی‪،‬‬ ‫ئه‌رمه‌نس������تانه‌‪ .‬ئه‌و دوو واڵته‌ دراوسێیه‌ كه‌ تاقیكردنه‌وه‌ی‬ ‫ش������ه‌ڕێكی وێرانكراوی������ان دوای هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی یه‌كێتی‬ ‫س������ۆڤیه‌ت تێپڕاندووه‌ و پشێوی له‌ نێوانیاندا هێشتا ماوه‌‪،‬‬ ‫به‌دوای یه‌كدا له‌ ڕیزی هه‌ش������ته‌م و بیس������ت و س������ێیه‌می‬ ‫خشته‌ی كڕینی كه‌لوپه‌لی سه‌ربازیی دێن‪.‬‬

‫ڕۆڵی ئه‌ڵمانیا ل ‌ه كێبڕكێی خۆ پڕچه‌ككردن ل ‌ه‬ ‫كه‌نداوی فارسدا‬

‫ه������اوكات له‌گ������ه‌ڵ باڵوبوون������ه‌وه‌ی ڕاپۆرت������ی ناوه‌ندی‬ ‫لێكۆڵین������ه‌وه‌ی بۆن‪ ،‬ماڵپ������ه‌ڕی حه‌فته‌نامه‌ی ش������پیگێل ل‌ه‬ ‫ڕاپۆرتێكی������دا هۆش������داری ده‌دات‪ ،‬ك‌ه ئه‌ڵمانیا ل‌ه س������اڵی‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫‪ 2011‬زیات������ر ل‌ه ‪ 2010‬كه‌لوپه‌لی س������ه‌ربازیی ب‌ه واڵتانی‬ ‫عه‌ره‌بی فرۆش������تووه‌‪ .‬به‌پێی ئه‌و ڕاپۆرته‌‪ ،‬ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانیا‬ ‫مۆڵه‌تی داو‌ه بایی پێنج ملیار و ‪ 400‬ملیۆن یۆرۆ كه‌لوپه‌لی‬ ‫سه‌ربازیی هه‌نارده‌ی واڵتانی عه‌ره‌بی بكرێت‪ .‬ئه‌و ژماره‌ی‌ه‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪2010‬دا چوار ملیار و ‪ 800‬ملیۆن یۆرۆ بووه‌‪.‬‬ ‫ش������پیگێل ئانالین ل‌ه هه‌مانكاتدا ب���ڵ��اوی كردۆته‌وه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫هه‌نارده‌كردنی چه‌كی ئه‌ڵمانی كه‌ به‌ڕاس������تی ل‌ه ش������ه‌ڕدا‬ ‫س������وودی لێ وه‌رده‌گیرێت‪ ،‬ل‌ه ساڵی ‪2011‬دا به‌رامبه‌ر ب‌ه‬ ‫ساڵی پێشووی ل‌ه ‪ 2‬ملیار و ‪ 100‬ملیۆن یۆرۆ بۆ یه‌ك ملیار‬ ‫و ‪ 300‬ملیۆن یۆرۆ دابه‌زیوه‌‪.‬‬ ‫له‌ یاسای كۆنترۆلی هه‌نارده‌ی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی شه‌ڕیی‬ ‫ئه‌ڵمانیا‪ ،‬چه‌كی شه‌ڕكردن و كه‌لوپه‌لی سه‌ربازی پێناسه‌یه‌كی‬ ‫جیاوازیان هه‌یه‌‪ .‬چه‌كی ش������ه‌ڕكردن به‌و چه‌كانه‌ ده‌گوترێت‪،‬‬ ‫كه‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ ش������ه‌ڕدا به‌كار ده‌هێنرێن‪ .‬به‌اڵم كه‌لوپه‌لی‬ ‫سه‌ربازیی بۆ نموونه‌ ئه‌و كامیۆنانه‌ش ده‌گرێته‌وه‌ كه‌ ڕه‌نگی‬ ‫تایبه‌تیان هه‌یه‌‪ .‬ئامێره‌ هونه‌رییه‌كانی سه‌رووی هه‌ستیاریش‬ ‫له‌ ڕیزی كه‌لوپه‌لی سه‌ربازیی شه‌ڕكردندا دێت‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ڕاب������ردووی زایینیدا ‪ 58‬ل‌ه س������ه‌دی چه‌كی‬ ‫ئه‌ڵمانیا بۆ واڵتانی ئه‌ندامی یه‌كێتی ئه‌ورووپا و ناتۆ و ‪42‬‬ ‫له‌ سه‌دیش بۆ واڵتانی جیهانی سێیه‌م هه‌نارد‌ه كراوه‌‪.‬‬

‫ئامێری شه‌ڕیی ئه‌ڵمانیا ل ‌ه عێراقه‌و ‌ه بۆ‬ ‫ئه‌مریكا‬

‫شپیگێل ئانالین هه‌روه‌ها دووپاتی ده‌كاته‌وه‌ ك‌ه واڵتانی‬ ‫خۆسه‌پێنی عه‌ره‌بی‪ ،‬گرنگترین هاورده‌كاری چه‌كی ئه‌ڵمانی‬ ‫بوونه‌‪ .‬میرنشینه‌كانی یه‌كگرتووی عه‌ره‌بی‪ ،‬كڕینی چه‌ك و‬ ‫ته‌قه‌مه‌نی������ی ئه‌ڵمانیی خۆی ل‌ه ‪ 263‬ملیۆن یۆرۆ ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪ 2010‬بۆ ‪ 357‬ملیۆن یۆرۆ ل‌ه ساڵی ‪ 2011‬به‌رز كردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه س������اڵی ڕابردووی زایینیدا عه‌ره‌بس������تانی سعودی بایی‬ ‫نزیك������ه‌ی ‪ 140‬ملیۆن یۆرۆ و عێراق ‪ 244‬ملیۆن یۆرۆ چه‌ك‬ ‫و ته‌قه‌مه‌نی ل‌ه ئه‌ڵمانیان كڕیوه‌‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانیا به‌هۆی هه‌نارده‌كردنی كه‌لوپه‌لی سه‌ربازیی‬ ‫بۆ ناوچه‌ پڕ كێش������ه‌ و هه‌س������تیار‪ ،‬له‌الیه‌ن حزبه‌ ناكۆكه‌کانه‌وه‌‬ ‫چه‌ندین جار ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنه‌ بۆته‌وه‌‪ .‬له‌ هاوینی ساڵی ‪2011‬‬ ‫به‌ پێدانی مۆڵه‌تی فرۆشتنی زیاتر له‌ ‪ 200‬ده‌بابه‌ی جۆری لئۆپارد‬ ‫به‌ عه‌ره‌بستانی سعوودی‪ ،‬ئه‌و ڕه‌خنانه‌ی گه‌یانده‌ لووتكه‌‪.‬‬ ‫به‌اڵم ڕاپۆرتی ش������پیگێل ئانالین هه‌روه‌ها باڵوده‌كاته‌و‌ه‬ ‫ك‌ه له‌ ساڵی ‪2011‬دا ئه‌ڵمانیا مۆڵه‌تی فرۆشتنی بایی ‪863‬‬ ‫ملیۆن یۆرۆ چه‌ك به‌ هۆڵه‌ندا و ‪ 632‬ملیۆن یۆرۆ كه‌لوپه‌ڵی‬ ‫شه‌ڕیی ب‌ه ئه‌مریكا‪ ،‬ده‌ركردووه‌‪.‬‬ ‫‪http://www.dw.de‬‬


‫(ڤولتێر)‌و‬ ‫سسته‌مێ ده‌ستهه‌التێ‬ ‫د وارێ نڤیس������کارییێدا ب (ڤولتێر ) دهات ناس������کرن‪،‬‬ ‫نڤیس������کاره‌کێ فره‌نس������ی بو یه‌ک بو ژ پێشه‌نگێن چاخێ‬ ‫روشنگه‌ری ل فره‌نس������ا‪ ،‬ڤولتێر د گوتار و فه‌لسه‌فا خو‌دا‬ ‫ره‌خن������ه‌ ل ره‌وش������ا ده‌ربه‌گایه‌تی دگرت‪ ،‬ژئالی������ه‌ک دنڤ‌ه‬ ‫به‌ره‌ڤانی ژ ئازادیا باژێرڤانی دکر کو دجڤاکێدا هه‌ریه‌ک د‬ ‫بیروباوه‌رێن خو‌دا ئازاد بیت‪.‬‬ ‫ڤولتێر نڤیس������کاره‌کێ پ������ر به‌رهه‌م و ئافرێن������ه‌ر بوو‪ ،‬د‬ ‫هه‌موو ش������ێوه‌یێن ئه‌ده‌بیاتێدا خوه‌دی به‌رهه‌م بوو‪ ،‬بگر‌ه ژ‬ ‫شانوگه‌ری‪ ،‬هه‌لبه‌س������ت‪ ،‬رومان‪ ،‬گوتار و کارێن دیرۆکی و‬ ‫زانس������تی‪ ،‬پتر ژ بیست هه‌زار گوتار و دوو هه‌زار په‌رتوک‬ ‫و نامیلکا ‌ن ئافراندینه‪.‬‬ ‫د سه‌ر هه‌بوونا یاسایێن چاڤدێری و سزایێن دژوار را‪ ،‬ژ بو‬ ‫که‌سێ نەبوو ژ چارچوڤێ وان یاسایان ده‌ربکه‌ڤیت‪ ،‬لێ دیسان‬ ‫ڤولتێر به‌ره‌ڤانه‌کێ راستگو بوو بۆ چاکسازییا جڤاکی‪‌.‬‬ ‫هه‌ر تم به‌رهه‌مێن خوه‌ بۆ ره‌خنا پێزانینێن دێرا کاسولیکی‬ ‫و سازیێن جڤاکا فره‌نسی یێن وی ده‌می بکاردئانین‪.‬‬ ‫یه‌که‌ ژ وان که‌س������اتیێن ناڤدارێن چاخێ روش������نگه‌ری مینا‬ ‫(مونتس������کیو‪ ،‬جون لوک‪ ،‬توماس هوبز و جان جاک روس������و)‬ ‫بیروباوه‌ر و کارێن وی موهرا خوه‌ ل روپەلێن که‌ساتیێن ناڤدارێن‬ ‫خوه‌دی هزرێن شوڕه‌شا ئه‌مه‌ریکا و فره‌نسا خستییه‌‪.‬‬ ‫ڤولتێر وه‌ک نڤیسکار و هه‌لبه‌ستڤانه‌ک مه‌زن تێت دیتن‪،‬‬ ‫ژبه‌رکو نڤێسینێن وی یێن ئه‌ده‌بی و کارێن وی یێن دن‪ ،‬ب‬ ‫شێوه‌یه‌کێ ره‌خنه‌یی و بابه‌تێن جودا هاتنه‌ پێشکه‌شکرن‪ ،‬ژ‬ ‫ئالیه‌ک دنڤ‌ه زمانێ ئاسان دنڤێسینێن خوه‌دا بکار دئانی‪.‬‬ ‫ڤولتێر وه‌ک فه‌یله‌س������وف و نڤیس������کار‪ ،‬د گوتارێن خو‌ه‬ ‫یێن فه‌لس������ه‌فیدا ته‌که‌ز لسه‌ر هه‌بوونا خودایێ مه‌زن کریه‌‪،‬‬ ‫ژ گوتنێن وی یێن ناڤدار هه‌رتم دگوت" گه‌ر خوه‌دێ نه‌بیت‬ ‫چما ئه‌م یه‌کی نا ئافرێنین"‬ ‫ژ ئالیه‌ک دنڤه‌ باوه‌ری ب گوتنێن پاپا و مێرێن ئولدار نه‌بوو‬ ‫و هه‌رتم ره‌خنا وان دکر‪ ،‬دیسان بانگا ئازادییا رێباز و ئولێن‬ ‫جوداجودا دک������ر‪ ،‬به‌ره‌ڤانی ژ ئازادییا خه‌لکی دکر ل هه‌مبه‌ر‬

‫هیڤی بەرواری‬ ‫بەرلین‬

‫زوریێ د راوه‌س������تا‪ ،‬د گوت" هه‌رتم دێ تێكوشينێ ل هه‌مبه‌ر‬ ‫زورداران که‌م‪ ،‬داکو خه‌لکه‌ک ب ئارامی و هێمنی بژیت"‬ ‫هزرا ئولێ ئس���ل��امی و تاک خوه‌دایی بااڵ وی دکشاند‬ ‫و د گوت ژ ئولێ خرس������تیانی ئه‌قالنی ترە‌‪ ،‬د سه‌ر هندێڕا‬ ‫هند جاران ره‌خنا ئولێ ئیسالمی کریه‌‪.‬‬ ‫نێرینێن ڤولتێر ده‌رباره‌ی ئول و جڤاکێ‪:‬‬ ‫ڤولتێر پێزانینێن (دیکارت)ی ده‌رباره‌ی هوندرێ مرۆڤان‬ ‫و هزرێن خوه‌رس������تی نه‌په‌ژراندن‪ ،‬لێ ل گوری وی تێبینی‬ ‫و ئه‌زمونان چاڤکانیێ زانین و زانس������تێیه‌‪ ،‬وی باوه‌ری ب‬ ‫مادییه‌تا (جون لوک)هه‌ب������وو‪ ،‬کو ئه‌رکێ فێربونێ لێکولینا‬ ‫سه‌ده‌می و بابه‌تیه‌‪.‬‬ ‫ژ تایبه‌تمه‌ندیێن نێرینێن وی یێن جڤاکی و سیاسی دژی‬ ‫ده‌ربه‌گایه‌تێی بوو‪ ،‬هەرتم بەرا‌مبه‌ر ده‌ره‌به‌گان شەر کریە‬ ‫و به‌ره‌ڤانی ژ وه‌کهه‌ڤیا مرۆڤان ل هه‌مبه‌ر یاس������ایێ کریە‪،‬‬ ‫دیس������ان داخاز کر کو (خویک) لسه‌ر مالێ ده‌ربه‌گان بێت‬ ‫فه‌رزکرن‪ ،‬هه‌روه‌ه‌ا هه‌ر که‌س������ی د جڤاکێدا مافێ ئازادییا‬ ‫ئاخافتنێ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل گ������وری بیروباوه‌رێن ڤولتێر ش������ێوه‌یێ هه‌رێ باش ژ‬ ‫بو ده‌وله‌تێ‪ ،‬ش������اهاتیا ده‌س������توریه‌ کو شاهه‌کێ روناکبیر‬ ‫حوکومداری������ێ تێ������دا بکه‌ت‪ ،‬ل������ێ ل داویی������ا ته‌مه‌نێ خو‌ه‬ ‫گه‌هه‌ش������ت وێ ئه‌نجامێ کو باش������ترین شێوه‌یێ ده‌وله‌تێ‪،‬‬ ‫ده‌وله‌تا کۆمارییه‌‪.‬‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪47‬‬


‫ڤولتێر د نڤێس������ینێن خو‌ه یێ������ن دیرۆکیدا ره‌خنا دیتنێن‬ ‫(ئنجیلێ و كرس������تیانان) کریه‪ ‌،‬ده‌رباره‌ی پێش������داچوونا‬ ‫جڤاک������ێ و وێنه‌کرنا هێلێن پان ژ بو دی������رۆکا مروڤاتییێ‪،‬‬ ‫فه‌لسه‌فا دیرۆکێ و زاراڤه‌یان ل ده‌ف ڤولتێر لسه‌ر بنه‌مایێ‬ ‫پێشداچوونا جڤاکێیه‌‪.‬‬ ‫دیس������ان ژبۆ گوهرینا دیرۆکێ شروڤه‌ک نمونةيى کریه‌‪،‬‬ ‫ک������و ئه‌و گوهرین ڤه‌دگه‌ریت ژبۆ گوهرینێن د هزرێدا په‌یدا‬ ‫دبن‪ ،‬خه‌باتا وی دژی چیڤانۆک و دیتنێن ئولی یێن خه‌یالی‬ ‫بوو‪ ،‬ئەڤ یەک������ەژی ب ئاوایەکێ مەزن دکارێن ویدا ره‌نگ‬ ‫ڤه‌دایه‌‪.‬‬ ‫ئارمانجا وی یا سه‌ره‌کى‌ ل دژ راوه‌ستنا دێرا کاسولیکی‬ ‫و ئولێ كرستیانی بوو‪ ،‬ژبەرکو ل گور دیتنێن وی ئه‌و دوژمنێ‬ ‫هه‌رێ سه‌رکه‌ن‌ه ل هه‌مبه‌ر پێشداچوونا جڤاکێ‪ ،‬لێ دسه‌ر‬ ‫هن������دێ را ڤولتێر بێ باوه‌ر(ملحد) نه‌بوو‪ ،‬ب دیتنێن ڤولتێر‬ ‫هزرا هه‌بوونا خوه‌دایه‌کێ مه‌زن دناڤا خه‌لکێدا پێو‌یس������ت‌ه‬ ‫بێت پاراس������تن‪ ،‬ژبه‌رکو ئه‌وژی یه‌ک‌ه ژس������نورێن چینایه‌تی‬ ‫لگور دیتنێن وی‪.‬‬ ‫د ش������انوگه‌ری یابناڤێ توندره‌وی یان (التعصب)دا ل‬ ‫س������اال (‪)1742‬زدا ره‌خنا ئولێ كرس������تیانی و ئیس���ل��امێ‬ ‫دکه‌ت‪ ،‬له‌ورا س������اله‌کێ دێرێ بن ده‌س������تکر و نه‌هێال ئەو‬ ‫بەرهەم به‌الڤ ببیت‪ ،‬باوه‌ری ب وێ یه‌کی هه‌بوو کو په‌رتوکا‬ ‫پی������رۆز ئنجیل بێت گوهرین‪ ،‬هه‌روه‌ها ره‌خنا زانایێ ناڤدار‬ ‫(إس������حق نیوتن) کر‪ ،‬ژبه‌رکو نیوت������ن گرێدای وێ په‌رتوکا‬ ‫پیرۆز بوو و گوتبوو‪ :‬مه‌زنترین په‌رتوک ل ده‌ف من په‌رتوکا‬ ‫پیرۆزه‌ واته‌ (ئنجیل)ه‌‪.‬‬ ‫ڤولتێ������ر بڤ������ی ئاوایی ره‌خن������ا (نیوتن)ک������ر و گوت‪ :‬چ‬ ‫ئاسته‌کێ نزمه‌ کو مروڤه‌کێ زانا و خوه‌دی ئاره‌ز و به‌ربژێر‬ ‫دادکه‌ڤیت‪ ،‬چاخێ خو‌ه ب تشته‌کی ڤ‌ه مژول دکه‌ت کو ژێرا‬ ‫دبێژن په‌رت������وکا پیرۆز (الکتاب المقدس)" د ئاخڤتنا خود‌ا‬ ‫به‌رده‌وام بو و ئانی زمان د ماوه‌یێ ‪ 100‬سااڵندا دێ ئه‌ڤ‬ ‫په‌رتوک‌ه لسه‌ر رویێ زه‌مینێ ووندا بیت و دێ دیرۆک شونا‬ ‫وێ گریت"‬ ‫باندورا هزروبیرێن (ڤولتێر) ل سه‌ر جڤاک و ده‌ستهه‌اڵتا وی‬ ‫ده‌می‬ ‫ڤولتێر یه‌که‌كه‌ ژ ئه‌وان س������ه‌مبولێن مه‌زنێن هزری یێن‬ ‫بزاڤا ره‌وش������ه‌نگه‌ری ل ئه‌وروپا ئاڤاک������ری‪ ،‬دژی نه‌ژاد‬ ‫په‌رس������تی و دیتنێن ده‌س������تهه‌اڵتا ئولی بوو‪ ،‬هزر و بیرێن‬ ‫وی باندور لسه‌ر گه‌هه‌ش������تنا ره‌وشا فره‌نسا کر‪ ،‬وه‌که‌‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫ده‌ستپێکه‌ک ژ بو سه‌رهلدانا شوڕه‌شا فره‌نسی‪ ،‬په‌رتوکا‬ ‫خوه‌ ی������ا ناڤدار ب (گوت������ار د لێبورینێ)دا د ش������ه‌ریدا‬ ‫به‌الڤ کر‪ ،‬ئه‌ڤ په‌رت������وک ده‌رباره‌ی ئازادیا بیروباوه‌ر و‬ ‫وژدانێ بوو‪ ،‬لێ دیسان د ناڤ نه‌ژاد په‌رست‪ ،‬توندره‌و و‬ ‫فه‌یله‌س������وفاندا به‌الڤ بوو‪ ،‬دیسان دڤێ پەرتوکێدا ئێش و‬ ‫ئازارێن (پروتستانتیان) و مالباتا (کاالس) یا پروتستانتی‬ ‫ل باژێرێ (تولوز) ئانیبوون زمان‪ ،‬کا چه‌ندی ئه‌ڤ ئالیێ‬ ‫ئولی یێ چاکساز ب ده‌ستێن توندره‌وێن کاسولیک هاتنه‌‬ ‫چه‌وس������اندن‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ڤولتێ������ر وه‌ک مالبات گرێدایی‬ ‫رێبازا ئولی یا کاسولیک بوو‪ ،‬لێ به‌ره‌ڤانی ژ ڤێ مالباتێ‬ ‫و ئالیێ وانێ پروتس������تانتی کر ‪ ،‬ب شێوه‌یه‌کی کو بکارن‬ ‫رێوره‌وس������مێن خوه‌ یێن ئولی ب ئ������ازادی ئه‌نجام بده‌ن‪،‬‬ ‫چاخێ ڤولتێر داخازا لێبورینێ ژبو پروتس������تانتیان کری‬ ‫ژ ئالیێ پرانیا کاس������ولیکڤه‌ ‪ ،‬وی زانی ئه‌و د وی چاخیدا‬ ‫د گه‌ل ئالیێ کاس������ولیک وه‌کهه‌ڤ نابن‪ ،‬لێ د سه‌ر هندێ‬ ‫را ئ������ه‌ڤ ژ بوو وی ش������انازییه‌ کو ب چاڤ نه‌ترس������ی د‬ ‫ڤێ کێش������ه‌یا توندا جڤاکی و ئولیدا ب شێوه‌یه‌کێ راست‬ ‫و دادوه‌رانه‌ هه‌ڵوێس������تێ خوه‌ دگه‌ل ئالیێ چه‌وس������ێنه‌ر‬ ‫ئاشکه‌را کری‪ ،‬پر جاران ژیانا خوه‌ دخسته‌ دمه‌ترسیاندا‬ ‫ژ بو کێش������ه‌یه‌کا دادوه‌رانه‪ ،‬پاش������ان ڤولتێر بو میناک د‬ ‫سه‌دساال نوزداندا و بیرمه‌ندێن مینا (ڤیکتور هیگو‪ ،‬ئیمیل‬ ‫زوال) و سه‌دس������اال بیس������تان مینا (جان پول سارته‌ر و‬ ‫میشیل فوکو) لسه‌ر رێیا وی مه‌شییان‪.‬‬ ‫وه‌ک‌ه تێزانین ڤولتێر ب شاگردێ فه‌یله‌سوفێ ئنگلیز (جون‬ ‫لوک) خوه‌دیێ په‌رتوکا (نامه‌ک د لێبورینێ)دا تێت ناسکرن‪،‬‬ ‫پاش������ان ڤولتێر په‌رتوکا خوه‌یا بناڤێ (گوتار د لێبورینێ)دا‬ ‫ب������ه‌الڤ کر‪ ،‬ژ بەرکو د وی چاخیدا فره‌نس������ی و ئنگلیز و‬ ‫ئه‌وروپا ب ش������ێوه‌یه‌کێ گشتی‪ ،‬ب کریزا نه‌ژاد په‌رستی و‬ ‫توندره‌وی یا ئولی و جڤاکیڤە د مژول بوون‪ ،‬هه‌ول ددا کو‬ ‫چارس������ه‌ره‌یه‌کێ ژێرا ببینن‪ ،‬فه‌یله‌سوفێن ئه‌ورپا ل هه‌مبه‌ر‬ ‫کێش������ه‌یێن ئولی‪ ،‬نه‌ژاد په‌رستی و توندره‌وی ژ بو راستیێ‬ ‫خوه‌دی به‌رپه‌رسیاری بوون ل هه‌مبه‌ر ئه‌شکه‌نجێ‪.‬‬ ‫لس������ه‌ر ڤان بیروباوه‌ران بیرمه‌ند و فه‌یله‌سوفێن ئه‌وروپا‬ ‫کارین گه‌لێ خوه‌ ش������یار بکه‌ن و به‌ر ب رێیێن پێشداچون‬ ‫و رزگاریێڤە بمەش������ینن‪ ،‬ڤولتێر یه‌ک‌ه ژ وان بیرمه‌ندان یێ‬ ‫کو ب س������ه‌ده‌ما بیروباوه‌رێن خ������و‌ه پرانیا ته‌مه‌نێ خوه‌ ل‬ ‫دووروه‌اڵتیێ بوراندییه‌‪.‬‬ ‫لس������اال (‪)1715‬ز دا (لویس������ێ چاردان) مر و (لویسێ‬ ‫پازدان) ل پ������اش وی دمنیت هێژ زارو ب������وو‪ ،‬ته‌مه‌نێ وی‬


‫ئاشتی و ئازادی ژیان دکر‪ ،‬که‌سێ که‌س ن‌ه دکوشت کو ژ‬ ‫نه‌ ببوو (‪)15‬س������اڵ‪( ،‬فیلیپێ دووه‌م) ل ش������ونا وی لسه‌ر‬ ‫ئوله‌کی دن یان رێبازه‌ک دنه‌‪ ،‬د سه‌ر هندی را که‌سێن بێ‬ ‫ده‌س������تهه‌اڵتا فره‌نس������ایێ رونش������ت‪ ،‬ڤولتێر د هند دێڕێن‬ ‫باوه‌ر ژی د ئازاد بوون که‌سێ ن‌ه دئێشاندن‪.‬‬ ‫هه‌لبه‌سته‌کا خوه‌دا حه‌نه‌ک ب شاهێ نو (لویسێ پازدان)‬ ‫ڤولتێر ژ هه‌موو ئالیێن پێش������داچونێڤ‌ه ئنگلستان دگه‌ل‬ ‫و وێ ده‌س������تهه‌اڵتێ کرب������وون‪ ،‬ژ به‌رڤ������ێ یه‌ک������ێ (فیلیپێ‬ ‫فره‌نسا هه‌ڤبه‌ر کر‪ ،‬د نڤێس������ێن خوه‌دا هه‌موو کێماسیێن‬ ‫دووه‌م) ڤولتێر ل زیندانا ناڤدار یا (باس������تیل) زیندانی کر‪،‬‬ ‫حوکومداری ل فره‌نس������ا به‌ر بچاڤ کرن‪ ،‬ب ش������ێوه‌یه‌کی‬ ‫د زیندانێدا دیس������ان نه‌کاری هه‌س������تێن خو‌ه ژ بو خزمه‌تا‬ ‫کو حوکومداری یا فره‌نس������ا ره‌ها و چه‌وس������ێنه‌ره‌‪ ،‬چینا‬ ‫مروڤاتییێ ڤه‌ش������ێریت‪ ،‬له‌وما هه‌ر د زیندانێدا وی داستانا‬ ‫ئه‌روستوکرات و ده‌ربه‌گ ب مه‌غروری‬ ‫بناڤێ (قەس������ابخان‌ا قه‌دیس برفولوسیو)‬ ‫و بێ کاری دان ناس������اندن‪ ،‬ئانی زمان‬ ‫نڤێسی‪ ،‬کو تێدا چه‌وساندن و توندوتوژییا‬ ‫ل فره‌نس������ا بازرگانیه‌ک بێ واته‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫قه‌شه‌ و ئولدارێن كرستیانی ل ژێر ناڤێ‬ ‫ژ ئالی������ه‌ک دنڤ‌ه ده‌ربه‌گان باج لس������ه‌ر‬ ‫ئولی ئانیبوون زمان‪ ،‬ل ساال (‪)1718‬زدا‬ ‫جوتکارو کارکه‌ران دان‌ه س������ه‌پاندن و‬ ‫ڤولتێر ژ زیندانێ هات ئازادکرن‪ ،‬جاردن‬ ‫بارێ وان گران کریه‌‪ ،‬لێ ل ئنگلستانێ‬ ‫لس������ه‌ر ئازادییا بیروباوه‌رێن خوه‌ د گه‌ل‬ ‫پشتی شوڕه‌شا ناڤدار یا ساال(‪)1666‬‬ ‫که‌س������ه‌کێ ژ مالباتێن ده‌ربه‌گان بش������ه‌ر‬ ‫زدا‪ ،‬کارین بس������ه‌ر حوکومداریا ره‌ها‬ ‫چوون‪( ،‬جارن) بوو سه‌ده‌ما زیندانکرنا‬ ‫و چه‌وس������ێنه‌ر زاڵ ببن‪ ،‬ب شێوه‌یه‌کی‬ ‫وی ژ بۆ جارا دوه‌م د زیندانا (باستیل)‬ ‫په‌رله‌مان ل گوری یاسایێ حوکومداریێ‬ ‫ڤه‌‪ ،‬پاش������ان ژ بو ئنگلستانێ ب حه‌زا وی‬ ‫دمه‌ش������ینیت و به‌رژه‌وه‌ندی������ێ‬ ‫دوورکرڤ������ه‌‪ ،‬ژبه‌رک������و وی چاخی‬ ‫جڤاک������ێ ب������ه‌ر پێ������ش دبه‌ت‪،‬‬ ‫هنه‌ک������ێ لێبوری������ن‪ ،‬ئازادی������ا‬ ‫فه‌یله‌س������وف‪ ،‬نڤیس������کار و رۆژنامه‌ڤ������ان‬ ‫بازرگانی������ه‌ک ئاس������ایی هه‌ی‌ه‬ ‫دانوس������تاندنێن دیموکراسی‬ ‫‪Francois‬‬ ‫‪Marie‬‬‫ه‬ ‫‌‬ ‫ئاروی‬ ‫ماری‬ ‫�����وا‬ ‫�‬ ‫(فرانس‬ ‫جوتکار ده‌وله‌مه‌ند ش������انازیێ‬ ‫ل وێ������رێ هه‌ب������وو‪ .‬له‌ن������ده‌ن‬ ‫(‪-21‬‬ ‫ل‬ ‫‪)volter‬‬ ‫‬‫ب(ڤولتێر‬ ‫ناڤدار‬ ‫‪)Arouet‬‬ ‫ب وێ ره‌وشێ دکه‌ت و ژخو‌ه‬ ‫وه‌ک وه‌اڵت������ێ یه‌که‌م ژ ئالیێ‬ ‫شارس������تانیه‌تێ و نۆیاتییێڤ‌ه نوڤمبه‌ر س������اال ‪ )1694‬ژدایک بووی‌ه ل (‪ 30‬مایو باوه‌ر‌ه و خوه‌دی که‌ساتییه‌‪ ،‬ل‬ ‫هه‌مبه‌ر ڤێ فره‌نسا د ره‌وشا‬ ‫تێ������ت دیتن‪ ،‬ژب������ه‌ر ڤێ یه‌کێ ساال ‪)1778‬زدا کوچا داوی کریه‌‪.‬‬ ‫خو‌ه ی������ا الهوتی دا خه‌ندقیه‌‪،‬‬ ‫دبێ������ژن ئنگلس������تان خوه‌دی‬ ‫دانوس������تاندن بته‌نێ لس������ه‌ر بابه‌تێن بێ وات‌ه ئه‌ڤ تش������ت‬ ‫ره‌س������ه‌نترین دیموکراس������ییه‌ د جیهانێدا‪ ،‬پشتی ژیانا سێ‬ ‫حه‌رامه‌ ئه‌ڤ که‌س بێ باوه‌ر‌ه ‪...‬هتد‪.‬‬ ‫س������االن دناڤ فه‌لس������ه‌فا (جون لوک) و زانستا (ئیسحاق‬ ‫لێ ل ئنگلستانێ دانوستانێن فه‌لسه‌فی هاتن ئه‌نجامدان‬ ‫نیوت������ن) بوراندی‪ ،‬ڤولتێ������ر ژئالیێ زانس������ت و ئه‌زمونانڤ‌ه‬ ‫میناکێن رێبازا (فره‌نس������یس بیک������ون) و مه‌نهه‌جێ وی یێ‬ ‫تێروتژی ڤه‌گه‌ریا فره‌نسا‪ ،‬ڤه‌گه‌ریانه‌ک پری که‌رب بسه‌ده‌ما‬ ‫ئه‌زمونگه‌ری د زانس������تێدا‪ ،‬رێبازا (ج������ون لوک) ریالیته‌یا‬ ‫ڕه‌وشا خرابا فره‌نس������ا‪ ،‬له‌و په‌رتوکا خوه‌یا ناڤدار (نامێن‬ ‫هه‌ستدار ن‌ه ئه‌پس������تراک (تجرید) و نه‌میتافیزیقی‪ ،‬رێبازا‬ ‫ئنگلیزی) پاشان (نامێن فه‌لسه‌فی) نڤێسین‪ ،‬دڤان نڤێسێن‬ ‫زانای������ێ مه‌زن و ناڤدارێ جیهانێ (نیوتن) و ش������روڤا وی‬ ‫خو‌دا ره‌وشا پێشکه‌فتی یا ئگنلستانێ و ره‌وشا فره‌نسا یا‬ ‫ده‌رباره‌ی گه‌ردونێ کو ئنگلی������زان ئه‌و پر بلند نرخاندن و‬ ‫هه‌لوه‌شیای هه‌مبه‌رکر‪ ،‬کا ب چ ئاوایی ئنگلستان خوه‌دی‬ ‫ژێرا بو میراسه‌ک دیرۆکی‪.‬‬ ‫پێش������داچوون‌ه و وه‌اڵتێ وی د تاریێدا دژیت‪ ،‬له‌وما هێرشی‬ ‫ل س������ه‌ر ڤان بیروباوه‌ران ڤولتێر هێرشی سه‌ر فره‌نسا‬ ‫سه‌ر فره‌نسا و فره‌نس������ییان کر‪ ،‬ژبه‌رکو ئه‌و رێیا عاقل و‬ ‫کر و ل هه‌مبه‌ر په‌س������نێ ئنگلس������تانێدا‪ ،‬کو ل ئنگلستانێ‬ ‫لێبورینا ئولی ناگرن‪.‬‬ ‫گه‌ل������ه‌ک هه‌ی‌ه خوه‌دی دیتنێن خو‌ه یێ������ن تایبه‌ت و ئازادیا‬ ‫وی چاخی ل فره‌نسا بته‌نێ یه‌ک ئول و یه‌ک رێباز هه‌بوو‬ ‫خوه‌نه‌‪ ،‬ڤی گه‌لی چاکس������ازی د ئولێ خ������وه‌دا په‌یداکرنه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و رێبازژی رێبازا (کاسولیک) يا پاپایی یا رومانی بوو‪ ،‬د‬ ‫پاش������ایێ خو‌ه س������ێداره‌ دای‌ه و په‌رله‌مانه‌ک ئاڤا کریه‌ ژ‬ ‫هه‌مان ده‌می ل ئنگلس������تانێ هه‌موو ئول و رێبازێن جودا ب‬

‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪49‬‬


‫هه‌م������وو حوکمێن ئه‌روپا ب هێزتره‌‪ ،‬ل و‌التێ وان چ زیندان‬ ‫بناڤێ (باستیل) نینن‪ ،‬دیسان ‪ 33‬رێبازێن ئولی بێی قه‌ش‌ه‬ ‫هه‌نه‌‪ .‬ڤولتێر ره‌وش������ا حوکومداریی یا فره‌نسا ل به‌رچاڤ‬ ‫ک������ر‪ ،‬له‌وما وه‌ک بومبه‌ی������ه‌ک ب ده‌م ئاماده‌کری بێی ناڤ‬ ‫و موهرا خو‌ه په‌رتوکا خو‌ه به‌الڤ کر‪ ،‬پش������تی به‌الڤبوونا‬ ‫په‌رتوک������ێ ڤولتێر خو‌ه ووندا ک������ر‪ ،‬ژبه‌رکو وی دزانی دێ‬ ‫ده‌س������تهه‌اڵت ل په‌ی وی گه‌ریێت داکو بگرن و ئه‌شکه‌نج‌ه‬ ‫بده‌ن‪ ،‬د ئه‌نجامێدا ده‌س������ت ب سه‌ر ڤێ په‌رتوکێدا گرتن و‬ ‫ل هه‌مبه‌ر ده‌ریێ کوچ������کا دادوه‌ری ل به‌ر چاڤێن خه‌لکێ‬ ‫شه‌وتاند‪ .‬د وی چاخیدا هه‌ر په‌رتوکه‌کا بێهنا پێشداچوونا‬ ‫ژێ هاتبا‪ ،‬دش������ه‌وتاند و خوه‌دیێ وێ ئه‌شکه‌نجه‌ ددا تاکو‬ ‫دمر یان ژی دشه‌وتاند ب سه‌ده‌ما بێ باوه‌ریێ‪ .‬بڤی ئاوایی‬ ‫فه‌یله‌سوفێن فره‌نسا تێکوشینا خوه‌ ل هه‌مبه‌ر ڤێ ره‌وشا‬ ‫تاریک مه‌ش������اند‪ ،‬تاکو ل داویێ هه‌موو رهێن توندره‌وی و‬ ‫نه‌ژاد په‌رستی یا ئولی ژ بنی هه‌لکێشاین‪.‬‬ ‫ڤولتێر نه‌ ب������ێ باوه‌ر بوو هند دیتنێ������ن تایبه‌ت هه‌بوون‬ ‫دێ������رێ پێ نه‌خ������وه‌ش بوو‪ ،‬ڤولتێر دگ������وت" من باوه‌ری ب‬ ‫خوه‌دایه‌کێ ته‌نیا هه‌یه‌‪ ،‬لێ لسه‌ر بنگه‌هێ عاقلی" ل گوری‬ ‫ڤولتێر خو‌دا گرێدایی چ ئولێن ده‌س������ت نیشانکری نین‌ه لێ‬ ‫ئاقل رێڤه‌به‌رێ هه‌موو گه‌ردونێیه‌‪ .‬ڤولتێر دروشمه‌ک هه‌بوو‬ ‫هه‌ر د گوت" چیڤانوکێن دوور ژ ئاقلی و توندره‌وییا ئولی ب‬ ‫په‌رچقینن" د درێژییا ژیانا خوه‌دا هه‌وڵدای‌ه کو توندوتوژییا‬ ‫دێرێ نه‌هێلیت و دلوڤان و دڵسوزی جهێ وێ بگریت‪.‬‬ ‫ڤولتێ������ر ن������ه‌ بته‌نێ ره‌خن������ا دێرێ کریه‌‪ ،‬ل������ێ د هه‌موو‬ ‫په‌رتوکێن خوه‌دا ره‌خنا جڤاکا فره‌نسی کریه‌‪ ،‬له‌وما چه‌ند‬ ‫په‌رتوکه‌کا وی یان گوتاره‌کا وی دهات وه‌ش������ان‪ ،‬ده‌ست ب‬ ‫سه‌ردا دگرت و نه‌دهێال د ناڤ جڤاکێدا به‌الڤ ببیت‪ .‬ژبه‌ر‬ ‫ڤان س������ه‌ده‌مان ژیانا وی هه‌موو ترسناک بوو‪ ،‬لێ دیسان‬ ‫پێنوسێ وی یێ نه‌ترس پێشه‌نگیا مروڤاتیێ دکر‪.‬‬ ‫دیس������ان دوارێ مروڤاتیدا چاخێ شه‌رێ هه‌فت ساالن‬ ‫ده‌س������ت پێکری‪ ،‬ڤولتێر وه‌ک نڤیس������کاره‌ک خوه‌دی وژدان‬ ‫کارێ خو‌ه هه‌موو ژبوو ره‌خنا ڤی ش������ه‌ڕی ته‌رخان کر و‬ ‫ب گونه‌هه‌ک مه‌زن داناسکرن‪ ،‬دژی شه‌ڕی راوه‌ستا گوت"‬ ‫هه‌ر ده‌وله‌ته‌ک هه‌وڵ دده‌ت کراس������ێ دادوه‌ریێ بکه‌ت به‌ر‬ ‫گونه‌ها خوه‌‪ ،‬ڤولتێر ئانی زمان کوش������تن گونه‌هه‌ک مه‌زنه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر ش������ێوه‌یه‌کێ کوشتنێ دێ د یاس������ایا ده‌مێ ئاشتیێدا‬ ‫هێت س������زادان‪ ،‬د داوی یا گوتارا خوه‌یا بناڤێ (مرۆڤ د‬ ‫فه‌رهه‌نگا فه‌سه‌فی)دا دبێژیت" مرۆڤی پێویستی ب بیست‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬

‫س������االن هه‌ی‌ه داکو ژ ده‌ما کورپه‌یی کو دزکێ دایکێ دا ب‬ ‫هێزتر بیت‪ ،‬د ده‌م������ا زاروکینیێدا گیانداره‌‪ ،‬جحێل‌ه چاخێ‬ ‫ئه‌قلێ وی دگه‌هیت‪ ،‬پێویس������تی ب چەندین س������االیه‌ داکو‬ ‫هنده‌کێ ژ توخمێ خو‌ه ناس بکه‌ت"‪.‬‬ ‫وی ژیان������ا خو‌ه هه‌موو د خزمه‌ت������ا ئازادییا ده‌ربڕینێدا‬ ‫بوراندییه‌‪ ،‬ڤێ خه‌باتا وی باندوره‌ک مه‌زن ل س������ه‌ر مافێ‬ ‫ده‌ربڕینێ و خوه‌نیش������اندانێن ئاش������تییان‌ه ل ئه‌وروپا کر‪ ،‬د‬ ‫نڤێسینێن خودا ئانی زمان گه‌ر دادوه‌ر رێ نه‌دت کو خه‌لکی‬ ‫مافێ ده‌ربڕینێ و خوه‌نیش������اندانێن ئاش������تییانه‌ هه‌بن‪ ،‬وێ‬ ‫واته‌یێ تێت کو ئه‌و رێ ل به‌ر هه‌بوونا مرۆڤان دگریت‪.‬‬ ‫چاڤکانی‬ ‫‪ -1‬التس������امح حق طبیعي ‪ ،‬جون ل������وک‪ ،‬منتدیات قلب‬ ‫سودان ‪ ،‬قسم الفکر والدراسات ‪ ،‬دیسمبر ‪-١ ،2008‬‬ ‫‪ -٢‬محم������د یونس ‪ ،‬محتمع مدني ‪ ،‬االس������س المعرفیة و‬ ‫نظریة للمجتمع المدني جریدة الصباح ‪ ،‬یومی‌ه سیاس������ی‌ه‬ ‫تصدر عن شبکة االعالم العراقي‪.‬‬ ‫‪ -٣‬روجیه‌ وولهاوس ‪ ،‬س������یرة حی������اة وفکر جون لوک ‪،‬‬ ‫الکاتب ‪ :‬لوک ‪ ،‬س������یرة حیاة وفک������ر ‪ ،‬مطبوعات ‪ -‬جامعة‬ ‫کامبردج ‪ ،2007 ،‬ص ‪558‬‬ ‫‪ -٤‬قاسم جمعه‌‪ :‬العنف االیدیولوجي والتسامح الفلسفي‬ ‫في خطاب فولتیر‪ ،‬جریدة الصباح‪ ،‬جریدة سیاس������یة یومیة‬ ‫عامة‪ ،‬تصدر عن شبکة االعالم العراقي ‪2003 ،‬‬ ‫‪5- www.alsabaah.com‬‬ ‫‪Barrry Stroud: Hme(London, Rotledge and‬‬ ‫‪kegan pal, 1977, p 36‬‬‫‪6- Charles Rist: histoire des Doctrines and‬‬ ‫‪Charles Gida, Economiques, Libraries du‬‬ ‫‪recueil, 6-Paris 1949, p55‬‬ ‫‪7- J.Allier and G.Blanchard, Cours D‬‬ ‫‪economique politique,pedon,Parris, 1929,‬‬ ‫‪p142 - www.alsabaah.com‬‬


‫كانوونی دووه‌م ‪2013‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)29‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.