وته‌ی ئهم ژماره‌یه:
سپێك ده
ده‌زگای هه‌ڵبژاردن بڕیاری داوه ،له‌مه‌به‌دواوه گۆڤاری هه‌ڵبژاردن مانگێ جارێک (مانگنامه) چاوی به خوێنه‌رانی خۆی بکه‌وێت .بۆ گۆڤاری هه‌ڵبژاردن گرینگه که بتوانێت له داهاتوودا ،ئه‌و چه‌مکانه‌ی په‌یوه‌ندییان به دیموکراس������ی و کۆمه‌ڵگه‌ی دیموکراتییه‌و‌ه ههیه ،باڵویان بکاتهوه و پێویس������ته له‌م ڕێگوزه‌ره‌شدا چه‌مکی ده‌ستاوده‌ستکردنی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌اڵت ،کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ،مافی مرۆڤ، ئازادییه‌کان ،ڕاگه‌یاندنه‌کان و هه‌ڵبژاردن له کۆمه‌ڵگه‌دا بدرێن‌ه به‌رباس و توێژینه‌وه. (هه‌ڵبژاردن) به‌ش������ێکی گرینگه له دیموکراس������ی و په‌یوه‌ندیی نه‌پچڕاو و ڕاسته‌وخۆیش������ی له‌گ������ه‌ڵ چهمکه ئام������اژه پێدراوه‌کاندا ههیه .ڕێک لێره‌دایه ،هه‌ڵب������ژاردن بنه‌مای‌ه بۆ پێکهێنانی س������ه‌روه‌ریی یاسا له کۆمه‌ڵگه‌دا .له‌به‌ر ئهوه ،پێویسته له باس و توێژینه‌وه‌کاندا گرینگه‌ییه‌کی تایبه‌تی به‌م واتایان‌ه بدرێن. کاتێ������ک گش������تی ئهم چه‌مکانه ب������ه گوێره‌ی توانا و هێ������زه‌و‌ه له کۆمه‌ڵگ������هدا وه‌گه‌ڕ که‌ون، که‌ش������وهه‌وایه‌کی له‌ب������ار بۆ هاوواڵتیان دێته کای������هوه ،تا بتوانن زۆر چاالکان‌ه ل������ه (هه‌ڵبژاردن)دا به‌ش������دار بن و مۆرک������ی یه‌کالکه‌ره‌و‌ه له ده‌س������ه‌اڵتی داهاتوو بده‌ن .زانیاریی پێویس������ت له‌م بواران������ه و ئاوێته‌کردنی له‌گه‌ڵ ک������رده‌وه‌دا ،کۆمه‌ڵگ‌ه به‌هێزتر ده‌کات .هه‌ر به‌م ڕێگه‌ش������هوه، یارمه‌تیده‌ر ده‌بن بۆ ده‌ستاوده‌ستکردنی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌اڵت و چه‌سپاندنی سه‌روه‌ریی یاسا له کۆمه‌ڵگه‌ماندا. گواس������تنه‌وه‌ی ئه‌زموون������ی واڵتان و نه‌ته‌وه‌کانی تر له‌م ب������واره‌دا ،ئه‌رکێکی تری گۆڤاری هه‌ڵبژاردن������ه ک������ه ده‌ب������ێ زۆر به‌وردیی به خوێنه‌رانی خۆی بدات و تێش������ک بخاته س������ه‌ر هه‌وڵدانیان ب������ۆ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئازاد و گه‌شه‌س������ه‌ندوو ،هه‌روه‌ها چۆنیه‌ت������ی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن له واڵته‌کانیاندا .گواستنه‌وه‌ی به‌رپرسیارانه‌ی ئه‌زموون و هه‌وڵدانی ئه‌و واڵتان‌ه بۆ سه‌قامگیرکردنی دیموکراس������ی ،ده‌توانێت له خزمه‌تی به‌دامه‌زراوه‌ییکردنی دیموکراسی له واڵته‌که‌ماندا بێت. له‌به‌ر ئهوه ،داوا له توێژه‌ران ،کارناسان ،نووسه‌ران و ڕۆژنامه‌وانان ده‌که‌ین ،به نووسینی باب������هت که په‌یوه‌ندییان به‌م بوارانه‌ی س������ه‌ره‌وه ههیه ،گۆڤاری هه‌ڵبژاردن به‌س������ه‌ر بکه‌نه‌وه. نووس������ین ،ڕوونکردنه‌و‌ه و ش������یکردنه‌وه‌ی چهمکه ئام������اژه پێ������دراوه‌کان ،یارمه‌تیی زیاتر به تێگه‌ییش������تن ،هه‌روه‌ها له به‌رژه‌وه‌ندیی واڵت ،ده‌ستاوده‌س������تکردنی ئاش������تیانه‌ی ده‌سه‌اڵت و به‌هێزیی کۆمه‌ڵگه‌ماندایه. سه‌رنووسه‌ر تشرینی یه‌كه‌م 2011
1
د ه ن گدا
ن ؛ ما
ف و ئ ه ر ک
قه‌ره‌نی قادری دهنگدان سه‌ره‌‌کیترین مافه له سیسته‌می دیموکراسیدا، ب������ه‌اڵم دهنگدان ته‌نیا م������اف نییه ،به‌ڵکو ئه‌رکیش������ه که هاوواڵتیان ڕاس������ته‌وخۆ بی������روڕا و داخوازییه‌کانیان به ئه‌وانی تر ڕاده‌گه‌یێنن. وه به‌شداری له داڕشتن هاوواڵتیان به‌ڕێگه‌ی ده‌نگدانه یا داڕش������تنه‌وه‌ی هێڵی سیاسی ،ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تیی واڵتدا ده‌که‌ن ،هه‌ر به‌و پێیه‌ش کارتێکه‌رن .به‌شداری له دهنگدان ،مانای چاالکبوونی هاوواڵتیانی واڵت ده‌گه‌یێنێت، که له به‌رامبه‌ر چاره‌نووس و داهاتووی واڵتیاندا خۆ به به‌رپرس ده‌زانن .دهنگدان ،به‌هێزترین و باشترین ڕێگه‌ی‌ه بۆ هاوواڵتیان که بتوانن کار له‌س������ه‌ر پاڵێوراوان و پالن‌ه سیاسییه‌کاندا بکه‌ن. ئه‌رک������ی سیاس������ه‌توان و ڕۆژنامه‌وانان������ه ک������ه ئ������هم به‌رپرس������یاریه‌تییه له‌نێ������و هاوواڵتیاندا به‌هێ������ز بکه‌ن ،تا هاوواڵتی������ان به زۆرتری������ن ڕێژ‌ه روو له س������ندووقه‌کانی ده‌نگداندا بکه‌ن و له هه‌ڵبژاردنیش������دا بڕیاری وشیاران‌ه 2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
بده‌ن .ده‌بێ سیاسه‌توانان و که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن به ش������ێوه‌یه‌کی ئه‌قاڵنی و به زمانێکی دوور له گرژیخوڵقێن و ڕه‌ق باس له به‌رنام������ه‌کان ،هه‌روه‌ها جیاوازیی نێوان پ���ل��ان و پرۆگرامی یه‌کتردا بکه‌ن ،تا باش������ترین پالن و به‌رنام‌ه زۆرترین ده‌نگ به‌ده‌س������ت بێنێ������ت .دهنگدهران ده‌ب������ێ به ڕێکوپێکی ئ������اگاداری به‌رنام������هی پاڵێوراوان، ش������ێوه و ش������وێنه‌کانی دهنگدان ،هه‌روه‌ها یاس������اکان و تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی دهنگدان بن. بۆچی دهنگدان گرینگه؟ هه‌ڵب������ژاردن ڕه‌وتێک������ی دیموکرات������ی و هۆکارێک������ی سه‌ره‌کییه بۆ گۆڕین و نوێکردنه‌وه‌ی پێکهاتهی داموده‌زگا حکوومیی������ه‌کان له واڵت������دا .به‌ش������داریی هاوواڵتیان له ده‌نگداندا ،حکوومه‌تی س������ێ س������توونه به (ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان "په‌رله‌م������ان" ،ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێک������ردن "حکوومه‌ت" و ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری) نووژه‌ن ده‌کاته‌وه،
که بۆ ماوه‌ی چوار س������اڵ له جوگرافیایه‌کی نه‌ته‌وه‌ییدا س������تراتیژیی سیاسی ،ئابووری ،کۆمه‌اڵیه‌تی و کولتووری که هه‌ڵگری الیه‌ن������ی ناوخۆ و ده‌ره‌کییه و ڕاس������ته‌وخۆ په‌یوه‌ندیی������ان به ژیان������ی ڕۆژان������هی هاوواڵتیانهوه ههیه، جێبه‌جێ ده‌کات. گرینگییه‌کی تری هه‌ڵب������ژاردن ئه‌وه‌یه ،که هاوواڵتیان بۆ ئاڵوگۆڕ و جێگۆڕکێی ده‌س������ه‌اڵت ڕوو له که‌ره‌س������ه و ڕێگای ئاشتییانه ده‌که‌ن و به هۆی پرۆسه‌یه‌کی مه‌ده‌نی و هێمنانه‌وه ،خوازیاری ژیانێکی باشتر و خزمه‌تگوزاریی زۆرتر له کۆمه‌ڵگه‌ی خویاندا ده‌بن. ل������ه هه‌ڵبژاردن������دا وا باوه ،که کۆمهڵه ئینس������انێک بۆ به‌ڕێوه‌بردن������ی کاروباری دام������هزراوه حکوومییه‌کان ،له وه ده‌ستنیشان الیه‌ن پارتی و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کانه ده‌کرێ������ن و به هاوواڵتیان ده‌ناس������ێندرێن ،ت������ا له کاتی هه‌ڵبژاردن������دا ده‌نگیان پێ بده‌ن .به‌م چه‌ش������نه له بواری جوگرافی������ای نه‌ته‌وه‌ییدا ،پرس������ی ده‌ستاوده‌س������تکردنی ده‌سه‌اڵت به‌ش������ێوه‌یه‌کی مه‌ده‌نی ،که له‌ودا ده‌بێ مافی هاوواڵتیان به‌ته‌واوه‌تی پارێزرابێت ،به‌ڕێوه‌بچێت. ئازادی������ی گه‌یاندنی زانیاری ب������ۆ دهنگدهران ،مه‌رجی بنه‌ڕه‌تیی������ه ،چونک������ه ئ������هم زانیارییان‌ه ده‌بن������ه بنه‌ما بۆ هاوواڵتیان تا بڕیاری له‌سه‌ر بده‌ن .ڕوون و ئاشکرابوونی پالنی س������تراتیژیی پاڵێوراوان ،که چیی������ان ده‌وێت و له
کاتی گه‌ییش������تن به ده‌سه‌اڵت، چۆن������ی به‌ڕێ������وه ده‌ب������ه‌ن. دابینکردن������ی ماف������ی ته‌واوی هاوواڵتیان ب������ۆوه‌ی بتوانن له که‌ش������ێکی له‌باردا بڕیار بده‌ن، ت������ا جێگۆڕکێ له ده‌س������ه‌اڵتدا روو بدات .به‌شداریی پاڵێوراو و لیس������تی ڕه‌نگاوڕه‌ن������گ ل������ه ملمالنێی هه‌ڵبژاردندا ،هه‌روه‌ها قبووڵکردن������ی ئاکامه‌کان������ی هه‌ڵب������ژاردن له‌الی������ه‌ن پارت و گرووپه سیاس������ییه‌کانه‌وه ،له دوای ئه‌وه‌ی که بێخه‌وش������یی هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه سه‌لمێندرا، مکه سه‌رکییانه‌ن که به دیموکراتیبوونی هه‌ندێک له‌و چه هه‌ڵبژاردن و ده‌ستاوده‌س������تکردنی هێمنانه‌ی ده‌سه‌اڵت ده‌رده‌خه‌ن. له‌ب������ه‌ر ئ������هم هۆیانه‌ی‌ه ک������ه دابینکردن و پاراس������تنی که‌شوهه‌وای هێمن ،دوور له ئاژاوه و گرژی ،خۆپاراستن و به‌رگرتن به بابه‌تی چه‌واشه ،الوه‌کی و شێوێنه‌ر ،ئه‌رکی سیاس������ه‌توانان و ده‌زگاکانی راگه‌یاندن������ه که لێبڕاوان‌ه هه‌وڵی بۆ بده‌ن .ئه‌مه‌ش ماف������ی بنه‌ڕه‌تیی هاوواڵتیان و تایبه‌تمه‌ندیی ههڵبژاردنه ،که پێویسته دابین بکرێت. گرینگیی هه‌ڵبژاردن له چی دایه؟ به‌ش������داریی هاوواڵتیان له هه‌ڵب������ژاردن و ئاکامه‌کانی ئهم د‌یارده‌یه ،که پێکهێنان������ی حکوومه‌تی لێده‌که‌وێته‌وه، له کرده‌وه‌دا به مانای کارتێکه‌ری له‌س������ه‌ر سیاس������هت، ئابووری و ژیانی کۆمه‌اڵیه‌تیی کۆمه‌ڵگه‌دایه ،که هاوواڵتیان بڕیارده‌ری ده‌بن. گرینگییه‌ک������ی تری هه‌ڵبژاردن لهوه دایه که له‌س������ه‌ر بنه‌مای تاک پێکهات������ووه ،یانی تاک له کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا بۆی ههیه خۆی بڕیار بدات و وه‌کوو تاکێک ده‌نگ بدات، ب������ه‌اڵم ده‌نگ به ک������ێ ده‌دات و به کێ ن������ادات ،ئه‌مه‌یان بابه‌تێکی تره. تشرینی یه‌كه‌م 2011
3
هه‌ڵب������ژاردن ل������ه فه‌لس������ه‌فه‌ی خۆیدا که‌س������ایه‌تی و به‌رپرس������یاریه‌تی بۆ ت������اک دروس������ت ده‌کات و خاوه‌نی بڕیاردانی ده‌کات .جا له‌به‌ر ئهوه پێویس������ته ،که تاک له کۆمه‌ڵگای ئێمه‌دا به باش������ترین شێوه که‌ڵک له‌و مافه‌ی خۆی وه‌ربگرێت تا کارتێکه‌ر بێت ،چونکه له‌سه‌ر بنه‌مای کۆی ده‌نگی تاکه‌کانه ،که ده‌س������ه‌اڵتی سیاسی پێکدێت. دهنگدان ،شانۆی هێز و ئه‌قڵی هاوواڵتیانه بۆ جێگۆڕکێی هێمنانه له ده‌سه‌اڵتدا. ده‌وری که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن ل ه ههڵمهتی هه‌ڵبژاردندا ئامانج له ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن ئه‌وه‌یه ،که پاڵێوراوان له بڕگه‌یه‌کی دیاریکراوی زه‌مه‌نیدا ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یان پێ ده‌درێت ،تا زانیاری له‌سه‌ر به‌رنام‌ه و دروشـمه‌کانیان به دهنگدهران بده‌ن .له‌م بڕگه زه‌مانییه‌دای‌ه که دهنگدهران هه‌وڵده‌ده‌ن ئاگاداری ئه‌و پالن و دروش������مانه ببن که په‌یوه‌ندییان به ژیان و کێشه‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی واڵت و ئهوانهوه ههیه .بۆ گه‌یش������تن به‌م ئامانجه‌ش، ئهوه ڕاگهیاندنه که ده‌بێ باش������ترین ده‌وری خۆی بۆ گه‌یاندنی زانیاری به هاوواڵتیان بگێڕێت .س������ه‌رجه‌م ئه‌و که‌ره‌س������انه‌ی که له واڵتی ئێم������هدا هه‌ن (ڕادیۆ، ته‌له‌فزی������ۆن ،ڕۆژنامه ،گۆڤار ،باڵوڤ������ۆک و ئینترنێت) ته‌له‌فزیۆن و ڕادیۆ ده‌توانن باشترین ده‌ور بگێڕن. به‌پێی ئهوه ک������ه ته‌له‌فزیۆن ده‌توانێت له یه‌ک کاتدا (ده‌ن������گ ،وێنه و پیت) بۆ کۆمهڵه خه‌ڵکێک بگوێزێته‌وه، یه‌کێک له که‌ره‌س������ه س������ه‌رکه‌وتووه‌کانه که ده‌توانێت باش������ترین و ڕوونترین زانیاری ب������ه هاوواڵتیان بدات. پێویسته ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی له کاتی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردندا به‌و په‌ڕی به‌رپرس������یاریه‌تییه‌وه زانیاری دروس������ت به هاوواڵتی������ان بگه‌یه‌نێت .ش������یکردنه‌وه‌ی دروش������مه‌کان و پرس������یار دروس������تکردن له به‌رامبه‌ر هه‌ر دروش������مێكدا ،یه‌کێک له کاره ههره باش������ه‌کانی ڕاگهیاندنه که ده‌بێ له کاتی هه‌ڵمه‌ته‌کاندا ڕه‌چاویان ب������کات .چونک������ه هه‌ر دروش������مێک هه‌ڵگ������ری کۆمهڵه 4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
په‌یامێکه ،که پاڵێوراوان یان لیس������تێک بۆ گه‌ییش������تن به ده‌س������ه‌اڵت ڕایده‌گه‌یه‌نێت .به‌ش������داریی ڕاگه‌یاندن له‌هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا ب������هو مانایه‌یه که پاڵێوراوان ده‌رفه‌تی ئه‌وه‌یان پێ بدرێت تا پڕۆژه و پالنه‌کانیان به تێروته‌سه‌لی ڕابگه‌یێنن. ڕه‌خساندنی ده‌رفه‌ت بۆ کارناس و توێژه‌ران ،هه‌روه‌ها الیه‌نه سیاسییه‌کانی به‌ش������داربووی هه‌ڵمه‌ت ،بۆ ئه‌وه‌ی که دروشم ،پالن و به‌رنامه‌ی گرووپه سیاسییه‌کان شی بکه‌نه‌وه ،تا روونترین و ئاسانترین زانیاری به هاوواڵتیان بدرێت. بۆ ئه‌وه‌ی ڕاگه‌یاندن بتوانێت ڕۆڵی ئه‌رێنیی خۆی له کات������ی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردندا بگێڕێت ،پێویس������ته ڕه‌چاوی مۆدێلی په‌یوه‌ندیی سێ الیه‌نه‌ی (حکومه‌ت – نهتهوه -ڕاگه‌یاندن) بکات ،تا له یه‌که‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌رێمی کوردس������تاندا هانده‌رێک بێت بۆ به‌ش������داریی زۆرینه‌ی ههره زۆری هاوواڵتیان له کاتی ده‌نگداندا .ئهم س������ێ ئاڵق������ه زیندوو و چاالکه (حکومه‌ت – نهتهوه -ڕاگه‌یاندن) س������ه‌رتۆپی گشت هه‌ڵمه‌ته‌کانی هه‌ڵبژاردن و چێکه‌ری که‌شوهه‌وایه‌کی هێمنه ،ت������ا ده‌س������ه‌اڵت به‌ش������ێوه‌یه‌کی ئاش������تیانه ده‌ستاوده‌ست بکرێت.
نۆروێژ؛ هه‌ڵبژاردنی پارێزگا و شاره‌وانییه‌كان ئاماده‌كردنی :هه‌ڵبژاردن ل������ه 2011/9/12به به‌ش������داری زیات������ر له 10 حزب ،هه‌ڵبژاردنی پارێزگا و ش������اره‌وانییه‌كانی نۆروێژ بهڕێوه چ������وو .له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا نزیكه‌ی 3,800,000ده‌نگ������ده‌ر مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو، رێژه‌ی به‌شداریكردنیش گهیشته زیاتر له.%62 له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ،پارتی كاری ده‌سه‌اڵتدار به رێژه‌ی %33.2ی ده‌نگ������هكان پله‌ی یه‌كه‌می به‌ده‌س������تهێنا و به به‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی 2007ده‌نگه‌كانی زیاد كردووه ،پارتی پارێ������زگاران به رێ������ژه‌ی %27.7ی ده‌نگ������هكان له پله‌ی دووه‌م������دا بوو و به به‌راورد له‌گ������ه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی 2007 توان������ی به‌ش������ێوه‌یه‌كی به‌رچاو ده‌نگه‌كان������ی زیاد بكات. هه‌رچی پارتی پێشكه‌وتنی راستڕه‌وه ،رێژه‌ی ده‌نگه‌كانی له دابه‌زیندا بوو گهیشته %11.8ی ده‌نگه‌كان ،له‌كاتێكدا ل������ه هه‌ڵبژاردنی 2007دا رێ������ژه‌ی %18.5ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا بوو ،ئه‌مه‌ش به‌هۆی ئه‌و هێرش‌ه خوێناوییه‌ی یه‌كێ������ك له ئه‌ندام������ه توندڕه‌وه‌كانی ئ������هو حزبه به ناوی (ئه‌نرێس بریفیك) كه ل������ه یه‌كێك له خێوه‌تگاكانی پارتی كار و یه‌كێك له نووس������ینگه‌كانی حكوومه‌ت ئه‌نجامی دا و تیای������دا 77ك������هس بوون‌ه قوربان������ی ( 69كه‌س له ناو خێوه‌تگایه‌كه و 8كه‌س له‌به‌رده‌م نووسینگه حكوومییه‌كه) له‌ناویاندا كاندیدێكی كورد به ناوی (بانۆ ره‌شید) گیانی له‌ده‌ست دا. ش������ایانی باس������ه ،پارتی پێش������كه‌وتنی راس������تڕه‌و به دژایه‌تیكردنی كۆچبه‌رانی بیانی ناس������راوه ،به‌اڵم دوای ئه‌و پاشه‌كشه گه‌وره‌یه ،سه‌رۆكی حزب (سیڤ یه‌نسن) رایگه‌یاند؛ كه پێویسته دوای هه‌ڵبژاردن شیكردنه‌وه‌یه‌كی گشتگیر بۆ بارۆدۆخی حزبه‌كه‌یان بكرێت.
له‌م هه‌ڵبژاردن������هدا ژماره‌یه‌ك ل������ه پاڵێوراوانی كورد توانیان س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌س������ت بێنن و ببن به ئه‌ندامی ئه‌نجوومه‌نی پارێزگا و شاره‌وانییه‌كان كه ئه‌مانه‌ن: سۆ‌الف خانه‌قینی بۆ ئه‌نجه‌مه‌نی شاره‌وانیی ئاسكه‌ر، دانا فایه‌ق به‌رزنجی بۆ ئه‌نجومه‌نی شاره‌وانیی سشمۆ، دلێر خورش������یدی بۆ ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانیی ش������اری (ش������یه‌ن ،)Skienهی������وا مه‌ول������وودی ب������ۆ ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانیی س������تاڤانگێر له‌سه‌ر لیس������تى كار و گواڵڵ‌ه سه‌میعی بۆ شاره‌وانیی ستاڤانگێر له‌سه‌ر لیستى پارتی سۆسیالدیموكراتی نۆروێژ. گواڵڵ��� ه س���همیعیخهڵک������ی ش������اری بان������هی رۆژهه‌اڵتی کوردس������تانه و له ساڵی 1989وه له واڵتی نۆروێژدا ده‌ژیت. گواڵڵ������ه س������ه‌میعی ژن‌ه چاالکوان������ی رۆژهه‌اڵت������ی کوردس������تان له‌سه‌ر لیستی پارتی سۆس������یالدیموکراتی نۆروێژ ،به ده‌سته‌به‌رکردنی 4934ده‌نگ وه‌ک ئه‌ندامی ش������ۆڕای شاری ستاڤانگێر تشرینی یه‌كه‌م 2011
5
هه‌ڵبژێردرا و له‌ناو ئه‌و 19که‌س������هی ب������ه نوێنه‌رایه‌تی حزبه‌که‌ی هه‌ڵبژێردراون ،به پله‌ی چواره‌م دێت. پێشتریش له ساڵی 2007دا ،گواڵڵ‌ه سه‌میعی که‌وتبو‌ه ناو ش������ۆڕای ش������اره‌وه ،به‌اڵم به‌هۆی ئه‌وه‌ی شاره‌که‌ی گواس������تبۆوه ،وه‌ک ئه‌ندام������ی لێژن������هی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی درێژه‌ی به‌کاره‌که‌ی دابوو. س���ۆالف عهباسناس������راو ب������ه س������ۆالف خانه‌قین������ی له‌دایكبووی ش������اری خانه‌قین������ی كوردس������تانی باشوور‌ه و بڕوانامه‌ی به‌كالۆریۆسی له‌زانس������ته سیاسییه‌كان له زانكۆی بسكرود له نۆروێژ بهدهستهێناوه و ئێستاش قوتابیی ماسته‌ره له زانكۆی بێرگن له بواری دیموكراسی و مافه‌کانی مرۆڤدا. ئه‌و ماوه‌ی 12س������اڵ‌ه له نۆروێژ ده‌ژی و فه‌رمانبه‌ری حكوومه‌ت‌ه و ماوه‌ی چوار ساڵیشه ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی شاره‌وانی (ئاسكه‌ر)ه. چاالك بووه له‌بواری رێكخراوه‌یی������دا ،به‌تایبه‌ت ژنان و كردن������هوهی چه‌ندی������ن ك������ۆرس له ب������واری مافه‌كانی مرۆڤ بۆ خوێندكارانی هه‌رێمی كوردس������تان به‌هاوكاری مامۆستایانی زانكۆكانی نۆروێژ. دانا فایەق بهرزنجیل������ە دایکب������ووی س������اڵی ١٩٩٠ـه لە س������اڵی ١٩٩٩ چۆته نۆروێژ و ده‌رچووی ئاماده‌ی������ی پیشەس������ازی بەشی کاره‌بایە ،کاندیدی ژم������اره ()٢٥ـه لەس������ەر لیس������تی پارتی کاری نۆروێژی بۆ شاره‌وانی ،یەکێکە لە رزگاربووه‌کان������ی رووداوه خوێناویەکەی دووڕگەی ئوت ئۆیە لەگەڵ دوو خوشکیدا ،جێگری بەرپرسی گەنجانی پارتی کاره لە سشمۆ. 6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
دلێ����ر خورش����یدی ل� � �هدایكبووی ساڵی 1985و له كۆتایی س�� ��اڵی 1998واته له ته‌مه‌نی 13 س�� ��اڵییه‌وه چۆته نۆروێژ و ئێس�� ��تا قوتابیی زانكۆیه ،له بواری peace and conflictواته شه‌ڕ و ئاشتی ده‌خوێنێ. له س������اڵی ٢٠٠٣له‌گه‌ڵ (پارت������ی کارگه‌رانی نۆروێژ )Det norske arbeiderpartietده‌س������ت ب������ه کاری سیاسی کردووه .له‌ناو الوانی پارته‌كه‌دا چاالکیی زۆرى ههبووه و ئێستاش هه‌ر به‌رده‌وامه .چه‌ندین جار پۆستی گرنگی وه‌رگرتووه ،له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی الوان له پارێزگای (تێلێمارک .)Telemarkنزیکه‌ی ٦مانگ وه‌ک (سکرتێر و جێگری س������ه‌رۆک) كاری كردووه ،دواتر وازی هێنا بۆ ئه‌وه‌ی ڕێگ‌ه بکرێته‌وه بۆ که‌س������انی گه‌نج که پێیانخۆش‌ه کاری سیاسی بکه‌ن. له ساڵی ٢٠٠٧له شاره‌داری (شیه‌ن )Skienیه‌کێك بووه له‌و ٥٥که‌س������هی كه بۆ ئه‌نجومه‌ن هه‌ڵبژێردراوه و ئه‌مساڵیش یه‌کێک بووه له‌و ١٧که‌سه‌ی زۆرترین ده‌نگیان له ئه‌نجومه‌نی شاردا هێناوه. بۆ ناس������اندنی نه‌ته‌وه‌كه‌ی له‌ن������او پارته‌که‌یدا مۆڵه‌تی پێ������دراوه ،که بتوانێ باس له کێش������هی ک������ورد بكات و پشتیوانییه‌کی زۆریشی بهدهستهێناوه. ئه‌ندامی به‌ڕێوه‌ب������ه‌ری کۆمه‌ڵه‌ی کولتوریی کوردی بووه ل������ه پارێزگای تێلێمارک������دا و چه‌ندین چااڵكیی گرنگی له س������نووری شاره‌داری شیه‌ن ئه‌نجام داوه، لهوانه زیادكردنی ژماره‌ی په‌نابه‌رانی سیاس������یی ئه‌و شاره ،ره‌خساندنی هه‌ڵی كار بۆ په‌نابه‌ران و هه‌وڵێكی زۆری داوه ب������ۆ ئه‌وه‌ی مندااڵنی په‌نابه‌ران بتوانن به ئاسانی بچنه باخچه‌ی س������اوایان و قوتابخانه‌كانی ئه‌و شاره. جێی ئاماژه‌ی‌ه له هه‌ڵبژاردنی ساڵی 2007دا 15كورد بۆ ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانی هه‌ڵبژێردران و سێ كوردیش به ئه‌ندامی یه‌ده‌گ ده‌رچوون.
سیسته‌می سیاسیی نۆروێژ: نۆروێژ شانش������ینێكی ده‌س������توورییه و شا یان شاژن حوكمڕان������ی ده‌كه‌ن ،حكوومه‌ت پش������ت به ده‌س������تووری نۆروێژی ده‌به‌ستێ كه له ساڵی 1814دا په‌سه‌ند كراو‌ه و زۆربه‌ی بڕگه سه‌ره‌كییه‌كانی ئهم ده‌ستووره له بنه‌ڕه‌تدا ده‌گه‌ڕێنه‌و‌ه بۆ سه‌ر ده‌ستووری فه‌ڕه‌نسی. حكوومه‌ت له سێ ده‌س������ه‌اڵت پێكدێت (یاسادانان و جێبه‌جێك������ردن و دادوه‌ری) .په‌رله‌مانی نۆروێژ كه پێی ده‌وترێت ئه‌نجومه‌نی گهوره (ستۆرتینگت)Stortinget - له 169ئه‌ندام پێكدێت .س������ه‌رۆك وه‌زیران كاربه‌ده‌ستی یه‌كه‌می ئهم واڵتهیه و شا ده‌سه‌اڵتێكی كه‌می ههیه. ئه‌ندامانی وه‌زاره‌ته‌كان له‌الیه‌ن پاشاوه داده‌مه‌زرێن، یمانییه ئه‌گه‌رچی له‌ڕاس������تیدا له‌الیه‌ن پارت ی������ان هاوپه س������ه‌ركه‌وتووه‌كانه‌و‌ه ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن .شای واڵت هه‌ڵده‌س������تێت به دانانی راب������ه‌ری به‌هێزترین پارت یان هاوپه‌یمانی له‌ن������او په‌رله‌ماندا وه‌ك س������ه‌رۆك وه‌زیران، ب������ه‌اڵم فه‌رمانبه‌ره بااڵكان������ی دیكه له‌نێویان������دا دادوه‌ر و ده‌س������ه‌اڵتداری هه‌رێم������هكان ،دوای وه‌رگرتن������ی رای ئه‌نجومه‌نی وه‌زیران له‌الیه‌ن پاشاوه داده‌مه‌زرێن. ل������ه نۆروێژ هه‌روه‌ك واڵته‌كانی دیكه‌ی‌س������كاندیناڤیا، فه‌رمانبه‌رێك������ی حكووم������ی داده‌مه‌زرێت به‌ناونیش������انی ئۆمبوودس������مان ( )Ombudsmanبه واتای (لێكۆڵه‌ری س������كااڵكان) و لێكۆڵین������هوه له‌و س������كااڵیان‌ه ده‌كات كه هاوواڵتیان دژی هه‌ڵس������وكه‌وتی حكوومه‌ت و بڕیاره‌كانی تۆماری ده‌كه‌ن.
ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێك������ردن له‌الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زیران������هوه (ئه‌نجومه‌نی ده‌وڵ������هت) بهڕێوه ده‌برێت كه له 18وه‌زاره‌ت پێكدێت و بۆ ئه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵته‌كان لێك جی������ا بكرێنه‌وه ،هیچ ئه‌ندامێك������ی وه‌زاره‌ت بۆی نییه له هه‌مانكاتدا ئه‌ندام������ی په‌رله‌مانیش بێت .ئه‌گه‌ر په‌رله‌مان متمانه‌ی له وه‌زیرێك س������ه‌نده‌وه ،ئه‌وا ئه‌ندامی یه‌كێك له پارته كه‌مینه‌كان له ش������وێنی داده‌نرێت .دوای پێكهێنانی په‌رله‌مان دوو ده‌س������ته له‌ناو په‌رله‌ماندا داده‌مه‌زرێن به مه‌به‌ستی گفتوگۆكردن له‌سه‌ر پڕۆژه یاساكان و دهنگدان له‌س������ه‌ریان ،ده‌س������ته‌ی یه‌كه‌م كه پێی ده‌وترێت الگتینگ ( 39 )Lagtingئه‌ن������دام له‌الیه‌ن ئه‌ندام په‌رله‌مانه‌كانه‌وه بۆی دیاری ده‌كرێت و ده‌س������ته‌ی دووه‌م كه پێی ده‌وترێت ئۆدێلستینگ ( 126 )Odelstingئه‌ندامی ههیه .هه‌موو پرۆژه یاسایه‌ك پێویسته ره‌زامه‌ندی ئه‌و دوو ده‌سته‌یه‌ی له‌س������ه‌ر بێت بۆ ئه‌وه‌ی ببێت به یاس������ا ،ئه‌گه‌ر ئهم دوو ده‌سته‌ی‌ه نه‌گه‌یش������تنه رێككه‌وتنێك ،پێویسته دوو له‌سه‌ر س������ێی ئه‌ندامانی ئاماده‌بووی په‌رله‌مان ،به به‌‌ڵی ده‌نگی بۆ بده‌ن. پارت ه دیارهكانی نۆروێژ: -1پاتی كار (.)Ap -2پارتی پێشكه‌وتن ( (.FrP -3پارتی پارێزگاران(.)H -4پارتی چه‌پی ئیشتراكی(.)SV -5پارتی ناوه‌ند (.)Sp -6پارتی دیموكراتی مه‌سیحی(.)KrF -7پارتی لیبراڵی(.)V هه‌ندێك زانیاری له‌سه‌ر نۆروێژ ناو
شانشینی نۆروێژ
پایته‌خت
ئۆسلۆ
رووبه‌ر
385.252كیلومه‌تری دووجا
ژماره‌ی دانیشتوان
4.8ملیۆن كه‌سه
دراو
كرۆن
تشرینی یه‌كه‌م 2011
7
كورته‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانی و پارێزگاكانی نۆروێژ ل ه 2011/9/12 ز
8
لۆگۆ
پارته‌كان
ژماره‌ی ده‌نگ رێژه‌ی %
+ -
1
پارتی كار ()Arbeiderpartiet
744,703
33.2
2.4+
2
پارتی پارێزگاران ()Høyre
620,165
27.6
8.9+
3
پارتی پێشكه‌وتنی راستڕه‌و ()Fremskrittspartiet
263,611
11.8
6.8-
4
پارتی ناوه‌ند ()Senterpartiet
141,492
6.3
1.6-
5
پارتی دیموكراتی مه‌سیحی ()i
129,737
5.8
0.9-
6
پارتی چه‌پ ()Venstre
127,163
5.7
0.1+
7
پارتی چه‌پی ئیشتراكی (Sosialistisk )Venstreparti
96,850
4.3
2.2-
8
پارتی سۆر ()Rødt
38,714
1.7
0.3-
9
پارتی ژینگه (سه‌وزه‌كان) (Miljøpartiet )De Grønne
28,929
1.3
0.7+
هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
ڕوونکردنه‌وه‌ی
چه‌مکه‌کانی بواری هه‌ڵبژاردن
وه‌رگێڕان و ئاماده‌کردنی :سواره
به‌شی یه‌ک
هه‌ڵبژاردن ،به‌م ڕه‌وت������ه ده‌ڵێن که تێیدا یه‌ک یا چه‌ند که‌سێک بۆ وه‌رگرتنی پۆستێکی حوکوومه‌تی یا‌ئه‌ندامه‌تیی ڕێکخراوێک ،به‌پێی ده‌نگپێدان دیاری ده‌کرێن یان ئه‌وه‌ی بڕیارێ������ک دوای ئه‌وه‌ی پێش������تر هاوئاهه‌نگیی بۆ کراوه، ده‌چه‌سپێندرێ. یه‌کێ له باشترین شێوه‌گه‌لی هه‌ڵبژاردن ،هه‌ڵبژاردنی گشتییه ،به‌م مانای‌ه که دهنگدهران له واڵتێک یا به‌شێکی واڵتێک������دا نوێنهرانی خۆیان بۆ ڕێکخس������تنێکی بڕیارده‌ر (پارله‌مان ،ئه‌نجومه‌نی شاره‌وانی ،ئه‌نجومه‌نی پارێزگه، ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌رێم ،هتد هه‌ڵده‌بژێرن .ل������ه هه‌ڵبژاردنی گش������تیدا خه‌ڵک ده‌چنه بنکه‌کان������ی دهنگدان -که زۆرتر به‌و ش������وێنه ناس������راوانه ده‌گوترێن که به ش������ێوه‌یه‌کی ی دهنگدان ئاماده کراون و سندووقی کاتی و به‌مه‌به‌س������ت ده‌نگدانیان لێ دانراوه .ئه‌وانه‌ی ناتوانن به‌ش������ێوه‌یه‌کی ڕاس������ته‌وخۆ له ڕۆژی ده‌نگداندا به‌شدار بن ،بۆ نموونه س������ه‌فه‌ریان کردۆت������ه واڵتێک������ی دیکه ،ئ������ه‌وا ده‌رفه‌تیان
ده‌درێتێ تا به‌شێوه‌ی پێشوه‌خت و به‌ڕێی پۆست یا خود وه‌کیل ،ده‌نگ بده‌ن .دواتر کاتێ هه‌موو ده‌نگه‌کان دران، ده‌نگژمێرانی تایبه‌ت س������ه‌رجه‌می ده‌نگه‌کان ده‌ژمێرن و ئه‌نجامه‌که‌ی ڕاده‌گه‌یێنن. هه‌ڵب������ژاردن هه‌روه‌ها له‌ناو ڕێکخس������تنی بڕیارده‌ر و ڕێکخراوه‌کانیشدا ده‌کرێ .له ڕێکخستن‌ه داخراوه‌کاندا ئه‌ندامان ده‌توانن داوای هه‌ڵبژاردنی ناوخۆیی بکه‌ن. سیسته‌م ه جۆراوجۆره‌کانی هه‌ڵبژاردن سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن له‌ڕاس������تیدا بۆ ده‌رخس������تنی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن ،ده‌ورێکی گرنگی ههیه .له‌م ناوه‌دا دوو شێوازی س������ه‌ره‌کیی هه‌ڵبژاردن هه‌ن" :هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی" که تێیدا پارتییه‌کان به‌پێی ڕێژه‌ی ئه‌و ده‌نگانه‌ی پش������تیوانانیان داویانه‌تێ ،نوێنه‌ریان ده‌بێ و هه‌ڵبژاردنی زۆرین‌ه که تێیدا پارتیی براو‌ه زۆرترین جێگه‌ی ده‌درێتێ و ده‌رفه‌ت������ی ئه‌وه‌ی بۆ ده‌لوێ ک������ه حوکوومه‌تێکی به‌هێز پێکبێنێ .له سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن������ی زۆرینه‌دا وا باوه تشرینی یه‌كه‌م 2011
9
ک������ه ناوچه‌‌کانی دهنگدان که‌مت������رن ،ئه‌مه‌ش وا ده‌کا که هه‌رێمێک������ی که‌متریش خاوه‌ن نوێن������ه‌ر بن .دیاره حیزبه بچووک������ه‌کان که کاراکته‌ری هه‌رێمیی������ان نییه له‌م جۆره سیسته‌مه‌دا مافێکی زۆریان لێ زه‌وت ده‌کرێ. هه‌ڵبژاردن������ه‌کان ل������ه چۆنه‌تیی ده‌نگ������دان به که‌س یا حیزبه‌کانیشدا جیاوازییان له‌ته‌ک یه‌کتردا ههیه .به‌گشتی دووانه باوتره .واڵتێکی وه‌ک نه‌مس������ا تێکه‌اڵویی������ه‌ک له‌م (ئوتریش) که پێشتر سه‌ر به بلۆکی ڕۆژهه‌اڵتی ئه‌ورووپا تییه مه‌رج که النی که‌م نیوه‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی بوو ،کردوویه مافی ده‌نگدانیان ههیه به‌شداری هه‌ڵبژاردن بن .هات و هێنده نه‌بوو ،ئه‌وا چه‌ند هه‌فته دواتر ،ئه‌وا سه‌ر له نوێ هه‌ڵبژاردن بکرێته‌وه. زورب������هی واڵتانی جیه������ان په‌یڕه‌وی له سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن������ی ڕێژه‌ی������ی ده‌ک������ه‌ن ،ب������ۆ وێنه س������وید که هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانه‌که‌ی به شێوازی "سه‌رڕاستکردنی ژماره جووته‌کان"ه و ئهمه به دادپه‌روه‌رانه‌ترین ش������ێوه، کورسییه‌کانی په‌رله‌مان له ناو حیزبه‌کاندا دابه‌ش ده‌کات، ئ������ه‌وه‌ش به‌پێی ژماره‌ی ئه‌و ده‌نگان������هی وه‌ریانگرتووه و ئه‌و حیزبانه‌ی النی که‌م یه‌ک کورس������ی دێننه‌وه .پێشتر شێوه‌یه‌کی دیکه به‌کار ده‌هێنرا که پێیان ده‌گوت "شێوازی هانتس" و بۆنموون‌ه ئێستا له فینالند به‌کار ده‌برێ. ئهم ش������ێوازه که به‌ناوی مافناس������ی به‌لژیکی ڤیکتۆر 10هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
هانتسه‌وه کراوه که له‌سااڵنی 1841تا 1901ده‌ژیا و به شێوازی ژماره‌ی ته‌واویش ناودێر ده‌کرێ ،بۆ چۆنه‌تیی دابه‌ش������ینی کورسییه‌کان به‌سه‌ر حیزبه خه‌نیمه‌کانی ناو په‌رله‌ماندا به‌کار ده‌برێ .کاتێ پارتییه‌ک کورس������ییه‌کی وه‌رگرت ،ئه‌وا ژماره‌ی ده‌نگه‌کانی دابه‌ش������ی دوو ده‌کرێ و س������ه‌ر له نوێ پارتییه‌کان هه‌ڵده‌سه‌نگێنرێنه‌وه .بێت و هه‌ر هه‌مان پارتی ده‌نگێکی تریش بێنێته‌وه ،ئه‌وا دابه‌شی سێی ده‌که‌ن .پاش سێ کورسی ،دابه‌شی چوار و هتد. ی ئهم شێوازه تا به‌ر له ساڵی 1952دا له هه‌ڵبژاردنه‌کان په‌رله‌مانی سویددا به‌کار ده‌هێنرا .ئێستا له هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانی ده‌س������ته‌ی به‌ڕێوه‌به‌ری و کۆمیته‌کانی س������ه‌ر به ش������اره‌وانی و پارێزگاکان به‌کار ده‌ب������رێ .هه‌روه‌ها له دابه‌ش������کردنی ئه‌ندامانی کۆمیس������یۆن (لێژنه)ه‌کانی په‌رله‌مان .هه‌ر ئهم ش������ێوازه له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی واڵتانی فینالند و ئیسله‌ند و ئیسرائیلیش ڕه‌چاو ده‌کرێ. ئه‌نجامی به‌ڕێوه‌بردنی ئهم ش������ێوازه ده‌بێته هۆی ئه‌وه‌ی گه‌وره‌ترین پارتیی واڵت ،زۆرترین ڕێژه‌ی کورسیه‌کانیشی ده‌ست که‌وێ. شێوازی "ژمار ه جووته‌کان" ئهم شێوازه‌ی دابه‌شکردنی کورس������ییه‌کان ،زیاتر له نێوان پارتییه‌کاندا ده‌کرێ و له هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌ییدا .کاتێ پارتییه‌ک یه‌که‌مین کورسیی خۆی وه‌رگرت ،ئه‌وا ڕێژه‌ی ده‌نگه‌کانی ئهم پارتییه دابه‌شی سێ ده‌کرێ بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌و ڕه‌قه‌م‌ه بێت‌ه ده‌ست که بۆ وه‌رگرتنی کورسییه‌که‌ی دواتر، ڕکه‌به‌ریی له‌سه‌ر ده‌کرێ .هه‌موو جارێ که کورسییه‌ک ده‌درێت‌ه پارتییه‌که ،ئه‌وا ئهم ڕه‌قه‌مه‌‌ی به‌راوردکردن‌ه که‌م ده‌بێته‌وه .له‌م پێوه‌ندییه‌دا ژم������اره جووته‌کان له‌به‌رچاو ده‌گیرێن ،واتا ژماره‌ی ده‌نگه‌کان دابه‌شی 5،7ده‌کرێ و هتد .له هه‌ڵبژاردنی گش������تیدا له سوید ،شێوازی ناودێر به "سه‌ڕاس������تکردنی ژماره جووته‌کان" به‌کار ده‌برێ که جۆرێک‌ه له شێوازی ژماره جووته‌کان و بواری وه‌رگرتنی کورس������ی له پارتییه زۆر بچووکه‌کان که‌مێک به‌رته‌سک ده‌کات.
شێوازی "سه‌رڕاستکردنی ژمار ه جووته‌کان" ئهم ش������ێوازه بۆ دیاریکردنی ڕێژه‌ی کورسییه‌کان له هه‌ر بازنه‌یه‌ک������ی هه‌ڵبژاردن������دا ته‌نیا بۆ هه‌ڵبژاردن������ی ڕێژه‌ییه و له‌وه‌ته‌ی هه‌ڵبژاردنی گشتیی س������اڵی 1954هوه له سویددا به‌کار ده‌هێنرێ .له‌م ش������ێوازه‌دا ژماره‌ی ده‌نگه‌کانی هه‌موو پارتییه‌ک دابه‌ش������ی 1،4ده‌کرێ .ئ������هو پارتییه‌ی به‌رزترین ژماره‌ی به‌راوردکردنی هه‌بێ ئه‌وا یه‌که‌مین کورسیی بازنه‌ی هه‌ڵبژاردنی ده‌درێتێ .دواتر سه‌رجه‌م ده‌نگه‌کانی پارتییه‌که دابه‌شی سێ ده‌کرێ و ئینجا ژماره‌یه‌کی دیکه‌ی به‌راوردکردن ل������ه نێوان پارتییه‌کاندا ده‌که‌وێته ده‌س������ت .هه‌موو جارێ که پارتییه‌ک کورسییه‌کی ده‌درێتێ ،ژماره‌ی ده‌نگه‌کانی دابه‌شی (دوو هێنده‌ی کورسییه‌کانی ،كۆ یه‌ک) ده‌کرێ .واتا به ڕیز: 1،4و 3و 5و 7و 9و 11و 13و ...هتد .جیاوازیی نێوان شێوازی به‌ته‌واویی ژماره‌جووته‌کان (مێتۆدی سه‌نت الگو) له سه‌رڕاستکردنی یه‌که‌مین ڕه‌قه‌می به‌سه‌ردابه‌شکردندایه و ده‌توانێ ژماره‌ی جۆراوجۆر بداته ده‌ست .هاوپێوه‌ند له‌گه‌ڵ شێوازی هانتسدا که ڕیزی ژماره‌ی به‌سه‌ردابه‌شکردنه‌کانی 1و 2و 3و 4و 5و ...هتد ،ش������ێوازی سه‌رڕاس������تکردنی ژماره جووته‌کان به سوودی پارتییه بچووکه‌کان ده‌شکێته‌وه، له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ڕه‌قه‌می دابه‌ش������که‌ر زۆر خێراتر زیاد ده‌کات. له‌م ناوه‌دا بێت و یه‌که‌مین ڕه‌قه‌می به‌سه‌ردابه‌شکردن 1بێت نه‌ک ،1،4ئ������ه‌وا حیزبه هه‌ره‌بچووکه‌کان زیاترین ناڕه‌واییان ده‌رهه‌ق ده‌کرێ. له واڵتانی ئه‌نگلۆساکسیی وه‌ک ئه‌مریکا و به‌ریتانیای مه‌زن ،سیسته‌می "هه‌ڵبژاردنی یه‌ک که‌س له‌هه‌ر ههرێمه و به‌پێی زۆرینه‌‌بوون" که به ئینگلیزی پێی ده‌گوترێ (first )past the postکاری پێ ده‌کرێ .له فه‌ڕه‌نسا -له حاڵی حازردا -به گش������تی هه‌ر هه‌مان سیسته‌می "هه‌ڵبژاردنی یه‌ک که‌س له هه‌ر ههرێمه و به‌پێی زۆرینه‌‌بوون" به‌اڵم له دوو قۆناغدا ،کاری پ������ێ ده‌کرێ .له ژاپۆن "هه‌ڵبژاردنی چه‌ن������د که‌س له‌هه‌ر ههرێمه و به‌پێ������ی زۆرینه‌‌بوون" و له سیسته‌می ئه‌ڵمانیدا به چاولێکه‌ری له سوید ،ئاوێته‌یه‌ک گو له هه‌ردوو سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردنی به زۆرینه‌ی ده‌ن هه‌ڵبژاردنی ڕێژه‌یی به‌کار ده‌هێنرێ.
نهێنیبوون ل ه هه‌ڵبژاردندا بۆ پاراستنی ئه‌س������ڵی به‌نهێنیبوون له هه‌ڵبژاردندا، ده‌نگه‌کان ده‌خرێنه ناو س������ندووقه‌وه .له گه‌لێ واڵتاندا نهێنیبوونی ده‌نگه‌کان له هه‌ڵبژاردنی گش������تیدا ده‌بێته پرس������ی ناوه‌ندی .ئه‌وه‌ی مرۆڤ ده‌نگ ده‌داته کێ ،هیچ ئه‌نجامێک������ی لێناکه‌وێت������هوه جگه‌له‌وه‌ی ل������ه ڕێی کێوه ده‌نگی دراوه‌ت������ێ .جاروباری������ش نهێنیبوونی دهنگدان ده‌که‌وێته ب������ه‌ر مه‌ترس������ییهوه ،بۆ نموون������ه له ڕه‌وتی نه‌ش������یاو و نه‌گونجاوی هه‌ڵبژاردن������دا .واڵتی وا ههیه که کارمه‌ندانی به‌رپرس������ی ده‌نگوه‌رگرتنی ،داوا ده‌که‌ن س������ه‌یری به‌رگه‌ی ده‌نگدانه‌که بکه‌ن یا خود هه‌ندێ له ده‌نگه‌کان له ڕێی گوشاری کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه به که‌سێکی تایبه‌ته‌وه ده‌به‌س������تنه‌وه (که له‌ڕاستیدا ده‌نگه‌کان هی ئ������هو نین) .واڵتی واش هه‌ن -ب������ۆ نموونه فینالند -که ده‌ب������ێ هه‌موو که‌س به‌رگ������هی ده‌نگدانه‌که‌ی به‌ته‌نیایی له ژوورێکی بچووک������ی تایبه‌تدا پڕکاته‌وه .ته‌نانه‌ت ئه‌و به‌رگه پڕکراوانه‌ی نیش������ان ده‌درێن یا ده‌بینرێن ،نابێ بخرێنه ناو سندووقه‌وه. ڕاپرس������ی و توێژینه‌وه‌ی دام������هزراوه و میدیاکان له‌ش������وێنی ده‌نگداندا و ڕێک پاش ئه‌وه‌ی که‌س������ه‌که ده‌نگی داوه ،ده‌توانێ مه‌رجی نهێنیبوونی هه‌ڵبژاردن بش������ێوێنێ ،چونکه ئ������هو ده‌نگده‌ره‌ی نای������ه‌وێ کاتێ پرسیاریان لێکرد درۆ بکات ،بۆی زه‌حمه‌ته بیدرکێنێ ده‌نگ������ی به ک������ێ داوه .له‌الیه‌کی دیک������هوه ئهمجۆره ڕاپرسییه ش������ێوازێکه بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌نجامی ههڵبژاردنه ڕه‌س������مییه‌کان کۆنترۆڵ بکرێ و ده‌سکاریی گه‌وره‌یان تێ������دا نه‌ک������رێ .هه‌روه‌ها ش������ێوه‌یه‌کی خێراش������ه بۆ ده‌رخستنی ئاراسته‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ش .له واڵتێکی وه‌ک سویددا ،له ساڵی 1991هوه ته‌له‌فزیۆنی نه‌ته‌وه‌یی س������وید له ده‌ره‌وه‌ی ش������وێنی ده‌نگداندا بۆ هه‌ڵبژاردنی نوێنهرانی په‌رله‌مان������ی واڵت ،نوێنهرانی په‌رله‌مانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا و‌ڕیفراندۆمه گشتییه‌‌کان، له توێی به‌رنامه‌یه‌ک������ی ته‌له‌فزیۆنیدا ئهم توێژینه‌وه‌یه ئه‌نجام ده‌ده‌ن. تشرینی یه‌كه‌م 2011
11
هه‌ڵبژاردن و نه‌ته‌وه‌کان هه‌ڵبژاردنی نهتهوه جۆراو‌جۆره‌کان نهتهوه
هه‌ڵبژاردن
دوایین هه‌ڵبژاردن هه‌ڵبژاردنی داهاتوو
ئه‌مریکا شیلی ئێکڤادۆر کووبا واڵته یه‌کگرتووه‌کان ڤێنزۆئێال
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2010-2009
2013
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2009
2013
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2010
2014
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2008
2013
هه‌ڵبژاردنی خۆجێیی ،لۆکاڵ
2010
2013
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2008
2012
هه‌ڵبژاردنی کۆنگره
2010
2012
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2006
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2010
2015
ئاسیا هیندوستان
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2009
2014
عیراق
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2010
2015
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2010
ئه‌ورووپا یه‌کێتیی ئه‌ورووپا
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2009
هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی
2011
ڕیفراندۆمی میللی
2000
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2006
2012
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2007
2011
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئۆله‌ندی ئۆتۆنۆم
2007
2011
هه‌ڵبژاردنی کۆمۆنه‌کانی فینالند
2008
2012
هه‌ڵبژاردنی کۆمۆنه‌کانی ئۆله‌ندی ئۆتۆنۆم
2007
2011
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2006
2013
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2008
هۆڵه‌ندا
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2006
نه‌رویژ
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2009
دانمارک
فینالند
ئیتالیا
12هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
2014
2013
نه‌رویژ
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2009
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2011
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2011
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2010
2015
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2010
2014
هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاکان
2010
2014
هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شاره‌وانییه‌کان
2010
2014
هه‌ڵبژاردنی کڵێسه‌کان
2009
2013
ڕیفراندۆمه نه‌ته‌وه‌ییه‌کان
2003
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ناوه‌ندی ،بوندستاگ
2009
هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆککۆمار
2010
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان
2011
پورتوگال به‌ریتانیای مه‌زن
سوید
ئه‌ڵمان ئوکرایین
2013
2013
ده‌نگده‌ر: له زانس������تی سیاس������یدا جۆره‌کانی ده‌نگ������ده‌ر ،جودا ده‌کرێنه‌وه .گرووپی هه‌ره‌گرنگ بۆ هه‌ر حیزبێک ،ده‌نگده‌ر‌ه سه‌ره‌کییه‌کانن .واتا ئه‌وانه‌ی مه‌یلێکی به‌رده‌وامیان ههیه که ڕێک ده‌نگ به‌م پارتییه بده‌ن .ئهم گرووپه ده‌نگده‌ره‌ش ده‌کرێ به ش������ێوه‌ی جۆراوجۆر پێناس������ه بکرێ .هه‌ندێ كه‌س ده‌ڵێن ئهم گرووپه ل������هو دهنگدهرانه پێکهاتووه که زیاتر له دوو جار له هه‌ڵبژاردنی به‌دوای یه‌کدا ،ده‌نگیان داوه‌ت������ه هه‌ر هه‌م������ان پارتی .که‌چی ده‌ک������رێ به‌رفره‌تر له‌وه‌ش س������ه‌یری ئهم گرووپه بکرێ و س������ێ هۆی گرنگ بۆ هه‌بوونی باس������ی لێوه بکرێ :خۆپێناسه‌‌ی پارتییه‌که،
ده‌نگ������دان به‌هۆی هه‌بوونی ڕوانگه‌ی چینی کۆمه‌اڵیه‌تی و دهنگدان به‌هۆی هه‌بوونی بڕوای ئایدیۆلۆژی. گرووپێک������ی دیکه‌ی ده‌نگ������ده‌ر ،ده‌نگده‌رانی الوه‌کین. ئه‌مان������ه له‌الیه‌ن حی������زب و پالێوراوه‌كان������هوه به دڵنیایی ته‌واوه‌و‌ه ناناسرێنه‌وه و نازانرێ چۆن ده‌نگ ده‌ده‌ن .به مانایه‌کی سنوورداره‌وه ،ده‌نگده‌ری الوه‌کی به‌و ده‌نگده‌ر‌ه ده‌گوت������رێ که له دوو هه‌ڵبژاردنی ب������ه‌دوای یه‌کدا مافی ک به‌هه‌مان ده‌نگدانی هه‌بێ������ت و ده‌نگیش بدات ،به‌اڵم نه پارت������ی و هه‌مان پاڵێ������وراو .ده‌نگده‌رانی الوه‌کی ،جاری وایه ده‌وری س������ه‌ره‌کییان ل������ه یه‌کالکردنه‌وه‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا ههیه. دوو جۆری دیکه‌ی ده‌نگده‌ریش هه‌ن :ئه‌وانه‌ی تاقه‌تی ده‌نگدانیان نییه و ده‌نگیش ناده‌ن ،ئه‌وانه‌ش که بۆ جاری مه ده‌نگ ده‌ده‌ن. یه‌که سه‌رچاوه: ـ فه‌رهه‌نگی زانستی سیاسی ،گولدمه‌ن ،پێدرشۆن و ئوێسترود، چاپی زانکۆی ستۆکۆڵم.1997 ، ـ ئینسیکلۆپیدیای نه‌ته‌وه‌یی سوید
تشرینی یه‌كه‌م 2011
13
دانمارک؛ وه‌رچه‌رخانی به‌ره‌و چه‌پ
ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن ل������ه هه‌ڵبژاردنی ڕۆژی پێنجش������هممه ( )٢٠١١/٩/١٥له دانمارک( ،به‌ره‌ی سوور) به‌س������ه‌رۆکایه‌تیی یای هێللێ توورنینگ ش������میت ،توانی ( )٩٢کورسی له کۆی ()١٧٩ کورس������یی په‌رله‌مانی ئ������هو واڵته مس������ۆگه‌ر بکات و به جیاوازییه‌کی که‌م به‌س������ه‌ر (به‌ره‌ی شین)دا سه‌رکه‌وت، که له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ( )٨٧کورس������ییان به‌ده‌س������تهێنا. شه‌وی پێنجشهممه سه‌رۆکی حکوومه‌تی دانمارک ،الرس ڕاسمووس������ێن ،سه‌رنه‌که‌وتنی له هه‌ڵبژاردندا قبووڵ کرد و ده‌ستی له‌کار کێشایه‌وه. دوای ئ������هوه ک������ه ئاکامه‌کانی هه‌ڵب������ژاردن ڕاگه‌یێندران، هێللێ توورنینگ شمیت به ڕاگه‌یاندنه‌کانی وت" :دانمارک پێویس������تی به گۆڕانه ،واڵتی ئێمه پێویستی به ئاڵوگۆڕ له سه‌رکردایه‌تیدا ههیه".به‌اڵم سه‌رۆکی پێشووی حكوومه‌ت دوای ڕاگه‌یاندنی ده‌س������ت له‌کارکیش������انه‌وه‌ی به هێللێ ش������میتی گوت" :من کلیله‌کان ڕاده‌ستی وه‌زاره‌تی ناوخۆ ده‌که‌م و ده‌خ������وازم بڵێم :هێللێی ئازی������ز ،ئاگاداری ئهم کلیالنه به ،چونکه ئهمانه کاتیین". 14هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
هێللێ توورنینگ شمیت سه‌رکه‌وتنی "به‌ره‌ی سوور" که‌س������ی س������ه‌رکه‌وتوو ل������هم هه‌ڵبژاردن������هدا ،هێلل������ێ توورنینگ ش������میت س������ه‌رۆکی چلوپێنج س������اڵه‌ی حیزبی سۆسیالدیموکرات بوو ،که شه‌ش ساڵ به‌ر له ئێستا به سه‌رۆکی ئه‌و حزبه هه‌ڵبژێردرابوو .جێی ئاماژه پێکردنه، ک������ه ئهوه یه‌که‌مینجاره له مێ������ژووی دانمارکدا ،ژنێک به کۆشکی سه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌و واڵته ده‌گات. گه‌رچ������ی سۆس������یالدیموکراته‌کان ل������هم هه‌ڵبژاردندا س������ه‌رکه‌وتن ،به‌اڵم به‌ته‌نیا توانی������ان ( )%٢٥ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت بێنن .ئ������هم ڕێژه‌یه ب������ه ب������ه‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌کانی س������اڵی ()٢٠٠٧دا ،نزیک به ()%٦ی ده‌نگ دابه‌زینی پێوه دیاره. کارناس������ان وای بۆ ده‌چن ،ئهوه خه‌راپترین ئاکامی ههڵبژاردنه، که له ماوه‌ی نزیک به سه‌د ساڵ ئهم حزبه تووشی بووه. سۆس������یالدیموکراته‌کان به‌ته‌نیا نه‌یانتوانی ئهم سه‌رکه‌وتنه
بۆخۆیان مسۆگه‌ر بکه‌ن ،به‌ڵکو به‌هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ گرووپه چه‌په‌کان و چه‌ند حزبی تر توانیان کۆتایی به ده‌سه‌اڵتی ده س������اڵه‌ی (لیبراڵه ڕاسته‌کان) بێنن .به‌اڵم له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا، (حزبی لیبراڵه ڕاس������ته‌کان) به سه‌رۆکایه‌تیی الرس لۆککێ ڕاسمووسێن ،به به‌ده‌ستهێنانی (%٢٦/٧ی ده‌نگه‌کان ،هێشتا گه‌وره‌ترین هێزه له شه‌تره‌نجی سیاسیی (دانمارک)دا. به‌هۆی ئه‌و قه‌یرانه ئابوورییه‌ی که ده‌سته‌ویه‌خه‌ی دانمارک بووه ،بڕیار وایه کاته‌کانی کارکردنیش که‌مێک درێژ بکرێنه‌وه،
ئه‌ویش له هه‌ر ڕۆژێکدا ( )١٢خوله‌ک له کاری ڕۆژانه زیاد بکرێت ،که ل������ه حه‌وتوویه‌کدا ده‌بێته کاتژمێرێک .هه‌روه‌ها له س������ه‌رده‌می حكوومه‌تی (ڕاسمووس������ێن)دا ،دانمارک سیاسه‌تی توندی سه‌باره‌ت به کۆچبه‌ران گرتبۆبه‌ر ،به‌اڵم (به‌ره‌ی سوور) بڕیاری داوه که ئهم سیاسه‌ته به قازانجی کۆچبه‌ران ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا بێت. سه‌رچاوه‌کان: ()www.landguiden.se ()persian.euronews.net
دانمارک ناوی ڕه‌سمی سه‌رۆکی ده‌وڵه‌ت
پاشایه‌تیی دانمارک مه‌له‌که مارگارێتای دووه‌م (دانمارک واڵتێکی پاشایه‌تی به سیسته‌می په‌رله‌مانییه .ده‌سه‌اڵت له‌ده‌ست حکوومه‌تدایه .په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته خاوه‌نی ( )١٧٩کورسییه).
دانیشتوان
٥,٥٦٥,٠٢٠كه‌س (ئاماری ساڵی )٢٠١٠
پایته‌خت
کۆپێنهاگ
پانتایی واڵت پێکهاتهی دانیشتوان به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت
٤٣,٠٩٤کیلۆمه‌تری چوارگۆشه ( )%٩٠دانمارکی )%٨( ،په‌نابه‌ر و ()%٢یش به‌سه‌ر گرووپه‌کانی تری وه‌ک (ئه‌ڵمانی و خه‌ڵکی واڵتانی باکووری ئه‌ورووپا) دابه‌شده‌کرێن له هه‌ر ( )١٠٠که‌س )٨٣( ،که‌س ئینترنێت به‌کار دێنێت.
چاپه‌مه‌نی
هه‌ر گه‌وره‌ساڵێک النیکه‌م ڕۆژنامه‌یه‌ک له‌ڕۆژدا ده‌خوێنێته‌وه .تیراژی سه‌رجه‌م ڕۆژنامه‌کانی دانمارک له ڕۆژێکدا نزیک به ()١،٣٠٠,٠٠٠ـه.
بازاری کار
واڵت������ی دانمارک خاوه‌نی بزووتنه‌وه‌یه‌کی به‌هێزی س������ه‌ندیکای کرێکارییه ،نزیک به ( )%٨٥کرێکارانی دانمارک له سه‌ندیکای کریکاریدا ئه‌ندامن.
ڕێژه‌ی بێکاری دراوسێکانی دانمارک
به گوێره‌ی ئاماره‌ی ساڵی ()٣،٣( – )٢٠٠٨له‌سه‌د بێکاری ههبووه. سوئید و ئه‌ڵمان
تشرینی یه‌كه‌م 2011
15
بنه‌ماكانی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن
نووسینی :سه‌كوان ئه‌رگۆشی
پێناسه‌ی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن بریتیی��� ه ل ه هه‌وڵێكی رێكخ���راو ك ه حزب یان تاكه‌كه‌س پێی هه‌ڵده‌س���تێ بۆ سه‌رخستنی خۆی و به‌رنامه‌كه‌ی ،ل ه رێگای راكێشانی رای گشتی یاخود رای كۆمه‌ڵێك كه‌سی دیاریكراو به‌الی خۆیدا.
پێ������ش هه‌م������وو هه‌ڵبژاردنێك ،پارته سیاس������ییه‌كان و پاڵێوراوان������ی ب������ۆ ماوه‌یه‌كی دیاریكراو (به‌پێی یاس������ای هه‌ڵبژاردنی ئه‌و واڵته) له رێگای ههڵمهتی ههڵبژاردنهوه ده‌كه‌ون‌ه جموج������ۆڵ و به‌ربه‌ره‌كانی ،بۆ ئه‌وه‌ی زۆرترین ژماره‌ی ده‌نگده‌ر به‌الی خۆیاندا راكێشن .سه‌ركه‌وتنی ئه‌و هه‌ڵمه‌ته‌ش گرێدراوی هه‌نگاوه‌كانی پێش ئه‌نجامدانیه‌تی و به‌بێ دارشتنی به‌رنامه‌ی پێشوهخته و خۆ ئاماده‌كردن به‌ش������ێوه‌یه‌كی رێكخراو و رێكوپێ������ك ،ناكرێ هه‌ڵمه‌تێكی 16هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
سه‌ركه‌وتوو بهڕێوه ببه‌ین .ئهم خااڵنه‌ی خوارهوه به‌شێكی سه‌ره‌كین بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن: أ -په‌یامی هه‌ڵبژاردن: پێویس������ته په‌یامی هه‌ڵبژاردن كورت و پۆخت و ساد‌ه بێت ،به‌شێوه‌یه‌ك كه گشت ئه‌و كه‌سانه‌ی مافی ده‌نگدانیان ههیه به‌ئاس������انی لێی تێبگه‌ن و به‌ئاسانی بیڵێنه‌وه .ده‌بێ په‌یامی هه‌ڵبژاردن كورتكراوه و ره‌نگدانه‌وه‌ی به‌رنامه‌ی حزب یان پاڵێوراو بۆ هه‌ڵبژاردن بێت.
ب -ئاماده‌كاری پێش ده‌س���تپێكردنی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن: ه������ه‌ر پارت و الیه‌نێك پێش ئه‌وه‌ی بچێته ناو ههڵمهتی ههڵبژاردنهوه ،بۆ ئه‌وه‌ی زۆرترین كاریگه‌ری و كه‌مترین هه‌ڵه‌ی هه‌بێت ،پێویس������ته پێش ده‌س������تپێكردنی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن چه‌ند ئاماده‌كارییه‌ك بكات ،لهوانه: -1ش������رۆڤه‌كردنی ئه‌و كه‌موكوڕییان������هی له ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن������ی پێش������وودا توش������ی بب������وو و دۆزینه‌وه‌ی چاره‌سه‌ری گونجاو بۆیان. -2په‌ره‌پێدانی خاڵ‌ه به‌هێزه‌كانی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنی رابردوو و په‌یڕه‌وكردنیان به‌شێوازێكی باشتر. -3ئه‌نجامدانی چه‌ند راپرسییه‌ك له سه‌رتاسه‌ری ئه‌و ش������وێنانه‌ی هه‌ڵبژاردنیان تێدا ئه‌نجام ده‌درێت له بواره جیاجیاكان ،وه‌ك: • دیاریكردنی ئه‌و كه‌ناڵه راگه‌یاندنانه‌ی كه زۆرترین بینه‌ر یان بیسه‌ر یان خوێنه‌ریان ههیه ،بۆ ئه‌وه‌ی زۆرترین قورسایی خۆی بخاته سه‌ر ئه‌و كه‌نااڵنه و له‌وێو‌ه په‌یام و به‌رنامه‌ی خۆی به‌زۆرترین ژماره‌ی ده‌نگده‌ر بگه‌یه‌نێت، هه‌روه‌ه������ا دیاریكردنی پ������ڕ جه‌ماوه‌رتری������ن هو‌نه‌رمه‌ند، ئه‌كته‌ر ،بێژه‌ر و كه‌سایه‌تی ،بۆ ئه‌وه‌ی له‌رێگای ئهوانهوه هه‌مان ئامانجی سهرهوه بپێكێت. • دیاریكردن������ی ئه‌و كێش������ه و گرفتان������هی كۆمهڵگه به‌ده‌س������تییه‌و‌ه ده‌ناڵێن������ێ و پۆلێنكردنیان ت������ا به‌رنامه‌ی هه‌ڵبژاردنی خۆی له‌س������ه‌ر چاره‌سه‌ركردنی ئه‌و كێشان‌ه دابڕێژێت. • پۆلێنكردنی توێژه‌كان������ی كۆمهڵگه بۆ ئه‌وه‌ی گوتار و به‌رنامه‌كه‌ی به‌پێی قورس������ایی و پێداویس������تی گش������ت چینه‌كانی كۆمهڵگه رێك بخات. • هه‌ڵسه‌نگاندنی كاری كابینه‌ی پێشتری حكومه‌ت و وه‌رگرتنی رای جه‌ماوه‌ر له‌سه‌ر خاڵ‌ه به‌هێز و الوازه‌كانی، تا له به‌رنامه‌ی كاری خۆی و ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن به‌كاری بێنێت و چاره‌س������ه‌ری واقعیانه و شیاوی جێبه‌جێكردن بۆیان بدۆزێته‌و‌ه و ئینجا به‌ڵێنی جێبه‌جێكردنیان بدات. -4ئاماده‌كردنی چه‌ند گرووپێكی تایبه‌ت به‌ئه‌نجامدانی
ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن و كردن������هوهی خولی تایبه‌ت بۆیان له‌الیه‌ن ش������اره‌زایانی كۆمه‌ڵناس������ی و ده‌روونناس������ی و یاساناس������ان بۆ ئه‌وه‌ی به‌ش������ێوازێكی شارستانییانه و تایبه‌تمه‌ندان������ه هه‌ڵمه‌ته‌ك������ه بهڕێوه ببه‌ن ،ت������ا زۆرترین كاریگه‌ری هه‌بێت و كه‌مترین هه‌ڵ‌ه تۆمار بكرێت. -5ده‌ستنیش������انكردنی ئ������هو ش������وێنانه‌ی چاالكی������ی هه‌ڵبژاردنیان تێدا ئه‌نج������ام ده‌درێت ،به له‌به‌رچاوگرتنی چاالكیی گونجاو بۆ شوێنی گونجاو. -6دانانی پالنێكی ئیداری و رێكخراوه‌یی تۆكمه. -7ئاماده‌كردن������ی ئ������هو بڕگان������هی كه پێویس������ته له شاش������ه‌كانه‌وه پێش������كه‌ش بكرێن ،ب������ه له‌به‌رچاوگرتنی دابونه‌ریت و ئایین و ئایینزاكان و ئاماده‌كردنی بڕگه‌كان به‌جۆرێك بێت ،كه گش������ت چی������ن و توێژه‌كانی كۆمهڵگه خۆیان تیایدا ببیننه‌وه. ج -كه‌ره‌سته‌كانی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن: بێجگه ل������ه توانا مرۆیییه‌كان ،كه‌ره‌س������ته‌كانی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنیش كاریگه‌رییه‌كی زۆریان ههیه له‌سه‌ر گه‌یاندنی په‌یامی حزبه‌كان (پاڵێوراوان) ،بۆیه پێویسته كه‌ره‌سته‌كان جۆراوج������ۆر بن ،بۆ ئه‌وه‌ی زۆربه‌ی ههره زۆری دهنگدهران ده‌ستیان كه‌وێت یاخۆد چاویان پێبكه‌وێت .ئه‌و كه‌ره‌ستانه‌ی پێویس������ته له ش������وێنه جیاجیاكان هه‌ڵواس������رێن ،ده‌بێ به باشترین شێواز دروستكرابن بۆ ئه‌وه‌ی سه‌رنجی رێبوارانی ئهم شوێنه به‌الی خۆیاندا راكێشن ،هه‌روه‌ها پێویسته له‌و ش������وێنانه بن كه ژماره‌یه‌كی زۆری هاواڵتییان هاتووچۆی لێوه ده‌كه‌ن ،به له‌به‌رچاوگرتنی تایبه‌تمه‌ندیی ئه‌و شوێنه‌ی تشرینی یه‌كه‌م 2011
17
كه‌ره‌س������ته‌كه‌ی تێدا هه‌ڵده‌واس������رێت ،بۆ ئه‌وه‌ی ش������ێوه و دیزاینی كه‌ره‌سته‌كه ره‌نگدانه‌وه‌ی ئه‌و شوێنه بێت. هه‌رچی كه‌ره‌س������ته گه‌ڕۆكه‌كانه ،وه‌ك یاری مندااڵن و شه‌بق‌ه و جلوبه‌رگ و پێنوس و ...هتد ،پێویسته ره‌چاوی حه‌ز و ئاره‌زووی گش������ت چین و توێژی كۆمهڵگه بكرێت، تاكو ئهم كهرهستانه به‌ده‌ست زۆربه‌ی دانیشتوان بگات و بچێته ناو زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری ماڵه‌كانه‌وه .جگه له‌مه، پێویسته ئهم كهرهستانه هه‌ڵبژێردرێن كه كواڵیتی باشیان ههیه ،بۆ ئ������هوهی بۆ ماوه‌یه‌كی درێژ بمێننه‌و‌ه و به‌كاری بێنن. د -رێكخستنه‌كانی حزب: ئه‌مانه‌ی له سهرهوه باسكران ،گشتیان ئامرازێكن بۆ گه‌یش������تن به ئامانجێكی دیاریكراو ،ئه‌ویش سهركهوتنه ل������ه هه‌ڵبژاردندا ،به‌اڵم هه‌ڵس������وڕێنه‌ری ئ������هم ئامرازان‌ه رێكخس������تنه‌كانی حزبن .له كاتی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردندا، وا پێویس������ت ده‌كا ئه‌ندامانی حزب به‌تێكڕا و به هه‌موو تواناكانیانه‌وه خۆبه‌خش������انه و له‌خۆبووردووان‌ه بكه‌ون‌ه جموجۆڵه‌وه. 18هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
ئه‌مانه‌ی خوارهوه به‌ش������ێكن له‌و كاروچاالكییانه‌ی كه رێكخستنه‌كانی حزب یان الیه‌نگرانی پاڵێوراوێك ده‌توانن ئه‌نجامی بده‌ن: -1دابه‌شكردن و هه‌ڵواسینی كه‌ره‌سته‌كان به‌و شێوه دروسته‌ی كه پێشتر به‌رنامه‌ی بۆ دانراوه. -2ئه‌نجامدانی ههڵمهتی ماڵ به ماڵ بۆ گه‌یاندنی ئه‌و رێنماییانه‌ی له‌الیه‌ن حزب یان (پاڵێوراو)وه‌و‌ه ده‌رده‌چن به هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه مه‌به‌ستن. -3ئه‌نجامدان������ی كۆڕ و كۆبوون������هوهی جه‌ماوه‌ری بۆ پشتگیریكردن له حزب یان پاڵێوراوان. -4هه‌وڵ������دان بۆ گۆڕینی ئه‌و بۆچوون������ه نێگه‌تیڤانه‌ی كه له‌الی به‌ش������ێك له دهنگدهران له‌سه‌ر حزبه‌كه‌ی ههیه، هه‌روه‌ها هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی ئه‌و كه‌سانه‌ی ك������ه بێالیه‌نن ،یاخ������ۆد راڕان له رێ������گای گفتوگۆ و بڕوا پێهێنانیان. -5ئاگاداركردن������هوهی ح������زب له بوون������ی كه‌موكوڕی ی������ان الوازیی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن ،یان هه‌ر كێش������ه‌یه‌ك ت له‌س������ه‌ر كه‌مبوون������ی ده‌نگه‌كانی ك������ه كاریگه‌ری هه‌بێ پاڵێوراوه‌كه‌ی. -6كاركردن بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی هۆشیاری و رۆشنبیریی هه‌ڵبژاردن له‌ناو تاكه‌كانی كۆمهڵگه به‌گش������تی و ئه‌ندام و الیه‌نگران������ی پارته‌كه‌ی به‌تایبه‌ت������ی ،تاوه‌كو دووربن له ئه‌نجامدانی هه‌ر هه‌ڵه‌یه‌كی یاسایی به‌ڕێوه‌بردنی پرۆسه‌ی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن و باش������تر به‌ڕێوه‌بردنی پرۆس������هی دهنگدان به‌شێوه‌یه‌كی ئاسایی و روون و بێگه‌رد. -7به‌شداریكردن له بۆنه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و دانیشتنه به‌كۆمه‌ڵ������هكان و خس������تنه‌ڕۆی به‌رنام������هی حزبه‌كه‌ی بۆ ئه‌وه‌ی ببێته باس������ی گفتوگۆ‌كانیان و به‌رگریكردن لێی و راس������تكردنه‌وه‌ی هه‌ر به‌هه‌ڵ‌ه تێگه‌یشتنێك ،ئه‌گه‌ر له‌الی تاكه‌كانه‌و‌ه باسكرا. به‌ڕێوه‌بردنی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن دوای ش������یكردنه‌وه‌ی هه‌موو ئ������هو ئه‌نجامانه‌ی كه له قۆناغ������ی ئام������اده‌كاری پێش ههڵمهتی هه‌ڵب������ژاردن پێی
گه‌یش������توون و دانان������ی به‌رنامه‌یه‌ك������ی تۆكم������ه ،پارت و الیه‌نه‌كان له‌و كاته دیاریكراوه‌ی بۆ ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن دانراوه ،ده‌س������ت ده‌كه‌ن به بانگه‌شه‌ی هه‌ڵبژاردن ،ئه‌و ماوه دیاریكراوه (كه له یاسای هه‌ڵبژاردندا هاتووه) له سێ قۆناغی سه‌ره‌كی پێكدێت: -1قوناغی باڵوبوونهوه و په‌یوه‌ندی به‌س����تن: له‌م قۆناغه‌دا پارت یان پاڵێوراو ،گشت ئه‌و هۆیانه به‌كار دێنن كه بۆ په‌یوه‌ندیكردن به‌رده‌ستن و ده‌توانن بگه‌ن به گشت چین و توێژه‌كانی كۆمهڵگه ،ئهم باڵوبوونه‌وه‌یه به دوو ئاراس������ته ئه‌نجام ده‌درێت ،یه‌كه‌میان( :باڵوبوونه‌وه‌ی س����توونی) ،ئهمه له رێگای په‌یوه‌ندیكردن به ده‌سته و دامه‌زراوه‌كان و ئه‌و گرووپانه‌ی كه ده‌ش������ێ كاریگه‌رییان له‌سه‌ر پرۆسه‌كه هه‌بێت ،جا چ به یارمه‌تی ماددی بێ بۆ حزب ،یان پاڵپش������تیكردنی حزب بێ بۆ گۆڕینی بیروڕای به‌شێك له دهنگدهران له به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و حزبه‌دا .هه‌روه‌ها په‌یوه‌ندیكردن به كه‌س������ایه‌تییه دیاره‌كان������ی ناو كۆمه‌ڵگا له گش������ت بوارێكدا ،ئه‌وانه‌ی كاریگه‌رییان ههیه له‌س������ه‌ر بیر و بۆچوونی دهنگدهران به مه‌به‌س������تی پاڵپش������تیكردن له به‌رنامه‌كه‌ی .ئهم باڵوبوونهوه س������توونییه پش������ت به په‌یوه‌ندییه سیاس������ی و گشتییه‌كان ده‌به‌ستێ و پێویسته په‌یوه‌ندی كه‌سیی و راسته‌خۆ له‌گه‌ڵیاندا ببه‌سترێت. دووه‌میان( :باڵوبوونه‌وه‌ی ئاسۆیی)یه ،ئهمجۆره په‌یوه‌ندی به‌س������تنه له‌گه‌ڵ جه‌م������اوه‌ری ده‌نگده‌ر ئه‌نجام ده‌درێت و هه‌وڵده‌درێت په‌یوه‌ندی به گشت ده‌نگده‌رانه‌و‌ه بكرێت ،له‌پێن������او كارتێكردنیان به به‌كارهێنانی گش������ت هۆیه‌كان������ی په‌یوه‌ندیكردنی به‌رده‌س������ت و كارپێكراو له هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردندا ،ك������ه كاریگه‌ریترینیان هۆیه‌كانی راگه‌یاندن و رێكخستنه‌كانی حزبه. -2قۆناغ���ی هه‌ڵس���ه‌نگاندن :ل������هم قۆناغ������هدا پالندانه‌ران������ی هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵب������ژاردن هه‌ڵده‌س������تن به هه‌ڵس������ه‌نگاندنی بارودوخ������ی حزبه‌كه‌ی������ان و پێگ������هی ركابه‌ره‌كانیان و دوور و نزیكیان له سه‌ركه‌وتن ،هه‌روه‌ها ده‌ستنیشانكردنی ده‌نگده‌ری الیه‌نگری خۆی و الیه‌نگرانی ركابه‌ره‌كانی و ده‌نگده‌ری بێالیه‌ن .لێره‌دا پێویسته دوای
ده‌ستنیش������انكردنی ئهمانه ،حزب قورسایی زیاتر بخاته س������ه‌ر ده‌نگده‌ری بێالیه‌ن و هه‌وڵ بدات به گش������ت رێگا یاساییه‌كانه‌وه به‌الی خۆیدا رایبكێشێت. ئ������هم ده‌سنیش������انكردن‌ه له رێ������گای تێبینیكردنی ورد و ئه‌نجامدان������ی راپرس������ییهوه ده‌كرێت له‌س������ه‌ر قۆناغی پێش������تر ،كه قۆناغی باڵوبوونهوه و په‌یوه‌ندی به‌س������تنه. له‌م قۆناغه‌دا پێویس������ته ستراتیژییه‌تێكی نوێ بگیرێته‌به‌ر به‌مه‌به‌ستی به‌ده‌ستهێنانی رای زۆرینه‌ی ئه‌و كه‌سانه‌ی كه هێش������تا خۆیان یه‌كالیی نه‌كردۆته‌و‌ه (ڕاڕان) یاخود بێالیه‌نن .هه‌روه‌ها پێویس������ته ل������هم قۆناغه‌دا چاودێریی هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردن������ی ركابه‌ره‌كان بكرێ������ت و وه‌اڵمی ئه‌و بانگه‌ش������انه‌یان بدرێته‌و‌ه ك������ه دژی حزب (پاڵێوراو) ده‌كرێت ،ئه‌مه‌ش له رێگای دانانی ده‌سته‌یه‌كی تایبه‌ت بۆ چاودێریكردنی جمۆجۆڵی ركابه‌ره‌كان. -3قۆناغی یه‌كالكه‌ره‌و ه (كۆتایی) :له‌م قۆناغه‌دا پێویسته هێرش������ێكی چڕوپڕ بكرێت‌ه س������ه‌ر ركابه‌ره‌كان (له‌چوارچێوه‌ی یاس������ا)دا وه‌ك دوا هه‌وڵدان بۆ گۆڕینی بۆچوون������ی الیه‌نگره‌كانیان و راكێش������انیان به‌الی خۆیدا، ئه‌مه‌ش له رێگای ره‌خنه‌گرتن له ركابه‌ره‌كان و هه‌وڵدان بۆ شكستپێهێنانی به‌رنامه‌كه‌یان ،به‌شێوه‌یه‌ك كه ده‌رفه‌تی له وه‌اڵمدانه‌وه‌ی������ان نه‌بێت ،چونكه ئ������هم قۆناغه بریتییه ساته‌كانی كۆتایی واته چه‌ند كاتژمێرێك پێش ته‌واوبوونی ماوه‌ی یاسایی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن. له‌كۆتاییدا ،ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن بڕبڕه‌ی پش������تی دیموكراسییه‌ته له هه‌ر واڵتێكدا ،ئه‌گه‌ر ئهم هه‌ڵمه‌ته به‌شێوه‌یه‌كی رێكوپێك و دوور له هه‌ڵچوون و كاری نایاس������ایی به‌ڕێ������وه بچێت ،ئ������ه‌وا ره‌نگدانه‌وه‌یه‌كی پۆزه‌تیڤی ده‌بێت له‌س������ه‌ر به‌ڕێوه‌چوونی پرۆس������هی ده‌نگ������دان و دواتری������ش پێكهێنان������ی حكوم������هت و س������ه‌ره‌تایه‌كی گرنگه بۆ ئه‌وه‌ی تیای������دا هاواڵتیان بتوانن یه‌كتری قه‌ب������وڵ و بكه‌ن به‌ركابه‌رایه‌تییه‌كی شارستانیانه گوزارشت له را و بۆچوونی جیاوازی خۆی������ان بكه‌ن و به‌رامبه‌ره‌كه‌ش������یان ب������ه گیانێكی وه‌رزشی وه‌ریبگرێت. تشرینی یه‌كه‌م 2011
19
كۆماری لیتڤانیا؛ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی پێنجشهممه ( )٢0١١/٩/١٧له کۆماری لیتڤانیادا هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی به‌ڕێوه‌چوو .ملمالنێی سه‌ره‌کی له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا ،له نێوان الیه‌نگرانی والدیس دۆمبرۆڤسکیی سه‌رۆکوه‌زیران که به (ڕاستی مامناوه‌ند) ناسراوه ،له‌گه‌ڵ گه‌وره‌ترین که‌مینه‌ی نه‌ته‌وه‌یی واته ڕووسه‌کان ،کۆتایی پێهات .له کاتی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنیشدا، ڕاپرسییه‌کان باسیان لهوه ده‌کرد ،که ئهم که‌مینه‌یه له گۆڕه‌پانی سیاسیی لیتڤانیادا زۆر به‌هێز خۆی ده‌رده‌خات. به‌پێی ڕاپۆرته‌کان ،ته‌نیا حزبێک که له مه‌یدانی سیاسیی لیتڤانیادا به‌رنامه‌یه‌کی "نوێی پێشکه‌ش کردووه" ،حزبی (هارمۆنی سێنته‌ر)ی سه‌ر به که‌مینه‌ی ڕووسه‌کانه .ئهم حزبه توانی ( )%٣٢ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنیت .به‌گوێره‌ی ڕاپۆرتی ئاژانسه هه‌واڵده‌رییه‌کان ،نزیک به ()%٥٠ی دهنگدهران له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌شدارییان کرد. بیست ساڵ دوای سه‌ربه‌خۆیی لیتڤانیا ،بۆ یه‌که‌مین جاره که حزبێکی الیه‌نگری ڕووسیه له هه‌ڵبژاردنی پێشوهخته له‌و واڵته‌دا ،سه‌رکه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت .به‌اڵم دوو حزبی شکستخواردوو له هه‌وڵی ئه‌وه‌دان که نه‌هێڵن، حزبی سه‌رکه‌وتووی (هارمۆنی سێنته‌ر) ده‌وڵه‌ت پێک بێنێت .توێژه‌رانی کاروباری لیتڤانیا له‌سه‌ر ئه‌و ڕایه‌ن: "حزبی سه‌رکه‌وتوو که زیاتر له‌الیه‌ن که‌مینه‌ی گه‌وره‌ی رووسه‌کانی ئه‌و واڵته‌وه پشتیوانی لێکراوه ،مه‌یلی مۆسکۆی ههیه". که‌مکردنه‌وه‌ی مووچ‌ه له که‌رتی ده‌وڵه‌تیی و مه‌یلی ده‌وڵه‌ت بۆ ئه‌ندامبوون له ناوچه‌ی یۆرۆ ،کارێکی وای کرد که دهنگدهران له ده‌وڵه‌ت تووڕ‌ه ببن ،له‌به‌ر ئهوه له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا پشتیان له حزبی ده‌سه‌اڵتدار کرد. دوو مانگ به‌ر له ئێستا ،هاوواڵتیانی لیتڤانیا له ڕیفراندۆمێکدا، 20هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
که له‌سه‌ر داوای سه‌رکۆماری پێشووی ئه‌و واڵته‌وه به‌ڕێوه‌چوو، ده‌نگی ئه‌رێنییان به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان دا .له‌به‌ر ئهوه بوو ،که هه‌ڵبژاردنی پێشوهخته له‌و واڵته‌دا به‌ڕێوه‌چوو. له ساڵی ١٩٩١واڵتی لیتڤانیا له یه‌کێتیی سۆڤیه‌ت جیابۆوه و به سه‌ربه‌خۆیی گه‌یشت .ئهم واڵته له ساڵی ()٢٠٠٤دا بوو به ئه‌ندام له یه‌کێتی ئه‌ورووپا و دوایی له ڕێکخراوی (ناتۆ)دا به ئه‌ندام وه‌رگیرا. لیتڤانیا ناوی ڕه‌سمی :کۆماری لیتڤانیا پایته‌خت :ڕیگا دانیشتوان( ٢,٢٤٢,٨٣٠ :ئاماری ساڵی )٢٠١٠ پێکهاتهی دانیشتوان :لێتتی ( ،)%٥٦،٥ڕووس ( ،)%٣٠،٥رووسی سپی ( ،)%٤،٤ئۆکراینی ( )%٢،٨و گرووپه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تریش ()%٥،٨ ڕێژه‌ی ژنان )%٥٣،٩( :به‌پێی ئاماری ساڵی ٢٠٠٩ ڕێژه‌ی پیاوان )%٤٦،١( :به‌پێی ئاماری ساڵی ٢٠٠٩ زمانی ره‌سمی :لێتتی ،زمانی گه‌وره‌ترین که‌مینه‌ش، ڕووسی. په‌رله‌مان :خاوه‌نی ١٠٠کورسییه .هه‌ر پارتی یان ڕێکخراوێکی سیاسی بۆ ئه‌وه‌ی بتوانێت به‌ڕێگه‌ی ههڵبژاردنهوه بگا به په‌رڵه‌مان ،پێویسته ( )%٥ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت. ته‌مه‌نی دهنگدان ١٨ :ساڵه ته‌له‌فۆنی ده‌ستی (مۆبایل) :له هه‌ر ( )١٠٠که‌س، ( )٩٨که‌س ته‌له‌فۆنی ده‌ستی به‌کار دێنێت( .ئاماری ساڵی )٢٠٠٩ ئینترنێت :له هه‌ر ( )١٠٠که‌س )٦٠( ،که‌س ئینترنێت به‌کار دێنێت( .ئاماری ساڵی )٢٠٠٨ ڕێژه‌ی بێکاری )%٧،٥( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٨
تا و ا نه
كا ن ی
ه ه ڵ ب
با له‌م ب هت ی سه‌ر تاو ا ن ه د چۆنی هت هم هدا كان ی ، ه ی ل ه ه پ ی ه ،ب د هست هبه‌ر ئ ه‌ڵبژ ا ر د ۆ ارێزگا ی ه پێ نیشان هوهی ن ل ه نووسینی :جه‌بار تاهیر كر ه هڵب ریكر وی پ هیو باب د ه ن س ت ت ه ی ژ ه ه دن كار ارد و پاك كردار نوێن ه ندی ب گرن ن د گ ا ه ر پ ه و بێگ ی پڕۆ انی گ مافی و ه هه‌ڵب یو هند ب ه د ه ه ه د س� قۆ ژاردن ی ب ه ق هات هردیی س ه ل ل هس هنگدا ��تی ی ا ر وو نا دا كر ه هه كا هك ن، راگ غی د ه سه‌ر ه داری ه؛ كردا ر هكان ڵبژارد ر ه هم هه‌ڵب ان ه ژ هیاندن نگدان تاییت ه هڵبژا ری تا ه هبێ ن دڵن وو ارد ئ ن ا و دێت رین ردن هو وان و ت .ل ه یایی ست یئ ه ق ه ك ن ۆ ا ی و ن ز ن ه ا د ا ج ل دا ام هکا ه كۆت غی ئا ه هی ه ،وورك ه ۆرب هی سای ی یاسا بۆ ن كۆتا ایییه‌ك ماد هك ک ه ل ه وتن ه و ك ا هه‌ڵب������ژاردن ل������ه هه‌م������وو قۆناغه‌كان������دا یییان هشیدا ریی ه ب ه هموو ه ل ه ه انی ه د ۆ ق گرنگییه‌كی زۆری ههیه ،چونكه دوارۆژی سیاسیی جیا هه‌ڵب ۆناغ ه ندێ ێت. ك ر ژ د ك ا ن ا ر ه واڵت دیاری ده‌كات ،بۆیه ده‌ستنیش������انكردنی تاوانه‌كانی نی و هی دن. د و د ا ه نگ هك تر هه‌ڵبژاردن یه‌كێك ل������ه ئه‌ركه ههره گرنگه‌كانه ،بۆ ئه‌وه‌ی ا نو هه‌موو الیه‌ك وش������یار بن و زانیاریی پێشینه‌یان له‌سه‌ر، ده‌نگ������ده‌ر ،پاڵێ������وراو یان ئی������داره‌ی هه‌ڵب������ژاردن هه‌بێ، هه‌روه‌ها ئه‌وان������هی که كاری به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردن كارمه‌ندان������ی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن و چاودێره‌كان ،یان ئه‌نجام ده‌دن .پێویس������ته تاوانه‌كان به وردی و روونی له هه‌ر كه‌س������ێكی تر ئه‌نجام درا بێت یان تێوه‌ی گالبێ ،به یاسا تایبه‌تییه‌كانی هه‌ڵبژاردن یان یاسای سزادان دیاری ده‌ق له یاسای هه‌ڵبژاردن یان یاسای سزادان هاتبێ ،واتا بكرێن. هه‌موو زیاده ڕ‌ۆییه‌ك یان الدانێك له یاس������ا و رێس������اكانی له واڵتێك������ی وه‌ك عێراق و هه‌رێمی كوردس������تان ،ئهم هه‌ڵبژاردن ،سزایه‌کی دیاریكراوی بۆ دانراوه. بابه‌ت������ه گرنگییه‌كی زۆری ههیه ،له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ی له رووی بۆ به‌رچاوڕوونی و باش تێگه‌یش������تن ،بابه‌ته‌كه ده‌كه‌ینه دیموكراس������ی و ههڵبژاردنهوه تازه‌ن .ده‌كرێ تاوانه‌كانی دوو ته‌وه‌ر: هه‌ڵبژاردن به‌م ش������ێوه‌یه پێناسه بكرێ( :هه‌موو كارێك چ یه‌كه‌م :جۆره‌كانی تاوانی هه‌ڵبژاردن ئه‌رێنی بێ یان نه‌رێنی و كار بكاته س������ه‌ر به‌ڕیوه‌چوونی دووه‌م :قۆناغه‌كانی تاوان كردن پرۆس������هی هه‌ڵب������ژاردن و پاكییه‌كه‌ی) ،ئهم������ه‌ش هه‌ر له یاسای هه‌ڵبژاردن پله‌به‌ندیی تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردنی له س������ه‌ره‌تای كردنه‌وه‌ی دهرگای تۆمارك������ردن و خۆپااڵوتن هه‌موو قۆناغه‌كان و له‌ژێر ناونیش������انی جیاوازدا كردووه، هه‌تا راگه‌یاندن������ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی په‌س������ه‌ندكراو .كه هه‌ندێ له‌و تاوانانه دژی كه‌س������هكان یان كه‌لوپه‌له‌كان جا ئ������هو كاره له‌الیه‌ن ده‌نگده‌ر ی������ان پاڵێوراوه‌وه ،یاخود یان هی تر ئه‌نجام ده‌درێن.
ژ ا ر د
تشرینی یه‌كه‌م 2011
ن
21
یه‌كه‌م :جۆره‌كانی تاوانی هه‌ڵبژاردن أ -تاوانه‌كان دژی كه‌سه‌كان مه‌به‌س������تمان ل������هو تاوانانه‌یه كه ده‌نگ������ده‌ر ،پاڵێوراو، نوێنه‌ره‌كانیان یان فه‌رمانبه‌رانی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن تاوان ده‌كه‌ن یا تاوانی������ان له دژ ده‌كرێت ،ئهم تاوانانه‌ش که په‌یوه‌ندی به ژیانه‌وه ههیه ،زۆرجار مه‌ترسی دروست ده‌كات ،وه‌ك كوشتن ،برینداركردن یان لێدان: -1تاوانی كوشتن الیه‌نه‌كانی پرۆس������هی هه‌ڵبژاردن (ده‌نگ������ده‌ر ،پاڵێوراو، فه‌رمانب������ه‌ران) زۆر رووبه‌ڕووی ئهم جۆره تاوانانه دهبنهوه و گیان له‌ده‌س������ت ده‌ده‌ن ،ئه‌و كه‌س������انه‌ی که ئهم تاوانانه ئه‌نجام ده‌ده‌ن ،هه‌ندێ جار هیچ په‌یوه‌ندییان به پڕۆس������هی ههڵبژاردنهوه نییه ،وه‌ك گرووپه تیرۆریس������ته‌كان گه‌لێك جار ئ������هو تاوانانه ئه‌نج������ام ده‌ده‌ن ،به‌اڵم هه‌ن������دێ جار له‌الیه‌ن كه‌سانێكه‌وه ئهم تاوانانه ده‌كرێن ،كه په‌یوه‌ندییان به پڕۆسه‌ی ههڵبژاردنهوه ههیه ،وه‌ك ئه‌وه‌ی تاوانكار ،ده‌نگده‌ر ،پاڵێوراو یان یه‌كێك له كارمه‌ندانی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن بێ. -2تاوانی ئازاردان الیه‌نه‌كانی پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردن زۆر جار رووبه‌ڕووی كردارێ������ك دهبنهوه كه به هۆی لێ������دان ،برینداركردن یان ژه‌هراویكردن ،ئازاریان پێده‌گات. -3تاوانی رفاندن ئهم تاوانه ده‌رهه‌ق به الیه‌نه‌كانی كرداری هه‌ڵبژاردن له ه������ه‌ر قۆناغێك له قۆناغه‌كانی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت، ب������ۆی ههیه ده‌نگده‌ر ،پاڵێوراو یان فه‌رمانبه‌ری هه‌ڵبژاردن رووبه‌ڕووی رفاندن ببێته‌وه ،هه‌روه‌ها هه‌ندێ جار تاوانی رفان������دن به‌رامبه‌ر ئه‌و كه‌س������انه ده‌كرێت ك������ه په‌یوه‌ندیی خزمایه‌تی یان هاوڕێیه‌تیان له‌گه‌ڵ الیه‌نه‌كانی پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردن ههیه ،ئهم كارانه‌ش له‌الیه‌ن كه‌سانی نه‌ناسراو یان گرووپی تیرۆریستی ئه‌نجام ده‌درێت. ب -تاوانه‌كانی دژی مڵك و كه‌لوپه‌لی هه‌ڵبژاردن: كرداری هه‌ڵبژاردن به‌و كه‌لوپه‌النه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت (تۆماری دهنگدهران ،كارتی دهنگدان ،فۆڕمه‌كان ،مه‌ره‌كه‌ب، 22هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
س������ندووق ،قفڵه‌كان ،كابینه‌كان) كه پێویسته پارێزگارییان لێ بكرێت ل������هوهی كه له‌ناو بچن ،ون بب������ن ،بدزرێن یان ده‌سكارییان بكرێت ،هه‌موو به‌رپرسیاریه‌تییه له ئه‌ستۆی به‌ڕێوه‌به‌ری ناوه‌ندی دهنگدان و به‌رپرسی وێستگه‌كه‌دایه. بێگۆمان ده‌بێت شوێنێك بۆ هه‌ڵگرتنیان هه‌بێ. ده‌كرێ ئهم تاوانانه (دزین ،تێكدان ،ده‌ستبه‌سه‌رداگرتن، دڕاندن ،لێكدان یان له كارخس������تنی مه‌ره‌كه‌ب و ...هیتر) له‌الیه‌ن س������تافی به‌ڕێوه‌بردن ،ده‌نگده‌ر یان هه‌ر كه‌سێكی تره‌وه ئه‌نجام بدرێت. ج -تاوانه‌كان��ی ده‌ره��ه‌ق ب��ه ئاكار و ره‌وشت تاوانه‌كانی (روش������اندن و جنێودان) ده‌كرێ به‌رامبه‌ر ه������ه‌ر كه‌س و الیه‌نێكی هه‌ڵب������ژاردن ئه‌نجام بدرێت ،به‌اڵم زۆربه‌ی جار به‌رامبه‌ر به پاڵێوراوان ده‌كرێت ،به تایبه‌تی ل������ه كاتی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن ،ج������ا چ له‌الیه‌ن پاڵێوراوی ركابه‌ر یا هه‌ر كه‌سێكی تره‌وه بێت. د -تاوانه‌كانی كاریگه‌ر له‌سه‌ر پاكی و ئازادیی هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڵب������ژاردن دیموكراتی بێت ،پێویس������ته به پاك������ی و ئازادی ئه‌نجام بدرێت .هه‌ڵبژاردن كاتێك ئازاده، ك������ه ده‌نگده‌ر به ویس������تی خ������ۆی و دوور له فش������ار یان كاریگه‌ری هیچ كه‌سێك ده‌نگ بدات .كاتێك پاك و بێگه‌رده، ك������ه ئه‌نجامه‌كه‌ی هاوتا بێت له‌گه‌ل ئی������راده و ده‌ربڕینی ده‌نگ������ده‌ره‌كان ،ب������ه‌اڵم هه‌رچه‌نده كرداره‌ك������ه به پاكی و بێالیه‌نی به‌ڕێوه‌بچێت ،هه‌ندێ جار كاریگه‌رییان ده‌بێ وه‌ك هه‌ره‌شه‌كردن و به‌رتیلدان ،ساخته‌كردن ،به‌اڵم ئه‌مه‌ش له واڵتێك بۆ واڵتێكی تره‌وه به‌پێی هه‌لومه‌رجی رۆش������نبیری، ئابووری و سیاسییه‌وه جیاوازیی ههیه. ل������ه هه‌ندێ واڵت په‌ن������ا ده‌بردرێته به‌ر ش������ێوازێك كه كاریگه‌ری له‌س������ه‌ر هه‌ڵبژاردن ده‌بێت ،بۆ نموونه ،كارتی ده‌نگدانی زیاد ده‌خرێنه ناو سندووقی ده‌نگدانه‌وه ،كه له ژماره‌ی ده‌نگده‌رانی تۆماركراو زیاتره. تاوانی به‌رتیل ،س������اخته و هه‌ڕه‌ش������ه‌كردن له‌و تاوانانه‌یه كه كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ئازادیی هه‌ڵبژاردن ههیه ،بۆ نموونه
هه‌ندێكیان پاره ،دیاری و ش������تی مه‌عن������ه‌وی وه‌ک به‌رتیل به ده‌نگده‌ر ده‌ده‌ن .ئهم كارانه‌ش به تاوانی هه‌ڵبژاردن دانراون، که له یاس������ای هه‌ڵبژاردنه‌كاندا هاتوون ،ئه‌مه‌ش پێچه‌وانه‌ی بنه‌ماكانی (هه‌ڵبژاردنی ئازاد ،نهێنی ،گشتی و كه‌سی)یه.
-1به‌رتیلدان: ئهم������ه به‌و كرداران������ه ده‌گوترێت كه ماڵێ������ك ،دیاریێك، خزمه‌تێك ،یان س������وودێك پێشكه‌ش به ده‌نگده‌ر بكرێت له به‌رامبه‌ر ده‌نگه‌كه‌ی بۆ پاڵێوراوی دیاریكراو یان لیس������تی دیاریكراو (تاوانی كڕینی ده‌نگه‌كان). (به‌رتیلی هه‌ڵبژاردن) جیایه له تاوانی به‌رتیل خواردن كه له یاس������ای سزاداندا هاتووه و له‌الیه‌ن فه‌رمانبه‌ر یان كه‌سانی راسپێردراو به خزمه‌تی گشتی ئه‌نجام ده‌درێت. پێشكه‌ش������كردنی ماڵ و پاره یان سوودێك یان خزمه‌تێك به ده‌نگده‌ر به شێوه‌یه‌كی راس������ته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ ل������ه به‌رامبه‌ر دهنگدان یان ده‌نگ ن������ه‌دان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی پاڵێ������وراو یان لیس������تی دیاریك������راو به ت������اوان و به‌رتیلی هه‌ڵب������ژاردن داده‌نرێت ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی كار له‌س������ه‌ر پاكی، بێگه‌ردی و ئازادیی هه‌ڵبژاردن ده‌كات. -2ساخته‌كردن: س������اخته‌كاری له‌ن������او ك������رداری پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردندا رووده‌دات .ئهم������ه‌ش كاتێ������ك كه له‌ناو س������ندووقی دهنگدان پسووله‌یه‌كی ساخته‌كراو هه‌بێت جیا له‌و پسوله‌یه‌ی كه له‌الیه‌ن ده‌نگده‌رانی ڕاسته‌قینه‌وه خراوه‌ته ناو سندووقه‌کانه‌وه ،یان زیاتر بێت له ده‌نگی ده‌نگده‌رانی تۆماركراو. تۆماری ده‌نگده‌رانی هه‌ڵبژاردنیش به ساخته داده‌نرێت،
ئه‌گه‌ر به ویس������تی كه‌سه‌كان كرابێت و ببێته هۆی گۆڕینی راس������تییه‌كان و ده‌س������كاریكردنی تۆم������اری دهنگدهران، كارتی دهنگدان ،فۆرم������ی هه‌ژماركردن ،ئه‌نجامی كۆتایی ك������ه په‌یوه‌ندی به ك������رداری ههڵبژاردنهوه هه‌بێت ،له هه‌ر قۆناغێك له قۆناغه‌كاندا به تاوانی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت. -3هه‌ره‌شه‌كردن (تۆقاندن): تاوانی هه‌ڕه‌شه‌كردن له به‌رامبه‌ر الیه‌نه‌كانی پڕۆسه‌ی هه‌ڵب������ژاردن ده‌كرێ������ت ،یان له به‌رامب������ه‌ر خزم و كه‌س و كاریان ئه‌نجام بدرێت .ئه‌مه‌ش بۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگده‌ر ،ده‌نگ به پاڵێوراو یان لیست بدات ،یان رێگری لێ بكرێ له‌وه‌ی كه ده‌یه‌وێت ده‌نگی پێ بدات .خۆی ئامانج له هه‌ڵبژاردن، رێگه‌دانه به ده‌نگده‌ر كه به ئازادیی ته‌واو ده‌نگ و بۆچوونی خۆی پیاده بكات ،به‌بێ ئه‌وه‌ی هیچ فش������ارێكی ماددی و مه‌عنه‌وی له دژ به كاربێت تا رای بگۆڕێت. كاری هه‌ڕه‌ش������ه‌كردن و تۆقاندن ده‌كرێ له‌الیه‌ن هێزه چه‌كداره‌كانه‌وه (سه‌ربازی – پۆلیس) ،الیه‌نگرانی پارتی سیاسی یان له‌الیه‌ن گرووپی تیرۆریستییه‌وه بێت. ئهم كارانه‌ی خوارهوه كاریگه‌ریی ده‌روونی و كۆمه‌اڵیه‌تی و یاس������ایی ده‌بێت و دهبنه رێگر ل������ه به‌رامبه‌ر ده‌نگدانی ئازاد كه كاریگه‌ری نه‌رێنی ده‌بێت ،لهوانه: _ رێگری یان قه‌ده‌غه كردنی ده‌نگده‌ر له تۆماركردن. _ رێگری یان قه‌ده‌غه‌كردنی پاڵێوراو له خۆپااڵوتن. _ رێگ������ری یان قه‌ده‌غه‌كردنی پاڵێوراو بۆ به‌ڕێوه‌بردنی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن. _ رێگری یان قه‌ده‌غه‌كردنی ده‌نگده‌ر له دهنگدان ،یان رێنه‌دان پێیان كه به ویستی خۆیان ده‌نگ بده‌ن. _ رێگری ی������ان قه‌ده‌غه‌كردنی فه‌رمانبه‌رانی په‌یوه‌ندی به هه‌ڵبژاردن ل������ه جێبه‌جێكردنی بنه‌ماكانی یاس������ای په‌یوه‌نددار به هه‌ڵبژاردن. تاوانی تۆقاندن زۆر جاران توندوتیژی ،رفاندن ،ته‌قه‌كردنی هه‌ڕه‌مه‌ك������ی ،به‌كارهێنانی بۆمبی فرمێس������كڕێژ و ئاوپڕژین ب������ه‌كار ده‌هێنرێت ،بۆ رێگری له ده‌نگده‌ر كه نه‌چێت‌ه بنكه‌ی ده‌نگدانه‌وه .چه‌ند هۆكارێك له پشت هه‌ره‌شه‌كردنه‌وه هه‌ن لهوانه :سیاسی ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،ماڵی ،ئایینی یان مه‌زهه‌بی. تشرینی یه‌كه‌م 2011
23
دووه‌م :قۆناغه‌كانی تاوانكاریی هه‌ڵبژاردن پڕۆس������هی هه‌ڵبژاردن ،زنجیره كردارێک������ی به‌یه‌كه‌وه به‌ستراوه ،له كردنه‌وه‌ی دهرگای تۆماركردنی دهنگدهران و پاڵێوراوان ده‌ستپێده‌كات ،دواتر ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن كه ماوه‌كه‌ی دیاریكراوه و له واده‌ی خۆیدا كۆتایی دێت ،ئهم قۆناغه به قۆناغی ئاماده‌كاریی ناوی ده‌برێت .دواتر قۆناغی دهنگدان دێت ،كه پێویس������ته ده‌نگ������ده‌ر ده‌نگی خۆی زۆر ئازادانه و دوور له هه‌موو فشارێك و كاریگه‌رییه‌ك بدات. دوای ئ������هم قۆناغه ،قۆناغی هه‌ژماركردن و جیاكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان دێت ،دوای ئه‌مه‌ش ئه‌نجامه‌كه راده‌گه‌یه‌نرێت. ك������رداری هه‌ڵبژاردن وه‌ك پڕۆژه‌یه‌ك ته‌ماش������ا ده‌كرێ، به كردن������هوهی دهرگای تۆماركردن ده‌س������تپێده‌كات و به راگه‌یاندن و په‌س������ه‌ندكردنی ئه‌نجامه‌كانی له‌الیه‌ن الیه‌نی تایبه‌تییه‌وه كۆتایی دێت .ئهم پڕۆژه‌یه به‌رده‌وام ده‌بێت تا كۆتایییه‌كه‌ی ،یان جاری وا ههیه به هۆكاری سرۆش������تی وه‌ك بۆمه‌ل������ه‌رزه ،الفاو یان به ه������ۆی كاری مرۆڤی وه‌ك خۆپێشاندان و شه‌ڕ ده‌وه‌ستێ؛ بۆیه تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردن یاوه‌ری كرداری هه‌ڵبژاردن ده‌بێت ،هه‌ر له س������ه‌ره‌تاوه تا كۆتایییه‌كه‌ی ،واتا له هه‌موو قۆناغه‌كان تاوانی هه‌ڵبژاردن روو ده‌ده‌ن .له‌س������ه‌ر ئهم بنچینه‌یه ده‌بینین ،یاس������اكانی هه‌ڵبژاردن به جۆرێ������ك تاوانه‌كانی به‌پێی قۆناغه‌كان و به شێوه‌یه‌كی سه‌ربه‌خۆ دیاریكردووه ،بۆیه ده‌كرێ تاوانه‌كانی هه‌ڵبژاردن ی������ان قۆناغه‌كانی روودانی به پێی قۆناغه‌كانی كرداری هه‌ڵبژاردن بێت: -1تاوانه‌كانی قۆناغی ئاماده‌كاری مه‌به‌س������ت له قۆناغی ئام������اده‌كاری ،ڕۆژی كردنه‌وه‌ی دهرگای تۆمار و خشته‌كانی ههڵبژاردنه تا رۆژی دهنگدان، هه‌روه‌ها ئه‌و رێكارانه‌ی که په‌یوه‌سته به قۆناغی تۆماری ده‌نگده‌ر و خش������ته‌ی هه‌ڵبژاردن و تانه لێدانه .هه‌روه‌ها قۆناغی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنیش ده‌گرێته‌وه كه پاڵێوراوه‌كان له م������اوه‌ی دیاریكراودا پڕوپاگه‌ن������ده ئه‌نجام ده‌ده‌ن ،ئهم قۆناغه تا رۆژی دهنگدان درێژه‌ی ده‌بێت. ئ������هو تاوانانه‌ی كه له ماوه‌ی ئهم قۆناغه‌دا روو ده‌ده‌ن، زۆربه‌ی������ان له یاس������اكانی هه‌ڵبژاردن������دا دیاریكراون ،كه 24هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
ك������رداری تۆماركردن������ی دهنگدهران ب������ۆ ریزبه‌ندیی ناوی ده‌نگده‌رانی ش������یاو بۆ دهنگدان له تۆماره تایبه‌تییه‌كاندا ب������ه (تۆماری ده‌نگ������دان) ن������او ده‌برێت .ی������ان ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن كه پاڵێوراوه‌كان هه‌ڵده‌س������تن به شیكردنه‌وه‌ی به‌رنامه‌ی سیاسییان و ئه‌نجامدانی پڕوپاگه‌نده‌ی ههڵمهتی راگه‌یاندیان .تاوانه‌كانی ئهم قۆناغه له‌وانه‌یه له‌و شوێنه‌ی كه یاسا و سیسته‌مه‌كان دیاریكردوون ،روو بده‌ن. تاوانه‌كانی ئ������هم قۆناغه له‌وانه‌یه به‌رامبه‌ر كه‌س������هكان بكرێن؛ وه‌ك كوشتن ،ئازاردان و رفاندن ،یان به‌رامبه‌ر مڵك و كه‌لوپه‌له‌كانی هه‌ڵبژاردن وه‌ك؛ دزی و ده‌ست به‌سه‌رداگرتن و تێكدان ،یان ببێته هۆی بێ باوه‌ڕی و باش به‌ڕێوه‌نه‌چوونی هه‌ڵبژاردن وه‌ك؛ به‌رتیل دان ،ساخته‌كردن و تۆقاندن. ده‌س������تدرێژی به‌رامبه‌ر ژیان و سه‌اڵمه‌تیی كه‌سه‌كان و ماف������ی ئازادییان ك������ه به‌رامبه‌ر الیه‌نێ������ك له‌الیه‌نه‌كانی كرداری هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێت ،كاریگه‌ری به‌س������ه‌ر به‌ڕێوه‌چوونی ك������رداری ههڵبژاردنهوه هه‌ی������ه ،به تاوانی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت. هه‌ڵس������انی به كوشتن ،ئازاردان ،رفاندن ،یان تۆقاندنی فه‌رمانبه‌رێكی تایبه‌ت به كاری تۆماركردنی دهنگدهران كه نه‌یه‌وێت ناوی كه‌س������ه‌كه بنووسێت ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی مه‌رجێك له مه‌رجه‌كانی ده‌نگده‌ری تیادا به‌ر جه‌سته نییه ،به تاوانی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت. ئه‌گ������ه‌ر فه‌رمانبه‌رێك������ی هه‌ڵب������ژاردن ل������ه به‌رامبه‌ر ناونووسینی كه‌سێكی نه‌شیاو بۆ دهنگدان یان كه‌سێكی م������ردوو یان نه‌ب������وو به‌رتیلی وه‌رگرت ،ی������ان داوای كرد ب������ه تاوانی هه‌ڵب������ژاردن داده‌نرێت .به‌اڵم س������ه‌باره‌ت به
تاوانه‌كانی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن که یاس������ای هه‌ڵبژاردن دیاریكردوون ،كۆمه‌ڵێك ئه‌ركن ده‌بێ جێبه‌جێ بكرێن ،یان قه‌ده‌غه ك������راون و ده‌بێت خۆیان ل������ێ دوور بگرێت ،جا له‌الیه‌ن الیه‌نه‌كانی ههڵبژاردنهوه بێت یان كه‌س������انی تر، ده‌نا رووبه‌ڕووی سزا دهبنهوه. ل������هو تاوانانه؛ نابێ كۆڕوكۆبوون������هوه له فه‌رمانگه‌كانی ده‌وڵه‌ت بكرێ������ت ،هه‌روه‌ها نابێ فه‌رمانبه‌ری ده‌وڵه‌ت هه‌ر پله‌یه‌كی هه‌بێ به كاری ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی پاڵێوراوه‌كان هه‌ڵسێ و رێگه نادرێت هاندانی مه‌زهه‌بی و نه‌ته‌وه‌یی له‌ناو هاوواڵتیاندا باڵو بکرێته‌وه. دیاری به‌خش������ین و ه������اوكاری ،قه‌ده‌غه‌ی������ه بدرێت به مه‌به‌س������تی كاریگه‌ری له‌س������ه‌ر دهنگدان ،هه‌روه‌ها رێگه نه‌دراوه ماڵی گش������تیی ده‌وڵه‌ت بۆ ئامانجی پڕوپاگه‌نده‌ی هه‌ڵبژاردن به‌كار بهێنرێت. پابه‌ن������د نه‌ب������وون ب������ه رێنماییه‌كان������ی هه‌ڵواس������ین و باڵوكردن������هوهی پڕوپاگه‌ن������ده‌كان ل������ه ش������وێن و ماوه‌ی دیاریكراوی هه‌ڵمه‌ت به تاوانی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت. -2تاوانه‌كانی قۆناغی دهنگدان مه‌به‌ست له قۆناغی دهنگدان ،ئه‌و ماوه دیاریكراوه‌یه كه ده‌نگده‌ر ده‌نگی خۆی ده‌دات و پێش������تر ماوه‌كه دیاریكراوه، واتا مه‌به‌ستمان ته‌نها ئه‌و ماوه‌یه نییه كه ده‌نگده‌رێك ده‌چێت ده‌نگ ده‌دات و كارتی خۆی ده‌خاته نێو سندووقی ده‌نگدانه‌وه، به‌ڵكو مه‌به‌س������تمان ئه‌و قۆناغه گرنگ و مه‌ترسیداره‌یه كه كورتترین قۆناغه و له رۆژێك تێپه‌ڕ ناكات.
هه‌روه‌ك له یاس������ای عێراقی و له مادده‌ی چواردا هاتووه: یه‌كه‌م :دهنگدان له یه‌ك رۆژدا ده‌بێت. دووه‌م :رێگ������ه ده‌درێ������ت هه‌ڵب������ژاردن دوابخرێ له ناوه‌ندێ������ك یان زیاتر ،ئه‌گه‌ر ب������اری ئه‌منی له‌بار نه‌بوو. سه‌باره‌ت به كاتژمێره‌كانی دهنگدان ،یاسای عێراقی دیاری نه‌كردووه و فه‌رمانه‌كه‌ی بۆ كۆمیسیۆنی بااڵی هه‌لبژاردنه‌كان جێ هێشتووه ،كه ئه‌ویش وای داناوه (كرداری دهنگدان له ناوه‌نده‌كانی دهنگدان له كاتژمێر حه‌وتی به‌یانییه‌وه ده‌ستپێده‌كات تا كاتژمێری پێنجی ئێ����واره به‌رده‌وام ده‌بێت). بۆیه سه‌رپێچیی فه‌رمانبه‌ری هه‌ڵبژاردن و به‌ڕێوه‌به‌ری ناوه‌ندی دهنگدان له‌و ماوه‌یه‌دا ،واته دره‌نگ كردنه‌وه یان زوو داخس������تنی ناوه‌ند به‌بێ هۆكاری مه‌شروع ب������ه تاوانی هه‌ڵب������ژاردن داده‌نرێت ،كه له یاس������ای هه‌ڵبژاردندا هاتووه. تاوانه‌كانی ئهم قۆناغه له شوێنی دیاریكراودا روو ده‌ده‌ن ،كه ئه‌ویش له‌ناو ناوه‌ندی دهنگدان یان نزیك له ناوه‌نده‌كه‌یه ،بۆیه هه‌ر کرده‌وه‌یه‌ک كه كار بكاته سه‌ر س������ه‌المه‌تیی كرداری هه‌ڵبژاردن ،جا چ له‌ناو ناوه‌ندی دهنگدان ی������ان له ده‌ره‌وه‌ی بێت ،به تاوانی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت. ئه‌و كارانه‌ی كه ده‌نگده‌ر پێش كردنه‌وه‌ی ناوه‌ندی دهنگدان ئه‌نجامی ده‌دات وه‌ك؛ كوش������تن ،ئازاردان و هه‌ڕه‌ش������ه‌كردن ،یاخود ئه‌و كارانه‌ی كه پاڵێوراو و الیه‌نگران������ی ئه‌نجامی ده‌ده‌ن ب������ۆ كڕینی ده‌نگی دهنگدهران له نزیك ناوه‌ن������دی ده‌نگدانه‌وه به تاوان ئه‌ژمار ده‌كرێت. له تاوانه‌كانی ئهم قۆناغه‌دا؛ ده‌نگدانی كه‌س������ێك به‌بێ ئه‌وه‌ی مافی هه‌بێ������ت ،ده‌نگدانی دووباره ،یان ده‌نگ نه‌دان له‌و واڵتانه‌ی ك������ه دهنگدان ئه‌ركه ،یان ده‌ستدرێژی كردنه سه‌ر فه‌رمانبه‌رانی هه‌ڵبژاردن یان هه‌ره‌شه لێكردنیان ،یان چوونه ناو ناوه‌ندی دهنگدان تشرینی یه‌كه‌م 2011
25
ب������ه هێز و چه‌ك هه‌ڵگرتن ب������ه بێ ئه‌وه‌ی مۆڵه‌تی پێ درابێ له رۆژی دهنگدان ،یان هه‌ر تاوانێكی تر. -3تاوانه‌كان����ی قۆناغ����ی (جیاكردن����هوه، ژماردن و راگه‌یاندنی ئه‌نجام) دوای كۆتاییهاتن������ی پرۆس������هی دهنگدان ،دهرگای ناوه‌نده‌كان������ی دهنگدان داده‌خرێن ،س������ندووقه‌كانی ده‌نگدانیش داده‌خرێن و ئاماده ده‌كرێن بۆ جیاكردنه‌وه و ژماردنی ده‌نگه‌کان بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن بزاندرێت. ئه‌و كارانه‌ی كه له‌و قۆناغه‌دا كار ده‌كه‌نه س������ه‌ر كرداری ههڵبژاردنهوه ،بریتین له؛ تۆماری دهنگدهران، كارتی دهنگدان ،كه ده‌كرێ ساخته بكرێ و بخرێته ناو سندووقی ده‌نگدانه‌وه ،یان له تۆماری ده‌نگده‌راندا نیشانه له به‌رامبه‌ر ناوی ئه‌و دهنگدهرانه بكرێت ،كه ئاماده‌ی هه‌ڵبژاردن نه‌بوونه .یا خود نیشانه‌یه‌كی تر له كارتی دهنگدان بكرێ بۆ ئه‌وه‌ی پوچه‌ڵ ببێت ،كه ئه‌مه‌ش كار ده‌كاته سه‌ر ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن. ك������رداری جیاكردنه‌وه‌ی ده‌نگ������هكان و ژماردنی، ده‌كرێ به ده‌ست یان به ئامێری (ئه‌لێكترۆنی) بێت، كه تا ئێس������تا له عێراق به‌ده‌ست ئهم كرداره ئه‌نجام دراوه. له گه‌لێك واڵت كرداری جیاكردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان به ئامێری ئه‌لێكترۆنی ئه‌نجام ده‌درێت ،دیاره گه‌ڕانه‌وه ب������ۆ جیاكردنه‌وه‌ی ژماردنی ده‌س������تی رێگه پێدراوه، هه‌ر چه‌نده له یاس������ای واڵته‌كه‌شدا هاتبێ ،ئه‌مه‌ش ل������هو كاتانه‌ی كه به س������اخته‌كردن تانه‌ی لێدرا بێ. 26هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی له واڵته یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا له س������اڵی 2000له هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی له نێوان بیل كلینتۆن و جۆرج بووش������ی ك������وڕ روویدا ،كاتێ دادگای ده‌س������تووری بااڵ ،دوای چاوخشاندنه‌وه به تانه‌كان ،بڕیاری دا ژماردنه‌وه‌ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست دووب������اره بكرێنه‌وه ،هه‌ر چه‌نده له ئه‌مریكا ژماردنی ئه‌لیكترۆن������ی ده‌نگ������هكان باوه‌ڕپێك������راوه و په‌یڕه‌و ده‌كرێ. ك������رداری راگه‌یاندنی ئه‌نجام������هكان ،یه‌كێكی تره كه ده‌ك������رێ تاوانی هه‌ڵبژاردنی لێبكه‌وێته‌وه ،ئه‌ویش كاتێك كه كه‌س������ه به‌رپرس������هكان ژماره‌ی ناڕاست بنووس������ن به زیادكردن ،یان سڕینه‌وه ،بۆیه پێویسته كات������ی راگه‌یاندنی ئه‌نجامه‌كان دیاریكراو بێ تا كار نه‌كاته س������ه‌ر راستی و دروستیی ئه‌نجامه‌كان ،تاكو واڵت رووبه‌ڕووی پشێویی سیاسی و كاری توندوتیژی نه‌بێته‌وه. له تاوانه دیارهكانی ئهم قۆناغه‌دا؛ ساخته‌كردنی ئه‌نجام������ی جیاكردن������هوه و ژماردن������ی ده‌نگه‌كان به شێوه‌یه‌كی گشتی له‌الیه‌ن فه‌رمانبه‌ری ههڵبژاردنهوه ب������ه زیادك������ردن یان س������ڕینه‌وه‌ی ئه‌نجام������هكان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی پاڵێوراو یان لیس������تی دیاركراو ئه‌نجام ده‌درێن ،یاخود نووس������ینی ژماره‌ی������هك پێچه‌وانه‌ی ئه‌وه‌ی ده‌یخۆێنێته‌وه ،یان په‌سه‌ندكردنی ئه‌نجامێكی ساخته له‌الیه‌ن به‌رپرسی لیژنه‌ی ههڵبژاردنهوه. ل������ه كۆتاییدا ئام������اژه به‌وه ده‌كه‌ی������ن ،كه چه‌مكی تاوانه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن چه‌مكێكی نوێیه و په‌یوه‌ندیی ت������ه‌واوی ههیه ب������ه هه‌ڵبژاردن������هوه و هه‌ڵبژاردنیش هۆكارێك������ه بۆ پیاده‌كردنی ده‌س������ه‌اڵت .بۆیه ده‌بینین واڵتان به گش������تی گرنگی������ی زۆریان به یاس������اكانی هه‌ڵبژاردن داوه ،تا تاوانكار به‌بێ س������زا لێی ده‌رباز نه‌بێت ،له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌ی گه‌لێك تاوان ل������ه قۆناغه‌كانی پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردندا روو ده‌ده‌ن ،هه‌موو ئه‌مانه‌ش له پێناو پاكی ،بێگه‌ردی و باش به‌ڕێوه‌چوونی پڕۆسه‌ی ههڵبژاردنه.
ئیمارات؛ دووه‌مین خولی هه‌ڵبژاردن ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی هه‌ین������ی ( )٢٠١١/٩/٢٤دووه‌می������ن خول������ی هه‌ب������وو ،له کۆی ( )٤٠ئه‌ندام په‌رله‌مان ،ته‌نیا ( )٢٠که‌س هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی ئیمارات به‌ڕێوه‌چوو .له‌م هه‌ڵبژێ������رن و ڕه‌وان������هی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌ی������ی ئیماراتی هه‌ڵبژاردن������هدا )٤٥٠( ،پاڵێوراو ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنیان به یه‌کگرتووی بکه‌ن .به‌پێی ڕاپۆرتی ئاژانسه هه‌واڵده‌رییه‌کان، ئه‌نجام گه‌یان������د .ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی ئیماراتی یه‌کگرتوو له ملمالنێکاندا ته‌نیا ژنێک توانی به ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی ده‌وری ڕاوێژکاریی ههیه و له ( )٤٠کورس������ی پێکهاتووه .ئیماراتی یه‌کگرتوو بگات. ئه‌ن������وه‌ر محه‌مه‌د قرق������اش ،جێگری وه‌زی������ری ناوخۆی ( )٢٠نوێنه‌ری ئ������هم ئهنجومهنه له الی������ه‌ن ده‌نگده‌رانه‌و‌ه هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و ( )٢٠نوێنه‌ری������ش له الی������ه‌ن ئه‌میری ئیمارات ،ڕایگه‌یاند« :ئهم ههڵبژاردنه به‌شێوه‌یه‌کی شه‌فاف ئیماراته‌و‌ه ده‌ستنیش������ان ده‌کرێت )١٣٠( .هه‌زار ده‌نگده‌ر به‌ڕێوه‌چوو ،هه‌روه‌ها ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند که ڕێژه‌ی به‌شداریی هاوواڵتی������ان باش بوو ،به‌اڵم ده‌وڵه‌ت هیوادار بوو که ڕێژه‌ی له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌شدار بوون. به‌گوێره‌ی یاس������اکانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌و واڵته ،پاڵێوراوان به‌شداریی هاوواڵتیان لهوه زیاتر با». جێی وه‌بیرهێنانه‌وه‌یه ک������ه یه‌که‌مین خولی هه‌ڵبژاردنی ته‌نیا له ماوه‌ی دوو حهوت������وودا (ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن ١٤ ڕۆژه) بۆی������ان ههیه پروپاگه‌ند‌ه بۆ دروش������م و پالنه‌کانیان په‌رله‌مان������ی ل������ه ئیماراتی یه‌کگرتووی عه‌ره‌بی ،له س������اڵی بک������ه‌ن .له هه‌ڵبژاردنه‌ک������هدا هاوواڵتیانی ئیم������ارات بۆیان ٢٠٠٦دا ئه‌نجام درابوو. ئیماراتی یه‌کگرتووی عه‌ره‌بی سیسته‌می حکوومه‌تی
پاشایه‌تی
پایته‌خت
ئه‌بوو زه‌بی
دانیشتوانی واڵت پانتایی واڵت پێکهاتهی دانیشتوان
٤,٧٠٧,٣٠٧که‌س ()٢٠٠٦ ٨٣,٦٠٠کیلۆمه‌تری چوار گۆشه ( )%٢٢ئه‌و عه‌ره‌بان������هی که هاوواڵتیی ئیماراتن)%١٦( ،ی������ش ئه‌و عه‌ره‌بانه‌نن که پێناسه‌ی هاوواڵتیی ئیماراتیان نییه.
( )%٣٦باشووری ئاسیا )%٢٠( ،باشووری ڕۆژهه‌اڵتی ئاسیا )%٥( ،ئێرانی و ()%٢ ئه‌و بیانییانه‌ی که دانیشتووی واڵتی ئیماراتن یش ئه‌ورووپایی و ئه‌مریکیین( .ئامار ساڵی ٢٠٠٩ ڕێژه‌ی ژنان ڕێژه‌ی پیاوان ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل ه ناو ژنان و پیاوان شارنشینی ئابووری ڕێژه‌ی بێکاری ئینترنێت
()٣٢،٧ی کۆمه‌ڵگ‌ه ژنان پێکی دێنن ()٢٠٠٠ ( )٦٧،٣کۆمه‌ڵگ‌ه پیاون ()٢٠٠٩ ( )%٩٠ئاماری ()٢٠٠٥ ( )%٩١،٥ژنان و ( )%٨٩،٥له ناو پیاوان .ئامار ()٢٠٠٥ ()٧٧،٩ی دانیشتوان له شاره‌کاندا ده‌ژین ( )%١،٨کشتوکاڵ )%٦٠،٦( ،پیشه‌سازی و ()%٣٧،٦ییش به‌شی خزمه‌تگوزارییه. ( )%٣،١ئامار٢٠٠٥ : له هه‌ر ١٠٠که‌س ٦٥ ،که‌س خاوه‌نی هێڵی ئینترنێتن.
تشرینی یه‌كه‌م 2011
27
ل ه ش ان ره م لی ى ۆژ س ر ى ار ش
ى 6 ى
ى
ئ
و
هی
ه ه
دن ار
بژ ڵ
ول لو ی 30
ی
19
نو ێن ه‌ر ان ی
راپه‌ڕینی شاری سلێمانی 1930 -
نووسینی :نیهاد مسته‌فا عه‌بدولواحید دروستبوونى كاره‌ساتى رۆژى ره‌شى شه‌شى ئه‌یلوولى 1930له سلێمانى ،له ئه‌نجامى ب����ه كارهێنانى سیاس����ه‌تى چه‌وتى ئینگلیز بوو له كوردس����تان .كاتێ ئینگلیز له س����ه‌ره‌تای بیسته‌كانه‌وه ئینتدابى عێراقى گرته ده‌ست ،ویستى بزانێ تا چه‌ند ده‌توانێ ده‌سه‌اڵتى به‌سه‌ر حكومه‌ت����ى عێراقدا هه‌بێ .هه‌ربۆیه هه‌وڵیدا دوو س����اڵ ئاماده‌كارى بكات بۆ دانانى خه‌ڵكى ش����اره‌زا و ئه‌ڵقه له‌گوى خۆیان بۆ س����ه‌ره‌ك وه‌زیران و ده‌ستنیش����انكردنى چه‌ند وه‌زیرێكى وا ك����ه له‌گ����ه‌ڵ ره‌وتى خۆیدا بگونج����ێ .هه‌روه‌ه����ا به‌رنامه‌رێژییه‌كى وایكرد ب����ۆ وه‌رگرتنى س����ه‌ربه‌خۆیی سیاسى بۆ عێراق ،تاكو ببێته ئه‌ندامى (كۆمه‌ڵه‌ى نه‌ته‌وه‌كان -عصبة االمم)، كه ئه‌مه‌ش بۆ خۆى هێنانه‌دى ئاواتى عێراقییه‌كان بوو ،كه هه‌رده‌م خه‌باتیان بۆ ده‌كرد .بۆ ئهم مه‌به‌س����ته‌ش ده‌بێ عێراق دروشمێكى (لۆگۆیه‌كى) تایبه‌تى دابنێ ،ئه‌ویش به‌پێى راوێژ و بیروبۆچوونى كورد و عه‌ره‌ب له په‌رله‌مانێكى هه‌ڵبژێردراوى راسته‌قینه‌دا. 28هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
مه‌لیك فه‌یسه‌ڵى یه‌كه‌م كه له‌الیه‌ن ئینگلیزه‌وه به مه‌لیكى عێراق دانرابوو، دوای������ی نورى س������ه‌عید كرایه س������ه‌ره‌ك وه‌زیران و چه‌ن������د وه‌زیرێ������ك ب������ه ده‌ستنیشانكراوى دانران. مه‌به‌س������تى تایب������هت له وه‌رگرتنى پۆستى سه‌ره‌ك وه‌زیران له‌الی������ه‌ن نورى ئه‌حمه‌د موختار بابان س������ه‌عیده‌وه له عێراقى ئ������هو س������ه‌رده‌مه‌دا بۆ ئهوه بوو ،هه‌ڵبژاردنێكى سه‌رتاسه‌رى له عێراقدا بكرێ������ت و په‌رله‌مانێ������ك دابن������رێ و له‌رێ������ی ئه‌و په‌رڵه‌مانه‌وه په‌یمانێك له نێوان ده‌وڵه‌تى بریتانیا و ده‌وڵه‌تى عێراق دا ئیمزا بكرێ������ت .پ������اش ئه‌وه‌ى تۆفیق قه‌زاز به‌نده‌كان������ى په‌یماننامه‌ى بریتانى و عێ������راق رووبه‌ڕووی ناڕه‌زایه‌تی������ی توندی كورد و عه‌ره‌ب بۆوه ،به‌ربه‌ره‌كانى له نێوان خه‌ڵك و حكوومه‌تى نوێی عێراق توندوتیژییه‌كى زۆرى لێكه‌وته‌وه ،چونكه به‌الى خه‌ڵكى عێراقه‌وه ئه‌و په‌یماننامه‌یه هیچ له مه‌سه‌له‌كه ناگۆڕێ و هه‌مان بارودۆخى ئینتیدابه و ده‌س������ه‌التى ئیس������تعماریی بریتانیا له عێراقدا ده‌هێڵێته‌وه و به هیچ شێوه‌یه‌ك عێراق ئازاد و سه‌ربه‌خۆ نابێ .حزبه عه‌ره‌بیی������هكان و رۆژنامه‌كانى عێراق به كوردى و عه‌ره‌بییه‌وه ده‌ستیان كرد به دژایه‌تیكردنى حكوومه‌ته‌كه‌ى نورى سه‌عید و په‌یماننامه‌ى (بریتانى -عێراقى) .له به‌رامبه‌ر ئه‌مانه‌دا ،حكومه‌تى نورى س������ه‌عید گه‌لێك رۆژنامه و گۆڤارى ئه‌وكاته‌ى داخس������تن و هه‌ندێ كه‌سى نیشتیمانپه‌روه‌ریشیان گرتن و خستیانه به‌ندیخانه‌وه .بهمجۆره عێراق هه‌ندى پشێوى تێكه‌وت و نورى سه‌عیدپاش������اى سهرۆك وه‌زیران كه پیاوێكى زیره‌ك و لێهاتوو ب������وو ،له‌یه‌كه‌م هه‌نگاویدا بۆ دامركانه‌وه‌ى
ئه‌و ب������اره نائاس������ایی‌ه ل������ه كوردس������تانه‌وه ده‌س������تى پێك������رد، هه‌ربۆیه ده‌ستیكرده پرۆپاگه‌ن������ده و هاندانى خه‌ڵك������ى ش������اره‌كانى س������لێمانى و كه‌ركووك و هه‌ولێر بۆ به‌ش������دارى كردنیان له هه‌ڵبژاردنى شێخ عه‌بدولقادری حه‌فید سه‌رتاسه‌رى له عێراقدا. بۆ ئهم مه‌به‌س������ته چه‌ند هه‌نگاوێك������ى ئی������دارى ن������ا ب������ۆ دامه‌زراندنى كه‌س������انێكى روشنبیر و نیش������تمانپه‌روه‌ر له‌ناو كورده‌كاندا ،وه‌ك تۆفیق وه‌هبى به مته‌س������ه‌ڕفى سلێمانى ،عه‌بدوالمه‌جید عه‌بدوالحه‌می������د ب������ه مته‌س������ه‌ڕفى هه‌ولێ������ر، عه‌زمی بابان ماج������د مس������ته‌فا ب������ه قائیمه‌قامى ئاكرێ و خۆیندن له قوتابخانه س������ه‌ره‌تاییه‌كاندا كرا به كوردى. به كورتى و به كوردى ،چه‌ند قه‌زایه‌كى كه‌ركووكى كرده كوردى و چه‌ند داواكارییه‌كى جۆراوجۆرى میلله‌تى كوردى جێبه‌ج������ى كرد .لۆگۆی ده‌وڵه‌تیان دروس������ت كرد كه هێماى كوردى تێدا بوو. دواى ئه‌نجامدانى ئهم كارانه ،وه‌فدێكى حكومه‌تى عێراقى به س������ه‌رۆكایه‌تیی غازى كورى مه‌لیك فه‌یس������ه‌ڵ و هه‌ندێ له پیاوانى ش������اره‌زاى ئینگلیز رویانكرده شاره‌كانى كه‌ركووك، س������لێمانى و هه‌ولێر بۆ وه‌رگرتنى راى خه‌ڵكى ،به‌اڵم خه‌ڵكى شارى سلێمانى وه‌فده‌كه‌یان به‌ردباران كرد و ده‌ستیانكرد به خۆنیشاندان دژى راو بۆچوونه‌كانى ئهم وه‌فده ،كه پێیان وابوو خواستى گه‌لى كورد له به‌رنامه‌ی وه‌فده‌كه‌دا به‌دی ناكرێت. هه‌ربۆیه كۆمه‌ڵێك له پیاو ماقوواڵنى ش������ار و رۆش������نبیران و
تشرینی یه‌كه‌م 2011
29
ش������اره‌زایان و نیشتمانپه‌روه‌ران به ناوى (هه‌یئه‌ى وه‌ته‌نییه) هه‌ڵبژێران ،ئهمانه كه‌وتنه خۆ رێكخستن بۆ دانانى به‌رنامه‌یه‌كى دروست و به‌جێ بۆ داواكردنى (ده‌وڵه‌تى سه‌ربه‌خۆ) بۆ كورد ل������ه ژێر چاودێریكردنى (كۆمه‌ڵه‌ى نه‌ته‌وه‌كان ــ عصبة االمم) كه له راستیدا كورد پێى پشتئه‌ستوور بوو. ئهم (هه‌یئه‌ى وه‌ته‌نییه) ئاوات و ئامانجى ههره گه‌وره‌ى ئه‌وه‌بوو ،كه هانى خۆنیش������اندان بده‌ن بۆ پێشكه‌ش������كردنى داخوازییه‌كانیان ،ئه‌گه‌رچى له‌و كات و زه‌مانه‌دا هیچ حزبێكى كوردى نه‌بوو كه پشتیوانى له داخوازییه‌كانى ئهم (هه‌یئه‌یه) ب������كات ،ك������ه له‌الیه‌ن چه‌ند كه‌س������ێكى نیش������تمانپه‌روه‌ره‌وه دامه‌زرابوو .ئهم كه‌سانه بریتیبوون له: 1ـ حه‌مه ئاغاى ئه‌وره‌حمان ئاغا 2ـ شێخ قادرى حه‌فید 3ـ تۆفیق قه‌زاز 4ـ ره‌مزى فه‌تاح 5ـ حه‌مه سالح به‌گ 6ـ ئه‌وڕه‌حمان ئاغاى ئه‌حمه‌د پاشا 7ـ عزه‌ت به‌گى وه‌سمان پاشا 8ـ عه‌زمى بابان (سه‌رۆكى هه‌یئه) 9ـ عزه‌ت مه‌دفه‌عى 10ـ فایه‌ق به‌گى بابان 11ـ شێخ محه‌مه‌د گواڵنى 12ـ ره‌شید نه‌جیب (سكرتێرى هه‌یئه) دانانى ئهم هه‌یئه‌یه له سلێمانى وه‌رچه‌رخانێكی سیاسیی بوو له خه‌باتى رزگاریخوازى خه‌ڵكى ش������اره‌كه‌دا ،هه‌ربۆیه بهمجۆره راپه‌ڕین و ش������ۆڕش و خۆنیش������اندان له شاخه‌وه گواسترایه‌وه بۆ ناو شاره‌كانى كوردستانه‌وه .راسته شارى سلێمانى ته‌واو خرۆشا و ناڕه‌زایی كه‌وته سه‌رزارى شاعیران و رۆشنبیران و كاسبكاران .خۆنیشاندان له‌به‌رده‌ركى سه‌را ده‌س������تیپێكرد و سه‌ر جاده و ش������وێنه گشتییه‌كان زیاتر له دوو هه‌زار كه‌س������ى تێدا گردبۆوه .فایه‌ق بێكه‌سى شاعیر، زۆر به په‌رۆش بوو ،ههمیشه پێشه‌نگى خۆنیشانده‌ران بوو. داواكارییه‌كان زیاتر له رێی هه‌یئه‌كه‌یانه‌وه زۆر به راشكاوانه ئاراس������ته‌ی وه‌فده‌كانى به‌غداد و وه‌فدى سامى بریتانیایان ده‌كرد .له كاتى س������ه‌ره‌دانیان بۆ سلیمانى ده‌یانگوت :كورد
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
به‌شداریى هه‌ڵبژاردن ناكه‌ن گه‌ر دان نه‌نێن به مافى ته‌واوى كوردا بۆ دروستكردنى ده‌وڵه‌تێكى سه‌ربه‌خۆ. به‌مج������ۆره ت������ا رۆژى 6ى ئه‌یلوول رۆژ به رۆژ ش������ارى س������لێمانى خه‌ڵكى زیاتر له خۆنیشانده‌ران كۆ ده‌بوونه‌وه و وه‌فدى حكوومه‌ت فه‌وجێكى تایبه‌تییان ئاگادار كرد .سه‌ربان و بنبانى س������ه‌را و خانووه گه‌وره‌كانى سه‌رجاده‌كانى نزیك خۆیان به‌چه‌كى س������ووك و قورسه‌وه دابه‌ست و ده‌ست كرا به ده‌س������تڕێژكردن .له‌كاتى خۆنیش������انداندا خه‌ڵكێكى زۆر بریندار و ش������ه‌هید بوون 50 ،تاكو 60شه‌هید و 100تاكو 150برین������دارى لێكه‌وته‌وه ،له‌به‌ر ئهوه ئهم رۆژه‌یان ناو نا، شه‌رى به‌رده‌ركى سه‌را یان هه‌راى به‌رده‌ركى سه‌را. پاش ئهم رووداوه ،له 9ى ئه‌یلوول وه‌فده‌كه‌ى حكوومه‌ت و وه‌فدى سامى بریتانى چه‌ند كه‌سێكیان ده‌ستنیشانكرد بۆ نۆینه‌رانى په‌رله‌مانى عێراق. لهوانه: 1ـ ئه‌حمه‌د موختار بابان 2ـ جه‌مال بابان 3ـ سه‌الح بابان 4ـ داود حه‌یده‌رى 5ـ ئیبراهیم یووسف 6ـ عه‌لى دۆغره‌مچى 7ـ شێخ حه‌بیب تاڵه‌بانى 8ـ مه‌عرووف داوود 9ـ ئه‌حمه‌د سالح 10ـ حه‌مه سالح به‌گ محه‌مه‌د عه‌لى به‌گ 11ـ سه‌یفوولاڵ خه‌ندان 12ـ سلێمان فه‌تاح 13ـ غیاسه‌ددین نه‌قشبه‌ندى تێبینى: بۆ نووسینی ئهم بابه‌ته سوودم له‌م سه‌رچاوانه وه‌رگرتووه: )1مێ������ژووى گه‌ل������ى كورد به‌رگ������ى دووه‌م (دكتور كه‌مال مه‌زهه‌ر). )2به‌ڵگه‌نامه‌كان������ى بریتانیا له كتێبى عێراقدا ،نووس������ینى (وه‌لی������د ئه‌لئه‌عزه‌مى) و گۆڕینى بۆ ك������وردى محه‌مه‌د نوورى تۆفی������ق ..له‌گه‌ڵ چه‌ند به‌ڵگه‌نامه‌ی������هك له رۆژى 6ى ئه‌یلوولى ساڵى 1930محه‌مه‌د ئه‌مین زه‌كى به‌گ.
فه‌ڕه‌نسا؛ سه‌ركه‌وتنێكی مێژوویی بۆ چه‌په‌كان ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن له هه‌ڵبژاردنێكی ناڕاسته‌وخۆدا ،به به‌شداری 72هه‌زار له گ������ه‌وره دهنگدهران (نوێنه‌ران������ی ئه‌ندامانی ئهنجومهنه خوجێیی������هكان) كه له رۆژی یه‌كش������هممه 2011/9/25بۆ نوێبوونه‌وه‌ی نیوه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی پیرانی فه‌ڕه‌نسا بهڕێوه چوو ،پارتی سۆشیالس������ت و چه‌په هاوپه‌یمانه‌كانی س������ه‌ركه‌وتنێكی گهوره و مێژوویییان تۆمار كرد و توانیان 23كورسی دیكه بخه‌نه سه‌ر ژماره‌ی كورسییه‌كانیانه‌وه، بهمجۆره به به‌ده‌س������تهێنانی 177كورس������ی له كۆی 348 كورسی به‌رامبه‌ر به 144كورسی بۆ پارتی یه‌كگرتن له پێناو بزوتنه‌وه‌ی میللیی ده‌سه‌اڵتدارو هاوپه‌یمانه راستڕه‌وه‌كانی، كه زۆرینه‌ی ره‌های ئه‌نجومه‌نی پیرانی فه‌ڕه‌نس������ا پێكدێنن، به‌س������ه‌ر راسته‌كاندا س������ه‌ركه‌وتن كه زیاتر له په‌نجا ساڵه هه‌ر له س������ه‌ره‌تای دروس������تبوونی كۆماری پێنجه‌مه‌وه له ساڵی 1958تا پێش ئهم ههڵبژاردنه ،زۆرینه‌ی ئه‌نجومه‌نی پیرانیان پێكهێنابوو. به‌پێی راپرس������ییه‌كان ،فرانسوا هوالند كه له سه‌ره‌وه‌ی لیس������تی ئ������هو پاڵێوراوانه‌وه‌ی������ه و نوێنه‌رایه‌تی������ی پارت������ی سۆشیالیس������ت ب������ۆ هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌رۆكایه‌تی ده‌كات، رایگه‌یاند( :ئهم سهركهوتنه ئاماژه‌ی لێكترازانی سیسته‌می س������اركۆزی)یه و ب������ه تێڕوانینی ئه‌و ئهوه پێش������بینیێكه بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكایه‌تی كه له ساڵی داهاتوودا ئه‌نجام ده‌درێت. تاوه‌ك������و هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكایه‌تی ئه‌نج������ام ده‌درێت، راسته‌كان به‌رده‌وام ده‌بن له په‌یڕه‌وكردنی سیاسه‌ته‌كانیان بۆ به‌ڕێوه‌بردنی واڵت ،به پش������ت به‌س������تن به‌و زۆرینه‌یه‌ی كه له په‌رله‌مان هه‌یانه و به‌پێی ده‌س������تووری ( )1958ئه‌و كۆمه‌ڵه‌یه له رووی گرنگی و ده‌سه‌اڵته‌وه پێش ئه‌نجومه‌نی پیران ده‌كه‌وێت ،به‌اڵم پێویسته هه‌ردووكیان پرۆژه یاساكان
په‌س������هند بكه‌ن ،ئه‌مه‌ش ده‌بێته هۆی دواكه‌تنی ئه‌و پڕۆژه یاسایانه‌ی كه له‌الیه‌ن راسته‌كانه‌وه پێشكه‌ش ده‌كرێن. له دوای هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كانی ساڵی 2004كه چه‌په‌كان ئه‌نجامێكی باش������یان به‌ده‌ستهێنا ،پێگه‌یان له‌ناو جه‌ماوه‌ری فه‌ره‌نسادا به‌هێزتر بوو و كاریگه‌ریه‌كی زۆری هه‌بوو له‌س������ه‌ر گۆڕینی بۆچوونی ئه‌و گهوره ده‌نگده‌رانه‌ی كه له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ش������دارییان كرد .هه‌روه‌ك سه‌رۆكی پارتی یه‌كگرتن له پێناو بزوتنه‌وه‌ی میللی (فرانسوا هوالند) له شه‌وی یه‌كشه‌ممه رایگه‌یاند( :ئهم شكسته‌ی راسته‌كان جێی بێئومێدییه ،به‌اڵم دوای شكسته یه‌ك له‌دوای یه‌كه‌كانی هه‌ڵبژاردنی ش������اره‌وانییه‌كان له ساڵی 2004ـه‌وه ،شتێكی چاوه‌ڕواننه‌كراو نه‌بوو) .پێده‌چێ ئهم ههڵبژاردنه ببێته هۆی هه‌مواركردنی هه‌ندێك له وه‌زاره‌ته‌كان به‌هۆی هه‌ڵبژاردنی وه‌زیره‌كانیان بۆ ئه‌نجومه‌ن������ی پیرانه‌وه ،له‌وانه‌ش وه‌زیری به‌رگری (جيرار لونغێ) .له كاتێكدا فه‌ره‌نسا به‌شدارێكی س������ه‌ره‌كییه له‌و جه‌نگه‌ی له لیبیا و ئه‌فغانس������تاندا ههیه، له‌وانه‌یه دانانی وه‌زیرێكی دیكه بۆ به‌رگری ،مش������تومڕێكی زۆر له‌ناو پارته ركابه‌ره‌كانی فه‌ره‌نسادا دروست بكات. له ده‌رئه‌نجامی ئه‌و سه‌ركه‌وتنه‌ی چه‌په‌كاندا و له رۆژی ش������هممه 2011/10/1بۆ یه‌كه‌مجار سۆشیالیستێك بوو به س������ه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی پیران( .ژان بیار بێل) ( 56ساڵی) به 179ده‌نگی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌ن به سهرۆك هه‌ڵبژێردرا به‌رامبه‌ر به 134ده‌نگ بۆ س������ه‌رۆكی پێشووی ئه‌نجومه‌نی پیران (جیرار الرش������ێ) پاڵێوراوی پارتی یه‌كگرتن له‌پێناو بزوتن������هوهی میللی و 29ده‌نگ بۆ (ڤالێری الیتار) و حهوت ده‌نگ بۆ (البیل) ،به‌مجوره ژان بیار بێل كه كه‌س������ێكی زۆر ناس������راو نه‌بوو له گۆڕه‌پانی سیاسی فه‌ڕه‌نسادا ،له دوای سهرۆك كۆمار بوو به دووه‌م كه‌سی ئه‌و واڵته. تشرینی یه‌كه‌م 2011
31
ئه‌براهام لینكۆڵن په‌ندن و وان ه و بێئومێد نه‌بوون (هه‌ستیارى بۆ پێگیرییا به‌رده‌وامبوونێ لجه‌م م ه هه‌میا ههیه .ئه‌ركێ ره‌نجكێشانێ ئه‌ركێ م ه هه‌میانه .من هه‌ست ب بانگه‌وازیا ئه‌ڤى ئه‌ركی كرییه).
ئه‌براهام لینكۆلن
ئاماده‌كردنی :عزه‌ت یوسف كاروانێ هه‌ڤڕكیا درێژ مه‌زنترین نموونه بۆ رژدیێ و ڕاده‌ست نه‌بوونێ ئه‌براهام لینكۆلنه .ئه‌گه‌ر مرۆڤ بخوازیت فێرى ده‌ستنه‌به‌ردانێ و ئارمانج نه‌هێالنێ ببیت ژبلى ئه‌براهام لینكۆلنى ل كه‌سێ دى ناگه‌ریێت. ئه‌براه������ام لینكۆلن دناڤ هه‌ژاریێ و برس������ێ ژ دایك بووی������ه و ب ژاروژیرى په‌روه‌رد‌ه بووی������ه .د ژیانا خۆدا گه‌له‌ك تووش������ى شكه‌ستنێ و دوڕاندنێ بوویه .د هه‌شت هه‌لبژاردنان������دا س������ه‌رنه‌كه‌فتیه ،دوو جاران كارێ خۆ ژ ده‌س������تدای‌ه و توشى شوك و هه‌رفتنا ده‌رونى و ده‌مارى بوویه ،لێ خۆ راده‌ست نه‌كرییه. گه‌ل������هك جاران هێالن و وازهێنان و ده‌س������تبه‌ردان د ب������ه‌روكا وى دا بوویه ،به‌لێ ئه‌وى ق������هت پویته نه‌دایێ، چونكى هێالن و ده‌س������تبه‌ردان د ه������زر و فه‌رهه‌نگا وى دا ڕامانا خۆ نهبوویه ،هه‌تا بوویه مه‌زنترین س������ه‌رۆك د دیرۆكا وه‌التێ خۆدا. لینكۆلن������ێ قه‌هره‌مان چ جاران ب������ێ ئومێد نهبوویه و هه‌ر ل چه‌په‌رێ هه‌ڤڕكیێدا هه‌سپێ خۆ چوار گاڤ دایه. 32هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
ئه‌براهام لینكۆلن1865 - 1809 :
ئه‌ڤا ل خوارێ ژى ده‌رده‌س������ه‌ریا كاروانێ لینكۆلنه بۆ كۆچــكا سپى: 1816خێزان������ا وى ناچ������ارێ ده‌ربه‌ده‌ربوونێ بوویه، ئه‌وژى ناچار بوویه ژبۆ ژین و ژیارا وان كار بكه‌ت. 1818دایكا وى وه‌غه‌را ئێكجارى كرییه. 1831د كارى دا سه‌رنه‌كه‌فت و كار ژ ده‌ست دا. 1832به‌ربژارێ ئه‌ندامه‌تیا چڤاتا ته‌ش������ریعى بوو ـــ دۆڕاند. 1832ڤیا یاسایێ بخوینیت به‌لێ ب ده‌ستڤ‌ه نه‌هات. 1833كوژمه‌كێ دراڤى ژ بۆ كارێ بازرگانیێ ژ هه‌ڤاله‌كێ خۆ وه‌رگرت ،هێش������تا ساال وى ب داوى نه‌هاتى رویت بوو. هه‌ڤده ساالن ڤه‌كێشا هه‌تا شیاى ده‌ینێ خۆ ئه‌دا بكه‌ت. 1834د هه‌لبژاردنێن چڤاتا ته‌شریعى دا ـــ سه‌ركه‌فت. 1835كچه‌ك خواست ،به‌لێ به‌رى ڤه‌گوهاستنێ ده‌زگرا وى مر و دلێ وى شكه‌ست. 1836توش������ى ره‌وش������ه‌كا ئێكجار خرابا ده‌رونى و
سۆزى بوو و د ئه‌نجامدا بۆ ماوه‌یێ شه‌ش مه‌هان كه‌ت‌ه ناڤ جهان. 1838د خواس������ت ببیته سه‌رۆكێ چڤاتا ته‌شریعى ـــ سه‌رنه‌كه‌فت. 1840د خواست بۆ جارێ دوێ ببیته به‌ربژارێ چڤاتا ته‌شریعى ــ سه‌رنه‌كه‌فت. 1843هه‌ڤڕكى بۆ ئه‌ندامه‌تیا كۆنگرێسێ ـــ ب ده‌ستڤ‌ه نه‌هات. 1846هه‌ڤڕكى بۆ ئه‌ندامه‌تیا كۆنگرێس������ێ ،ئه‌ڤجار‌ه ب س������ه‌ركه‌فت و قه‌ستا واشنتۆن كر و كاره‌كێ باش ب ده‌ستكه‌فت. 1848دووب������اره خ������ۆ بۆ كۆنگرێس������ێ هه‌لب������ژارد ـــ سه‌رنه‌كه‌فت. 1849داخوازنامه‌ك بۆ وه‌رگرتنا پۆس������تێ رێڤه‌به‌رێ تاپۆیا باژێڕێ خۆ پێشكه‌ش كر به‌لێ هاته ره‌تكرن. 1854د هه‌لبژاردنێن چڤاتا پیران دا ب سه‌رنه‌كه‌فت. 1856د حزبا خۆ دا بۆ پۆس������تێ جێگرێ سه‌رۆكى خۆ هه‌لبژارد به‌لێ كێمتر ژ سه‌د ده‌نگان ب ده‌ستخۆڤه ئینان. 1858بۆ ج������ارا دوێ د هه‌لبژاردنێن چڤاتا پیران دا ب سه‌رنه‌كه‌فت. 1860ب������ۆ س������ه‌رۆكێ ویالیه‌تێ������ن ئه‌مه‌ریك������ى هاته هه‌لبژاردن. 1864ب������ۆ ج������ارا دوێ وه‌ك������و س������ه‌رۆكێ ویالیه‌تێن ئه‌مه‌ریكى هاته هه‌لبژاردن. (رێك������ه‌كا گه‌له‌كا ب زه‌حمه‌ت و كه‌ندوكور و ئه‌ڤرازى ب������وو .ئه‌ز د هلنگفت������م و و پێت من ژ به‌ر من د چوون و هه‌ڤس������ه‌نگیا من تێك دچوو ،به‌ل������ێ من هه‌ر خۆ رادگرت و چاره‌س������ه‌ریا خۆ دكر و رێكا خۆ دبڕى ،ئهڤه هلنگفتن بوو ،نه كه‌فتن) .په‌یڤا ئه‌براهام لینكۆلنى پشتى دۆڕاندنا هه‌لبژادنێن چڤاتا پیران. هه‌لبژاردن ل س������اال 1860چوار كاندیدان بۆ پۆستێ سه‌رۆكاتیا ویالیه‌تێ������ن ئێكگرتى یێن ئه‌مه‌ریك������ى خۆ هه‌لبژاردبوون. پارتا دیموكرات بۆ دوو لقان هاتبوو دابه‌شكرن .ستیڤن
دوگلس ( )Stephen A. Douglasكاندیدێ لقه‌كێ بوو، جون بریكێن������رج ( )John C. Breckinridgeكاندیدێ لقا دى ل باشورى بوو كو خۆدان ژماره‌كا زۆرا مرۆڤێن كۆیله بوو. پارته‌كا دى وى سه‌رده‌مى د گوتنێ ()Whig Party نوكه ژى دبێژنێ پارتا ئێكه‌تى ،جون بێل ()John Bell كاندیدێ وێ بوو .بۆ پارت������ا كۆمارژى ئه‌براهام لینكۆلن ( )Abraham Lincolnیێ كاندید كرى بوو. ل چریا ئێكێ ل هه‌مان سال پروسێسا ده‌نگدانێ ده‌ستپێكر و د ئه‌نجامدا لینكۆلن دهه‌لبژاردناندا ب سه‌ركه‌فت. خه‌لك������ێ ویالیه‌تێ������ن ناڤدار ب چاندن������ا په‌مبى د وێ باوه‌ریێ دابوون كو پش������تى ئه‌ڤ������ان هه‌لبژاردنان خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێن باكورى ب نیازن ئه‌وان ژ مافێن وان زڕبار بكه‌ن و كه‌سێن دژ و به‌رهه‌لستكارێن كۆیله‌تیێ ناهێلن كۆیله‌تى به‌ربالڤ ببیت و د ترس������یان كو هنده‌ك یاسا ده‌ربێخن و كۆیله‌تیێ نه‌هێلن و ره‌وشا وان تێكبده‌ن. پرۆپاگه‌ن������ده و گۆتگۆتك س������ه‌باره‌ت رژدى و دیزاینا پیستڕه‌ش������ێن پارتا كۆمار (وه‌س������ا ب ن������اڤ دبرن) بۆ نه‌هێالنا زولم و سته‌ما دژى وان هاتیه چه‌سپاندن ،وه‌سا به‌الڤه‌ب������وون كو ئێدى ئه‌و هیچ زێده‌تر د ئاماده نینن لبن بارێ كۆیله‌تیێ بنالن. تشرینی یه‌كه‌م 2011
33
ه������ه‌ر زوو ئه‌ڤ گۆتگۆتكه بۆ په‌یامه‌كێ راس������ت هاته گوهوڕین .ل كانینا ئێكێ جه‌ماوه‌رێ كارولینا باشور جڤینه‌ك گرێدا و گه‌هشتنه رێكه‌فتنه‌كێ و جودابوونا ویالیه‌تا خۆ ژ ئێكه‌تی������ێ د داخۆیانیه‌كێدا ڕاگه‌هاند و دیار كرن كو ئێدى ئه‌و نه خه‌لكێ ویالیه‌تێن ئێكگرتییێن ئه‌مه‌ریكینه .ش������ه‌ش ویالیه‌تێ������ن دى یێن ئه‌مه‌ریكى ئێ������ك ل دویڤ ئێك هه‌مان هه‌لویس������ت و رێباز وه‌رگرت������ن و پێكڤه حكومه‌ته‌كا نوو ب ناڤێ ویالیه‌تێن كونفیدرالیا ئه‌مه‌ریكى دامه‌زراندن. ل دوی������ڤ بنه‌م������ا و پره‌نس������یپان هه‌ر وه‌ك������و خه‌لكێ باشورى هزر بۆ دكر كو ل هه‌ر ده‌مه‌كى بیت مافێ وا یێ ره‌وای‌ه خۆ ژ ئێكه‌تیێ ڤه‌كێش������ن ،چونكى ئێكه‌تیه‌كا حه‌ز و ئاره‌زوومه‌ندانه‌یه .ویالیه‌تێ������ن كونفیدرالیا ئه‌مه‌ریكى هاوپه‌یمانێتى د ناڤا خۆدا مۆركرن و ئێكسه‌ر سه‌ربه‌خۆییا خۆ راگه‌هاند و جێفرس������ون دێڤز ()Jefferson Davis وه‌كو سهرۆك هه‌لبژارد. ل ش������واتا 1861لینكۆلن بۆ س������وندخوارنێ قه‌س������تا واشنتۆن كر .دوژمن و ناحه‌زێن وى ب ئاشكرا و شانازى ڤ������ه بڕیارا كوش������تنا وى راگه‌هاند و دگۆتن ب س������اخى ناگه‌هیته پایته‌ختى .پیالن و كومپلۆیه‌ك بۆ كوش������تنا وى ل ده‌مێ بورینا وى ل ده‌ڤ������ه‌را بالتیمور ()Baltimore هاته داڕێش������تن و ژ ئه‌نجامێ گوهوڕین������ا ژڤانێ چوونا وى ،پیالنێ س������ه‌رنه‌گرت و ژ كوشتنێ قورتال بوو و ب سالمه‌تى گه‌هشته پایته‌ختى. ل چوارێ ئادارێ وه‌كو س������ه‌رۆك ده‌ست بكار بوو .د ئاخفتنه‌ك������ێ دا ل وى ده‌مى گۆت( :ئه‌ى جه‌ماوه‌رێ منێ بێزار و نه‌ڕازى ،كێش������ا شه‌ڕێ ناڤخۆیى ل ناڤ ده‌ستێن هه‌وه‌دایه ،نه یێن من .چاك بزانن حكومه‌تا ههوه هێرشێ ناكه‌ت‌ه س������ه‌ر ههوه .ئه‌گه‌ر تو ته‌عداكه‌ر نه‌بى چ شه‌ڕ و پێكدادان ناهێته به‌ر ده‌رازینكا ته .ته سوند نه‌خاری‌ه كو دێ حكومه‌تێ ژ ناڤبه‌ى ،به‌لێ من س������ویند یا خوارى كو ئه‌ز به‌رگریێ ژێ بكه‌م و بپارێزم). هێزێن هاوپه‌یمانان (ویالیه‌تێن كونفیدرالیا ئه‌مه‌ریكى) داخاز ژ حكومه‌تا ئه‌مه‌ریكى كر ده‌س������ت ژ هه‌موو كه‌لهـ و ئاس������یگه‌هـ و عومبارێن چه‌كى و ملكێ گش������تى د ناڤ 34هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
توخیبێ واندا به‌رده‌ت .لێ سهرۆك لینكۆلن ل به‌ر نه‌هات و ره‌تكر و گ������ۆت( :ئه‌ز نكارم دان ب ڤان ویالیه‌تێن خۆ ژ ئێكه‌تیێ ڤه‌كێش������این بده‌م ،ئه‌ز نه‌شێم چ پێنگاڤان بێى ره‌زامه‌ندیا خه‌لكێ ویالیه‌تێن ئه‌مه‌ریكى پاڤێم). ره‌وش ش������ه‌پرزه و ئالوز بوو ،چه‌كدارێن هاوپه‌یمانان ل مه‌ها نیسانێ هێرشكرن‌ه سه‌ر كه‌لها سامتیر و (Fort )Sumterشه‌ڕى ده‌س������تپێكر .سهرۆك لینكۆلنى گازى 75000كه‌س������ان بۆ خزمه‌تا له‌شكه‌رى بۆ ماوه‌یێ سێ مه‌هان كر ،وه‌سا هه‌ردوو ئالیان به‌رهه‌ڤیا شه‌ڕى كرن. لینكۆلن������ى گ������ۆت( :ئهڤه نه ئومێدا من������ه د ڤان چوار سالێن حوكمڕانیا من دا شه‌ڕ په‌یدا ببیت ،پرسا كۆیله‌تیێ ژى نوك������ه ل ده‌ف من پرس������ه‌كا ناڤنجییه .پێتڤیی‌ه به‌رى هه‌رتشته‌كى و ب هه‌ر نرخه‌كى بیت ئهم به‌رگریێ ژ مانا ویالیه‌تێ������ن ئێكگرتى بكه‌ین) .ئالی������ێ به‌رامبه‌ر ژى ژ بۆ دامه‌زراندنا حكومه‌ته‌كا س������ه‌ربه‌خۆ ل ویالیه‌تێن كو وان كونفیدرالى لێ راگه‌هاندین شه‌ڕ دكرن. لینكۆل������ن یێ ب نیاز بوو هه‌موو هێز و ش������یانا خۆ بۆ ئازادكرن������ا كۆیله‌یان بكاربینیت و گ������ۆت( :ئارمانجا منا س������ه‌ره‌كى رزگاركرنا ئێكه‌تیا ئه‌مه‌ریكایه ،نه‌كو پاراستن ی������ان وێرانكرنا كۆیله‌تیێ یه .ئه‌گه‌ر ئه‌ز بش������ێم ئێكه‌تیێ بپارێزم و ڕاگرم ئێك كۆیله ژى ئازاد نه‌كه‌م ،درس������ته و دێ وه‌كه‌م .ئه‌گه‌ر ئه‌ز بش������ێم ئه‌ڤى كارى ئه‌نجام بده‌م و هه‌موو كۆیله‌یان ئازاد بكه‌م ئهڤه حه‌زا من‌ه و دێ وه‌كه‌م. هه‌روه‌س������ا ئه‌گه‌ر ئه‌ز بش������ێم بپارێ������زم د گه‌لدا هنده‌ك كۆیله‌یان ئ������ازاد بكه‌م و هنده‌ك ژى هه‌ر وه‌ك خۆ بمینن، ئه‌ز دێ وێ ژى كه‌م). ل داویێ ،ئه‌وى دیت كو ڕاگرتنا ئێكه‌تیێ یا په‌یوه‌س������ته ب ئازادكرنا كۆیله‌یان ،ئینا ئه‌وى بڕیارا گرنگ وه‌رگرت .ل رێكه‌فتى ئێكێ كانینا دوێ ساال ،1863د مه‌رسومه‌كى دا راگه‌هاند ك������ه كۆیله ل هه‌موو ویالیه‌ت و باژێڕان ،ژ وانه ویالیه‌تێن پشته‌ڕێ ژى د ئازادن .ب ڤى مه‌رسومى پتر ژ سێ ملیون ژ كه‌سێن كۆیله و پیستڕه‌ش ئازاد بوون. به‌لێ هێش������تا شه‌ڕێ گه‌رم و به‌رده‌وام بوو .هه‌تا مه‌ها تیرمه‌ها هه‌مان سال ،ل شه‌ڕێ گێتسبێرگ ()Gettysburg
كو ب������ۆ وه‌چه‌رخانه‌ك و هێزێ������ن هاوپه‌یمانێن كونفیدرالى شكه‌ستن و كێشه به‌ره‌ڤ الوازیێ چوو ،ژ وێرێ وێڤه ئه‌و نیشتمانپه‌روه‌رێن شه‌ڕ بۆ پاراس������تنا ویالیه‌تێن ئێكگرتى دكرن ،سه‌ركه‌فتن تۆمار كرن. دوماهیا كه‌سانه‌كێ مه‌زن بۆ جارا دوێ لینكۆلن بۆ پۆس������تێ س������ه‌رۆكاتیێ هاته هه‌لبژاردن .هێشتا شه‌ڕ ب دروستى ب داوى نه‌هات بوو، به‌لێ به‌ره‌ف نه‌مانێ دچوو .له‌شكه‌رێ ئێكه‌تیێ ل هه‌موو جهان س������ه‌ردكه‌فتن .بڤێ هه‌لكه‌فتێ لینكۆلنى په‌یامه‌كا كورت ئاراس������ته‌ى گه‌لێ خۆ كر ،ئ������ه‌وى مه‌تحه‌كارییا چ ده‌ستكه‌فتێن خۆ نه‌كرن ،ئه‌وى خۆشیا خۆ ب شكه‌ستنا دوژمنێن خۆ ده‌رنه‌بڕى ،لێ گۆت( :نه ب كین و دلڕه‌شى بۆ چ كه‌س������ان؛ ب قه‌نجى و باشى بۆ هه‌میان؛ ب رژدى ل س������ه‌ر راستیێ؛ ئه‌و راستیا خۆداى نیشا مه‌داى؛ ئهم هه‌موو پێكڤه ده‌س������ت ل ناڤ ده‌س������ت بۆ ب داوى ئینانا وی كارێ ئهم خه‌باتێ ل س������ه‌ر دكه‌ی������ن؛ برینێن ملله‌تێ خۆ سارێژ بكه‌ین؛ چاڤدێریا بیژن و ئێتیم و زیانلێكه‌فتیا بكه‌ین ،بێ درێغى بۆ به‌رپاكرن و چه‌س������پاندنا دادوه‌ریێ و ئاش������تیێ بۆ خۆ و بۆ هه‌م������وو گه‌الن كاربكه‌ین) .پاش
بورینا پێنج هه‌فتیان ،ل نه‌هێ نیس������انێ ،1865سوپایێ هاوپه‌یمانێن كونفیدرال خۆ راده‌س������ت كرن و ش������ه‌ڕ ب ئێكجارى ب داوى هات .وه‌سا كارێ ئه‌براهام لینكۆلنى سه‌رگرت. ل ئێڤاریا چوارده‌ى نیس������انێ ،لینكۆلن و خێزانا خۆ و ل گه‌ل دوو هه‌ڤالێن خۆ قه‌ستا شانویا فورد ل واشنتۆن ( )Ford's Theatre in Washingtonك������رن .پ������اش ده‌مژمێر ده‌هێ ش������ه‌ڤێ ،ئه‌كته‌ره‌ك ب ناڤێ جون وایكس ( )John Wilkes Boothبێ������ى كه‌س������هك ببینیت خۆ ڤه‌دزى و قه‌س������تا كورس������یكا لینكۆلنى كر و سه‌رێ وى دا به‌ر گولله‌یێن ده‌بانجێ و ده‌ملده‌ست سه‌رۆكێ ته‌مه‌ن پێنجى و شه‌ش سال كوشت و ب ده‌نگه‌كێ بلند گازیكر، (باشورى تۆال خۆ ڤه‌كر ،باشورى تۆال خۆ ڤه‌كر) خۆ ل ده‌رگه‌هێ پشتێ دا و ڕه‌ڤى. هه‌م������وو میلل������هت چ ل باكور یان ل باش������ور بۆ گرین و د خه‌مێ وه‌ربوون .تازیه‌كا بێ وێنه ل سه‌رانس������ه‌رى جیهانێ بۆ هاته دانان. ژیانا لینكۆلنى یا پڕ بوو ژ په‌ند و وانا ل سه‌ر گه‌شبینیێ و ئارامیێ و راستگۆییێ و جامێریا كه‌سایه‌تیێ.
تشرینی یه‌كه‌م 2011
35
عه‌ره‌بستانی سعوودی؛ «مافی دهنگدان و خۆپااڵوتن» بۆ ژنان ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی یه‌کشه‌ممه ( )٢٠١١/٩/٢٥عه‌بدوڵاڵ عه‌بدولعه‌زیز پاش������ای عه‌ره‌بس������تان له گوتاربێژییه‌کدا ڕایگه‌یاند" :له داهاتوودا ژنانی عه‌ره‌بس������تان ماف������ی دهنگدان و خۆپااڵوتنیان له هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ده‌بێت". ئه‌و به‌ئاماژه به ڕاوێژ له‌گه‌ڵ به‌ڕێوه‌به‌ر‌ه پایه‌به‌رزه‌کانی کاروباری ئیس���ل��امییه‌و‌ه گه‌ییش������ته ئ������هو ده‌رئه‌نجام������ه ،ک������ه له کۆبوونه‌وه‌ی داهاتووی ئه‌نجومه‌نی به‌رزی بڕیاردان له‌واڵتدا ،ژنانیش به‌ش������داریی تێدا بکه‌ن .گه‌رچی ئ������هم ئهنجومهنه له کاتی بڕیارداندا ته‌نیا ده‌وری ڕاوێژی ههیه و بڕیاره‌کانی ئهم ئهنجومهنه ناچن‌ه بواری جێبه‌جێکردنه‌وه. به‌پێی بڕیاری پاش������ای عه‌ره‌بستانی سعوودی ،ژنانی ئه‌و واڵته ده‌توانن له خول������ی داهاتووی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌کان ده‌ن������گ ب������ده‌ن و ته‌نانه‌ت خۆ بپاڵێون .پاش������ای عه‌ره‌بس������تان ئاماژه‌ی به‌وه‌ش������دا ،که "له سه‌رده‌می ئێمه‌دا نوێخوازی ه������اوکات له‌گ������ه‌ڵ بایه‌خه ئیس���ل��امییه‌کان زۆر گرینگه". ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژ (ش������ۆڕا) له عه‌ره‌بستانی سعوودی ( )١٥٠ئه‌ندام������ی هه‌ی������ه و له‌الیه‌ن پاش������ای ئهم واڵته‌وه ده‌ستنیشان ده‌کرێن .هه‌ر چوار ساڵ جارێک هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ش������ۆڕای ش������ار به‌ڕێوه‌ده‌چێ������ت و به‌گوێره‌ی فه‌رمانی پاش������ای ئه‌و واڵته ،له خولی داهاتوودا ژنانیش ده‌توانن ل������هو هه‌ڵبژاردنه‌دا خۆ بپاڵێون و ده‌نگیش بده‌ن. 36هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
یه‌که‌مین خولی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ش������ار له س������اڵی ( )٢٠٠٥له‌و واڵته‌دا به‌ڕێوه‌چ������وو .نیوه‌ی ئه‌ندامانی ئه‌و ش������ۆڕایه له‌الیه‌ن خه‌ڵکه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن و نیوه‌که‌ی دیکه‌ش له‌الیه‌ن دهوڵهتهوه ده‌سنیشان ده‌کرێن .هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی شاره‌کان له عه‌ره‌بس������تان ته‌نیا هه‌ڵبژاردنی گشتییه له‌و واڵته‌دا .پاشای عه‌ره‌بستان ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند: "له‌گه‌ڵ ئهوه نییه که ژنان بخرێنه په‌راوێزه‌وه ".جێی وه‌بیر هێنانه‌وه‌یه که هه‌ڵبژاردنی داهاتووی ئه‌نجومه‌نی ش������ار و گونده‌کان له ساڵی ()٢٠١٥دا به‌ڕێوه‌ده‌چێت. رۆژی پێنجش������هممه ( )٢٠١١/٩/٢٩هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌ن������ی ش������ار و گونده‌کان به‌ڕێوه‌چ������وو و ئه‌وه‌ش دووه‌مین ههڵبژاردنه له مێژووی ئه‌و واڵته‌دا ،که ()٥٠٠٠ پیاو خۆیان ناونووس کردووه ،تا کێبڕکێ له‌س������ه‌ر نیوه‌ی کورسییه‌کانی ئهم شۆڕایان‌ه بکه‌ن ،به‌اڵم نیوه‌که‌ی تریش له‌الیه‌ن دهوڵهتهوه ده‌ستنیشان ده‌کرێن.
به گوێره‌ی راپۆرته‌کان ،چاالکوانانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی که له‌مێژه بۆ مافی ژنان خه‌بات ده‌که‌ن" ،پێش������وازی"یان له‌م بڕیاری پاشای عه‌ره‌بستان کرد .به ڕای هه‌ندێک له کارناسانی کاروباری عه‌ره‌بس������تان ،بۆ ژنانی ئه‌و واڵته که مافی لێخوڕینی س������ه‌یاره‌یان نیی������ه ،هه‌روه‌ها بۆیان نییه به‌بێ ئه‌وه‌ی که که‌س������ێکیان له‌گه‌ڵ بێت ،سه‌ردانی ده‌ره‌وه‌ی واڵت بکه‌ن ،ئه‌و بڕیاره "پێشکه‌وتنێکی به‌رچاو‌ه له‌ب������واری مافی ژنان������دا ".توێ������ژه‌ران وای بۆده‌چن که "به‌هاری عه‌ره‌بی" توانیویه‌تی "کارتێکه‌ریی" خۆی له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی ده‌سه‌اڵتدارانی ئه‌و واڵته‌شدا هه‌بێت.
عه‌ره‌بستانی سعوودی سیسته‌می حکوومه‌تی پایته‌خت
پاشایه‌تی ڕیاز
ژماره‌ی دانیشتوان
( ٤,٢٠٠,٠٠٠ب������ه گوێره‌ی ئاماری ساڵی )٢٠٠٥
دانیشتوانی واڵت
٢٥,٩٩٨,٩٠٠که‌س ،ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژه‌ی خوێنده‌واری %٨٥،٥ئاماری ساڵی ٢٠٠٨ ئینترنیت
له ه������ه‌ر ( )١٠٠ک������هس ٣١ ،که‌س که‌ڵ������ک ل������ه ئینترنێ������ت وه‌رده‌گرن. (ئاماری ساڵی )٢٠٠٨
پانتایی واڵت
٢,٢٤٠,٠٠٠کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
به‌رهه‌می نه‌وت
()%٢٥ی نه‌وت������ی جیه������ان ل������ه عه‌ره‌بس������تانی س������عوودییه‌وه دێته به‌رهه‌م و ئه‌و واڵته‌ش توانای ئه‌وه‌ی ههیه که له ڕۆژێک������دا ( ١٠ملیۆن) به‌رمیل نه‌وت به‌رهه‌م بێنێت.
به‌حرێن؛ هه‌ڵبژاردنی ته‌واوكاریی په‌رله‌مان و بایكۆتی ئۆپۆزسیۆنی شیعه
رۆژی ش������هممه رێكه‌وتی 2011/9/24له شانشینی به‌حرێن هه‌ڵبژاردن������ی ته‌واوكاری������ی په‌رله‌مان به‌ڕێوه‌چ������وو و تیایدا رێژه‌ی به‌ش������داریكردن گهیشته %51ی ژماره‌ی دهنگدهران. ئهم ههڵبژاردنه بۆ پڕكردنه‌وه‌ی ئه‌و 18كورس������ییه بوو ،كه به‌هۆی ده‌ستله‌كاركێشانه‌وه‌ی 18ئه‌ندام په‌رله‌مانی سه‌ر به كۆمه‌ڵه‌ی ویفاقی نیشتمانیی ئیس���ل��امی (گه‌وره‌ترین پارتی ئۆپۆزسیۆنی ش������یعه) به به‌تاڵی مابوونه‌وه ،ئه‌ویش به‌هۆی هه‌ڵوێست وه‌رگرتنیان له‌س������ه‌ر هه‌ڵسوكه‌وتی حكوومه‌ت بۆ سه‌ركوتكردنی ئه‌و ناڕه‌زایه‌تیانه‌ی كه له‌الیه‌ن هاوواڵتیانهوه له مانگی ئازاردا سه‌ریان هه‌ڵدا. له هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا 55پاڵێوراو كێبڕكێیان بوو له‌س������ه‌ر 14 كورس������ی له‌كۆی 40كورس������ی په‌رله‌مان ،دوای ئه‌وه‌ی چوار پاڵێوراو له‌به‌ر نه‌بوونی ركابه‌ر بۆیان له بازنه‌كه‌یاندا به ته‌زكیی‌ه ده‌رچوون .شایانی باس‌ه گره‌وی سه‌ره‌كی له‌سه‌ر به‌ده‌ستهێنانی ئهم كورس������ییانه نه‌بوو ،به‌ڵكو له‌س������ه‌ر رێژه‌ی به‌شداریكردنی ده‌نگ������ده‌ران بوو ،حكووم������هت هه‌وڵ������ی ده‌دا زۆرترین ژماره‌ی ده‌نگده‌ر به‌شداری بكه‌ن و له‌به‌رامبه‌ردا ئۆپۆزسیۆن داوای له هاوواڵتیان ده‌كرد ،به‌شداری له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا نه‌كه‌ن. رۆژنام������هی (ئه‌لئه‌ی������ام)ی به‌حرێنی باڵویك������رده‌وه ،كه حكوومه‌ت س������زای توندی ئه‌و كه‌سانه ده‌دا كه به‌شداری له هه‌ڵبژاردندا ناكه‌ن ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا رێژه‌یه‌كی كه‌م له دهنگدهران به‌شدارییان له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا كرد. تشرینی یه‌كه‌م 2011
37
و هكان ت یس رتو ێو ی پ گ یه‌ك رج مه هت ه ار: ی ۆم ویال ه‌رك ل ه ی س ردن بژا هه‌ڵ
ژار هڵب ه دن
ی هم ئ
بۆ
ری كا
پاڵێ ورا وان
وه‌رگێڕ :سووسه‌ن محه‌مه‌د میرخان
ێ ل ه پل ه فیدراڵییه‌كان ی ئه‌مریكادا ،هه‌ڵبژاردن بۆ هه‌ند ل ه ویالیه‌ت ه یه‌كگرتووه‌كان ی و ناوچه‌یییه‌کان ،ل ه س���اڵ ه جووته‌كاندا ئه‌نجام ده‌درێن .له ی پله ویالیه‌ت و زۆرب���ه ێ ویالیه‌ت و بواری دادوه‌ری ،هه‌ڵبژاردنه‌كان ل ه ساڵ ه تاكه‌كاندا به‌ڕێوه‌ده‌چن. هه‌ند به‌و شێوهیه ،هه‌رچوار ساڵ جارێك ،ئه‌مریكییه‌كان هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆمار و جێگری سه‌ركۆمار ئه‌نجام ده‌دن .هه‌ر دوو ساڵ جارێك ،خه‌لكی ئه‌مریكا ته‌واوی 435ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران و نزیک به یه‌ک له‌سه‌ر سێی له 100ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پیران هه‌ڵده‌بژێرن .هه‌ر یه‌ك له سیناتۆره‌كان بۆ خولێكی شه‌ش ساڵی هه‌ڵده‌بژێردرێن. ویالیه‌ته یه‌كگرتووه‌كان خاوه‌نی سیسته‌می حكوومه‌تی فیدرال و ئاڵۆزی ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی ناوه‌ندییه .له‌و نیزامه‌دا ،دهوڵهته ئه‌یاله‌تییه‌كانیش كۆنترۆڵ و چاودێریی به‌سه‌ر هه‌ندێ كاروباردا ده‌که‌ن ،كه به ده‌وڵه‌تی فیدراڵییه‌وه په‌یوه‌ست نییه. ڕاده‌ی س����ه‌ربه‌خۆیی ده‌وڵه‌ت����ه ئه‌یاله‌ت����ی و ناوچه‌ییی����هكان ب����ه پێی سیس����ته‌می هه‌ڵبژاردنه‌كان له چوارچێوه‌ی سنووری دادوه‌ریی خۆیاندا جیاوازه ،به‌اڵم توانای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی دووباره و دیاریكراو و رێكوپێكیان ههیه. 38هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
ی هه‌ڵبژاردن ل ه ئه‌مریكا: جۆره‌كان ی سه‌ره‌كیی هه‌ڵبژاردن هه‌ن :ههڵبژاردنه دوو جۆر سه‌ره‌تایییه‌كان و ههڵبژاردنه گشتییه‌كان .ههڵبژاردنه س������ه‌ره‌تایییه‌كان پێش ههڵبژاردنه گشتییه‌كان ئه‌نجام ی ده‌درێن و مه‌به‌س������ت لێی ،دیاریكردنی پاڵێوراوه‌كان ی حزب بۆ ههڵبژاردنه گش������تییه‌كانه .ئه‌و پاڵێوراوانه كه له ههڵبژاردنه سه‌ره‌تایییه‌كاندا سه‌رده‌كه‌ون ،دهبنه نوێنه‌ری حزبی خۆیان له‌هه‌ڵبژاردن‌ه گش������تییه‌كاندا. (هه‌رچه‌نده بۆ گه‌ییشتن به‌قوناغی سه‌ره‌كی ،ناچارن كه به قۆناغی وردتردا ده‌ربازبن). ی بیس������ته‌مدا ،دهنگدهران ی س������ه‌ده له‌سه‌ره‌تا‌كان ی خۆی������ان ل������ه رێ������گای هه‌ڵبژاردن������ه پاڵێوراوان������ س������ه‌ره‌تایییه‌كانه‌وه ده‌ستنیش������ان ده‌ك������رد ،ب������ه له‌به‌رچاوگرتنی هه‌ندێک نموونه‌ی ڕیزپه‌ڕ ،سه‌ركه‌وتن ی له ههڵبژاردنه س������ه‌ره‌تایییه‌كان به واتای هه‌ڵبژاردن پاڵی������وراوه‌كان له‌الیه‌ن حزبه‌وه بۆ به‌ش������داریكردن له ههڵبژاردنه گش������تییه‌كاندا بوو .ل������ه هه‌ندێ ویالیه‌ت، ی له جێگای ههڵبژاردنه س������ه‌ره‌تایییه‌كان ،یان له‌روو نه‌ریت ،یا به ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی حزبه سیاسییه‌کانه‌وه، ی حزب ل������ه ئه‌نجومه‌نی ویالیه‌ت یا خود پاڵێوراوه‌كان ناوچه‌یی هه‌ڵده‌بژێردرێن. كاتێك ههڵبژاردنه س������ه‌ره‌تایی ی������ا ئه‌نجومه‌نه‌كان كۆتایییان پێدێت ،بۆ دیاریكردنی ئه‌وه‌ی كه چ كه‌سێك ی ی س������ه‌ركۆماری به‌ده‌س������ت دێنێ������ت ،هه‌ڵبژاردن پله گشتی ئه‌نجام ده‌درێت ،له ههڵبژاردنه گشتیییه‌كاندا، دهنگدهران به ده‌ستنیشانکردنی پاڵێوراوی حزبه‌كان ی كه له‌سه‌ر وه‌ڕه‌قه‌ی ده‌نگداندا نوسراون ،دوا بڕیار خۆیان ده‌ده‌ن. له‌وانه‌ی������ه له‌ناو فۆڕمی دهنگدان������دا ناوی پاڵێوراو‌ه سه‌ربه‌خۆیه‌كانیش بۆ به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا ی س������ه‌ر به حزبه‌كان نین) که هه‌بێت( ،ئه‌و كه‌س������انه ی له بۆ گه‌ییش������تن ب������هو قۆناغه ،له جێگای به‌ش������دار ههڵبژاردنه س������ه‌ره‌تایییه‌كان ،پێویس������ته نووسراوێك ی دیاریك������راو واژۆ ئام������اده بكه‌ن. له‌گ������ه‌ل كۆمه‌ڵێك
ی ێ ویالی������هت ،له فۆرم س������ه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش ،له هه‌ند ی ئه‌و پاڵێوراوانه ده‌نگداندا شوێنێك بۆ (نووسینی) ناو ههیه ،كه نه پاڵێوراوی حزبه‌كانن و نه نووسراوێكیان ئاماده كردووه ،بۆ ئه‌وه‌ی مه‌رجی به‌ش������داریكردنیان هه‌بێ������ت .ئه‌و پاڵێوراوانه "له‌الی������ه‌ن پاڵێوراو خۆی" له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌ش������دار ده‌بن و هه‌ندێ جاریش ئه‌و كه‌سانه ده‌توانن پله حكوومییه‌كان به‌ده‌ست بێنن. له ویالیه‌ته یه‌كگرت������ووه‌كان ،هه‌ڵبژاردنه‌كان ته‌نیا ی ده‌ستنیش������انكردنی كه‌سه‌كان بۆ كار و پله له بوار حكوومیی������هكان ئه‌نجام نادرێت ،ل������ه‌هه‌ندێ ویالیه‌ت ی تایب������هت به‌سیاس������ه‌ت‌ه و ناوه‌ن������ده‌كان ،بواره‌كان������ گشتییه‌كانیش ده‌خرێنه ده‌نگدانه‌وه. ئه‌و رێوش������وێنانه‌ی كه به هه‌ڵبژاردن راده‌سپێرین وه‌ک (ریفران������دۆم) و ئه‌و رێوش������وێنانه‌ی كه له‌الیه‌ن ده‌نگده‌ره‌كانه‌وه له‌سه‌ر فۆڕمی دهنگدان ده‌نووسرێت. پ������ڕۆژه داهێنه‌ره‌كان ،ب������ۆ ته‌ئی������دی وه‌رگرتنی قه‌رز بۆ پ������ڕۆژه حکوومیی������ه‌کان و حوکمه‌کان������ی تر یا بۆ سنووردارێتیی دهوڵهته .له کۆتایییه‌کانی ئه‌مسااڵنه‌دا، ئ������هو ش������ێوه دهنگدان������ه كاریگه‌ری������ی زۆری ههبووه، ت س������ه‌باره‌ت ب������ه بودج������هی ویالیه‌ته‌کان و به‌تایب������ه سیاس������ه‌ته‌كانیان .نموونه‌یه‌كی تایبه‌تی سه‌باره‌ت به‌و مه‌سه‌له‌یه ،سیس������ته‌می په‌روه‌رده‌یی له‌كالیفۆرنیایه. س������ه‌ره‌ڕای هه‌ڵبژاردنه‌کان������ی فیدراڵ������ی ،ویالیه‌تی و تشرینی یه‌كه‌م 2011
39
خۆجێی که له س������اڵ‌ه جووته‌کان������دا بهڕێوه ده‌چن ،له هه‌ندێک ویالیه‌ت و بواری دادوه‌ریدا ،هه‌ڵبژاردنه‌کان له ساڵه تاکه‌کاندا ئه‌نجام ده‌درێن .له هه‌ندێک بواری دادوه‌ریش������دا هه‌ڵبژاردن به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن ،که له بواری کاته‌وه پۆلێنبه‌ندی نه‌کراوه و بۆ کارێکی تایبه‌تی ئه‌نجام ده‌درێت ،وه‌کو ده‌ستنیش������انکردنی به‌ڕێوه‌به‌رێکی نوێ بۆ پۆستێکی به‌تاڵ له دامه‌زراوه‌یه‌کی ده‌وڵه‌تیدا. ی ی سه‌ركۆمار هه‌ڵبژاردن هه‌ر چوار س������اڵ جارێك ههڵبژاردنه گش������تییه‌كان ی ی س������ه‌ركۆما ر له‌یه‌كه‌مین سێشه‌ممه بۆ دیاریكردن ی (نوڤێمب������ر) ی مانگ������ دوای یه‌كه‌می������ن دووش������هممه به‌ڕێوه‌ده‌چێ������ت .پێش ئ������هو ههڵبژاردنه گش������تییانه، ویالیه‌ت������ه‌کان بۆ هه‌ڵبژاردن������ی نوێنهرانی ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی ،كه یه‌كالكه‌ره‌وه‌ی پاڵێوراوانی ههڵبژاردنه، ههڵبژاردنه س������ه‌ره‌تایییه‌كان ئه‌نج������ام ده‌درێن و یان ئهنجومهنه حزبیی������هكان پێكدێنن .وا باوه ،ههڵبژاردنه سه‌ره‌تایییه‌كان و پێكهێنانی كۆبوونهوه حزبییه‌كان له نێ������وان مانگه‌كانی ژانوی‌ه و ژووئ������ه‌ن رێك ده‌خرێت و دوای ئه‌و له مانگه‌كانی ژویی‌ه و ئۆت ،یا س������یپتامبه‌ر، ئهنجومهنه نه‌ته‌وه‌یییه‌کان كۆبوونهوه پێكدێنن. ی ی سه‌ركۆمار ی 1970به‌مالوه ،پاڵێوراوه‌كان له ده‌یه ی ك������ه پاڵێوراوی حزبه گه‌وره‌كان ده‌ب������ن ،له‌به‌ر ئهوه كه پێ������ش ههڵبژاردنه س������ه‌ره‌تایییه‌كان و ئهنجومهنه حزبییه‌کا ن كۆمه‌ڵێ������ك نوێنه‌ریان بۆ خۆ كۆ كردۆته‌وه، پێش پێكهات������هی ئه‌نجومه‌ن ده‌ناس������رێن .له ئاكامدا ی رێوڕه‌س������مه‌كان. ئه‌نجومه‌نه‌كان بوون به كۆبوونهوه ی ك������ه له‌وێدا رووده‌ده‌ن، به‌رچاوتری������ن ئه‌و رووداوانه ی له‌الیه‌ن یه‌كیك له رابه‌ره‌كانی حزب، ی س������ه‌ره‌ك وتار ی سه‌ركۆمار ،لیستی ی جێگر راگه‌یاندنی پاڵێوراوه‌كان ده‌نگ������ی ئه‌و نوێنه‌ران������هی كه ده‌نگیان ب������ه پاڵێوراو‌ه ی ڕێبازی حزب هه‌ڵبژێردراوه‌ک������ه داوه ،په‌س������ندكردن ی حزب س������ه‌باره‌ت به (به‌ڵگه‌كه هه‌ڵگری هه‌ڵوێس������ت ی بواره جیاوازه‌كانه ).ئه‌و ئه‌نجومه‌نانه وه‌كو رووداو 40هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
سیاسیین كه له‌رێگای ته‌له‌فزیۆنه‌وه باڵو ده‌كرێنه‌وه. ی ی گشتی ،ده‌رفه‌تێك ده‌سپێكی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن ی گونجاوه بۆ پڕوپاگه‌ند‌ه س������ه‌باره‌ت ب������ه پاڵێوراوان حزبه‌كان ،هه‌روه‌ها ش������یکردنه‌وه سه‌باره‌ت به بواره ی جیاوازه‌كان له‌گه‌ڵ حزبه به‌رهه‌ڵستكاره‌کاندا .رێژه ی ماف������ی ده‌نگدانیان ل������ه ههڵبژاردنه ئ������هو كه‌س������انه ی جۆراوجۆره‌كان������دا ههیه جیاوازه ،به‌اڵم پێش������وازی ی ی گش������تی ،هه‌تا له هه‌ڵبژاردن خه‌لك به ش������ێوه‌یه‌ك سه‌ركۆماری ،كه‌متر‌ه له واڵته دیموكراتییه‌کانی تره. ی 1960هوه ،رێژه‌ی به‌ش������داریكردن له ل������ه س������اڵ ی له‌كه‌می كردووه ،له ()%٦٤هوه هه‌ڵبژاردنه‌كان روو له ساڵی ( )١٩٦٠تا که‌مێک نزیک به ( )%٥٠له ساڵی ()١٩٩٦دا .سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی كه له‌م دوو ههڵبژاردنه ی كۆتایییه‌دا ،ئهم ڕێژه‌یه به‌رزبۆته‌و‌ه و گه‌یشتووه‌ته رێژه ی ی نه‌كردن ی جۆراوجۆر بۆ پێش������واز ( .)%60هۆكار خه‌لك له هه‌ڵبژاردنه‌كانی والیه‌ته یه‌كگرتووه‌كاندا ههیه. ی تر ،ده‌نگده‌ره‌كان ی واڵت������ه دیموكراته‌كان به‌پێچه‌وانه
پێویسته بۆ به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنه‌كاندا یه‌كسه‌ر ده‌ست به‌ناونووسكردن بكه‌ن ،هه‌روه‌ها پرۆسه‌كان له ویالیه‌ته جۆراوجۆره‌كاندا ،جیاوازه .هه‌ندێ هۆكاری ت������ر ئه‌وه‌یه كه دهنگدان دڵخ������وازه و وه‌كو واڵتانی تر به زۆر نیی������ه ،هه‌روه‌ها له‌به‌ر ه������ۆكاری ئه‌نجامدانی ی زۆری هه‌ڵبژاردن������هكان ،كه له‌و رێگایه‌و‌ه ژماره‌یه‌ك ی له ی حكووم پێویس������ته زیاتر له ی������هك ملیۆن پل������ه ی واڵت������دا هه‌ڵبژێردرێن ،ئهم پرۆس������ه‌یه سه‌رتاس������ه‌ر دهنگدهران ماندوو ده‌كات. ئاماره‌كان ئهوه نیشان ده‌ده‌ن ،كه به‌شداریی خه‌ڵك له هه‌ڵبژاردنه‌كان ئ������هو كاته كه‌م ده‌بێته‌وه ،كه ئه‌وان ی سیاس������یی واڵت ڕه‌زامه‌ندییان هه‌بێت، له بارودۆخ ی یه‌كجاره‌کیی یه‌كێك له یان ڕاپرسییه‌كان سه‌ركه‌وتن ی پالێوراوه‌كان نیشان بده‌ن .به‌پێچه‌وانه‌وه ،به‌شداری خه‌ڵ������ك ل������ه‌هه‌ڵبژاردن������هكان كاتێ������ك زۆر ده‌بێت ،كه ی له‌نێوان پاڵێوراواندا زۆر نزیك یان بڕیاردان ركابه‌ری سه‌باره‌ت به بواره چاره‌نووسسازه‌كان بێت.
ی پێویست بۆ پاڵێوراوان مه‌رجه‌كان ی ی به‌مه‌رج هه‌ر یه‌كێك له پله فیدراڵییه‌كان پێویست ی جی������اواز هه‌ی������ه ،كه له‌م������ادده‌ی یه‌ك������هم و دووه‌م ده‌ستووری ئه‌مریكادا باس������ی لێوه‌كراوه .بۆ نموونه، پاڵێوراوه‌كانی سه‌ركۆماری پێویسته كه‌سانێك بن كه له‌والیه‌ته یه‌كگرتووه‌كاندا له‌دایك بووبن ،بهالنیكهمهوه 35ساڵ ته‌مه‌نی بێت و 14ساڵیش به‌سه‌ر دانیشتنیان له ویالی‌ه یه‌كگرتووه‌كاندا تێپه‌ڕبووبێت. مه‌رج������ی پاڵێوراوان بۆ پله‌ی جێگری س������ه‌ركۆماریش به هه‌مان ش������ێوه‌یه .به‌گوێره‌ی م������ادده‌ی 12ی هه‌مواركراوی ده‌ستووری ئه‌مریكا ،جێگری سه‌ركۆمار نابێت خه‌ڵكی هه‌مان ویالیه‌ت بێت ،كه سه‌ركۆماریش خه‌ڵكی ئه‌و والیه‌ته‌یه. پاڵێوراوه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران پێویسته بهالنیكهمهوه 25ساڵ ته‌مه‌ن و خاوه‌نی حهوت ساڵ پێشینه‌ی هاوواڵتیبوونی ئه‌مریكایان هه‌بێت .هه‌روه‌ها پێویس������ته ئه‌وان دانیش������تووی ویالیه‌تێك بن كه نوێنه‌رایه‌تیی ئه‌و ویالیه‌ته له كۆنگره‌دا قبووڵ ده‌ک������ه‌ن .پاڵێوراوه‌كانی ئه‌نجومه‌نی پیران ده‌بێ خاوه‌نی 30 س������اڵ ته‌مه‌ن 9 ،ساڵ پێشینه‌ی هاوواڵتیی ئه‌مریكایان هه‌بێت و به‌شێوه‌ی یاسایی دانیشتووی ویالیه‌تێك بن كه ده‌یانه‌وێت به‌نوێنه‌رایه‌ت������ی ئه‌و هه‌ڵبژێردرێن .كه‌س������انێك كه پاڵێوراوی پله‌كان������ی ویالیه‌تی یا ناوچه‌یین ،پێویس������ته خاوه‌نی كۆمه‌ڵه مه‌رجێك بن كه به‌شی دادوه‌ری ده‌ستنیشانی ده‌كات. هه‌مواری بیست و دووه‌می ده‌ستووری ئه‌مریكا كه له ساڵی 1951په‌س������ند كرا ،هه‌ڵبژاردنی که‌سێک بۆ زیاتر له دووجار بۆ س������ه‌ركۆماری والیه‌ته یه‌كگرتووه‌كان ئیزن نادات .به‌اڵم له‌ده‌س������تووردا ب������ۆ ئه‌ندامانی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران و س������یناتۆره‌كان ،س������نوورێك پێشبینی نه‌كراوه و س������ااڵنێكه كه گرووپه سیاسییه جیاوازه‌كان سه‌باره‌ت به‌و شێوه سنورداریه‌تییه سه‌رقاڵی گفتوگۆن .به‌ربه‌سته زه‌مانییه‌کان سه‌باره‌ت به پله‌كانی ویالیه‌ت و ناوچهكان، ئه‌گه‌ر بوونی هه‌بێت ،له‌ده‌ستووری ویالیه‌تی و ڕێوشوێنه ناوچه‌یییه‌كاندا شی كراونه‌ته‌وه. سه‌رچاوه :ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا تشرینی یه‌كه‌م 2011
41
مێژووی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا
وه‌رگێڕانی :سنۆبه‌ر ته‌یب
ئه‌و په‌رله‌مانه‌ی كه ئه‌مڕۆ ناوی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپای به خۆوه گرتووه، له چ مێژوویه‌كه‌وه دامه‌زراوه و ئهم پهرلهمانه له س����ه‌ره‌تاوه تا ئێستا چ ره‌وتێكی تێپه‌ڕاندووه: ل������ه مانگ������ی ئ������اداری س������اڵی ، 1957كاتێ������ك ك������ه رێككه‌وتننامه‌كان������ی (روم) له‌الیه‌ن (به‌لژیك ،فه‌ره‌نس������ا، ئه‌لمانی������ا ،ئیتالیا ،لۆكزامب������ۆرگ و هۆڵه‌ندا)دا واژۆ كرا، كۆڕی ئابووری������ی ئه‌رووپایی پێك هێنرا ،هه‌روه‌ها بازاری هاوبه‌ش په‌س������هند كرا .بازاری هاوبه‌ش بووه پێشه‌نگی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپای ئێس������تا كه له 19ی ئاداری ساڵی 1958یه‌كه‌م دانیش������تنی په‌رله‌مانی له ستراس������بۆرگی فه‌ره‌نسا رێكخست ،له‌و كاته‌دا واڵتانی ئه‌ندام له په‌رله‌مان، نوێنهرانی خۆیان ره‌وانه‌ی ئهم دانیشتنه كرد .ئهم كۆڕه ته‌نیا رۆلی راوێژكاری له بابه‌تی جۆراوجۆردا هه‌بوو. ئاداری ساڵی :1962له‌م رێكه‌وته‌دا بازاری هاوبه‌ش ناوێكی نوێی به خ������ۆوه بینی ،ئه‌ویش په‌رله‌مانی یه‌كێتی ئه‌ورووپایه. 42هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
پاییزی ساڵی :1971بۆ یه‌كه‌مجار په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا له دیاریكردن������ی بوودجه‌ی ئهم یهكێتییه و به‌رنامه‌ی ئهم بوودجه‌یه‌ی به‌ش������داری كرد ،ته‌نیا بابه‌تی سیاس������ه‌تی كشتوكاڵی نه‌بێت. ساڵی :1973به هاتنی هه‌ندێ له واڵتانی وه‌ك دانمارك، بریتانیا و ئیڕله‌ندا بۆ ناو ئهم یهكێتییه ،پێكهاته‌ی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا گۆڕانی به‌س������ه‌ردا هات ،بهمجۆره 198نوێنه‌ر له واڵتانی ئه‌ندام له‌م په‌رله‌مانه‌دا ئاماده بوون. حوزه‌یرانی س������اڵی :1977گش������ت بودج������هی یه‌كێتی ئه‌ورووپا له‌الیه‌ن په‌رله‌مانی ئهورووپاوه په‌سه‌ند كرا. �����ه به دواو‌ه حوزه‌یران������ی س������اڵی :1979له‌م رێكه‌وت� نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپا راس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن جه‌ماوه‌ره‌وه به ش������ێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ هه‌ڵده‌بژێردرێن،
به‌م شێوهیه 410نوێنه‌ر به په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا ده‌گه‌ن. ته‌مووزی س������اڵی :1979س������ه‌رۆكی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا له‌الیه‌ن نوێنهرانی په‌رله‌مانه‌وه ،ده‌ستنیشان ده‌كرێت( :سیمونه ویل) كه یه‌كه‌م ئافره‌تی فه‌ره‌نسی له لوتكه‌ی ئه‌ورووپا بوو. س������اڵی :1981له‌م س������اڵه‌دا واڵتی یوون������ان دێته ناو یه‌كێتی ئه‌ورووپ������اوه 24 ،نوێنه‌ر له په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا، نوێنه‌رایه‌تی ئهم واڵته ده‌كه‌ن ،بهمجۆره ژماره‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا ده‌گات‌ه 434كه‌س. كانوونی دووه‌می س������اڵی :1986واڵتانی ئیسپانیا و پۆرتوگال دێنه ناو یه‌كێتی ئه‌ورووپا و ژماره‌ی نوێنهرانی ئه‌ورووپا زیاد ده‌بێت و ده‌گات‌ه 580كه‌س. شوبات س������اڵی :1986دۆسییه‌ی تایبه‌ت به یه‌كێتی ئه‌ورووپ������ا و یه‌كه‌م چاكس������ازی له س������اڵی 1957بوو. دۆس������ییه‌ی ئه‌ورووپا مافی په‌رله‌مان به‌تایبه‌ت له به‌شی په‌ره‌سه‌ندنی ئهم یه‌كێتییه‌دا زیاتر ده‌كات. كانوونی یه‌كه‌می س������اڵی :1988په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا خه‌اڵتی (س������اخارۆڤ) بۆ (ئازادیی رۆحی) به نێلسۆن ماندێالی به‌خش������ی ،ب������ه‌اڵم مانێلال له رێوڕه‌س������مه‌كه‌دا نه‌بوو .خه‌اڵتی ساخارۆڤ له‌الیه‌ن په‌رله‌مانی ئهورووپاوه به نیشانه‌ی دژ و پێشێلكردنی مرۆڤ ده‌به‌خشرێت. تش������رینی دووه‌م������ی س������اڵی :1993ل������هم س������اڵه‌دا رێككه‌وتننامه‌ی (ماس������تریخت) په‌س������هند كرا .بهمجۆره ده‌س������ته‌اڵتی یه‌كێتی ئه‌ورووپا به‌رامبه‌ر به كۆمیس������یۆن و ئه‌نجومه‌نی ئهم یهكێتییه زیاتر ده‌بێت ،هه‌روه‌ها په‌رله‌مان به مافی به‌شداریكردن له بڕیاردان له زۆربه‌ی ناوچهكان له فه‌رهه‌نگه‌وه بگره و تا به لێكۆلینه‌وه‌كان و ژینگه و مافی به‌كارهێنه‌ر ده‌گات ،بهمجۆره په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا بااڵنسی به‌رامبه‌ر كومیسیۆن و ئه‌نجومه‌ن به‌ده‌ست دێنێت. كانوونی دووه‌می س������اڵی :1995یه‌كێت������ی ئه‌ورووپا باوه‌ش به رووی واڵتانی نوێ ده‌كاته‌وه :وه‌ك (س������وئێد و فیله‌ندا و نه‌مسا) و دهبنه ئه‌ندامی نوێ له‌م یه‌كێتییه‌دا، هه‌روه‌ه������ا په‌رله‌مان گه‌ش������ه ده‌كات و ژماره‌ی نوێنه‌ران ده‌گات‌ه 626كه‌س. ته‌مووزی س������اڵی :1995په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپا خوازیاری
زۆرتر نزیك بوونه‌وه‌ی به هاوواڵتیانه .به‌م مه‌به‌سته ،په‌رله‌مان ده‌زگایه‌كی به‌رپرس له كاروباری هاوواڵتییان داده‌مه‌زرێنێت. ئاداری س������اڵی :1999په‌رله‌مان ده‌سته‌اڵتی خۆی به ناچاركردنی ده‌ست له‌كاركشانه‌وه‌ی كومیسیۆن پیشان ده‌دات ،به‌ه������ۆی تاوانی گه‌نده‌ڵی وناڕوونی تێچووه‌كان و به‌رتیلدان به كۆمیسه‌ره‌كان. ئایاری س������اڵی :1999رێككه‌وتننامه‌ی (ئه‌مس������تردام) ده‌س������ته‌اڵتی زیات������ر ب������ه په‌رله‌مانی ئه‌ورووپ������ا ده‌دات به په‌ره‌س������ه‌ندنی ماف������ی به‌ش������داریكردن له بڕی������اردان له به‌ش������ه‌كانی تری سیاس������هت و له هه‌موویان گرنگتر مافی ده‌ستنیشانكردنی سه‌رۆكی كۆمیسیۆنی ئه‌ورووپای ههیه. كانوونی یه‌كه‌می س������اڵی :1999په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا تا ئهم رێككه‌وته خاوه‌نی ش������وێنی تایبه‌تی خۆی نه‌بوو‌ه بۆ كۆبوون������ه‌وه‌كان ،بۆیه بینایه‌كی تایب������هت به خۆی له ستراسبۆرگ دروست كرد. 7ی كانوونی یه‌كه‌می ساڵی :2000ره‌شنووسی مافی هاوواڵتێتی له‌الیه‌ن س������ه‌رۆكی په‌رله‌م������ان و ئه‌نجوومه‌ن و كومیس������یۆنه‌وه په‌س������هند كرا ،ئهم ره‌شنووس‌ه مافی هاوواڵتێتی ،سیاسی ،ئابووری و كۆمه‌الیه‌تیی هاوواڵتیانی ئه‌ورووپا له خۆوه ده‌گرێت. كانوونی یه‌كه‌می ساڵی :2000رێككه‌وتننامه‌ی (نیس) له‌الی������ه‌ن ئه‌نجوومه‌نی ئهورووپاوه په‌س������هند كرا و ئهم رێككه‌وتننامه‌یه هه‌ڵده‌ستێت به رێكخستنی هه‌یكه‌لییه‌تی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا و س������نووری یه‌كێت������ی ئه‌ورووپا به ورووپاوه فراوان ده‌كرێت. رۆژهه‌التی ئه ئای������اری س������اڵی 10 :2004ئه‌ندامی ن������وێ بۆ ناو یه‌كێت������ی ئه‌ورووپا زیاد ده‌بێ������ت ،وه‌ك (لتله‌ند ،لیتوانییا، پۆلۆنی������ا ،كۆماری چیك ،س������لۆفاكیا ،هنگاری������ا ،مالتا و قبرس) ،په‌رله‌مان ده‌بێته خاوه‌نی 732نوێنه‌ر. كانوونی دووه‌می س������اڵی :2007ب������ه هاتنی والتانی رومانیا و بلغارس������تان بۆ ناو یه‌كێتی ئه‌ورووپا ،ژماره‌ی نوێنهرانی ئه‌ورووپا ده‌گات‌ه 785كه‌س. شۆباتی ساڵی :2008له 20ی مانگی شوبات ،په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا ده‌نگی ئه‌رێنی به رێككه‌وتننامه‌ی لیسبوون ده‌دات. تشرینی یه‌كه‌م 2011
43
سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆمار
له کۆماری فیدراڵی ئه‌ڵماندا
ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن له مانگی ئاوگۆستی ساڵی ،١٩٤٨دوای ئه‌زموونه‌کانی سه‌رده‌می کۆماری وایمار ( )Weimarer Republikو حکوومه‌تی نازییه‌کان ( ، )١٩٤5 -١٩٣٣ئه‌نجومه‌نێکی په‌رله‌مانی ڕاسپێردرا ،تا قانوونی ئه‌ساسی ئه‌و واڵته بنووسێته‌وه .ئه‌ندامانی ئهم ئهنجومهنه که له ()٦٥ که‌س پێکهاتبوون ،دوای هه‌شت مانگ باس و لێدوان، گه‌اڵڵه‌ی کۆتایی قانوونی ئه‌ساسیی واڵتیان پێشکه‌ش کرد .بنه‌ماکانی ئهم قانوون‌ه له‌سه‌ر چوار خاڵی سه‌ره‌کی بینا کران .فیدراڵیسم ،دیموکراسی ،سۆسیالیسم و حکوومه‌ت له‌سه‌ر بنه‌مای یاسا. ه������ه‌ر پێنج س������اڵ جارێک س������ه‌رکۆمار ل������ه ئه‌ڵمان هه‌ڵده‌بژێردرێت .له کاتی ئاساییدا ،سه‌رکۆمار ده‌ورێکی س������ه‌مبۆلیکی ههیه و زۆر به که‌میی خۆ له سیاس������ه‌تی ڕۆژانه وه‌رده‌دات .به‌اڵم ئه‌گ������ه‌ر قه‌یرانێکی گهوره بێت‌ه کای������هوه ،بۆ ئاڵوگۆڕ له بارودۆخدا ،تا ڕاده‌یه‌ک په‌یڕه‌وی له بڕیاره‌کانی س������ه‌رکۆمار ده‌کرێت .به‌گوێره‌ی قانوونی ئه‌ساس������یی ئه‌ڵمان ،هه‌ر تاکێک بۆی ههیه بۆ دوو خول ببێته سه‌رکۆمار. ده‌ور و ئه‌رکی سه‌رکۆمار ل ه ئه‌ڵمان هه‌ر پێنج س������اڵ جارێک و له ٢٣ی مانگی مایدا ڕۆژی هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری له ئه‌ڵمانه .له‌م واڵته‌دا سه‌رکۆمار به ده‌نگی ڕاسته‌وخۆی هاوواڵتیان هه‌ڵنابژێردرێت. س������ه‌رکۆمار ( )Bundespräsidentل������ه ئه‌ڵم������ان، سه‌رۆکی دهوڵهته و ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیی ئه‌ڵمان 44هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
له‌به‌رامبه‌ر س������ه‌رکۆماردا تا ڕاده‌یه‌ک هێمنتر و به‌تێبینی زیاتره‌و‌ه هه‌ڵوێس������ت وه‌رده‌گرن ،تا سیاسه‌توانانی تری واڵت .له‌الیه‌کی تره‌وه ،سه‌کۆماریش خۆ له‌ده‌ستێوه‌ردان ل������ه پرس������ه سیاس������ییه‌کانی ڕۆژ به‌تایب������هت بابه‌ت������ه لێدوانخوڵقێنه‌کانی نێوان پارته سیاسییه‌کان ده‌پارێزێت. س������ه‌رکۆماری ئه‌ڵمان ،نابێت الیه‌نگری له هیچ حزبێکی سیاس������ی بکات .زۆرب������هی س������ه‌رکۆماره‌کان له دوای هه‌ڵب������ژاردن بۆ ئهم پۆس������ته ،ئه‌ندامه‌تیی حزبیی خۆیان هه‌ڵده‌په‌سێرن. کێش و ده‌وری سیاسیی سه‌رکۆمار گه‌لێک خوارتر له ده‌وری هاوتاکانی خۆی له هه‌ندێک واڵت وه‌ک ئه‌مریکا، فه‌ڕه‌نسا و ڕووسیایه ،له‌و واڵتانه‌دا سه‌رکۆمار به‌ده‌نگی ڕاسته‌وخۆی هاوواڵتیان هه‌ڵده‌بژێردرێن. س������نووردارکردنی ده‌سه‌اڵتی س������ه‌رکۆمار له ئه‌ڵمان دوای ش������ه‌ڕی دووه‌م������ی جیهانی ،ئاکام������ی حکوومه‌تی
ناسیۆنال سۆسیالیسته‌کان (نازییه‌کان) له‌و واڵته‌دا بوو. دایکان و باوکانی قانوونی ئه‌ساس������یی ئه‌ڵمان که هێشتا ڕۆڵی کاره‌ساتی پاول هیندێنبوورگ دوایین سه‌رکۆماری سه‌رده‌می (وایمار)یان له به‌ده‌سه‌اڵت گه‌یاندنی هیتلێردا له‌بیر نه‌چووبۆوه ،بازنه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی س������ه‌رکۆماریان له یاسای گشتیی واڵتدا س������نووردار کرد .هیندێنبوورگ له ساڵی ١٩٣٣دا هیتلێری وه‌کو س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌ڵمان ده‌سنیشان کرد و به هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مانی کۆماری وایمار ( )Weimmarer Republikرازی بوو. ده‌وری سه‌رکۆمار ل ه ناوه‌و ه و ده‌ره‌وه‌ی واڵت ده‌وری سه‌رکۆمار له بواری سیاسه‌تی ناوخۆدا ،زیاتر له هه‌موو شتێک له هه‌ڵبژاردنی به‌هێزترین سیاسه‌توانی ئه‌ڵمان ،واته سه‌رۆکوه‌زیرانی ئهم واڵته‌دا خۆی ده‌رده‌خات. پاڵێوراوان������ی س������ه‌رۆکوه‌زیران له‌الیه‌ن س������ه‌رکۆماری ئه‌ڵمانه‌وه به په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته (بوندستاگ) پێشنیاز ده‌کرێت .تا ئه‌مڕۆکه پێشنیازێکی چاوه‌ڕواننه‌کراو له‌الیه‌ن هیچ س������ه‌رکۆمارێکه‌وه به په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته نه‌دراوه، چونکه پێش������نیازی پاڵێوراوان بۆ ئهم پۆس������ته ،ههمیشه به‌ڕێککه‌وتنی پێش������وه‌خته له‌گه‌ڵ ئه‌و حزبانه‌دا ده‌کرێت، که زۆرینه‌ی کورس������ییه‌کانی په‌رله‌مانیان بهدهستهێناوه. له کاتێکدا که س������ه‌رۆکوه‌زیران پێ������ش ته‌واوبوونی کاتی س������ه‌رۆکوه‌زیریی که پێنج ساڵه ،ئه‌ویش به هه‌ر هۆیه‌ک بێت که متمانه‌ی زۆرین������هی نوێنهرانی په‌رله‌مانی له‌گه‌ڵ نه‌بێت ،س������ه‌رکۆمار په‌رله‌مان هه‌ڵده‌وه‌شێنێت و فه‌رمانی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنێکی نوێ ده‌رده‌کات. یه‌کێکی تر له ئهرکه گرنگه سیاسییه‌کانی سه‌رکۆمار، پێداچوونه‌و‌ه و به‌راوردکردنی یاس������اکان له‌گه‌ڵ یاسای گشتیی واڵته .لێخۆشبوونی گشتی ،ئه‌وه‌شیان ئیمتیازێکی تره ،که سه‌رکۆمار هه‌یه‌تی. ده‌بێ ش������ێوه‌ی کارتێکه‌ریی س������ه‌رکۆمار له ئه‌ڵمان، له گوتاربێژییه‌کانی ئه‌و له کۆڕه گش������تییه‌کاندا ببینین. ئه‌و هه‌ڵده‌دات تا له‌و گوتاربێژییانه‌دا ،ده‌سپێش������خه‌ری بابه‌تی گرنگی کۆمه‌اڵیه‌تی بێ������ت .له ده‌ره‌وه‌ی واڵتیش،
سه‌ردانه‌کانی س������ه‌رکۆمار به النی زۆریه‌و‌ه یارمه‌تی به باش������بوونی په‌یوه‌ندیی دوو الیه‌نه‌ی ئه‌ڵمان له‌گه‌ڵ واڵتی خانه‌خویدا ده‌دات ،یان کردنه‌وه‌ی ده‌رگه‌کانی ئه‌و واڵته به‌ره‌و ڕووی ئابووریی ئه‌ڵمانه. شێوه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌کۆمار له ئه‌ڵمان ،سه‌رکۆمار به‌شێوه‌یه‌کی ڕاسته‌خۆ له‌الیه‌ن هاوواڵتیانهوه هه‌ڵنابژێردرێت ،به‌ڵكو ئهم ئهرکه له‌س������ه‌ر ش������انی (ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی) ئه‌و واڵتهیه .ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی له نوێنهرانی په‌رله‌مان (بوندستاگ) ،هه‌ر به‌و ڕێژه‌یه‌ش نوێنهرانی پهرلهمانه هه‌رێمییه‌کان ،که‌سایه‌تیی‌ه گرنگه کۆمه‌اڵیه‌تی ،کولتووری ،ئابووری و وه‌رزشییه‌کانن ک������ه له‌الیه‌ن حزبه‌کانه‌و‌ه بۆ به‌ش������داری ل������ه هه‌ڵبژاردن ده‌ستنیشان کراون ،پێک دێت. به‌گوێره‌ی یاسای گشتیی ئه‌ڵمان ،سه‌رۆکی په‌رله‌مان به‌رپرس������ه له کاتی کۆچ������ی دوایی یان ده‌س������ت له‌کار کێش������انه‌وه‌ی س������ه‌رکۆمارێک و له ماوه‌ی ( )٣٠ڕۆژاندا (ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی) بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری نوێ بانگهێشت ده‌کات. ئه‌نجومه‌ن������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی ئه‌ڵمان خاوه‌ن������ی ()١,٢٤٤ نوێنه‌ره ،پاڵێوراوی س������ه‌رکۆماریش ده‌بێت ( )٦٢٣ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت تا پۆستی سه‌رکۆماری وه‌ربگرێت. ناوی ڕه‌سمی
کۆماری فیدراڵی ئه‌ڵمان
سیسته‌می حکوومه‌تی
کۆماری فیدراڵ
دابه‌شکردنی واڵت
١٦هه‌رێم
دانیشتوان
٨٢ملیۆن که‌س
پانتایی
٣٥٧,٠٠٠کیلۆمه‌ت������ری چ������وار گۆشه
پایته‌خت
به‌رلین
ئابووری
چواره‌مین واڵته له جیهاندا
ڕێژه‌ی بێکاری
( )٧،٧له‌س������ه‌د (ئاماری س������اڵی )٢٠٠٩
به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت
له ه������ه‌ر ( )١٠٠که‌س )٧٥( ،که‌س ئینترنێ������ت به‌کار دێنی������ت( .ئاماری ساڵی )٢٠٠٨
تشرینی یه‌كه‌م 2011
45
توونس؛ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی گشتی دوای بن عه‌لی ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن دوێنێ ( )٢٠١١/١٠/١ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌نجومه‌نی کاتیی یاسادانانی توونس ده‌ستی به‌کار کرد )٧( .ملیۆن ده‌نگده‌ری توونسی له ()٢٣ی ئهم مانگه‌دا ،له نێو ( )٨٠حزب ،گرووپی سیاسی و لیستدا، نوێنه‌ر هه‌ڵده‌بژێرن .ئهم ئهنجومهنه ()٢١٧ کورسی ده‌بێت و ئهرکه سه‌ره‌کییه‌که‌شی، نووسینی ده‌ستووری نوێی واڵت ده‌بێت. ئه‌نجومه‌نی کاتیی یاس������ادانان ،ده‌بێ تا س������اڵێک یاس������ای نوێی واڵت ئاماده بکات و دوای ئهوه، هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئه‌نجام ده‌درێت. کارناس������انی کاروباری توونس وای بۆ ده‌چن ،که له ماوه‌ی په‌نجا ساڵی ڕابردوودا ،ئهمه یه‌که‌مین هه‌ڵبژاردنی ئ������ازاد‌ه که له‌و واڵته‌دا به‌ڕێوه‌ده‌چێ������ت .ئهم ههڵبژاردنه فره‌ڕه‌نگه ،نۆ مانگ دوای ڕووخانی ڕژێمی زه‌ینه‌لعابدین بن عه‌لی که بۆ ماوه‌ی نزیک به ٢٣س������اڵ سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته بوو ،ئه‌نجام ده‌درێت. ل������ه کۆی ( )١١١حزبی سیاس������ی که زۆربه‌یان دوای ڕووخانی حکوومه‌تی بن عه‌لی دامه‌زراون )٨١( ،حزب و لیست له‌و ملمالنێیه‌دا به‌شدار ده‌بن. به‌گوێره‌ی دوایین ئاماره‌کان )١٥٤١( ،لیستی هه‌ڵبژاردن ک������ه نزیک به ( )١١ه������ه‌زار پاڵێوراو بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ( )٢١٧کورس������ی بۆ ئه‌نجومه‌نی کاتیی داهاتوو ،ملمالنێ ده‌ک������ه‌ن .نزیک به ( )١٤٠لیس������تیش به‌هۆی بوونی ناوی که‌سایه‌تییه‌کانی ڕژێمی پێشووو له ناویاندا ،یان ئه‌وانه‌ی که پشتیوانیان له ڕژێمی بن عه‌لی کردووه ،له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ریان پێ گیرا و بۆیان نییه به‌شدار بن. 46هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
لیست و حزبه به‌شداربووه‌کان له ههڵمهتی هه‌ڵبژاردندا، به‌ڕیگه‌ی کۆڕوکوبوونه‌و‌ه له‌سه‌رانسه‌ری واڵت ،هه‌روه‌ها ههڵمهتی ماڵ به‌ماڵ له شار و گونده‌کاندا ،چاالکییه‌کانیان بهڕێوه ده‌به‌ن .له بواری ڕاگه‌یانیشدا ،هه‌ر لیستێک بۆی هه‌ی������ه بۆ ماوه‌ی ( )٣خوله‌ک په‌یام و دروش������مه‌کانی له ڕاگهیاندنه ڕه‌س������مییه‌کانی واڵتدا ب���ڵ��او بکاتهوه ،به‌اڵم توونس������ییه‌کانی ده‌ره‌وه‌ی واڵت بۆ نموون������ه ئه‌ورووپا و ئه‌مریکا ،به ڕێگه‌ی ئینترنێته‌وه (فه‌یس������بووک و تویتتێر) چه‌شنێکی تر له هه‌ڵمه‌ت بهڕێوه ده‌به‌ن.
ه هندوستان ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنی تایبه‌ت ل
ه و الپتۆپ خه‌اڵت وه‌رگره) (ده‌نگ بده ،پانك
وه‌رگێڕانی :عه‌زیز عه‌بدولخالق سیاس������ه‌توانانی هندی به قه‌ده‌ر نووك‌ه ده‌رزییێك گرنگی ناده‌ن‌ه چاكس������ازی و له‌ناوبردنی گه‌نده‌ڵیی دارایی واڵت، له به‌رامبه‌ریشدا هه‌وڵده‌ده‌ن خه‌اڵتی هه‌ڵبژاردن له پێناو به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگێكی زیاتر له‌نێو خه‌ڵكدا دابه‌ش بكه‌ن. لهوانه (جایایالیتا) س������ه‌رۆك وه‌زیرانی ویالیه‌تی (تامیل نادۆ) ملیۆنه‌ها الپتۆپی له‌نێو خه‌ڵكدا دابه‌ش كردووه. وه‌ته‌ماح خس������تنی دهنگدهران به خه‌اڵتی هه‌ڵبژاردن، ئه‌وی������ش له‌وكات������هی هه‌وڵ������هكان ب������ۆ له‌ناوبردن������ی گه‌نده‌ڵی������ی دارای������ی كه له‌نێ������و داموده‌زگاكانی ده‌وڵه‌تیدا ههیه، دووڕوییێكی ئاش������كرا له‌نێو دروش������م و كرداری سیاسه‌توانانی هیندیدا نیشان ده‌دات. ماڵپه‌ڕی ئه‌نترنێتی رۆژنامه‌ی واڵتی ئه‌ڵمانی له‌مباره‌یه‌و‌ه ده‌نووس������ێت :شك له‌ودا نییه خاتوونێكی ناوماڵ كه خه‌ڵكی (چین������ای) ناوه‌ندی ویالیه‌ت������ی (تامیل نادۆ)ی هندوس������تانه ل������ه هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌ره‌كه‌ی زۆر خۆشحاله.
ئه‌و له‌نێو (س������اری)ێكی ج������وان (جلوبه‌رگی كلتوریی ژنانی هیند) ده‌س������تی بۆ (جایارام جایایالیتا) سهرۆك وه‌زیرانی ویالیه‌ته‌كه‌ی به‌رز كردۆته‌وه .له به‌رامبه‌ریشی پانكه‌یه‌ك������ی ن������وێ كار ده‌كات و باوه‌ش������ێنی لێده‌كات، خه‌اڵتێكی بچوكه ،كه له‌الیه‌ن س������ه‌رۆك وه‌زیران له بری ئه‌و ده‌نگه‌ی بۆی خستۆته نێو سندووقی ده‌نگدانه‌وه ،پێی به‌خشراوه.
تشرینی یه‌كه‌م 2011
47
حزبه سیاس������ییه‌كان ل������ه ویالیه‌ته‌كانی باش������ووری هندوس������تان به‌هۆی كاری سیاس������ییهوه ناس������راو نین. زۆربه‌ی زۆری������ان ده‌نگده‌رانیان به خه‌اڵت رازی ده‌كه‌ن. ویالیه‌ت������ی تامیل نادۆ ل������ه هه‌موو هندوس������تان به‌هۆی به‌خش������ینی خه‌اڵتی گرانبه‌ها ناس������راوه .پارتی DMK له س������اڵی 2006وه به‌هۆی ئ������هو به‌ڵێنانه‌ی كه دابووی، كه‌وته س������ه‌رووی سه‌ردێڕی هه‌واڵه‌كانه‌وه .ئه‌و پارته كه له‌وكات وه‌كو ئۆپۆزسیۆن كاری ده‌كرد ،به‌ڵێنی به‌خشینی ته‌له‌فزیۆنی ڕه‌نگاوڕه‌نگی دا به الیه‌نگرانی ،ئه‌گه‌ر هاتوو له هه‌ڵبژاردندا سه‌ركه‌وت .به‌ڵێنێك كه كاریگه‌ر بوو و له كۆتاییدا له هه‌ڵبژاردن سه‌ركه‌وت. ئهم س������تراتیژه له‌الیه‌ن نه‌یارانیشی به هه‌ند وه‌رگیرا و حزبه سیاس������ییه‌كانی دیكه‌ش ئه‌و ش������ێوازه‌ی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنیان په‌یڕه‌و كرد. له‌و حزبانه‌ش ده‌توانین ئاماژه به پارتی DMDKسه‌ر به س������ه‌رۆك وه‌زیرانی ویالیه‌ت ،جایایالیتا بكه‌ین ،كه له هه‌ڵبژاردنی مانگی ئایاری رابردوودا رایگه‌یاندبوو :له‌گه‌ڵ ده‌زگایه‌ك������ی پانكه بۆ خانمانی نێوماڵی ئهم ویالیه‌ته ،بۆ قوتابیانیش دیاریی گرنگی داناوه. ئێس������تاش لێشاوی الپتۆپ به‌ره‌و ویالیه‌تی تامیل نادۆ ده‌ڕوات 6.8 .ملی������ۆن قوتاب������ی له ماوه‌ی پێنج س������اڵی داهاتوودا دهبنه خاوه‌نی الپتۆپی خۆیانه‌وه .ئهوه به‌ڵێنی ئه‌كته‌رێكی پێشووی هیندی بوو كه به دڵنیایییه‌و‌ه ئه‌وه‌ی راگه‌یاند. 48هه‌ڵبژاردن ژماره ()14
له‌م ماوه‌یه‌ش������دا ،یه‌كه‌م وه‌جبه‌ی كۆمپیۆته‌ری تایبه‌تی له‌نێو قوتابیانی دواناوه‌ندی و پیشه‌سازییه‌كانی حكوومی داب������ه‌ش ده‌كرێن .هه‌نگاوێكی تایب������هت كه هه‌ندێ كه‌س ستایش������ی ده‌كه‌ن و پێی������ان وایه ده‌بێت������ه هاوكارییه‌كی كاریگه‌ر بۆ قوتابیانی بێبه‌ش له‌پێناو فێركردندا. نه‌یارانی������ش له به‌رامب������ه‌ردا ،باس ل������ه به‌هه‌ده‌ردانی س������امانی ویالته‌كه‌ی������ان ده‌ك������ه‌ن و ره‌خن������هی توند له‌و شیوازه‌ی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردن ده‌گرن .ته‌نها له‌م ساڵه‌دا نرخی دیارییه‌كانی ههڵمهتی هه‌ڵبژاردنی ویالت گه‌یشتۆت‌ه 358ملیۆن یۆرۆ .ره‌خنه‌گران رایده‌گه‌یێنن كه‌وا زۆربه‌ی قوتابی������ان به‌هۆی ئه‌و سیاس������ه‌ته‌ی ههڵمهتی هه‌ڵبژارنه، ناتوانن كتێبه‌كانی فێركاری وه‌ده‌ست بێنن. ئه‌وان له‌و باوه‌ڕه‌دان كه ده‌كرێ سه‌رچاوه‌كانی دارایی به شێوه‌یه‌كی باشتر به‌كار بهێنرێت.