پهیفی ئهم ژمارهیه
سپێك ده
مانگی ده ،مانگی ههڵبژاردن بوو .لهو مانگهدا زنجیرهیهک ههڵبژاردنی سهرکۆماری ،پهرلهمانی و خۆجێیی له ئاسیا ،ئهوڕووپا ،ئهفریقا و ئهمریکای التیندا بهڕێوهچوون .به پێی قسهی ئابووریناسان ،لهو مانگهدا "بازاڕی ههڵبژاردن گهرم بوو". ئهوهی جێی سهرنجه ،تا دێت ههڵبژاردن شوێنی خۆی له جیهاندا پتهوتر دهکات و بۆ دهستاودهستکردنی دهسهاڵتیش وهکو تهنیا ڕێگهیهکی عهقاڵنی سهیری دهکرێت ،ههروهها یارمهتیی به سهروهریی یاسا و دهوری یهکالکهرهوهش به هاوواڵتیان دهدات .جا سهرهڕای ئهوه ،لێرهولهوێ به ناڕێکی و خهوشدار بهڕێوهی دهبهن ،له بواری جیهانیدا شتێک له گرینگیی ههڵبژاردن کهم ناکاتهوه. ههڵبژاردن که بهشێکه له دیموکراسی ،ههر بهو پێیهش ئاگاداربوون له سیستهمی ههڵبژاردنی واڵتان ،سهرههڵدان و سهقامگیریی دیموکراسییان بۆ (گۆڤاری ههڵبژاردن) گهلێک گرینگه .گۆڤاری ههڵبژاردن تێدهکۆشێت به پێی توانا و به شێوهیهکی بابهتیانه ،سیستهمی ههڵبژاردن ،مێژوو و تایبهتمهندیی دیموکراسی ئهو واڵتانه باڵو بکاتهوه ،تا لهو کۆاڵنهیشهوه ئاگاداری و ڕۆشنگهری له بواری ههڵبژاردندا زێتر ببێت.
سهرنووسهر
تشرینی دووهم 2011
1
یهكێتی مامۆستایان و كۆنگرهی 12 راپۆرت :عهزیز عهبدولخالق دێڵزی ی ی ههرێم ی حكوومهت ی سهرۆك رۆژی 2011/10/4لههۆڵی میدیا لهشاری ههولێر ،بهئامادهبوون رده و ژمارهیهك ل ه كوردستان ،وهزیری خوێندنی بااڵ و توێژینهوهی زانستی ،وهزیری پهروه پهرلهمانتاران و پارێزگاری ههولێر ،نوێنهرانی الیهنهسیاسییهكانی كوردستان و مامۆستایان و ی ی كوردستان لهژێر دروشم ی مامۆستایان ی یهكێت پسپۆرانی بواری پهروهرده ،دوانزهههمین كۆنگره (لهپێناو چهسپاندنی مافه دیموكراسی و پیشهیییهكانی مامۆستایان و پهروهردهیهكی هاوچهرخ)دا ی یهكێتی مامۆستایا ن دهستیپێكرد و رۆژی ههینی 2011/10/7كۆنگرهك ه دوانزهههمین كۆنگر ه كۆتایی هات.
2
ههڵبژاردن ژماره ()15
رۆژی پێن������ج ش������هممه 2ی كانوونی یهكهم������ی ،2010ههڵبژاردن بۆ
لهسهرتاس������هری ههرێمی كوردستان و ناوچه دابڕاوهكانیش،
دیاریكردنی نوێنهرای كۆنگرهی 12ی یهكێتی مامۆستایانی كوردستان
بە چاودێری ڕێكخراوهكانی كۆمەڵگەی مەدهنی ،دهستیپێكرد
بهڕێوه چوو و 11لیست له 6بازنهی ههڵبژاردندا كێبڕكێیان كرد.
و 418ئهندام بۆ بهش������داری له كۆنگره ههڵبژێردران .رێژهی
ل������هم ههڵبژاردن������هدا ،زیات������ر ل������ه 115ه������هزار مامۆس������تا
بهشداربوونیش گهیشته زیاتر له .%90
ئهنجامه بهراییهكانی ههڵبژاردنی نوێنهرانی كۆنگرهی یهكێتی مامۆستایان له پارێزگاكانی ههرێم كه له یهكێتی مامۆستایان وهرگیراوه ،بهم شێوهی خوارهوه بوو: كهركووك
موسڵ
گهرمیان
كۆی گشتی دهنگی ههر لیستێك
5.805
1.326
7،455
57،740
2
لیستی مامۆستایانی سهردهم
4.172
9.002
0
684
0
1.847
15.705
3
لیستی مامۆستایانی یهكگرتووی ئیسالمیی كوردستان
3.126
5.597
3.338
812
0
777
13،650
4
لیستی مامۆستایانی كۆمهڵی ئیسالمی
3.292
3.261
668
676
0
469
8.366
5
لیستی مامۆستایانی پیشهیی
629
432
316
104
64
317
1.862
لیستی مامۆستایانی كلد و ئاشوور
710
0
565
0
0
0
1.275
7
لیستی مامۆستایانی سهربهخۆ
468
536
0
0
0
167
1.171
8
لیستی مامۆستایانی زهحمهتكێشانی كوردستان
293
143
88
92
0
82
698
9
لیستی مامۆستایانی توركمانی ههولێر
260
0
0
0
0
0
260
10
لیستی ههولێر /توركمان
173
0
0
0
0
0
173
11
لیستی بزوتنهوهی چاكسازیی توركمانی
108
0
0
0
0
0
108
8.173
1.390
11.114
101.008
ز 1
6
بازنهی ههڵبژاردن ناوی لیست
ههولێر
سلێمانی
دهۆك
لیستی مامۆستایانی كوردستان 14.187 11.248 17.719
كۆی گشتی دهنگ له ههر بازنهیهك
19.162 30.219 30.950
تشرینی دووهم 2011
3
پاش������نیوهڕۆی رۆژی ههین������ی 2011/10/7كۆنگرهی یهكێتی مامۆستایانی كوردستان كۆتایی پێهات و سهرۆك و ئهندامانی سكرتاریهتیش ههڵبژێردران. لهكۆنگرهكهدا ( )579ئهندامی كۆنگره بهشداربوون، كه 418ئهن������دام به ههڵبژاردن لهگ������هڵ چوار ئهندامی مامۆس������تایانی شۆرش������ی ئهیلوول و نوێو نوێنهرانی سهرجهم الیهنهكانی حزبه كوردستانییهكان و نوێنهرانی یهكێتی مامۆستایان له حهوت واڵتی دهوروبهرهوه بهبێ ههڵبژاردن و راستهوخۆ بهشدارییان تێداكرد. لیسته بهشداربووهكانی كۆنگره ئهمانهی خوارهوه بوون: -1لیس������تی مامۆستایانی كوردستانی ،پێكهاتبوو له :پارتی دیموكراتی كوردستان و یهكێتی نیشتمانی كوردستان. -2لیس������تی هاوبهش :لیستی س������هردهم (گۆڕان) – یهكگرتووی ئیسالمی – كۆمهڵی ئیسالمی – بێ الیهن. -3لیستی پیشهیی :حزبی شیوعی كوردستانی. -4لیستی زهحمهتكێشان. -5لیستی كلد و ئاشوور كه له چهند حزبێكی كلدان و ئاشووری پێكهاتبوو. -6لیس������تی توركمان������ی ك������ه پێكهاتبوو ل������ه :بزوتنهوهی دیموكراتی توركمان له كوردستان – مامۆستایانی بزوتنهوهی چاكسازیی توركمان – مامۆستایانی ههولێری توركمان. بهپێی م������ادهی ()4ی پهی������ڕهوی ناوخ������ۆی یهكێتی
مامۆستایان سهرهتا س������هرۆك ههڵبژێردرا ،دواتر ()14 ئهندامی بنهڕهتیی س������كرتاریهت و ( )4ئهندامی یهدهگ ههڵبژێ������ردران ،كه زۆربهی لیس������ته بهش������داربووهكانی ههڵبژاردن نوێنهریان تێیدا ههیه. له ههڵبژاردنهكهدا (كهمال محهمهد ئهحمهد) وهك سهرۆكی یهكێتی مامۆستایان ههڵبژێردرا .ههروهها 14 ئهندامی س������كرتاریهتی یهكێتییهك������هش ههڵبژێردران كه ئهوانیش ئهم ناوانهی خوارهوهن: عهبدولواحید محهمهد حجی -جێگری عهتا ئهحمهد رهمهزان -جێگر نادر مستهفا قادر ئهحمهد سابیر عهبدولمحهمهد ئیسماعیل حسێن حهسهن سهباح حهبیب قادر ئهكبهر سهبیح محهمهد (ئهحمهد كهركووكی) نهورۆز عهلی رهزا عهبد یوسف ئهحمهد بهرههم مستهفا غهفور خالد مستهفا خالد ئاودێر مهربین حهننا نورهدین حسن ئیسماعیل مههدی قادر خزر
لیست ه سهركهوتووهكان بۆ كۆنگر ه بهمشێوهیه دهنگیان هێنا
4
ز
ناوی لیست
رێژهی دهنگ
ژمارهی نوێنهر
1
مامۆستایانی كوردستان
%57.58
243
2
مامۆستایانی سهردهم
%15.64
66
3
لیستی یهكگرتوو
%13.51
57
4
لیستی كۆمهل
%8.53
36
5
لیستی سهربهخۆ
%2.13
9
6
لیستی پیشهیی
%1.90
8
7
لیستی زهحمهتكێشان
%0.71
3
ههڵبژاردن ژماره ()15
ئ������هم ناوانهی خ������وارهوهش به ئهندامان������ی یهدهكی سكرتاریهتی یهكێتی مامۆستایان دهرچوون: حهسیبه مستهفا جهمیل رههێر ئهحمهد بهكر ئاكۆ نهوزاد محهمهد عهبدوڵاڵ خالد مستهفا مستهفا یهكێتی مامۆس������تایانی كوردستان 6لقی ههیه ،بهاڵم له كاتی ئێستادا ژمارهی ئهندامانی یهكێتی مامۆستایان گهیش������تۆته نزیكهی 124ههزار مامۆستا ،بۆیه پێویستی به 6لقی دیكه ههیه ،بۆ ئهم مهبهستهش پێویسته یاسای یهكێتی مامۆس������تایان له پهرلهمانی كوردستان ههموار بكرێتهوه.
یهكێتی مامۆس������تایانی كوردس������تان له ساڵی 1962 دامهزراوه ،تاكو ئێس������تا 11كۆنگ������رهی ئهنجامداوه ،له 2010/12/2پرۆسهی ههڵبژاردنی ئهندامانی كۆنگرهی 12بهڕێوهچوو. پارتی دیموكراتی كوردس������تان له س������اڵی 1953دا س������ێیهم كۆنگرهی خۆی گرێ دا ،یهكێ������ك له بڕیار و راس������پارده گرنگهكان������ی ،پێكهێن������ان و دامهزراندنی رێكخراوه جهماوهریی و پیش������هیییهكان بۆ (قوتابیان، الوان ،ئافرهتان ،مامۆس������تایان) بۆ رێكخستنی توێژ و ریزهكانی نێو جهماوهری گهلهكهمان و پاڵپشتیكردنی شۆڕش و كێش������ه رهواكانی گهله س������تهمدیدهكهمان بوو.
كۆنگرهكانی یهكێتی مامۆستایان رێكهوت
شوێنی بهستنی كۆنگره
1كۆنگرهی یهكهم
1962/5/15
سلێمانی
2كۆنگرهی دووهم
شوباتی 1966سلێمانی
3كۆنگرهی سێیهم
ناوپردان
محهمهد ئیسماعیل محهمهد
4كۆنگرهی چوارهم 1972/2/2
ههولێر
محهمهد ئیسماعیل محهمهد
عهزیز ئیسماعیل شوان
5كۆنگرهی پێنجهم 1974/2/1
سلێمانی
محهمهد ئیسماعیل محهمهد
دارا رهشید جهودهت
كۆنگرهكان
1970/8/5
سهرۆكی یهكێتی مامۆستایان جێگری سهرۆك كامل بهسیر
ئهنوهر سهعید دارتاش
مهحموود مهال عزهت
تشرینی دووهم 2011
5
له سهردهمى خهباتى شاخيش له 1991 -1976سێ كۆنفرانسى گرێ داوه. ل������ه ئهیلوولی 1991له ش������ارۆچكهی ش������هقاڵوه ،له كۆبوونهوهیهكی تایبهتدا ،محهمهد ئیس������ماعیل محهمهد به س������هرۆكی یهكێتی مامۆس������تایان و ئهحمهد میرزا به جێگری سهرۆك دهستنیشان كران. ههروهها له 1992/10/8-6له هۆڵی میدیای ش������اری ههولێر، كۆنگرهی نۆیهمی یهكێتی مامۆستایان ئهنجام درا و عهبدولڕهحمان محهمهد ئیس������ماعیل ب������ه س������هرۆكی یهكێتی مامۆس������تایان و محهمهد ئیس������ماعیل به جێگر ههڵبژێردران .ههروهها ههرس������ێ كۆنفرانسهكهی شاخیش به سێ كۆنگره ئهژمار كرا. ل������ه 1995/1/1تاك������و 1996/8/31عهبدولڕهحمان محهمهد ئیس������ماعیل وهك سهرۆكی یهكێتی مامۆستایان
كۆنگرهی سێیهمی یهكێتی مامۆستایان 1970/8/5 -ناوپردان
و حیكمهت عهبدوڵاڵ رهس������ووڵ وهك جێگری س������هرۆك دهستنیشان كراون. ل������ه 1996/8/31تاكو كۆچی دوایی خوالێخۆش������بوو عهفان عوس������مان نهقش������بهندی وهك س������هرۆك و حیكمهت عهبدوڵاڵ رهسووڵ وهك جێگری سهرۆكی یهكێتی مامۆستایان دانراون. ل������ه 2000/8 /27خولى يهكهم له كۆنگرهى دهيهم له شارى سلێمانى گرێدرا ،ههروهها له 2002/2/2خولى دووهم ئهنجامدرا. ل������ه 2007كۆنفرانس������ێك گرێ������درا دواج������ار به پێى رێككهوتن كرا به كۆنگرهى يازدهههم. يهكێتى مامۆس������تايان پێش������تر دووج������ار ههڵبژاردنى ئهنجامداوه جاری يهكهم له ،1992/4/30جارى دووهميش بۆ مامۆستايانى سنوورى ئيدارهى سلێمانى پێشوو.
یهكێتی مامۆستایان -شهقالوه 1959 -
سهرچاوهكان: مامۆستا كهمال محهمهد سهرۆكی یهكێتی مامۆستایانی كوردستان. پهیجی salih harkiله فهیس بووك. پهرتووكی (یهكێتی مامۆس������تایانی كوردستان ،چهند الیهنێكی مێژوویی سهرههڵدان و تێكۆشان )1998 -1962نووسینی:مامۆستا وشیار حهمهد حاجی.
6
ههڵبژاردن ژماره ()15
دهور و گرینگیی ڕاپرسییهکان ه سیاسهت و ههڵبژاردندا ل
قهرهنی قادری ڕاپرس������ی کۆمهڵه پرسیارێکی سیس������تماتیک و ڕێکخراوه که مهبهستی بهدهس������تهێنانی ڕای گشتی له کۆمهڵگهدایه، ههروهها ڕاپرسی یارمهتێدهرێکی باشه بۆ حکوومهت ،حزب و دامهزراوهکان تا ئاگاداری کاروکردهوهی خۆیان و داخوازی و بۆچوون������ی هاوواڵتیان ببنهوه .دهکرێت له ڕاپرس������ییهکی رێکوپێک و بهڕێگهی کارناسان و لێوهشاوهکانهوه ،ههروهها سهربهخۆ و بێالیهن له داڕشتنی پرسیارهکاندا ،ئاڕاستهی ڕووداو یان ڕووداوهکان بهدیار بکهون. ڕاپرسی بهشێک له شهففافییهته و یارمهتی به کرانهوهی سیاسی و کۆمهاڵیهتی دهدات ،هاوکاتیش بنهمایهکی باشه بۆ بهڕێوهبردنی سیاسهتی چاکسازی له واڵتدا. هۆکارهکهیشی بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه ،که سیاسهتوانان، ڕۆژنامهوانان و توێژهران ،به رێگهی ڕاپرسییهوه دهزانن، که ئهولهوییهت و پرس������ه گرینگ������هکان له الی هاوواڵتیان کام������هن و چۆن س������هیری کاروک������ردهوه و ڕووداوهکانی پهیوهند به ژیانی خۆیانهوه دهکهن. ههر به ڕێگهی ڕاپرسیشهوهیه که زاندراوه و دهزاندرێت، کام چین ،توێژ یان گرووپی کۆمهاڵیهتی ،چییان دهوێت و چاوهڕوانییهکانیان چین و سهر به کام گرووپی تهمهنیین. ڕاپرسییهکان دهتوانن نیگهرانیی هاوواڵتیان بگوێزنهوه و دهس������هاڵتداران لهوه ئاگادار بکهنهوه ،که لهگهڵ ڕهوتی
ڕووداێک������دا نین ،یان النیکهم وریاییی������هک به حکوومهت بدهن ،که لهوانهیه ڕهوت و س������هرههڵدانی قهیرانێک که پهیوهست بهداهاتووه ،ئاشکرا بکهن( .ئێلینوور سینگێر) سهبارهت به گرینگیی ڕاپرس������ی دهڵێت" :ڕاپرسییهکان ههرچهند بۆ پێوانی ڕای گش������تی ،چهواش������هکار یا کهم بهرههم بن ،له ههر کهرهس������هیهکی تر بۆ بهدهستهێنانی ڕای گش������تی که ههر ئێستا لهبهردهستمان دایه باشتره، چونکه تهنیا بهو ڕێگهیه ئ������اگاداری ڕای نهدرکێندراوی هاوواڵتیان دهبێنهوه ،جا به ههر هۆیهک بێت". ڕاپرسی ،یهکێک له ش������ێوازه باوهکانی بهدهستهێنانی زانیاری و پێوانی ڕای گشتیی هاوواڵتیانه .کاتێک ڕاپرسی بتوانێت به ش������ێوازی بێالیهنانه و به ڕێگای کارناس������ان و توێژهران������هوه بهڕێوهبچێت ،ههروهها کهندوکۆس������پی بۆ درس������ت نهکرێت ،دهبێته بهش������ێک له سیاسهت .ڕاپرسی دهتوانێت حکوومهت وش������یار و ئاگادار بکاتهوه و پهیامی پێشنیازدهرانهشی ههبێت .له دۆخێکی وادا ،مهودای نێوان حکووم������هت و هاوواڵتیان کهم دهبێتهوه و حکوومهتیش به کراوهیییهوه دهڕوانێته ڕاپرسی و ئاکامهکانیهوه .ههروهها هاوواڵتیانیش ئهو متمانهیان دهبێت ،که له ڕاپرسی نهترسن و چاالکانه بیروڕاکانی������ان دهرببڕن .دهربڕینی بیروڕاکان بهڕێگهی ڕاپرسییهوه ،بهشێک له ئازادیی پهیڤینه. تشرینی دووهم 2011
7
کاتێ������ک حکوومهت و دامهزراوهکانی ،ڕاپرس������ییهکان ب������ه ههند وهرگرن و ڕای گش������تیی هاوواڵتیان له پالن و بهرنامهکانی حکومهتدا شوێنی پێ بدرێت ،بێشك متمانه لهنێوان دهسهاڵت و هاوواڵتیاندا ڕوو له زیادبوون دهکات و هاوواڵتیانی������ش حکوومهت به بهش������ێکی جیا نهکراوه له خۆیان دهزانن .ههندێک ڕاپرس������ی تریش به گوێرهی دهرفهت له کاتێکی خێرا و کورتدا بهڕێوهدهچن. بۆ نموونه ،له پرۆگرامێکی تهلهفزیۆنیدا ،کاتێک ڕێبهری واڵتێ������ک ئاڕاس������تهی پهیامهکهی ڕووی ل������ه هاوواڵتیانی واڵتهکهیتی ،لهم دۆخهشدا ڕاپرسی به ڕێگهی تهلهفۆنهوه بهڕێوهدهچێت .ب������ه لهبهرچاوگرتنی ئهوهیش که بهدوای تهقینهوهی ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تی ،یان ش������ۆڕش له کهرهس������هکانی ڕاگهیاندندا ،کاری ڕاپرس������ییهکان تا ڕادهیهک ئاس������انتر بۆتهوه و ئهو دهرفهتهیش ڕهخساوه که له گش������ت بوارهکاندا بڕهو به ڕاپرس������ی بدرێت .ئهم کهرهس������انه کارێکی وایان کردووه که ئازادیی دهربڕین بچێته ناو قۆناغێکی ترهوه و له بواری چۆنایهتییهوه ،کار لهسهر دامهزراوه حکوومی و حزبییهکان بکات. گرینگیدان به ڕاپرسی ،به مانای کهمکردنهوهی بهشێک له کێش������هکانه ،که لهوانهیه له داهاتوودا ڕوو بدهن .وا باوه و دهگوترێت ،که حکوومهتی دیموکراتی ،حکوومهتی هاوواڵتیانه و به ڕێگ������هی دهنگدانی ئهوانهوهیه که ههر چوار ساڵ جارێک له جوگرافیایهکی نهتهوهییدا ،دهسهاڵت دهستاودهس������ت دهکات .ڕاپرسییهکانیش له ماوهی دوو ههڵبژاردن������دا ئهو دهوره دهگێڕن ،ک������ه پهیوهندیی نێوان حکوومهت و دامهزراوهکانی لهگهڵ هاوواڵتیاندا نهپچڕێت. ڕاپرس������ییهکان یارمهتی به کرانهوهی دهزگاکانی حزب و حکووم������هت دهدهن ،لهبهر ئ������هوه ،له جیهانی ئهمڕۆدا، ڕاپرسی بهشێکه له دیموکراسی. ڕاپرسی و ههڵبژاردن له بواری ههڵبژاردندا ،ڕاپرسییهکان بوونهته بهشێکی جیا نهکراوه له ههڵمهتی ههڵبژاردن .ڕاپرس������ییهکان ئهو یارمهتییه به لیس������ت یان پاڵێوراوهکان دهدهن ،که کێشی خۆیان ل������ه کۆمهڵگه و له بهراورد لهگ������هڵ خهنیمهکانی خۆیان������دا بزانن .بهڕێگ������هی ڕاپرس������ییهکانهوه دهکرێ 8
ههڵبژاردن ژماره ()15
بزاندرێت ،که خاڵی الواز و بههێزی پاڵێوراو و لیستهکان کامانهن ،ئهمهش ئهو دهرفهته دهڕهخسێنێت که پاڵێوراوان تا ڕادهیهکی باش ئاگاداری کهش������وههوای ههڵبژاردن و داواکارییهکان ببن������هوه .ههروهها ئاگاداری داخوازی و سهرنجی دهنگدهران بن ،که مهیلیان بهرهو کام لیسته و کێش������هکانیان چین ،ههروهها کێشه و پرسی هاوواڵتیان جێی س������هرنجی حکوومهتی داهاتووی دوای ههڵبژاردن دهبن و بهڵێن بۆ جێبهجێیکردنیان دهدات؟ له بواری ههڵبژاردندا ،ڕاپرسی شێوازی جۆراوجۆری ههیه ،ک������ه حزبی دهس������هاڵتدار ،حزبی ئۆپۆزس������یۆن و پاڵێوراوهکان دهتوانن ناڕاس������تهوخۆ ئاگاداری بۆچوونی هاوواڵتیان ببنهوه .ئهم ڕاپرسییه دهکرێ پێش ههڵمهتی ههڵبژاردن ،له ماوهی ههڵمهتدا و لهسهر یهک له ماوهی دوو ههڵبژاردندا ،بهڕێوهبچێت. ڕاپرس������ی ،گهیاندنی ڕا ،مهیل و بۆچوونی هاوواڵتیانه ک������ه دهتوانێت له چهن������د کاتژمێر ،ڕۆژ ی������ان حهوتوودا بهڕێوهبچێت و بۆ شوێنه پهیوهندیدارهکان بگوێزرێنهوه. گرنگیی ڕاپرس������ی لهوهدایه ،که هاوواڵتیان چاالک دهبن و هاوکات سهکۆیهکیش������ه بۆ هاوواڵتیان تا بیروڕاکانیان دهرببڕن .ڕاپرس������ی بهش������ێک له سیاس������هت و ئازادیی دهربڕینه .بۆ باشتربوونی دۆخهکه ،پێویسته که ڕاپرسی و ئاکامهکان������ی بۆ ناو دامودهزگا حکوومی و حزبییهکان ش������ۆڕ ببنهوه ،ت������ا میکانیزمی پهیوهندیک������ردن له نێوان حکوومهت و حزب و هاوواڵتیان بێته کایهوه .ههوڵدان بۆ کهمکردنهوهی م������هودا له نێوان حکوومهت و هاوواڵتیان، یهکێک له پێناسهکانی سیستهمی دیموکراسییه.
ههڵبژاردنی مینیاتۆری و چهند حزبی له (توونس)دا ئامادهكردنی :ههڵبژاردن
ل������ه ٢٣ی مانگ������دا ( )٢٠١١/١٠/٢٣هاوواڵتیانی توونس ،ڕوویان له سندووقهکانی دهنگدان کرد تا ( )٢١٧نوێنهر ب������ۆ پهرلهمان������ی ئ������هو واڵته به مهبهستی نووسینهوهی دهستووری نوێ دیاری بک������هن .ئهمڕۆژه له مێژووی توونسدا به ڕووداوێکی "مێژوویی" ناودێر کراوه، چونکه ئهوه یهکهمین جاره که لهو واڵتهدا ههڵبژاردنی ئازاد بهڕێوهدهچێت .تهنانهت ههندێک چاودێر به "ههڵبژاردنی چهن������د حزبه" ناوی دهبهن .نۆ مانگ دوای شۆڕش������کهی توونس که به "بههاری عهرهبی" یان به "دهستپێشخهری ئاڵوگۆڕ له جیهانی عهرهب"دا باس������ی لێوه دهکهن ،نهک تهنیا بۆته جێی سهرنجی واڵته ڕۆژاوایییهکان ،بهڵکو زۆر به وردی کهوتۆته به نهشتهری توێژهران و پسپۆران ،که ئایا ئهم ههڵبژاردنه تا چ ڕادهیهک و به ڕوونی ئاڕاستهی ئهم "بههاره" دهستنیشان دهکات؟ ل������ه ()١٤ی مانگی ژانوییهی ئهمس������اڵدا بوو که بهدوای
خۆپێشاندانی بهردهوامی جهماوهری له توون������س( ،زهینهلعابدین بن عهلی) دوای ( )٢٣ساڵ حکوومهت ،دهسهاڵتی بهجێهێش������ت و رووی له عهرهبس������تانی س������عوودی کرد .ئ������هم ڕووداوه به "بههاری عهرهب"ی ناوی دهرکرد. ل������هو ههڵبژاردنهی توونس������دا ( )١١٠حزب و گرووپی سیاس������ی بهش������دارییان کرد ،بهاڵم ()٦ حزب لهوان ،به حزبی "سهرهکی" دهناسرێن ،که یهکێک لهوان (ئهلنههزه)یه و به حزبی سهرهکیی ئیسالمییهکان ناوبانگ������ی دهرکردووه .له س������هردهمی (ب������ن عهلی)دا چاالکییهکانی (ئهلنههزه) قهدهغه کرابوو. (حزبی دیموکراتی پیش������کهوتنخوار) که مهیلی لیبراڵی ههی������ه ،تهنی������ا حزبێکه که س������هرۆکهکهی ژن������ه .حزبی سۆسیالیس������تهکان ،ئیجتیهاد یان هاوپهیمانیی پێشووی کۆمۆنیستهکان که له دیموکراته پێشکهوتووهکان و پێنج حزبی تر پێکهاتووه ،لهم ههڵبژاردنهدا بهشدار بوون. ئهم ههڵبژاردنه ( )٢١٧نوێنهر ڕهوانهی پهرلهمانی توونس تشرینی دووهم 2011
9
دهکات تا له ماوهی س������اڵێکدا ،دهستووری نوێی واڵت و میکانیزمهکانی بهڕیوهبهریی بنووسنهوه. ئهوهی که بۆته جێی "نیگهران"ی بهشێک له ڕای گشتیی توونس و واڵته ئهورووپییهکان و ئهمریکا ،بۆچوونی س������هرکردهکانی حزبی (ئهلنههزه)یه ک������ه دهڵێن" :تهمایان ههیه حکوومهتێکی ئیسالمی له واڵتدا پیاده بکهن ،بهاڵم سهرکردهکانی ئهم حزبه ڕایانگهیاندووه که ڕهچاوی بایهخه دیموکراتییهکان دهکهن و بهرابهریی ژنان و پیاوان قبووڵ دهکهن". بهاڵم ههندێک له کارناس������ه سیاس������ییهکان متمانهیان به قس������هی "ئهلنههزه" نییه و دهڵێ������ن" :پهیڤی ڕێبهرانی ئهو حزب������ه که له نهێنی������دا به ئهندامهکانی������ان دهڵێن ،لهگهڵ ئهوهی که له ناو جهماوهردا دهیڵێن ،گهلێک جیاوازه". حهم������دی رهدیس������ی ،کارناس������ی ناوهن������دی توێژینهوه عهربییهکان ل������ه ژێنێڤ دهڵێت" :پهیف������ه دوو الیهنهکانی ڕێبهرانی "ئهلنهه������زه" بۆته هۆی دوور کهوتنهوهی حزبه س������ێکولهرهکان لهم حزبه ئیس���ل��امییهوه و بێ متمانهیی حزبه سێکولهرهکان س������هبارهت به "ئهلنههزه" که ئهوان پێی������ان وای������ه" :ئهلنههزه" بهدوای واڵتێکی ئیس���ل��امی و حوکمڕانیی شهرعیی ئیسالمیدان" . بهاڵم ههندێکی تریش دهڵێن که حزبه سێکولهرهکان لهم پهیوهندیی������هدا زیادهڕۆیی دهکهن ،ئهویش به مهبهس������تی ترساندنی خهڵکه تا دهنگ به "ئهلنههزه" نهدهن. ئهم ئهنجومه ( )٢١٧کهس������ییه له ماوهی ساڵێکدا دهبێت، دهس������تووری گش������تیی واڵت بنووس������ێتهوه ،ئامادهکاریی ههڵبژاردن بۆ پهرلهمان و سهرکۆماری لهو واڵتهدا بکات.
10ههڵبژاردن ژماره ()15
ل������هم ههڵبژاردنهدا ،نزیک به ٧ملیۆنی توونس������ی مافی دهنگدانیان ههبوو و جێی باس������ه ک������ه لهو ههڵبژاردنهدا ( )11.618کهس خۆیان پااڵوتبوو. بهشێکی تر ،توونسییه کۆچبهرهکانن که ئهوانیش بهپێی چهندایهتی������ی خۆیانهوه دهتوان������ن دهور بگێڕن .تهنیا له فرانسه زیاتر له ( )٦٠٠ههزار توونسی دهژین ،که نزیک به ()%٦ی دانیش������توانی توونس پێکدێنن .بۆ توونسییه کۆچبهرهکان ( )١٨کورسی تهرخان کراوه. جێی ئاماژه پێکردنه که ههر له س������هرهتای سهربهخۆیی ()١٩٥٦ ئهو واڵته ،له س������هردهمی (حهبیب بورقیب������ه) و (زهینهلعابدین بن عهلی)دا ،شتێک به ناوی ههڵبژاردنی ئازاد و ڕهنگاوڕهنگ بوونی نهبوو .لهو س������هردهمدا که ههڵبژاردن������هکان "ڕهواڵهت"یی بوون، زۆربهی ئاکامهکانی ههڵبژاردن لهس������هرووی ( )%٩٥به قازانجی (حهبیب بورقیبه) و (زهینهلعابدین بن عهلی) کۆتایییان دههات! چاودێری بهسهر ههڵبژاردنهکاندا واڵته ئهورووپییهکان زۆر به وردی و وریایییهوه سهرنجی ئهم ههڵبژاردنه دهدهن .گیدۆ وێسترۆلێ وهزیری دهرهوهی ئهڵمانیا ئ������هوهی ڕاگهیاند" :ئ������هم ههڵبژاردنه دهتوانێت نموونهیهک������ی ب������اش بێت بۆ ئهو واڵتان������هی که "بههاری عهرهبییان تاقیکردۆتهوه". ئالێن لیتێل پهیامنێری بی بی س������ی له توونس������هوه دهڵێت: "بهڕێوهچوونی ئهم ههڵبژاردنه ،وهکو ههنگاوێکی دیموکراتیک، بارس������تایییهکی گهوره له چاوهڕوانی ن������ه تهنیا له توونس، بهڵکو له سهرانسهر جهانی عهرهبدا هێناوهته کایهوه". نزیک به ()٤٠ههزار مهئمووری ئاس������ایش بۆ پاراستنی
هێمنیی ههڵبژاردن دهستنیشان کرابوون .ههروهها نزیک به ( )١٤ههزار چاودێری توونسی و بیانی له بنکهکانی دهنگدان������دا ئاماده ب������وون ،تا چاودێری بهس������هر ڕهوتی دهنگدانهکان������دا بکهن .به گوێ������رهی ڕاپۆرتهکان ،ڕێژهی دهنگدهران زیاتر له ( )%٦٠بووه. ههر بهدوای شۆرشی هاوواڵتیانی توونسدا ،چهقبهستوویی ئاب������ووری واڵت������ی گرتۆتهوه و توریس������م ک������ه یهکێک له سهرچاوهکانی داهاته ،داتهپیوه .شهریکه بیانییهکانیش چاالکییهکانی������ان ڕاگرت������وون و ڕێژهی بێ������کاری له ناو گهنجاندا له نێوان ( )%٢٠تا ( )%٢٥ڕاگهیێندراوه. ئاکامی دهنگهکان حزب������ی ئیس���ل��امیی “ئهلنهه������زه” زۆرتری������ن دهنگی لهم ههڵبژاردن������هدا بهدس������تهێنا .ل������ه کۆی ( )٢١٧کورس������ی
توانیویهتی ( )٩٠کورسی بۆ خۆی مسۆگهر بکات .حزبی چهپی مامناوهندی ناوس������راو به کۆنگره بۆ کۆماری ()٣٠ کورسی بهدهستهێناوه و حزبی (کار بۆ ئازادییهکان) ٢١ کورسی و ئیئتیالفی جهماوهریی بۆ ئازادی و دادپهرووهریی و گهشه)یش ١9کورسی بهدهستهێنا. حزبی ئیس���ل��امیی “ئهلنهه������زه” لهم ههڵبژاردن������هدا ()%٤1ی دهنگهکانی مسۆگهر کرد .حزبی (کۆنگره بۆ کۆماری) %13.82 و حزبی (کار بۆ ئازادییهکان)یش %9.68ی بهدهستهێنا. یهکێک له خاڵه ههره س������هرهکی و جێی تێبینی ئهوهیه ،که هیچ ح������زب یان گرووپێک ناتوانێت به تهنیا له ئهنجومهنی داهاتووی توونس������دا دهس������هاڵت بگرێته دهس������ت ،بهڵکو دهوڵهتێکی ئیئتیالفی تهنیا ڕێگهیه بۆ ئهوهی واڵتی توونس بهرهو قۆناغی دوای ههڵبژاردن و سهقامگیری بهڕێت. ژمارهی كورسی
رێژه
ناوی پارتی سهركهوتوو 1
بزوتنهوهی نههزه (حركة النهضة)
90كورسی
%41
2
پارتی كۆنگره لهپێناو كۆماری
30كورسی
%13.82
3
هاوپهیمانی دیموكراتی لهپێناو كار و ئازادییهكاندا
21كورسی
%9.68
4
ئیئتیالفی جهماوهری بۆ ئازادی و دادپهروهری و گهشهپێدان
19كورسی
%8.76
5
پارتی دیموكراتی پێشكهوتنخواز
17كورسی
%7.84
6
پارتی دهستپێشخهری
5كورسی
%2.3
7
پارتی ئاسۆی تونس
4كورسی
%1.85
کۆماری توونس پایتهخت :توونس پانتایی واڵت 165.150 :کیلۆمهتری چوارگۆشه دانیشتوانی واڵت 10.535.100 :ئاماری ساڵی ٢٠١٠ ڕێژهی ژنان )%49.7( :ئاماری ساڵی ٢٠٩٩ ڕێژهی پیاوان)%50.3( : پێکهاتهی دانیشتووان)%٩٨( :عهرهب )%١( ،ئامازیخ (بهربهر) و ()%١یش ئیتالیایی ،فرانسهوی و جوولهکه. ڕێ���ژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووس���ین): ( )%٧٨ئاماری ساڵی ٢٠٠٨ ڕێ���ژهی خوێندهواری ل ه ن���او ژنان )%٦٩،٦( :ئامار
ساڵی ٢٠٠٨ ڕێژهی خوێندهواری ل ه ناو پیاوان )%86.4( :ئامار ساڵی ٢٠٠٨ بهکارهێنهرانی ئینترنێت :لهههر ( )١٠٠کهس)٢٧( ، کهس خاوهنی هێڵی ئینترنێته .ئامار ساڵی ٢٠٠٨ بهکارهێنهرانی تهلهفوونی دهستی (مۆبایل) :له ههر ( )١٠٠کهس )٩٣( ،خاوهنی مۆبایله .ئامار ساڵی .٢٠٠٩ ئابووری )%٧،٨( :کش������توکاڵ )%٣٠( ،پیشهس������ازی و ( )%62.3بهشی خزمهتگوزاری. ڕێژهی بێکاری )%14.2( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٦ تشرینی دووهم 2011
11
یهکێتیی ئهورووپا
()E U ئامادهکردنی سواره بهشی یهکهم
یهکێتیی ئهورووپا ( )EUل ه یهکی نۆڤهمبهری 1993هو ه بوو ب ه ناوی ت ئهم واڵته یهکگرتوانهی ئهورووپا که بهشوێن ڕێککهوتنی ماستریخ هاوکاریی خۆیان بهرباڵوتر و قووڵتر کرد و لهساڵی 2007دا ژمارهیان گهیشتۆت ه 27واڵت:
12ههڵبژاردن ژماره ()15
لهوهت������هی :1952بهلژی������ک ،فهرانس������ه ،ئیتاڵی������ا، لوگزمب������ۆرگ ،هۆڵهن������د ،ئهڵم������ان (پێش������تر ئهڵمانی ڕۆژئاوا). لهوهت������هی :1973دانم������ارک ،ئیرلهند و بهریتانیای مهزن. لهوهتهی :1981یۆنان. لهوهتهی :1986پورتوگال و سپانیا. لهوهت������هی :1995فینالن������د ،س������وید و ئوتری������ش (نهمسا). لهوهتهی :2004قیبرس ،ئێستلهند ،لێتالند ،لیتۆنی، ماڵتا ،پۆلۆنیا ،سلۆڤاکیا ،س������لۆڤانی ،چێک ،ههنگاریا (مهجارستان). لهوهتهی :2007بولگاریا و رۆمانی.
کرۆواس������ی له پایزی 2005هوه دهس������تی پێکرد .ههر ئهو کات مهقدوونیاش بهش������ێوهی ڕهسمی وهک واڵتی نام������زهدی ئهندامێتی دیاری کرا .له ئهپریلی 2009دا ئاڵبانی������اش داوای ئهندامهتی������ی کرد .له س������هردهمی خولی سهرۆکایهتیی سوید له ساڵی 2009دا سهرهتا ئیس���ل��اند و دواتریش سربس������تان داوای ئهندامهتیی خۆیان پێشکهش کرد .ههندێ واڵتی دیکهش بهشێوهی فهرمی داوانام������هی بوونه ئهندامی خۆی������ان داوه به یهکێتیی ئهورووپا. ئهم واڵتانهی ڕێککهوتننامهی ناودێر به ()EESیان واژۆ کردووه ،بۆ نموونه نهرویژ ،ئیسالند و لیختنشتاین هاوکارییهکی نزیکیان لهگهڵ یهکێتیی ئهورووپادا ههیه. سویس������ڕاش داوانامهیهکی بۆ ئهندامهتی پێش������کهش کردووه که جارێ لهنۆرهی لێکۆڵینهوهدایه.
هاوکاری������ی نێ������وان واڵتانی یهکێتی������ی ئهورووپا له رهوتی چهند ڕێککهوتننامهدا شێوازی خۆی وهرگرت. یهکهمیان له س������اڵی 1952دا و ل������ه بواری کاربۆن و پۆاڵدا بوو .دواتر ئ������هم هاوکارییه بهرفرهتر و قووڵتر بوو :سیاس������هتی بازرگانی ،سیاس������هتی کش������توکاڵ، سیاس������هتی بهربهرهکانی (مونافهس������ه) ،سیاسهتی ئاس������ایش و دهرهوه .ڕێککهوتننام������هی ههرهدوای������ی لهمناوهدا وهک بهردهوامیی ئهم ڕهوته (ڕێککهوتننامهی لیس������هبۆن) بوو که ڕۆژی یهکی دیس������همبهری 2009 پێکه������ات .دامهزاراوهکانی ڕێکخهر و بهڕێوهبهری ئهم ڕێککهوتنانهش به درێژایی ئهم سااڵنه زێدهتر بوون و ئهرک و بهرپرسیشیان گشتگرتر و بهرباڵوتر بۆتهوه. پرس������یارگهلی بۆ نموونه کام دهوڵهت پێش������نیازی ئهندامێتی������ی له ناو یهکێتییهکهدا پێ بکرێ و ناوئاخن، چۆنهتیی و شێوازی ئهم هاوکارییه چ بێ پێویسته که له ڕهوتی دیالۆگێکی بهردهوامدا دیاری بکرێ و جاری وایه پێککهاتن لهگهڵ واڵتانی ئهندام لهس������هر ههندێ بابهت ،کاتێکی زۆری تێدهچێ. دانوس������تاندن لهس������هر ئهندامێتی������ی تورکی������ه و
بیرۆکه
یهکێتیی ئهورووپا
بیرۆکهی ڕێکخس������تنی هاوکاریی نێ������وان دهوڵهته ئهورووپایییهکان له سااڵنی نێوان دوو شهڕی جیهانیدا به ش������ێوهیهکی جیددی هاته گۆڕێ و یهکهمجار پاش ش������هڕی دووهمی جیهانی جێگیر بوو .لهمناوهدا دوو بۆچوون ههبوون :ههندێ واڵت دهیانگوت با ئهو دهرفهته مێژووییه بهکار بێنین و فیدراس������یۆنێکی ئهورووپایی یا خود "واڵته یهکگرتووهکانی ئهورووپا" ساز بکهین. ئهوانی دی تهنیا الیهنگ������ری هاوکاریی نێوان واڵتانی ئهورووپای������ی بوون ،بهاڵم به پێ������ی ڕێککهوتننامهیهکی نێوانی������ان .ئهنجامی لێکدانی ئهم دوو بۆچوونه بوو به هاوکارییهکی دڵخوازانهی نێوان واڵتانی سهربهخۆ که ئامادهی������ی خۆیان ڕاگهیاندبوو که قهبووڵی ئهوه بکهن ل������ه ههندێ بواردا بڕیارهکان ل������ه دهرهوهی واڵتهکهی خۆیان بگیرێن و جێبهجێش بکرێن. له ڕهوتی بهرفرهکردنهوهی ئهم هاوکارییهدا بوو که دهرکهوت وا باش������تر و پێویستتره که "یهکێتی"یهک بۆ بڕیاردانه هاوبهشهکان ساز بکهن .یهکهم ههنگاویش ل������ه ڕهوتی هاوگونجیی ئهورووپایی له س������اڵی ١٩٥٢ تشرینی دووهم 2011
13
به ڕێککهوتن������ی پاریس له بواری بهردهڕهژی و پۆاڵدا کهوته دهست. پاش چهندین ڕێککهوتننامهی تر بوو که سهرهنجام له س������اڵی ١٩٩٣دا به پێی ڕیککهوتنی ماس������تریخت، چوارچێوهی ئێستای یهکێتیی ئهورووپا دامهزرا .ئهم یهکێتییه پاش حهوت ساڵ یهکهیهکی هاوبهشی دراوی ب������ه ناوی یۆرۆ دانا که لهو کاتهوه له ١٧واڵتی دنیادا جێ������ی دراوی نهتهوهییانی گرتۆت������هوه و نزیکهی ٥٠٠ میلیۆن کهس حهش������یمهتی یهکێتییهکه ڕۆژانه بهکاری دێنن. یهکێتیی ئهورووپا خاوهنی بازاڕێکی هاوبهشیش������ه که ل������ه چهند بواردا چاالکه :یهکێتیی گۆمرک ،یهکهی هاوبهش������ی دراو له ژێر چاوهدێریی بانکی ناوهندیی ئهورووپادا ،سیاسهتی هاوبهشی بازرگانی ،کشتوکاڵ و پیشهسازیی دهریایی. 14ههڵبژاردن ژماره ()15
سیاسهتی هاوبهشی کاروباری دهرهوه و ئاسایش به دووهمین کۆڵهکه له س������ێ ئهس������توونی یهکێتییهکه دادهن������رێ .ئێس������تا ئیدی ب������ه پێ������ی ڕێککهوتننامهی ش������ینگن ،کۆنترۆڵی ڤیزه له ناو واڵتانی یهکێتییهکهدا ههڵوهشاوهتهوه ،ئیزگهکانی گۆمرک له سهر سنووره ناوخۆیی������هکان ههڵگی������راون و دهرهفت������ی هاتوچ������ۆی ش������اروومهندانی گش������ت یهکێتییهکه بۆ ژیان ،سهفهر، کار و سهرمایهدانان زیاتر بووه. گرنگترین دامهزراوهکانی یهکێتیی ئهورووپا بریتین له: ئهنجومهنی یهکێتیی ئهورووپا ،کۆمیسیۆنی ئهورووپا، دادگای ئهورووپ������ا ،کۆنگ������رهی ئهورووپا ،ئهنجومهنی ئهورووپا و بانکی ناوهندیی ئهورووپا. ئهندامان������ی یهکێتی������ی ئهورووپ������ا ،هێزێک������ی تهواو
و س������هربهخۆیان داوهت������ه ئ������هم یهکێتیی������ه بهجۆرێک که دهس������هاڵتی له گش������ت ڕێکخ������راوه نێونهتهوهییه ناس������هربهخۆکانی جیهان زیات������ره .یهکێتیی ئهورووپا له ههندێ بواردا وهک فیدراس������یۆن یا کۆنفیدراسیۆن ڕهفت������ار دهکات ،ب������هم مانای������ه که بهب������ێ یهکدهنگیی ئهندام������ان و له ڕێی ڕێککهوتننامه نێونهتهوهییهکانهوه ناتوانێ دهس������هاڵتی واڵتانی ئهندامی وهربگرێتهوه و بیخاته س������هر دهس������هاڵتی خۆیهوه .ههروهها واڵتانی ئهن������دام له ههندێ ب������واردا وهک کاروباری دهرهوه و بهرنگاری ،تهنیا بهشێکی دهس������هاڵتی خۆیان داوهته دهس������ت یهکێتییه و تا ڕادهیهک سهربهخۆیی خۆیان پاراستووه. ل������ه ڕۆژی ٢٩ی مانگ������ی ئۆکتۆب������هری س������اڵی ٢٠٠٤دا س������هرۆکانی واڵتان������ی یهکێتی������ی ئهورووپ������ا ڕێککهوتننامهیهکیان له س������هر نووس������ینی دهستووری هاوبهشی ئهم یهکێتییه واژۆ کرد .دواتر سێزده واڵتی تری ئهندام ،ئهم ڕێککهوتننامهیهیان مۆر کرد .کهچی له ٢٩ئایاری س������اڵی ،٢٠٠٥هاوواڵتیانی فهرانس������ه ئ������هم دهس������توورهیان ڕهد کردهوه و س������ێ ڕۆژ دواتر هاوواڵتیانی هۆڵهنداش دژی دهستوورهکه ،دهنگیان دا. کهچی واڵتی لۆگزامبۆرگ دهستوورهکهی بهزۆرینهی دهنگی هاوواڵتیان پهسند کرد. وهزعی ئێس������تا و داهاتووی یهکێتیی ئهورووپا ههر ته سیاس������ییهکانی جێگفتوگۆی ئێس������تا یهکێ له بابه خهڵکی واڵتانی ئهندامه و ه������هر واڵتهی ڕوانگهیهکی جی������اوازی لهمبارهوه ههیه .بۆ نموونه ڕاپرس������ییهکی واڵتی بهریتانیا دهریخست که نیوهی خهڵکی ئهم واڵته، چارهنووسی یهکێتییهکهیان بهالوه گرنگ نییه و تهنانهت ٢٠لهس������هدی خهڵک له ههڵبژاردنی ٢٠٠٤دا دهنگیان ب������هو حیزبانهدا که داوای هاتن������هدهر لهم یهکێتییهیان دهکرد .خهڵکی دانمارک و نهمس������اش لهمبارهوه ههر دڕدۆنگ������ن .کهچی واڵتانی دیک������هی ئهندام ،الیهنگری زیاتر یهکپارچهکردنی یهکێتیی ئهورووپان.
دامهزراوهکانی یهکێتیی ئهورووپا
ڕێک پاش سازکرانی ئهنجومهنی ئابووریی ئهورووپا ( ،)EECبۆچوونه جیاوازه سیاس������ی و حقووقییهکان لهس������هر ئهوهی ئهم دامهزراوانه له کوێ نیش������تهجێ بن ،دهس������تی پێکرد .له س������اڵی ١٩٥٨هوه بڕیار درا که کۆمیس������یۆنی ( )EECو ئاژانس������ی وزهی ناوکیی ئهورووپا ( )EAECله برۆکس������ێل دامهزران .بهاڵم تا ئهو کات ،دهزگاکانی یهکێتیی ئهورووپا له برۆکسێل و لوگزامبورگ و ستراسبورگ پهرش و باڵو بوون و ئهمهش خهرجی یهکێتییهکهی یهکجار زۆر کردبوو .برۆکسێل دواتر بوو به ش������وێنی س������هقامگیربوونی کۆمیسیۆنی یهکگرت������وو و ئهنجومهنی وهزیرانیش .لوگزامبورگیش وهک ش������وێنی ههمیشهیی بانکی س������هرمایهگوزاریی ئهورووپا ( )EIBدیاری ک������را و ههندێ کۆبوونهوهی ئهنجومهنی وهزیرانیشی تێدا بهڕێوه دهچێ .دادگای ئهورووپا و بهڕێوهبهرایهتیی فهرمیی چاپهمهنییهکانی تشرینی دووهم 2011
15
لوگزامب������ورگ :ش������وێنی جێگیربوون������ی دادگای ئهورووپا ،دیوانخان������هی پهرلهمانی ئهورووپا و بانکی سهرمایهگوزاریی ئهورووپایه.
چوارچێوهی یاسایی یهکێتیی ئهورووپا
کۆبوونهوهکانیش ههر له لوگزامبورگ جێگیر بوون. دواتر ڕێک کهوتن که ئهندامانی کۆنگرهی ئهورووپا کۆبوونهوهی گشتیی خۆیان له ستراسبورگ ببهستن ب������هاڵم کۆبوونهوه و جڤینی کۆمیتهکان������ی کۆنگره ،له بروکس������ێل پێکبێ������ن .ههروهه������ا جاروباریش ههندێ کۆبوونهوهی گشتی له لوگزامبورگ بگیرێن که شوێنی دامهزرانی دیوانخانهی کۆنگرهی ئهورووپایه. یهکێتی������ی ئهورووپ������ا هی������چ پێتهختێکی ڕهس������میی نیی������ه و دام������هزراوه و ڕێکخس������تنهکانی له ش������اری جۆراوجۆردان: برۆکسێل :لهکردهوهدا پێتهختی یهکێتیی ئهورووپایه و شوێنی نیش������تهجێبوونی کۆمیس������یۆنی ئهورووپا و ئهنجومهنی وهزیرانه .ههروهها ش������وێنی کۆبوونهوه و جڤینه بچووکهکانی کۆمیتهکانی کۆنگرهی ئهورووپایه و لهوهتهی س������اڵی ٢٠٠٤هوه بۆته میوانداری ههموو کۆبوونهوهکانی ئهنجومهنی ئهورووپاش. ستراسبورگ :پهرلهمانی ئهورووپای لێیه و شوێنی دانیش������تنه گشتییهکانی س������ااڵنهی ئهم یهکێتییهیه که سهرجهم دوازده ههفته دهخایێنێ .ههروهها ئهنجومهنی ئهورووپ������ا و دادگای مافی مرۆڤی ئهورووپای لێیه که ئ������هم دوو دامهزراوهیه ماوهیهکه له یهکێتیی ئهورووپا جودا بوونهتهوه. 16ههڵبژاردن ژماره ()15
یاس������ای یهکێتیی ئهورووپا ل������ه چهندین پێکهاتهی یاس������ایی و دامهزراوهیی ساز بووه که ئاوێتهی یهکتر دهبن������هوه و یهکتر تهکمیل دهکهنهوه .لهم س������ااڵنهی دوایی������دا گهل������ێ ههوڵ������ی بهرچ������او ب������ۆ پتهوکردن و ئاس������انکردنهوهی ڕێککهوتنهکان دراون که سهرهنجام دهس������تووری یهکێتیی ئهورووپ������ای لێکهوتهوه .بێت و پهس������ندیش بکرێ ئهوا دهبێته دهستووری بنچینهیی وگشتگری ئهم یهکێتییه. یهک������هم ڕێککهوتن������ی یهکێتیی ئهورووپا ،ب������ه ڕێککهوتنی پاریس ( )١٩١٥بهناوبانگه و له س������اڵی ١٩٥٢وه جێبهجێ کرا و ش������هش کۆمهڵهی ب������هردهڕهژی و پ������ۆاڵی ئهورووپا نووس������ییان .ڕێککهوتنی دووهم له ساڵی ١٩٥٧دا مۆر کرا و تا ئێس������تاش ههروا ماوهت������هوه و کاری پێدهکرێ بهاڵم له ههندێ ڕێککهوتننامهی تردا چاکس������ازیی تێ������دا کراوه بۆ نموونه له ڕێککهوتننامهی ماستریختدا که له ساڵی ١٩٩٢دا بۆ یهکهمجار ناوی یهکێتیی ئهورووپای هێنایه گۆڕێ. ئهم چاکس������ازییانه له س������اڵی ٢٠٠٣دا کهوتنه بهر پهسندی ده واڵتی ئهندامهوه .ئێستا واڵتانی یهکێتیی ئهورووپا خهریکی ئامادهکردنی ڕێککهوتنێکی دیکهن که دهستووری بنچینهیی یهکیتییهکه ئاماده دهکا و ههر به ڕێککهوتننامهی دهستووریش بهناوبانگه و بێت و پهسند بکرێ ئ������هوا جێی ههر ههموو ڕێککهوتننامهکانی دیکه دهگرێتهوه و دهبێته دهس������تووری فهرمیی یهکێتییهکه. ههرچهند زورب������هی واڵتانی ئهندام ،ئهم ڕێککهوتنهیان پهسند نهکردووه بهاڵم دوو واڵتی فهرانسه و هۆڵهندا به زورینهی ٥٥تا ٦٢لهسهد ،ڕهتیان کردۆتهوه. دی������اره بێت و ههم������وو واڵتانی ئهن������دام دهنگ بهم دهستووره نهدهن و پهس������ندی نهکهن ،پێویست دهکا دیسانیش دانوستاندنی لهسهر بکرێتهوه.
لهمناوهدا گهلێ سیاسهتمهدار و کاربهدهست پێیان وایه که دامهزراوهکانی بهر له ئامادهکردنی دهستوور، چیدی دادی یهکێتییهکی پێکهاتوو له ٢٧واڵتی ئهندام ـ که ههر له زیادبوونیشدایه ـ نادات .سیاسهتمهداره گهورهکانی ههندێ واڵتی ئهندام ـ بهتایبهت فهرانس������ه ـ پێش������نیازیان کردووه که ئهگهر تهنیا چهند واڵتێکی کهم������ی ئهندام ،ئهم دهس������تووره پهس������ند نهکهن ئهوا واڵتانی دیکه دهبێ به بێ ههبوونی واڵتی نهیار ،درێژه به کاری خۆی������ان بدهن و "یهکێتییهک������ی ناوخۆیی له واڵتانی زیاتر دهستهبهر" پێک بێنن.
زمان ،لهمپهر و گرفت له ناو یهکێتیی ئهورووپادا
یهکێ لهو ڕهخنه گهورانهی ل������ه یهکێتیی ئهورووپا دهگیرێ و بهجێش������ه ،ئهوهیه که لهم یهکیتییهدا بۆ ٢٧ واڵتی ئهندام ٢٠ ،زمانی فهرمی ههیه ،ههرچهند که له کۆمیسیۆنی ئهورووپادا تهنیا سێ زمان ،بهکار دهبرێن. ئهمه بۆته هۆی ئهوهی که له کردهوهدا ٣٨٠وهرگێڕ، بۆ وهرگێڕانی ههموو قس������هکان بۆ گشت زمانانی ناو یهکێتییه پێویست بێ. پهرلهمانی ئهورووپا زیاتر له چوار ههزار وهرگێڕی ههیه که ههموو س������اڵێ نزیکهی یهک میلیارد یۆرۆی تێدهچێ و ههفتهکی پێدهوێ تا گشت بابهتهکان بکرێنه ئهو زمانانهی ل������ه واڵتانی ئهندامدا ب������هکار دهبرێن. یهکێ له گرفت������هکان ئهوهیه که جاروبار لهبهر ئهوهی ههندێ زمان ،وهرگێڕیان نییه ئهوا پێویس������ت دهکا که وهرگێڕانهک������ه له ڕێی زمانێکی دیکهی نێونجییهوه بێ که زۆر ج������ار دهبێ هۆی فهوتان������ی ههندێ زانیاری، لهناوچوونی وردهکاری و ئاش������کرابوونی بابهتهکه و تهنانهت ههڵهتێکهوتنیش. بۆیه پێش������نیاز کراوه ـ بهتایب������هت لهالیهن نوێنهری پێش������ووی بهریتانیا له یهکێتی������ی ئهورووپادا ـ که بال زمانی ئینگلیزی وهک زمانی فهرمیی یهکێتیی ئهورووپا بناسرێ و خهرجییهکی زۆریش پێشی پێ بگێڕدرێتهوه.
ههندێ کهسیش پێشنیازی ئهوهیان کردوه که با زمانی ئیسپرانتۆ ببێته زمانی دووهمی یهکێتیی ئهورووپا. لهالیهکی دیکهوه باسێکی دیموکراتیکیش ههیه که دهڵێ گشت یاسا و پێشنیارهیاساکانی یهکێتیی ئهوروپا دهبێ به زمان������ی نهتهوهیی واڵتانی ئهن������دام ،بخرێته بهردهستیانهوه .یهکێتیی ئهورووپا گهلێ یاسا پهسند دهکات که له ههموو واڵتێکی یهکێتیی ئهورووپادا دهبێ جێبهجێ بکرێ .جا بێت و کهسانی ئاسایی به زمانی خۆیان دهس������تیان بهو بهڵگانه ڕانهگا ،ئهوا دهرفهتی گفتوگۆ و وهاڵمدانهوه به توندی دهش������ێوێ و تهنانهت واڵت������ی وا دهبن که لهبهر زمانهکه گرنگی و بایهخێکی زیاتریان دهدرێتێ.
ماویهتی!
س���هرچاوهکان( :له ئینسکلۆپیدیای سوید ،ماڵپهڕی ڕهسمیی یهکێتیی ئهورووپا و ویکیپیدیا وهرگیراوه)
تشرینی دووهم 2011
17
ههڵبژاردن وهك بهشێك ل ه دیموكراسییهت
نووسینی :سهكوان ئهرگۆشی
ل ه جیهانی ئهمڕۆی سیاسهتدا ،ههردوو چهمكی ههڵبژاردن و دیموكراسییهت باوترینی ئهو چهمكانهن ،ك ه بۆ بهڕێوهبردنی واڵت باسیان لێو ه دهكرێت ،ههندێكجار بهتهنیاو ههندێكجاریش بهیهكهو ه دهبهسترێنهوه .بهشێك ل ه رژێمه حوكمڕانهكان ،بهتایبهت ئهوانهی شمولی و خۆسهپێنهرن ،ههڵبژاردن ب ه دیموكراسییهت یهكسان دهكهن ،ههر لهبهر ئهوهی ههڵبژاردنیان ئهنجام داوه ،بهبێ گوێدان به بنهما و پێوهرهكانی ههڵبژاردن و دیموكراسییهت ،خۆیان ب ه واڵتێكی تهواو دیموكراسی دهزانن. ههڵبژاردن سهرهڕای گرنگییهكهی بۆ بهدیموكراسی بوونی واڵتێك، تهنه������ا بریتییه له ك������ردار و ههنگاوێكی دیموكراس������ییانه و یهكێكه له بنهما س������هرهكییهكان ،بهاڵم دیموكراسییهت سیستهمێكی گشتگیره و گش������ت الیهنهكانی ژیان دهگرێتهوه .ههر له پهروهردهی ناو خێزانهوه تا دهگاته دهستاودهستكردنی دهسهاڵت لهالیهن گرووپێكی سیاسییهوه بۆ گرووپێكی دیكه. لی������رهدا دهتوانین بڵێین ،ههڵبژاردن بێجگه لهوهی یهكس������ان نییه به دیموكراسییهت ،بهڵكو بۆ ئهوهی ببێت به بهشێكیش لهو ،پێویسته ئهو بنهما دیموكراس������ییانه له واڵتدا جێگیر بكرێ������ن ،كه پێش ئهنجامدانی ههڵبژاردن دهكهون .بهش������ێوهكی گش������تی ،بۆ ئ������هوهی ههڵبژاردنێكی دیموكراس������ییانه ئهنجام بدرێت ،دوو بنهمای سهركی ههن :یهكهمیان: ئازادیی ههڵبژاردن بهو مانایهی رێز له ئازادیی تاك و مافه سهرهتایی و س������هرهكییهكانی بگیرێ .دووهمیان :پ������اك و بێگهردیی بهڕێوهچوونی 18ههڵبژاردن ژماره ()15
پرۆس������هی ههڵبژاردن ،بهاڵم ئایا ئهمه له كۆمهڵگایهك������دا دهكرێ كه هیچ بنهمایهكی دیموكراسی تیایدا بهدی نهكرێت؟ بێگومان نهخێر ،كهواته ههڵبژاردن تاكه رێگه نییه بۆ بهدیموكراس������ی كردنی كۆمهڵگا ،بهڵكو ئامرازێكه ل������ه ئامرازهكانی جێگیركردنی بنهما س������هرهكییهكانی دیموكراسییهت و مهرجێكی س������هرهكی و پێویس������ته بۆ ئهم مهبهسته. بۆ ئ������هوهی ههڵبژاردن وهك بهش������ێكی سیستهمی دیموكراس������ی ئهژمار بكرێت، ش������ارهزایانی ب������واری ههڵب������ژاردن و دیموكراس������ی چهند مهرجێكی������ان داناوه،
لهوان������ه :مافی دهنگدانی گش������تی بۆ گش������ت هاوواڵتییه پێگهیشتووهكان ،ههڵبژاردن لهكاتی خۆیدا ئهجام بدرێت و رێكبخرێت ،بێبهش نهكردنی هیچ گرووپێك له پێكهێنانی پارتێكی سیاس������ی و خوپااڵوتن بۆ پۆسته سیاسییهكان، دانی ماف بۆ ركابهرایهتیكردن لهسهر گشت كورسیێكی ئهنجومهنهكانی یاس������ادانان ،فهراههمكردنی كهش������ێكی ئازاد ب������ۆ ئهوهی دهنگدهران بتوانن ب������هو پهڕی ئازادی وه دهن������گ ب������دهن ،رێگهدان بهو كهس������انهی و نهێنیی������ه سهركهوتوو بوون له بهدهستهێنانی پۆسته سیاسییهكان بۆ ئهوهی ئهركهكهیان بگرنه ئهس������تۆ و بهئازادی كاری خۆیان بك������هن ،تا ئهو كاتهی ههڵبژاردنێكی دیكه ئهنجام دهدرێت .ئهم مهرجانه بهشێكن له بنهما سهرهكییهكانی دیموكراس������ییهت .كهواته ههڵبژاردن نهك تهنها یهكسان نییه به دیموكراسییهت ،بهڵكو یهكهم ههنگاویش نییه. ههرچهن������ده ههڵب������ژاردن تهنه������ا بهش������ێكی گرنگی دیموكراس������ییهته ،بهاڵم هیچ سیس������تهمێكی دیموكراسی بهب������ێ ئهنجامدان������ی ههڵبژاردنێكی پاك و س������هركهوتوو مانادار نابێ ،چونكه دیموكراسییهت (به واتای حوكمی گهل بۆ گ������هل) تهنها لهو رێگای������هوه دهبێت ،كاتیك گهل بهشداری له ههڵبژاردنی ئهو كهسانهدا دهكات كه خۆی دهیهوێ ببن به نوێنهری. به گش������تی دوو ش������ێوهی ههڵبژاردن ههن ،یهكهمیان: ههڵبژاردنی رووخساری (رووكهشی) تیایدا رهچاوی هیچ بنهمایهكی ههڵبژاردن و دیموكراسییهت ناكرێ ،وهك ئهو ههڵبژاردنانهی له ههندێك واڵتانی رۆژههاڵتی ناوهڕاست ئهنجامدهدرێ������ن و تیایدا پارتی دهس������هاڵتدار بهڕێژهی ( )%90بهسهرهوه دهنگ به دهس������ت دێنێت .دووهمیان: ههڵبژاردن������ی دیموكراس������ی وهك ئهوهی ل������ه ئهمریكا و زۆربهی واڵته ئهورووپییهكان ئهنجام دهدرێت. ههڵب������ژاردن ل������هو كات������هدا پهیوهندی راس������تهوخۆ و دروس������تی لهگهڵ دیموكراسییهتدا دهبێت ،كه كاریگهر و ئازاد و پاك بێت ،كاریگهر بهو مانایهی گهل سهرچاوهی دهسهاڵت بێت ،واته ههڵبژاردنی دهسهاڵتداران و یهكالیی كردنهوهی ملمالنێ سیاسییهكان به رێگاچارهی ئاشتیانه و پشتبهستن به رای گهل بێت.
پاك بێت ب������ۆ ئهوهی له كاتی خۆی������دا ئهنجام بدرێت و سهرپهرش������تیارانی ههڵبژاردنهكه بێالیهنی خۆیان له بهرامبهر سیاس������هت و حزبایهتیدا بسهلمێنن چ لهكاتی تۆماركردنی دهنگدهران یان له جیاكردنهوه و ژماردن و راگهیاندنی ئهنجامهكان بێت. بهپێچهوان������هی ئهمه ،ههڵبژاردن نهك بهش������ێك نابێت له دیموكراس������ییهت ،بهڵكو رێك پێچهوانهی ئهو دهبێ و مهبهستی دیكهی لهپشتهوه دهبێت ،وهك شهرعیهتدانێكی ن������اڕهوا به دهس������هاڵت یاخود كهمكردنهوهی گوش������اری ئهو گرووپانهی داوای چاكس������ازیی سیاسی و سهرهكی دهكهن له ناوخۆی واڵتدا ،یان كهمكرنهوهی گوشاری ئهو الیهنان������هی داوای رێزگرتن ل������ه مافهكانی مرۆڤ دهكهن لهناوهوه و دهرهوهی واڵتدا دهكهن. له زۆرێك لهو واڵتانهی ههڵبژاردنی رووكهشی ئهنجام دهدرێت ،له دهستۆر و یاسا و پهیڕهوهكانیشیاندا ماف و ئازادییهكانی تاك سنووردار كراوه ،بهتایبهت ئهو بڕگانهی پهیوهندییان به ئافرهت و بهش������داریكردنی له پرۆس������هی سیاسی واڵتهدا ههیه ،سهرهڕای رێگهنهدان (بهپێی یاسا و دهس������تووری واڵت) به دامهزراندن و پێكهێنانی پارت یان گرووپی سیاسی دیكه بهمهبهستی بهشداریكردن له ههڵبژاردنهكاندا .له ههندێك واڵتیش س������هرهڕای بوونی دهس������توور و یاسای سهردهمیانه ،نهتوانراوه بناغهیهكی تهواو دیموكراسی بۆ پهیڕهوكردنی سیستهمی حوكمڕانی دابڕێژرێت و لهكاتی ههڵبژاردنیش������دا تووش������ی گرفتی جۆراوجۆر دهبنهوه. لێ������رهدا پرس������یارێك دێته پێ������ش ،ئایا ب������ه رووخانی دیكتاتۆرهكان و س������هرههڵدانی فره حزبی و ئهنجامدانی ههڵبژاردنێكی فره ڕهنگ ،دهرگا لهبهردهم دیموكراسیدا وااڵ دهكرێت ،وهك ئهوی ئێس������تا ل������ه واڵتهعهرهبییهكان روودهدات؟ بێگوم������ان كهس ناتوانێت دڵنیایی تهواو بدات بۆ ئهم مهبهسته ،چونكه بوونی فره حزبی و ههڵبژاردنی ف������ره ڕهنگ بهتهنیا ب������هس نییه بۆ دیموكراس������ی بوون، بهڵكو ئهگهری ئهوه ههیه دوای ههڵبژاردن ،رهوش������هكه به ئاقارێكی خراپتر لهوهی پێش رووخانی دیكتاتۆرهكان ههبووه ،بڕوات. تشرینی دووهم 2011
19
سیستمی ههڵبژاردن ل ه واڵتی هۆلهندا
وهرگێڕانی :شههرام عهزیز ههڵكهوت������هی تایبهتیی واڵت������ی هۆلهند ،بههۆی ئ������هوهی كهوتۆت������ه لێ������واری زهری������ای باكوور، ههروهه������ا بهش������ێكی كهوتۆته نێوان ههرس������ێ رووباری (راین ،ماس ،شلدێت) ،هاتووچۆیهكی زۆری تێدایه و ههڵێكی باشی بۆ رهخساوه كه بگاته رێگا ئاویی������ه پان و بهرینه ناوخۆییهكانی ئهو دهریایان������هی دهگهنه واڵتانی ئهورووپا .ئهم ههڵكهوتهیه بۆته هۆی ئهوهی كه له دێرزهمانهوه كهش������تیییهكانیان لهنێو ئاوه پان و بهرینهكانی دهوروب������هر و دوورتری������ن ش������وێنهكانی جیهان هاتووچۆیان ههبێت و به ئاس������انی پهیوهندی به دوورترین واڵتانی جیهانهوه بكهن. ههندێ جاریش بههۆی بهرهكهتی ئهو ههڵكهوتهیهوه، واڵتی هۆلهندا ،توانیویهتی س������هرۆكایهتی دهریاییهكانی جیهان بگرێته دهس������ت و موستهعمهرهیهكی پان و بهرین وهدهس������ت بێنێت و ئیمپراتۆریهتی خۆی له جیهاندا پهره
20ههڵبژاردن ژماره ()15
پ������ێ بدات .ههندێ جاریش ترپهی دارایی گهوره واڵتانی پیشهس������ازیی ئهورووپا بگرێته دهس������ت و به دهروازهی ئهورووپا بناسرێت و جووله به بازرگانی و پیشهسازیی جیهان بدات و پێشی بخات. بههۆی بوونی چهندین بهندهری گرنگ و پێش������كهوتوو وهك بهن������دهری رۆتردام و ئامس������تردام ،ههروهها تۆڕی فراوانی گواستنهوه و ترانزیتی كاال ،گرنگی و ههستیاریی ههڵكهوتهی س������تراتیژیهتی ئهو واڵته زیاد دهكات ،چونكه سااڵنه لهو بهندهرانهوه ملیۆنهها تۆن سوتهمهنی و كاالی كانزایی و پێداویستی دهگوازرێتهوه. مێژووی هولهندا ،وهكو زۆربهی واڵتانی دیكه پهیوهندی به جوگرافیای ئ������هو واڵتهوه ههیه .لهبهر ئهوهی ئهوكاتهی كه بههۆی دهریاوه بازرگانی پهرهی س������هند و پیشهسازی دهستی پێكرد ،س������هرنجی خوازیاران و ئهو كهسانهی كه
شاژن بئاتریس شاژنی هۆلهندا
بهش������وێن مڵك (زهوی)دا دهگهڕان بۆ الی خۆی راكێش������ا. ئینجا كێش������مهكێش و ئالوێری سیاس������ی دهستی پێ كرد و هاوش������ێوهی هێرشی دهریا بۆ س������هر خاكی ئهو واڵته، لهالی������هن ئهو كهس������انهوه بهبهردهوامی هێرش������ی دهكرایه س������هر ،بهاڵم هۆلهندییهكان ،ماندوونهناسانه ههروهك چۆن ئاوی دهریایان خس������ته ژێر ركێفی خۆی������ان و واڵتێكی به پیت بهرهكهتیان دروس������ت كرد ،ئاوه������اش له مهیدانی ئهو كێشمهكێشه سیاسییانهدا سهر بڵند دهرچوون. یهكهمین دهس������تووری ههمیش������هیی والتانی ب������هرهوه ،له ساڵی 1814-15ی زاینی ،واته یهك ساڵ دوای داگیركردنی فهڕهنس������ا و گۆڕین������ی حكوومهتی كۆماری ب������ه (دهوڵهتی پاش������ایی) پهسهند كرا .ئهم دهس������تووره له ساڵی 1848ی زایینییهوه ،پێداچوونهوهی بۆ كرا و دهس������توورێكی نوێ بۆ والتی هۆلهندای دانرا ،كه تاكو ئێستا ههمواركردنێكی كهمی بۆ كراو و دوایین ههمواركردنیش كه له دهستووری هۆلهندا كرابێت ،له حوزهیرانی 1987بوو. دهستووری واڵتی هۆلهندا لهسهر ئهساسی دیموكراسییهوه بونیاد نراوه و ئازادیی بیروباوهڕ و ئایین ،ئازادیی رادهربڕین، ئازادیی رۆژنامهنووس������ی و ئازادیی رهخنهگرتن بۆ تهواوی هاوواڵتیانی هۆلهندی دهستهبهر كراوه. بهپێی دهس������تووری ههمیش������هیی ،پایهی پاش������ایهتی له سهرووی ههرسێ دهس������هاڵته و وهزیرهكانیش بهرامبهر به ههردوو ئهنجومهنهكه بهرپرسیارن .رهخنهگرتن له دهوڵهت لهالیهن نوێنهرانی خهڵك ههمیشه رووبهڕووی سهرۆك وهزیر و وهزی������رهكان دهبێتهوه و پله و پایهی پاش������ایهتی له ههر رهخنهیهك بهدووره. پێكهاتهی سیاسی واڵت������ی هۆلهندا ،رژێمێك������ی پاش������ایهتیی میراتییه و پهرلهمانیی ههیه .ش������ا یان ش������اژن لهگهڵ وهزیرهكان، پاس������هوانی تاج و تهخت دهكهن .دهسهاڵتی یاسادانان لهدهست ههردوو ئهنجومهنه و دسهاڵتی شا دهسهاڵتێكی تهش������ریفاتییه و تهنها له كاتی پێكهێنانی حكوومهت یان ڕووبهڕووبوونهوهی قهیران ،دهسهاڵتی خۆی بهكاردێنێ. دوای ئهوهی س������هرۆكی حكوومهت یان سهرۆك وهزیران
لهالیهن ش������ا یان ش������اژنهوه دهستنیش������ان كرا ،دهست دهكرێت به دهستنیشانكردنی وهزیرهكان. ههر ویالیهتێك ،لهالیهن ئهنجومهنی خۆجێییهوه (ئهنجومهنی ویالیهت) بهڕێوه دهبردرێت .ههرچهنده ش������اری ئامس������تردام پایتهخت������ی هۆلهندایه ،ب������هاڵم دامودهزگاكان������ی حكوومهت له ش������اری الههیه .ناوی ئیداریی هۆلهندا ،حكوومهتی پاشایهتی هۆلهندایه و سرودی نیشتمانیی ناوی (ویلهێلم فان ناساو)ـه و له ساڵی 1568بۆ یادی باوكی نیشتمان ویلهێلم ئورانژ وتراوه، لهوهكاتهوه تاكو ئێستا هیچ گۆڕانێكی بهسهردا نههاتووه. سیستمی ههڵبژاردن سیستمی ههڵبژاردن له هۆلهندا ،سیستمێكی رێژهییه و كورس������ییهكانی پهرلهمانیش بهپێی دهنگی وهدهس������ت هاتوو داب������هش دهكرێن .بۆ كاراكردنی ئهو سیس������تمه، پێچهوانهی سیس������تمی پێشوو (سیستمی چهند بازنهیی كه تا س������اڵی 1917كاری پێ دهك������را) ،له ههڵبژاردنی پهرلهم������ان تهواوی واڵت یهك بازنهی������ه و له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی ش������ار و ویالیهت ،تهواوی شار یان ویالیهت وهك یهك بازنه دیاری دهكرێت. له كاتی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی دووهم ،واڵت بهسهر ه������هژده ناوهندی ههڵبژاردندا داب������هش دهكرێت و پارته سیاس������ییهكان دهبێ كاندیدهكانی خۆیان بهپێی یاس������ا رابگهیێنن .دهنگدان چل و س������ێ رۆژ دوای ئهوه ئهنجام تشرینی دووهم 2011
21
دهدرێت ،بهاڵم له كاتی ههڵوهش������انهوهی ئهنجومهن ،كه ههڵبژاردن به پێویس������ت زانرا ،ش������ا یان ش������اژن ،رۆژی راگهیاندنی كاندیدهكان دی������اری دهكات ،كه ئهویش چل رۆژ دوای ههڵوهشانهوهی ئهنجومهن دهبێت. له رۆژی راگهیاندنی كاندیدهكان ،حزبه سیاس������ییهكان لیستێك به ناوی كاندیدهكانی خۆیان كه له سی كاندید تێپهڕ ناكات ،رێك دهخهن و دهبێ بیست و پێنج كهس له دهنگدهران ئیمزای لهس������هر بكهن و لهگهڵ راگهیاندراوی ئامادهبوونی كاندیدهكان ،پێش������كهش به بنك������هی ههڵبژاردنی ناوچهكه بكرێت .به مهبهس������تی وهدهس������تهێنانی دهنگی دهنگدهران، ناوی كهس������ێك كه لهنێو خهڵك پێگهیهكی كۆمهاڵیهتی ههیه و خۆشهویسته لهالی دهنگدهران ،له كۆتایی لیستهكه زیاد دهكرێت بۆ ئهوهی س������هرنجی دهنگدهرهكان بۆ لیس������تهكه رابكێشێت ،بهاڵم ئهو كهسه ههڵنابژێردرێت. لهبهر ئهوهی تهواوی واڵت وهكو یهك بازنهی ههڵبژاردن دی������اری دهكرێت ،ت������هواوی ئهو دهنگانهی ك������ه دراوه به كاندیدهكانی ههر حزبێك ،له ههر ههژده ناوهندی دهنگدان كۆ دهكرێنهوه و له ئهنجامدا شانسی حزبه بچووكهكان بۆ وهدهستهێنانی كورسیی پهرلهمان زیاتر دهبێت. بهپێی یاسا ،سهرهتا له بنكهی سهرهكی ههڵبژاردنی ههر ناوچهیهك پێداچوونهوه به لیس������تی كاندی������دهكان دهكرێت و پاشان كۆ دهكرێنهوه و بۆ باڵوكردنهوه دهنێردرێته ئهنجومهنی ههڵبژاردن ( .)Electral Councilئهنجومهنی ههڵبژاردن له پێنج ئهندامی س������هرهكی و پێن������ج جێگری پێكدێت و بااڵترین دهسهاڵته كه پێداچوونه به سكااڵكانی ههڵبژاردن دهكات. كورس������ییهكانی پهرلهمان بهس������هر ئهو حزبانهدا دابهش دهكرێن ،كه رێژهی پێویستی دهنگیان له ههڵبژاردن بهدهست هێناوه .دهنگی بهدهستهاتوو بۆ لیستی كاندیهكانی ههر حزبێك، دابهشی رێژهی دیاریكراوی دهنگهكانی ههڵبژاردن دهكرێت و ئهنجومهنی ههڵبژاردنیش كورس������ییهكانی پهرلهمان بهبێ لهبهرچاوگرتنی كهم و زیاده ،دهداته حزبه سهركهوتووهكان. به گش������تی ،لهم قۆناغهدا ههموو كورسییهكانی پهرلهمان پڕ ناكرێنه و بۆ دابهش������كردنی كورس������ییهكانی ماوه ،دهنگی بهدهس������تهاتووی حزبهكان دابهشی سهر ئهو كورسییانهی 22ههڵبژاردن ژماره ()15
كه له قۆناغی یهكهمدا بهدهس������ت هاتوون كۆ یك ،دهكرێن، بهپێی ئهنجامی بهدهس������تهاتوو ،لهس������هرهوه ب������ۆ خوارهوه بهس������هر ههریهك له حزبهكان ،كورسییهك دابهش دهكرێت، تاكو ههموو كورسییهكانی پهرلهمان پڕ دهبنهوه. مهرجهكانی پاڵێوراوان ئهنجومهنی یهكهم 75ئهندامی ههیه كه به ش������ێوهی ناراس������تهوخۆ لهالیهن ئهندامان������ی ئهنجومهنی پارێزگا، یان ویالیهتهكان ههڵدهبژێردرێن .ههر كهس������ێك كه مافی دهنگدانی ههبێت دهتوانێت خۆی كاندید بكات بهمهرجێك تهمهنی بۆ ئهنجومهنی ش������ار له 23س������اڵ كهمتر نهبێت و ب������ۆ پهرلهمانیش تهمهنی له 25س������اڵ كهمتر نهبێت. له رووی نیش������تهجێیهوهش مهرجێكی تایبهتی بۆ دیاری نهكراوه ،بهاڵم كهس������انێك كه بۆ ئهندامیهتی ئهنجومهنی ش������ار یان ویالیهت ههڵدهبژێردرێن ،دهبێ له ههمان شار یان ویالیهت نیشتهجێ بن. ههڵبژاردنی ئهندامانی ئهنجومهنی پارێزگا و ئهنجومهنی ش������ار ،ب������ه دهنگی راس������تهوخۆی خهڵك������ی هۆلهندا كه نیشتهجێی ههمان پارێزگا یان شارن ،ههڵدهبژێردرێن. مهرجهكان������ی پێویس������ت ب������ۆ ههڵبژاردن ،ه������هر ئهو مهرجانه ن كه ب������ۆ ئهنجومهنی دووهم دیاری كراوه و بۆ ههڵبژێردراوانی������ش ههر ههمان م������هرج پهیڕهو دهكرێن. بهپێی بڕیاری پهرلهمان ئهو كهسانهی كه هۆلهندی نین، بهاڵم دانیش������تووی هۆلهندان ،مافی خۆ پااڵوتن و مافی دهنگدانیان بۆ ئهنجومهنی شار یان ویالیهت ههیه. مهرجهكانی دهنگدهران تهواوی ئهو كهس������انهی كه تهمهنیان له س������هرووی 18 س������الییهوهیه ،مافی دهنگدانیان ههیه و دهتوانن نوێنهرانی خۆی������ان بۆ ئهنجومهن������ی دووهم و ئهنجومهنی ش������ار یان ویالیهت (پارێزگا) ههلبژێرن .دهنگدهران دهبێ دانیشتووی هۆلهندا بن .فهرمانبهران و راسپێردراوانی حكوومهت كه كار و ئهركیان له دهرهوهی واڵته ،دهتوانن له ههڵبژاردنی ئهنجومهنی دووهم (ئهنجومهنی نهتهوهیی) بهشدار بن. سهرچاوهhttp://www.aftabir.com :
چۆن دهسهاڵت له حکوومهت ه دیموکراتییهکاندا دهستاودهست دهکرێت؟ نووسینی :ئێریک بیۆرنلووند* وهرگێڕانی :باوکی زاگرۆس له سیس������تهمی تهندروستی دیموکراسیدا ،ههڵبژاردن به مانای خاڵی گرینگی دهوڵهتێکی سهقامگیره که بهرگری ل������ه مافی کهمینهکان ،ئازادیی ڕادهربڕین دابین دهکات و ڕێز له سهروهریی یاسا دهگرێت و ههوڵ بۆ کۆمهڵگهیهکی مهدهنیی بههێز دهدات. بهگش������تی ،ههڵبژاردن������ی دیموکراتیان������ه ،ب������ه بناغهی دهوڵهتێکی یاسایی دهژمێردرێت .ههڵبژاردن به ڕهخساندنی دهرفهتی دهستنیشانکردنی شێوازی حوکمڕانی له الیهن خهڵکهوه ،س������هرهتای دهستپێکردنه بۆ دامهزراوهکانی تر و ڕێ������کاره دیموکراتییهکان دێته ئهژمار .بهمحاڵهش������هوه، دیموکراس������یی ڕهس������هن پێویس������تی به هۆکاری زیاتر له ههڵبژاردن ههیه .س������هرهڕای بهڕێوهبردن������ی ههڵبژاردن، ڕێوهشوێنه س������نووردارهکانی گونجاو لهگهڵ دهستووری گش������تی دهربارهی دهوڵهت ،مسۆگهریی ڕێزگرتن له مافه س������هرهتایییهکانی هاوواڵتی������ان ،پێکهوهههڵک������ردن لهگهڵ کهمین������ه مهزههب������ی و قهومییهكان ،ههروهه������ا دهرفهتی س������هرههڵدانی ڕوانگه جیاوازهکان ،له پێویس������تییهکانی
تری دیموکراس������یی ڕهس������هنه .بهمهبهستی گهییشتن بهو سیستهمه دیموکراسییهی که جێی متمانهیه ،کۆمهڵگهکان دهبی کولتووری دیموکراسی له ناو خۆیدا پهره پێ بدهن و به قبووڵکردنی سهروهریی یاسا پێش و دوای ههڵبژاردن، ههروهه������ا ههوڵی ئهو کهس������انهی ک������ه لهوانهیه بخوازن ههڵمهتی ههڵبژاردنی الواز بکهن ،لهبار بهرێتهوه. ئهوه ئ������هو خاڵهیه که هیالری کلینتۆن له زانس������تگهی (جۆرج تاون) گوتی" :دیموکراس������ی ،تهنی������ا ئهنجامدانی ههڵبژاردن ب������ۆ ههڵبژێرانی ڕێبهرانی واڵت������ان نییه ،بهڵکو بوون������ی هاوواڵتیی چاالک ،ڕاگهیاندنی ئازاد ،دهس������هاڵتی سهربهخۆی دادوهری و دامهزراوه دهوڵهتییهکانی کراوه و وهاڵمدهرهوهیه ،که خۆی له بهرامبهر به تهواوی هاوواڵتیان و بهرگری������ی ڕهوا و بێههاڵواردنی مافی ئهوان ،به بهرپرس دهزانێت .له سیس������تهمه دیموکراتییهکاندا ،ڕهچاوکردنی مافی هاوواڵتیان شتێک نییه کهڕێبهران بخوازن له دهسپێکی ههر ڕۆژێکدا بڕیاری لهبارهیهوه بدهن ،له ڕاستیدا هۆکاری حوکمڕانی ئهوان ،ڕهچاوکردنی مافی هاوواڵتیانه". تشرینی دووهم 2011
23
دهستاودهستکردنی هێمنانهی دهسهاڵتی سیاسی دوای ههڵبژاردن ،پێویس������تییهکی سیستهمی دیموکراسییه .له سیستهمی تهندروستی دیموکراسیدا ،ئهو پاڵێوراوانهی که دهدۆڕێنن ،دهبێ بهش������ێوهیهکی ماقووڵ و ئاش������تیانه چاوپۆشی له دهسهاڵت بکهن .به ڕهچاوکردنی ئهمشێوازه، پاڵێوراوه دۆڕاوهکان ،هاوکات که کهسایهتیی سیاسی و کۆمهاڵیهتیی خۆیان دهپارێزن ،یارمهتی به داب و ڕێوشوێن و نهریته دیموکراس������ییهکان له واڵتی خۆیاندا دهکهن .له الیهکی ترهوه ،پاڵێوراوه سهرکهوتووهکانیش به دڵدانهوه و ڕێزگرتن له خهنیمه سیاسییهکانی خۆیانهوه ،دهتوانن بهدروس������تکردنی پردێک له نێوان جیاوازییهکان (خۆیان لهگهڵ خهنیمه شکستخواردووهکان) ئهگهری پێکدادان و دوژمنایهتی که دهتوانیت زهبر له ڕهوتی دیموکراس������ی و پێشکهوتنی واڵت بدات ،به النیکهمی بگهیهنێت. له سیس������تهمی دیموکراس������یی ڕاس������تهقینهدا ،بوونی هۆکارگهلێک وهکو س������هروهریی یاس������ا ،دام������هزراوهی سیاس������یی دیموکراتی������ک ،ڕێکخراوهکانی س������هربهخۆی کۆمهڵگهی مهدهنی ،گهرهنتیی ڕێزگرتنه له ههڵبژاردن. سهروهریی یاسا پێویس������تیی دیموکراس������ی ،ڕێزگرتن له دهس������هاڵتی یاسایه ،جیا لهوه که ئاکامی ههڵبژاردنهکان چی دهبێت، ئهمهی������ان بابهتێکی تره .ئهنجومهنی ئاسایش������ی نهتهوه یهکگرتووهکان بهم چهش������نه باس له س������هروهریی یاسا دهکات" :گش������ت تاکهکان ،دامهزراوه و نووسینگهکان ،چ دهوڵهتی بن یان شهخسی و لهوانه دهوڵهتیش ،له بهرامبهر ڕێز و ڕهچاوکردنی یاس������اکان که به شێوهی گشتی باڵو کراونهتهوه ،دهرحهق بهههموان یهکسان بهڕێوهدهچێت، ههروهه������ا س������هربهخۆ و گونج������او لهگهڵ یاس������اکان و ستاندارده نێونهتهوهیییهکانی مافی مرۆڤ که نووسراون و باڵوکراونهتهوه ،بهرپرس و وهاڵمدهرهوهن". ش������هرعییهتی یاسایی ،ڕهچاوکردنی ئهسلی بێالیهنی، بڕش������ت ،چاودێ������ری و دروس������تکردنی هاوس������هنگی ،له گرینگتری������ن هۆکارهکانی پێکهێنانی دهس������هاڵتی یاس������ا 24ههڵبژاردن ژماره ()15
دهژمێردرێن .پێداویستیی ش������هرعییهتی یاسایی ئهوهیه که یاساکان دهنگدانهوهی چهشنێک کۆدهنگیی گشتی له کۆمهڵگهیه و له ڕهوتێکی دیموکراتیک و ئازاددا پهس������ند کرابێت .ڕهچاوکردنی ئهس������ڵی بێالیهنی ،وهکو کرداری یهکسانیی یاس������ا بۆ ههموان ،ڕهچاوکردنی دادپهروهری له بهدواداچوونی دۆسییهی دادوهری ،پاراستنی ئازادییه مهدهنییهکان و دهستپێراگهییشتنی ماقووڵ به دامهزراوه بهرپرس������هکانی دادوهریی������ه .مهبهس������تیش له بڕش������ت، بهکارهێنان و جێبهجێکردنی بهردهوامیی یاساکانه. یاسا نووسراوهکان ،به ڕهچاوکردنی ئهسڵی بێالیهنی که بهرگری له مافی گشت هاوواڵتیان دهکات ،یارمهتی به دهوڵهتی دیموکراتیک و شهرعییهتی یاسایی ئهو دهدات. لهو ڕووهوه ،بوونی ئهو چهش������نه یاسایانه له سیستهمی تهندروس������تی دیموکراتیدا ،که ڕێز و ئهمهکداریی گشتی بهدوادا دێت ،هاوواڵتیان������ی کۆمهڵگهیهکی ئهوتۆ ،دان به ئاکامی ههڵبژاردنهکان دهنێن ،جا ئهو ئاکامه ههر چۆنێک بێت .واڵتێک که لهوێدا یاسای دادپهروهرانه بهڕێوهدهچێت و لهوێدا بهڕهچاوکردنی ئهسڵی بێالیهنانهی بهدواداچوون بۆ جیاوازییهکان دهکرێت ،سهقامگیریی زیاتری ههیه. له الیهک������ی ت������رهوه ،پهس������ندکردن و جێبهجێکردنی یاس������ای ناڕهوا یان ههاڵواردن ،ئهگهری بێڕێزیی گشتی به یاس������اکان زیات������ر دهکات .له کاتێکدا یاس������اکان به ش������ێوهیهکی سهرس������وڕهێنهر ن������اڕهوا و ههاڵواردهیی بێت ،ههندێک مهترس������ی وهکو س������هرپێچیی مهدهنی یان تهنانهت شۆڕش������ی بهدوادا دێت و کهشوههوا بۆ قبووڵ نهکردنی ئاکامهکانی ههڵبژاردن که به گوێرهی ویس������ت نهبێت ،دێنێته کایهوه .ههر بهم بۆنهیهوه ،س������هرکۆماری پێش������ووتری ئهمری������کا ،دوای������ت دی ئایزهنهاوێر دهڵێت: "بهرچاوترین نموونه له ژیان������ی ڕۆژانهی ئێمهدا که لهو ڕێگهیهوه دهتوانین مانایهکی ڕوون له س������هروهریی یاسا بدهی������ن ،وهبیرهێنانهوهی ڕووداوهکانه ک������ه له نهبوونی سهروهریی یاسادا بهسهرمان هاتن". سهروهریی یاسا به مانای ڕێزگرتن له مافی بنهڕهتیی ئهساس������ی و پێودانگه یاس������ایییهکانه و پێویسته ماف و
پێوهره باس لێکراوهکان لێکهوتهی ئاکامی ههڵبژاردهکان جا ههرچییهک بێت ،له پلهی یهکهمدا بێت .له سیستهمی دیموکراس������یدا ،ئاکامهکان������ی ههڵب������ژاردن ناتوانێت کار لهس������هر ههندێ������ک چهمک وهک������و ئازادی������ی ڕادهربڕین، ئازادیی چاپهمهنی یان سهربهخۆیی دهسهاڵتی دادوهریی ب������کات .ڕێبهره نوێیهکان بهب������ێ لهبهرچاوگرتنی پانتایی بهرپرس������یاریهتیی یاس������ایییان ،هیچ کاتێ������ک نابێت ئهم پێودانگانه بکهونه جێ������ی گومانهوه ،یان مافی هیچ یهک له هاوواڵتیان تهنانهت ئهو کهس������انهی که پشتیوانیان له پاڵێوراوه دۆڕاوهکان کردووه ،ههڕهشهیان لێ بکرێت. ل������ه کۆتایی������دا ،ڕێزگرت������ن له س������هروهریی یاس������ا، دهستاودهس������تکردنی ئاش������تیانهی دهس������هاڵت دوای ههڵبژاردن������ی ب������هدوادا دێ������ت .پاڵێوراوێک������ی دۆڕاو که س������هرپێچی له ئاکامهکانی ههڵبژاردن بکات ،پشتیوانیی گش������تی لهدهس������ت دهدات و هاوواڵتیان ئهو کهسه وهکو تاکێکی پهراوێزخراو و لهوانهش������ه به پێشێلکهری یاسا و لهڕاس������تیدا ههڕهش������ه بۆ س������هر کولتووری مهدهنیی هاوبهش������یان س������هیری دهکهن .ههروهها له واڵتێکدا که ڕهچاوی پێوهره یاسایییهکان دهکرێت و دهوڵهت خاوهنی شهرعییهتێکی یاسایی باشه ،ئهگهری مهیلی هاوواڵتیان به ش������ۆڕش یان پش������تیوانی ل������ه پاڵێ������وراوی دۆڕاو که ئاکامهکانی ههڵبژاردنی قبووڵ نهکردووه ،کهم دهبێتهوه. دامهزراوه سیاسییهکان بوونی دامهزراوهی سیاسی و ههڵبژاردنی پهرهگرتوویش کار لهس������هر ئهگهری گواستنهوهی ئاشتیانهی دهسهاڵت دوای ههڵب������ژاردن دهکات .ئهم دامهزراوانه ،نهرمونیانیی پێویس������ت بۆ سیس������تهمی دیموکراس������ی بۆ بهرگهکرتن لهبهرامبهر کێش������هکانی دوای ههڵبژاردن که دهبنه جێی مش������تومڕ ،دهڕهخس������ێنێت .له ههلومهرجێک������ی ئاوادا، پاڵێ������وراوه دۆڕاوهکان یا گرووپهکان������ی دژ به دهوڵهت، لهب������ری ئ������هوهی بۆ دهبڕین������ی ناڕهزایهتی و ش������کایهت ڕوو له ش������هقامهکان بکهن ،دهتوانن ب������ه ڕێگهی ڕێکاره یاسایییهکانهوه ،وهکو کۆمیسیۆن یان دادگهی پێداچوونهوه
به ش������کایهتیی ههڵبژاردن ،ناڕهزایهتی و شکایهتهکانیان سهبارهت به ناڕاستبوون ،یان بهڕێوهبردنی الیهنگرانهی ههڵبژاردن ،بهدواداچوونی کێشهکانیان بکهن .ئهگهر ئهم دامهزراوانه بتوان������ن چاوهڕوانیی گهورهی دادوهرییهکی ڕهوا بۆ چارس������هرکردنی کێش������هکان بێننه دی ،ئهگهری گواس������تنهوهی ئاشتییانه و دیموکراتیکی دهسهاڵت زیاتر دهبێت و دهرفهتی سهرههڵدانی کێشه و ئاکاری توندوتیژی سهبارهت به ئاکامهکانی ههڵبژاردن ،کهم دهبێتهوه. دامهزراوه بههێز و کارتێکهرهکان ،متمانه له ههڵمهتی ههڵبژاردندا زیاد دهکهن و بواری چاوهڕوانیی گش������تی بۆ ڕێزگرتن ل������ه ئاکامهکانی ههڵب������ژاردن دێننه کایهوه .ئهم دامهزراوانه ئهو متمانهیه به پاڵێوراوه دۆڕاوهکان دهدهن، که ماوهی کاتی پاڵێوراوه س������هرهکهوتووهکان سنوورداره و دهرفهت������ی ملمالنێی دووباره له داهات������وودا دهبێتهوه. دام������هزراوه سیاس������ییهکان ک������ه دهس������هاڵتی دهوڵهتییان لهدهس������تدایه ،یان کۆنترۆڵی دهکهن ،له س������هقامگیرییدا بهشدارن .بهتایبهت له دیموکراسییه نوێیهکان و له دۆخی پهرهگرتوودا ،که لهوێدا ئاکامی ههڵبژاردنهکان دهتوانێت ههلومهرجێکی نادیاری سیاسی بێنێته کایهوه ،یان قهیران بنێت������هوه ،گهلێک گرینگه .ئهگهر بێتو ڕێبهرێکی سیاس������ی مل به ئاکامهکانی ههڵبژاردن نهدات ،بوونی دامهزراوهی بههێزی دادوهری و سهربهخۆ که بتوانێت له بهرامبهر مل نهدانێکی وا ڕاوهس������تێت ،گرینگییهکی کارتێکهری دهبێت. ههر کاتێک سیس������تهمی ئیداریی دهوڵهت له الیهن ڕێبهره سیاسییهکان یان ئهندامانی خۆیهوه پشتیوانی لێ نهکرێت، کاتێک دهس������هاڵتدارێک له دهنگدانهکاندا شکستی خوارد، بهرگریی باشتر له دهنگی دهنگدهران دهکرێت .لهبهر ئهوه، کارمهندانی دهوڵهتی پاڵنهرێکی کهمتریان بۆ (بهڕێوهبردنی کردهوهی نایاس������ایی) بۆ پش������تیوانی له دهسهاڵتدارانی دۆڕاو و چهت خستنه ناو ڕهوتی دیموکراتیکی ههڵبژاردن دهبێت .دامهزراوهی سیاسی و جێی متمانه به نێوبژیوانی و هاندانی ڕێبهران ،یاسادانهران و کارمهندانی دهوڵهتی، ئهوان بۆ حوکمڕانی ئهوی������ش به ڕهچاوکردنی بنهماکانی دیموکراسی هان دهدهن. تشرینی دووهم 2011
25
حوکمڕانی������ی کارتێک������هر ،بریتیی������ه ل������ه :قبووڵ������ی بهرپرس������یاریهتیی گش������تی ،وهاڵمدهرهوهیی ،کراوهیی و بڕشت ،یارمهتی به ش������هرعییهتی سیاسیی پێویست بۆ پێکهێنانی دیموکراسی دهدات. کۆمهڵگهی مهدهنی بوونی کۆمهڵگهیهکی مهدهنیی بههێز به پش������تیوانهی چاپهمهنی������ی ئازاد ،وهک������و دامهزراوه سیاس������ییهکان و سهروهریی یاسا ،شهرعییهتی رێکارهکانی دیموکراسی زیاتر دهکات و ئهو چاوهڕوانییانهی که لهالیهنهکانی بڕاوه و دۆڕاوی ههڵبژاردن له ڕهچاوکردنی "ڕێساکانی یاری" دهکرێت ،وهبیریان دێنن������هوه .ڕێکخراوهکانی کۆمهڵگهی مهدهن������ی دهتوان������ن وهک چاودێر بهس������هر بهڕێوهبردنی دهس������هاڵت لهالیهن دهوڵهت������هوه ،خۆدهنوێن������ن و الیهنه دۆڕاوهکانیش که لهوانهیه لهفکری نانهوهی پش������ێوی له ڕهوت������ی دیموکراتیکی کاروباردا بن ،س������هبارهت به ههر کردهوهیهکی بێجێ ئاگاداریان دهکاتهوه. ڕێکخراوه نادهوڵهتییهکان و دامهزراوهکانی تری کۆمهڵگهی مهدهنیی س������هربهخۆ و گش������تگر ،دهتوانن دهوری������ان لهوهدا ههبێت ،که پاڵێوراوان و بهرپرس������ه ههڵبژێ������ردراوهکان ،ڕێز ل������ه ههڵبژاردن و ڕهوتی دیموکراس������ی بگرن .ئهم ڕێکخراو و دامهزراوانه دهتوانن ئاسانکاریی بۆباس و لێدوانی گرینگ له نێوان هاوواڵتیان و دهوڵهتهکهیاندا بکهن و زانیاریی پێویست سهبارهت به دهوڵهته دیموکراتهکان و ههڵبژێردراوهکانیان پێ بدهن .گرووپه بهرگریکارهکان له مافی مهدهنی ،به بهدواداچوون و لێکدانهوهی بهش بهبهشی پرس و نیگهرانییهکانی کۆمهڵگه، بهدوای ش������هفافییهتی زیات������ری ک������ردهوهکان و قبووڵکردنی بهرپرس������یارهتیی له الی������هن دهوڵهتهکانیانن .ئ������هم گرووپانه به گوش������ارهێنان بۆ س������هر دهوڵهتهکان ب������ۆ جێبهجێکردنی دروش������مهکانی ههڵبژاردنی������ان ،ناچاریان دهک������هن که زیاتر وهاڵمدهرهوه بن .ڕێکخراوهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی سهرهڕای ئهوهیکه دهتوانن دهوریان له دیاریکردنی چۆنییهتیی رهفتاری دهوڵهتهکاندا ههبێت ،چاوهڕوانییهکانی خهڵکیش له شێوازی دهسهاڵتدارێتی به حکوومهتهکان ڕابگهیهنن. 26ههڵبژاردن ژماره ()15
ڕێزگرتن له ئاکامهکانی ههڵبژاردن و خۆئامادهکردن بۆ قۆناغهکانی دوای ههڵبژاردن دیموکراس������ی ،هێنانهدی������ی ههندێ������ک چاوهڕوانی و تێگهییشتنی گشتی ،وهک :ڕێزگرتن له سهروهریی یاسا و ئاکامهکان������ی ههڵبژاردنی بهدوادا دێت .دیموکراس������ی وا دهخوازیت ،ک������ه ڕێز له بایهخهکانی دوای ههڵبژاردن بگیرێ������ت .بوون������ی کۆمهڵ������ه هۆکارێک وهک������و :ڕێزگرتن له س������هروهریی یاس������ا ،بوون������ی دامهزراوه سیاس������ییه پهرهگرتووهکان و بهشداریی بههێزی کۆمهڵگهی مهدهنی، چاوهڕوانی و ئهگهری جێگۆڕکێی ئاشتییانهی دهسهاڵت دوای کۆتاییهاتنی ههڵبژاردن ،زیاتر دهکات .لهو واڵتانهی که دامهزراوهکان به نوێن������هر و پارێزهری بهرژهوهندیی جۆراوج������ۆری هاوواڵتیان لهقهڵهم دهدرێ������ن ،داخوازییه گش������تییهکان به باش������ی دهگوێزنهوه ،دهرفهتی لێدوانی سیاسیش دهڕهخس������ێنن و بهش������ێوهیهکی بێالیهنانه و کارتێکهر ،یاساکان جێبهجێ دهکهن و هاوواڵتیانیش ڕێزی زیاتر له یاساکان دهگرن .له کۆمهڵگهیهکی وادا ،دهرفهتی پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ له ڕێگهی ڕێکاری ئاشتیخوازنهوه ،بهر به ملمالنێ له دهرهوهی یاسا بۆ ئاکامهکانی ههڵبژاردن دهگرێ������ت و بهڕێوهچوونی ههڵب������ژاردن وهکو ههنگاوێکی سهرهتایی بۆ حوکمڕانی لهسهر بنهماکانی دیموکراسی دهستهبهر دهکات. سهرچاوه :ماڵپهڕی وهزارهتی دهرهوهی ئهمریکا
فهرهنسا
ههڵبژاردنی پاڵێوراوی پارتی سۆسیالیست بۆ سهركۆماری واڵت پارتی سۆسیالیس������ت ( )SPپارتێكی سیاس������ی دیموكراتی كۆمهاڵیهتییه و گهورهترین پارتی چهپی فهرهنسایه ،ڕكابهری س������هرهكی ،پارت������ی یهكگرتن لهپێن������او بزووتن������هوهی میللی دهسهاڵتداره. له س������اڵی 1969دامهزراوه و له ههڵبژاردنی س������هرۆكایهتی س������اڵی 1981سهركهوتنی بهدهس������تهێنا و فرانسوا میتێران بۆ به س������هرۆكی واڵت ،تا ساڵی 1986زۆرینهی پهرلهمانیان پێكدههێنا ،له ساڵی 1993 – 1988دووباره بوون به زۆرینهی پهرلهمان .له ههڵبژاردنی 1995سهرۆك و پاڵێوراوی پارتهكه (لیونێل جوس������پین) نهیتوانی س������هركهوێت و جاك ش������یراك پاڵێوراوی پارتی یهكگرتن لهپێناو بزوتنهوهی میللی تا س������اڵی 1997بوو به س������هرۆك كۆماری فهرهنس������ا .له ههڵبژاردنی ساڵی 1997لیونێل جوسپین له (حكومهتی پێكهوهژیاندا) بۆ به سهرۆك وهزیران و تا ساڵی 2002لهو پۆستهدا مایهوه .له ساڵی ( 2007سیگولین رویال) پالێوراوی پارتی سۆسیالیست بهرامبهر به نیكوال ساركوزی شكستی هێنا. له 16ی مانگی تشرینی یهكهمی ئهم ساڵ پارتی سۆسیالیست لهب������ارهی ههڵبژاردن������ی پاڵێ������وراوی حزب بۆ س������هرۆكایهتی فهرهنسا ،ئهزموونی ئهمریكای پهیڕهو كرد .لهم ههڵبژاردنهدا و له گهڕی دووهمدا فرانسوا هوالند سهرۆكی پێشووی حزب ( )2008 –1997به رێژهی %56ی دهنگی ههوادارانی حزب بهسهر سهرۆكی ئێس������تای حزب (مارتین ئوبری) به%46ی دهنگهكان سهركهوتنی بهدهستهێنا. پێش������تر راپرسییهكان دهریانخس������تبوو كه هوالند له ناوخۆی حزبدا سهركهوتن بهدهست دێنێت ،بهو پێیهی ئهو بههێزترین كهس������ی ناو حزبی سۆسیالیس������ته كه بتوانێت شكس������ت به س������اركوزی بێنێت .له گهڕی یهكهمی ههڵبژاردندا كه له 9ی تش������رینی یهكهمدا بهرێوهچوو ،شانبهشانی هوالند و ئوبری چوار پاڵێوراوی تر بهشدارییان كرد :ئارنۆ مۆنتیۆر %17.2و سیگولین رویال (هاورێی هوالند) %6.9و مانوێل فالس %5.6
فرانسوا هوالند پالێوراوی ههڵبژاردنهكانی 2012
و جان میش������ێل بایلی %0.6ی دهنگهكانیان بهدهستهێنا .له گ������هڕی دووهمدا ههر چوار پاڵێوراوهكه ( كه له گهڕی یهكهم دهرنهچوون) له بهرژهوهندی هوالند دهنگیان دا. له راپرس������ییهكدا هاتووه كه %79ی فهرهنسییهكان پشتیوانی له (ههڵبژاردنی ئامادهكاری) حزبهكان دهكهن بۆ دیاریكردنی پاڵێوراوهكانیان كه به دهستپێشخهری پارتی سۆسیالیست ئهم ئهزموونه گواسترایهوه فهرهنسا ،بهاڵم %61ی بهشداربووان پێیان واب������وو دهزگا راگهیاندنهكان زیاد ل������ه قهبارهی خۆی گرنگییان بهم شێوازهی ههڵبژاردن دا. رابهرهكانی پارتی سۆسیالیست ماوهی رابهرایهتی ئالهی ن ساڤاری
()1971-1969
فرانسوا میتێران
()1981-1971
لیونێل جوسپین
()1988-1981
بیێر مۆڕا
()1992-1988
لوران فابیۆس
()1993-1992
میشێل روكار
()1994-1993
هنری ئهممانوئێل
()1995-1994
لیونێل جوسپین
()1997-1995
فرانسوا هوالند
()2008-1997
مارتین ئۆبری
()- 2008 تشرینی دووهم 2011
27
پۆلۆنیا و ههڵبژاردنی پهرلهمانی پۆلۆنی������ا واڵتێكی كۆماریی������ه و دهكهوێته رۆژههاڵتی ئهورووپا%90 ،ی گهلهكهی شوێنكهوتووی كهنیسهی كاسۆلیكین ،بهپێچهوانهی زۆربهی واڵتهكانی دیكهی رۆژههاڵتی ئهورووپا كه ش������وێنكهوتووی كهنیس������هی ئهرسۆدۆكس������ین .پهرلهمان������ی ئ������هو واڵت������ه له دوو ئهنجومهن پێك دێت ،ئهنجومهنی پیران ( )Senatكه 100كورس������ی ههیه و ئهنجومهنی نوێنهران ()Sijm له 460ئهندام پێكدێت. رۆژی یهكشهممه رێكهوتی 2011/10/9ههڵبژاردنی پهرلهمان������ی لهو واڵت������ه بهڕێوهچ������وو و تیایدا پارتی
دۆناڵد تۆسك سهرۆكی حكوومهتی پۆلۆنیا 28ههڵبژاردن ژماره ()15
سهكۆی خهڵك( )POبه رابهرایهتی سهرۆكی ئێستای حكوومهت ،دۆناڵد تۆس������ك بۆ جاری دووهم و لهسهر یهك بهرێژهی نزیكهی %40ی دهنگهكان سهركهوتنی بهدهستهێنا و پارتی یاسا و دادپهروهری به رابهرایهتی یاروس���ل��اڤ كاشینیسكی برای سهرۆكی كۆچكردوو لیش كاشینیسكی كه دژی تێروانینه ئهورووپاییهكانی پۆلۆنیای������ه ،به نزیك������هی %30ی دهنگهكان له پلهیهی دووهمدا بوو .كاشینیس������كی دانی به شكستهكهیدا هێن������ا و وتی :رێز ل������ه بیروڕای بهش������ێكی گهورهی پۆلۆنیی������هكان دهگ������رم كه پێیان وایه ئ������هوهی ئهمڕۆ دهگۆزهرێ كارێكی پۆزهتیڤه بۆ واڵتهكهمان. ئهوهی ل������هم ههڵبژاردنهدا چاوهڕوان نهكراو بوو (به بۆچوونی چاودێران) بهدهس������تهێنانی نزیك������هی %10ی دهنگ������هكان ب������وو لهالی������هن (بزوتنهوهی پاڵیكۆت)ی سۆسیالیس������تی دژ به رهوتهئایینییهكان������ی واڵت ،ههرچهنده پۆلۆنیا به واڵتێكی كاس������ۆلیكی پارێزگار ناسراوه ،بهاڵم لهم ههڵبژاردنهدا پاڵیكۆت بوو به سێیهم هێزی سیاسی له واڵتدا. پێش ههڵبژاردن ،راپرس������ییهكان دهریانخستبوو كه سهرۆكی ئێس������تای حكومهت س������هركهوتن بهدهست دێنێت و پارتی س������هكۆی خهڵ������ك دهبێته یهكهم حزبی سیاس������ی دوای رووخانی شیوعییهت له ساڵی 1989 ك������ه توانیبێتی له دوو ههڵبژاردن������ی یهك لهدوای یهك سهركهوتن بهدهست بێنێت.
2007
پارتهكان
2011
نوێنهران
پیران
نوێنهران
پیران
سهكۆی خهڵك
%41
209
%39.18
207
یاسا و دادپهروهری
%32.11
166
%29.89
157
بزۆتنهوهی پاڵیكۆت
__
__
%10.02
40
پارتی چهپ و دیموكراتی
%13.15
53
%8.24
27
پارتی گهلی پۆلۆنی
%8.91
31
%8.36
28
پارتی كرێكارانی پۆلۆنی
%0.99
__
%0.55
__
پۆلۆنیا ناوی فهرمی
كۆماری پۆلۆنیا
سیستهمی دهسهاڵت
كۆماری
سهربهخۆیی
1918/11/11دوای سهركهوتنی هاهپهیمانان له جهنگی یهكهمی جیهانی
پایتهخت
وارشۆ
ژمارهی دانیشتوان
38,116,000بهپێی سهرژمێری ساڵی 2007
زمانی فهرمی
پۆلۆنی
دراو
زلوتی پۆلۆنی تشرینی دووهم 2011
29
هزرا مه د ههلبژارتن و دهنگدانێ دا
عهبدولال مشهختى Mishexti1@yahoo.com
ئهم وهك كورد مللهتهكین ههیا بهرى 20ساالندا دیربووین ژ ههمى سیستهمێن دهستههالتداریێ و حوكمرانیێ ،و ژ سهربوورێن بكارئینانا سیستهمێن ههلبژارتنا و دیموكراسیهتێ كو د شورهش و خهبات و بهرخودانادا بوین ههروهكو پتریا مللهتێن رۆژهالتا ناڤین ،ههردهم ل ژێر گڤاشتن و ژ نافبرنا ناسناما نهتهوهیى یا كوردى بووین د دهستێ دوژمنێن خو ژ ههمى رژێمێن كهڤنهپهرست و توخمپهرستێن ئهرهب و تورك و فارس ،چو دهرفهت دیروكێ نهدابوون ه مللهتێ م ه كو خو بههلێخیت و سهربوورهكێ سهردهمیان ه تاقی بكهت و خویا كهتن بو مللهتێن جیهانێ كا مللهتێ كورد ب چ رهنگ ه و دكاریتن چ بكهتن ههكه دهرفهت بۆ ههلكهفت.
پشتى س������هرهلدانا كوردس������تانێ و ئیراقێ دساال 1990ێ دا ،ئهو گهورینێ������ن دهڤهرێ بخوڤه گرتى و شهرێ كوێت و كهنداڤێ ههلبووین و رژێمێن سهربازى و دیكتاتورى كهفتینه ژێر گڤاشتنێن نێفدهولهتى مینا رژێما س������هدام حس������ێن ،دهرفهتا زێرین بۆ مللهتێ كورد ل كوردستانا ئیراقێ ههلكهفتى و ئیراقێ ههمى دهزگههێن خ������ۆ یێن میرى و حزبى ژ كوردس������تانێ ڤهكێش������این ،ئهركهك مهزن كهته سهر مللێن مللهتێ كورد و تایبهت هێزێن سیاسیێن كوردستانى كو خویا بكهن ئهفى مللهتى ش������یان ههنه س������هرهدهریێ دگهل ههمى كاودانا بكهت و كارێن خۆ برێڤه ببهت. ئهوبوو بڕیارا بهرهیێ كوردس������تانى كو بانگهوازا ههلبژارتنا كرى د ساال 1992ێ دا و د ههمان سال حكومهتا ههرێما فیدرالى راگههاندى وهك سهربورهك ن������ى و تازه ل ئیراقێ و رۆژههالت������ا ناڤین ،كو پیتهك م������هزن پێ هات������ه دان ژ الیێ ههم������ى جیهانێ ڤه كو یهكهمین سهربووره بدرێژاهیا دوو چهرخا و زێدهتر دیاردبیت لڤێ دهڤهرێ .پشتى نهمانا رژێما سهدامى 30ههڵبژاردن ژماره ()15
ل 2003ێ ئهڤێ ئهزموونێ پتر گهشه كر و بهرفرههتر لێه������ات و چهندین گهوڕین كهتنه بنهمایێن پێكهاتا ڤێ ههرێمێ ،ههیا ئیرۆ چهندی������ن ههلبژارتن هاتنه كرن، چ بۆ پهرلهمانێ ئیراقێ یان یێ كوردس������تانێ یان بۆ جڤاتێ������ن حكومهتێن نافچهی������ى (پارێزگههان) یان بۆ ههر دهزگههـ و پارت و رێكخراو و س������هندیكایا بیت. ب رامانا وێ چهندێ كو مللهتێ مه كهته س������هر رێیا ههلبژارتنا كو سیستهمهك و رێكهك نی بوو مللهتێ مه، كو ئهو ب خۆ ئیرادا خۆ بسهلمینت و دهستههالتا خۆ
ههلبژێریت ل گۆر حهزو ڤیانا خۆ ههر چهند كێم و كاسى ژى تێدا ههبن. مللهت������ێ م������ه وهك ه������هر مللهتهكى ب بیر و هزرێن خۆ د ههلبژارتنان گههشت و ل گۆر ح������هز و ڤیان������ا و باوهرپێكرنێ س������هرهدهرى و رهفت������ار دگهل ڤان ههلبژارتناندا كرن ،تایبهت س������الێن بهراهی������ێ ك������و ههر كهسهكى ب رهنگهكى دهربڕینا ه������زر و بیرێن خ������ۆ دكر ،چ ب ئاالیێ������ن رهنگاوڕهنگ یان ئاههن������گ و رێپیڤان بان ،ب رهنگهك شارستانى بێى شهڕ و پێكدادان و خینڕشتن و كوش������تن ملمالنێیهكا شارستانى دكرن ،ڤى مللهتى سهلماند ئهو شارستانیتره ژ گهلهك مللهتان كو ئهڤه بهرى 50س������االن والتێن س������هربهخۆنه و بونه جهێ حێبهتیا خهلكهك بیانى كو باوهر نهدكرن ههلبژارتنێن كوردس������تانێ دێ ب تهناهى و بێ خینڕش������تن بورن، ئهڤ������هژى جه������ێ س������هربلندیێ بوو ب������ۆ مللهتێ مه و بهرێخۆدانا خهلكهك بیانى ب 180پال بۆ ڤی مللهتی گهورى. پش������تى چهند گهڕێن ههلبژارتنا هاتینه كرن ،ههر گهڕهك������ێ هندهك بیر و ه������زر و بۆچوونێن نى و تازه دهاتنه پێش و دیسان گهلهك بیرو هزرێن جهماوهرى گهۆڕین بس������هرداهاتن ژ ههم������ى ئالیهكیڤه .ژبهر كو دهسپێك یا گهرم بوو و یهكهمینجار بوو دیروكێ ئهف ئازادیه بۆ مللهتى رهخس������اند .مه دیت گهڕێن وێڤهتر پیچ پیچه س������ارى ژى پهیدابوو تا گههش������ته رادهكى خهل������ك وهك پێتڤى و ب گهرماتى ب������هرهف بنگههێن ههلبژارتنا ڤهنهدچوون ،سس������تییهك بهالف بوو ،ههر چهنده ئهڤه سیمایهك سروش������تییه دههمى وهالتاندا بس������هدهما ئالوگۆڕا بیرو هزرا و بس������هردهمچوون و دیاربوونا هندهك دیاردێن گرێدایى ب ژیانا مللهتیڤه.
دڤان س������هربورێن دس������هر مهدا بوورین دڤان 20 ساالدا ،سهبارهت ههلبژارتنا كو گرێدایێ سیستهمێ دیموكراس������یێیه و مللهتێ مه ئهف سیس������تهمه بخۆ ههلبژارتیه كو حكمڕانیێ ل خۆ بكهتن ،چهند گهوڕین دن������اف مللهتیدا بوین������ه وهك بوچ������وون و بیرو هزر لس������هر ههلبژارتنان و دهنگدانێ دوان ههلبژارتناندا، لگۆڕ ههر كهس������انهكى وهك ئهندام������هك د ڤێ جڤاكا كوردستانێدا ژ گهرمیێ س������اربوویه و هاندانا گهرم بۆ خۆ بێ ههلویس������ت كرن ،ژ پیت������ه پێكرنێ بۆ گوهـ نهدانێ ،ژ هێزاتیا قهس������تكرنا بنگههێن ههلبژارتنا بۆ خهمس������اریێ و تهمبهلیێ ،بۆ وهرگرت������ن وهك كارهك گرنگ بۆ كارهك نهپێتڤى خۆ پێڤه ماندى بكهتن .ئهڤه ههمى دگهل رهنگ و شێوازێ دهنگدانێ كا چ گهۆڕین دهزرا جهماوهر و خهلكێ مهدا پهیدابوویه پشتى ڤان 20ساال: :1ژئالی������ێ ههلبژارتنان ڤه ه������زر و بیرێن خهلكى پێش������دا چووین������ه ،تایبهت تهخ و چینێ������ن روناكبیر و رهوشهنبیر و كهس������انێن هیرك و ب كیراتى بابهتا و دیاردا ڤهدخینن و ڤهدكولن .سیستهمێن ههلبژارتنا و رهنگێن وان هاتنه گهۆڕین ،لیستێن گرتى و ڤهكرى و رێزا بدهستڤه ئینانا دهنگا ههر لێستهكێ و شێوازێ یهكالكرن������ا دهنگێن زێده بۆ لیس������تێن مهزنتر و ههتا تشرینی دووهم 2011
31
دوماهیێ ژڤان بنهما و راس������پاردێن یاسا ههلبژارتنا ب خوڤه دگریت .ههروهسا س������هختهكاریا تێته كرن دههلبژارتنادا ژ الیێ هندهك كهسانێن تایبهت پالداینه و ئامادهكرین������ه ك������و ڤى كارى ئهنج������ام دهن ژ الیێ هن������دهك ئالیاڤه كو نهیا ڤهش������ارتییه و ئهو كهس������ان بخۆ دیاردكهن و رادگههینن وهك س������هربلندییهكێ و ش������انازیهكێ بخۆڤه دكهن ك������و كارهك بۆ ئالییێ خۆ یێ سیاس������ى ئهنجام دایه ،كو هندهك دهنگ ل فالنه بنگههى مه كرنه دس������ندوقاندا ئهو كهسان نینن یان مرین������ه یان نه ئامادهبووینه و ل دهرڤهنه ،ئهڤه ههمى تێن������ه كرن ،لێ خهلك ڤان دیاردا بسروش������تى دبینن، ژبهر ك������و ل گهلهك مللهتان و وهالت������ان ئهف دیارده پهیدا دبن ،ههر چهن������ده رێكخراو و ئالیێن بێ الیهن كو چاڤدێریا ههلبژارتن������ان دكرن بدیاردهك بهرچاف نهوهرگرتیه. ئهم بدرس������تى دههلبژارتنا نهگههشتینه ،خویایه ههر كهس بچیته ههلبژارتنان دڤێت ئالیێ وى یێ سیاس������ى یان لیستا وى سهركهفتنێ بدهست خوڤه بینیت .دهمێ دهنگهدهرهك خۆ ڤهدهێلیت وهسا هزر دكهتن كو دهنگهك یان چهند دهنگهك چ كارتێكرنا دئهنجاما ناكهتن ،لێ ئهو شاش������یه ،نزانیت كو ئهو دهنگ ژ لیستا وى یان ئالیێ وى یێ سیاسى كێم بوو ،دههمان دهمدا وى دهرفهت دا ئالیێ بهرامبهر ژى كو دهنگهك بۆ وى بمینت.
32ههڵبژاردن ژماره ()15
دیاردا دى د ههلبژارتنێن مهدا وهك ئهم هزر دكهین كو ئهركهك سیاسییه و پارتایهتییه ئهم قهستا بنگههێن ههلبژارتنا بكهین بهرى كو مافهك مروڤى سروش������تی بیت و ئهركهك نهتهوهییه ونیشتیمانی بیت و،ونهچوونا مروڤ������ى وى مافێ خو دس������وژیت و ژ ناڤ������ا ئیرادا تهڤایا مللهتى دهرد كهڤیت .ههلبژارتن سیس������تهمهك دیموكراس������ى و ئازادانهیه كو مروڤ ههست بكهتن مروڤ دناڤا جڤاكهكێدا دژیتن و گرێدایێ پهیوهندیهك ب هێزه ب ملیونا كهسانا دناڤا وهالتێ خودا .ومروڤ پش������كداره دهمێ دچیته بنگههێن ههلبژارتنا وخودان رهئیهكه ژ بو دامهزراندنا دهس������ت ههالتا وهالتێ خو، ئهڤ������هژى د ن������اف مللهتێ مهدا رێ������ژهك كێمه هندهك كهس������انا بخوڤه دگریت و دیاردهك سروشتیه دناڤا ههمى مللهتاندا ههیه چ جارا رێژا پش������كدارا نابیته سهددهر سهد دناڤا چ مللهتادا .تایبهت ههكه كاودام نهدئارام و ئاسایى بن ،لێ ههكه مروڤ بێزاریهكێ ژ دهس������ت ههالتێ ببینیت و كو ئهو دهست ههالت نهیا رژده و دبهرژهوهندا مللهتى دا نینه پێتڤیه مللهت پتر گرنگی������ێ بدهته چوونا بنگههێن ههلبژارتنا ب مهرهما پهیدا كرنا ئال و گورا دناڤا دهس������ت ههالتێدا .ئهگهر نه ئهو دهست ههالت دێ ههر مینت و ههر لسهر رێیا خو یا پێش������دا رهفتارى كهت������ن و بهرژهوندێن مللهتى دێ ههر دپاش������یا ئارمانجا داب������ن .د گهلهك وهالتادا هن������دهك هێزێن سیاس������ى هاندانا جهماوهرێ خ������و ددهن كو بایكوت كرنا ههلبژارتنا بكهن ژ س������هدهما دهستههالتێ مهرجێن نهرهوا دانابن د یاس������ایێن ههلبژارتنادا یان ژبهر س������هختهكاریا لێ ل كوردس������تانێ ئهف دی������ارده نینه ژبهر كو پارتێن س������هرهكى ددهس������ت ههالتێ������دا پش������كدارن و پارتێ������ن دى نهچارن پشكداریێ بكهن ههكه نهكهن دێ زهرهرێ كهن و ئهو جهماوهر نینه
كو بكارن كارتێكرنهكا مهزن ل ئهنجامێن ههلبژارتنا بكهن یان رێژا پشكدارا گهلهك بیننه خارێ كو ههلبژارتن رهنگێ یاس������اى بخوڤه نهگریتن. : 2ژ ئالی������ێ دهنگدانێڤه خهلكهك زور ژ مللهتێ مه گرێدای������ێ بنهمایێن گرێدانێن ئالیێن سیاس������ینه كو دهنگێ خو نادهته چ بهربژێرهكى یان لێس������تهك سیاسى ههكه گرێدایێ������ن پارتا وى یا سیاس������ى نهبیت. برامان������اوێ چهندێ دهنگدان������هكا كورهیى یه،بێى هزرهكێ لس������هر بهربژێرا بكهتن كا تا چهندێ دێ دبهرژهوهن������دا مللهتێ خودابین ،نهخێر !ما دهم ژ بارتا منا سیاس������یه بی������ت و چهوابیت دێ دهنگێ خو دهمێ ئهڤ������هژى ڤهدگریتهڤه بو وێ چهندێ كو ههمى ههلبژارتێن هاتینه كرن ل كوردس������تانێ سیس������تهمێ لێستس������ن گرتى و رێژه بووینه یان ڤهكرى بووینه لێ دهنكدان ههر بو لێستا بوون ،كو دهنگدهر چ رێك نینن ژبلى دهنگدانا لێس������تا پارتیا خ������و ،و هندهك بهربژێرا دوێ لێس������تێدا،كو دبیته دهنگدان������هك كورهیى .ئهڤ دیارده لوهالتێن روژئاڤ������ا ژى ههبو یا بهردهوامه لێ هن������دهك رهنگێن دى .ههروهكى ههلبژارتنهكێ لوهالتێ ئینگلتهرا هاتیه كرن دسالێن 50یا دا روژنامهڤانهكى پرس������یارهك ژ دهنگدهرهك بریتانى كر دێ دهنگێ خو دهیه كێ بهرس������ڤا وى ئهو بوو گوت ،ههكه پارتا من بومن بهرازهكى بهربژێریت دێ دهنگێ خو دهمێ ئهڤه دناف مهزنترین وهالتێن دیموكراس������ى یا جیهانى دا ئ������هڤ رهنگه دهنگدهره ههبووینه ،پ������ا مللهتێ مه ئهم ههم������ى دزانین ك������و یێ كێم س������هربووره دڤى واریدا ددیروكا خودا ،ههلبهت دێ وهكى كهس������انێ بریتانى بی������ت ل وى س������هردهمى دهنكدهرێن م������ه ب كیراتى ناچنه دناف رابردوو شیان و زیرهكیا بهربژێرى لهوا دبینین گهلهك جارا مرڤێن نه ل ئاستێ پێدڤى دگههنه بهرلهمانى وحكومهتێ و دهست ههالتێ ژبلى كارتێكرنا پهیوهندیێن ئهشیره تگیریێ.
پێدڤیه دهنگدهر پێشى روژا ههلبژارتنا و دهنگ دانێ ژیان و رابردو ،و شیان و بههرهمهنیا بهربژێرا بزانیت و كا یێ رژده ئهڤروو وسوباهى بهرهڤانیێ ژ داخازو پێتڤیێن مللهت������ى ژبهر كو پارتێن سیاس������ى نوونهر و بهربژێرێن وهسا كهسانا بهربژێر دكهن ئهوێ بهرهڤانیێ ژ بهرنامه و پالن و پهرژهوهند و تاكتیكا وێ پارتا سیاسى دكهتن ب پال ئێكێ.دیس������ان ژبهر كو رێ������ژهك مهزن ژ خهلكێ كوردستانێ گرێدایێن ئالیێن سیاسینه لهوا دێ دهنگێ خو دهنه بهربژێرێن ئالیێ خو یێ سیاس������ى ههكه یێ ل ئاس������تێ پێتڤى ژى نهبیت و نكارن وێ بهرپرسیارهتیێ ژى.دیسان هوكارێن ئهشیرهتیێ دناف مهدا و ب پلهك بلند ل بادینان تێته بكار ئینان ههروهكى د ههلبژارتنێن بهریا نها مهدیتین ههر ئهش������یرهك بهربژێرێن ئهش������یرا خو دههلبژێریت .كو دبیته گههشتنا هندهك كهسانا بو دهست ههالتێ بێ شیان و كهسایهتیێن الوازو نكارن چ كارێن بهرپرسیارهتیێ بخوڤه ههلگرن و تهنێ بو هندێ نهبی������ت بهرژهوهندێن خو ب پارێزیت و خزمهتا كهس و كارو نێزێكێن خو بكهتن وبو وى خهم نینه چ بو مللهتى بێته كرن یان نه .بال ئالیهك سیاس������ى ژى ئهو بهربژێر كربیت ژبهر كو ئالیێن سیاسیێن كوردستانێ ژى وپارتێن سیاسى رێژهیا ئهش������یرهتیێ و بنهماال وخودان مروڤا بهرچاڤ دكهتن دڤى واریدا كو ههتا نها ئالیێن سیاسى یێن كوردس������تانێ ژ ملمالنێ یا سیاسى دترسن ههكه فالنه ئهش������یرهت نههاته ههلسهنگاندن نهكو خو پاڤێته تشرینی دووهم 2011
33
ئالیهك دى سیاس������ى وژێ خوس������ار ببن .كو پتریا ڤى سیس������تهمى (رازى كرنا سیاسیه) وسیستهمهك كهڤنه و خرابه و كاریگهریێ دكهته س������هر پارتێن سیاسى بو دهمهك درێژ. لێ وهك خوگری������هكا دیرووكى هندى هزرو بیروو بوچوونێ������ن مللهتى بهرهف پێش������كهفتن بچن و پال هشیارى و ههستا دیموكراسیهتێ زێهببیت و ههستێ ب بهرژهوهندێن تهڤایا مللهتى بكهت و بهرژهوهندێن بهرتهنگ و كهسایهتى و حزباتیا بهرتهنگ الواز ببن و بێنه كێم كرن وى دهمى مللهت دێ كهڤیته وارهكێ دى ك������و ب كیراتى هزرێ بكهت������ن ههتا دهنگێ خو بكهته د س������ندوقا دهنگدانێدا .سهبارهت ههلبژارتنا وى كهسێ دبینیت كو وهالت و نهتهوه پارێزه بهرى كو فالنه پارتا سیاسى پارێز بیت یان فالنه ئهشیر پهرس������ته .ئهڤه ژى دهم پێ دڤێت .دیس������ان رهنگێ دهنگدانێ گرێدای������ێ رهنگێ ههلبژارتنایه ههكه ههر پارتهك ب لێستهكێ بێته خارێ جهماوهر دێ دهنگ دهته لێس������تهكێ و ئهو لێس������تهژى كومهك بهربژارا بخوڤ������ه دگریت كو ه������هر پارت������هك ژ ههڤالێن خو دبژێریت .وى دهمى بهربژێرێن تاكه كهس بلێستهك س������هربخو نكاری������ت ملمالنیا وان لێس������تێن پارتێن سیاس������ى بكهتن كو ئهنج������ام دێ دیار بن كیژ پارتا سیساسى سهركهفتنێ بدهس������ت خوڤه ئینیت.نهك
34ههڵبژاردن ژماره ()15
كانێ كیش ناڤ و كیژان كهسایس������هتى دهركهفتن و كورس������ى بدهست خوڤه ئینان و ئهو كهسانه كینه وچهوانن. ههر چهوابیت ههلبژارتن دكوردستانێدا ژئالیێ یاس������اى ڤه و پاقژی������ێ ڤه ژ پتری������ا وهالتێن روژ ههالتا ناڤین باشترن ،و چهند خهلهتى یان دهست تێوهردانێ������ن بچیك لدهڤهرهكێ ب������و دهڤهرهك دى ن������ا گههیته وێ پلێ ك������و كاریگهریهكێ ل ئهنجاما بكهتن .لێ یا فهر ئهوه پش������تى چهندین ههلبژارتن هاتینه كرن و س������هربوور بو مللهت������ێ پهیدابووین، ئهف مللهته ژ نها و پاشدا هشیارێ ههر پارتهك و ئالیهكى بیت كا بهرنامێ خو یێ دهمێ پروپاگهندا ههلبژارتنا دیار كرى چهند ژ س������هدێ بجه ئینایه ئهڤه گرمگه نهك چ دیاردێن یان گرێدانا سیاسى. ومللهت یێ رژد بیت پشتهڤانیێ لوى ئالى بكهتن یێ پتر خزمهتا خهلك وجهماوهرێ كوردستانێ كربیت و پالن و بهرنامێن خو یێن ههلبژارتنا بجه ئینابیت ن������هك بهس بو خاپاندن������ا خهلكهكى بیت و دهنگێن وان بخو بكێش������یت بالێكا رهنگ كرنا دروش������مان و تهیس������اندنا گوتارا و بهالفكرنا بهلین و س������یندا ك������و خزمهتا مللهتى بكهن .ب���ل��ا جهماوهرێ كورد ب دلوڤانم نهبیت ژ بو كێش������هك سهرهكى كو ئهڤه چارهنڤیسێ ڤى مللهتى تێدایه بال ب هیرى و كیرى مللهت دیراس������ا ههمى ئالیهكى بكهت و ههر كهس������انهك بهبژێر بكهت������ن داكو مروڤێن دلس������وزو وهالت و نهت������وه پارێ������ز بگههنه دهست ههالتێ دا كو مللهتێ مه پێشڤه ببهن و بگههیننه قوناغێن سهركهفتنا دوماهیێ وگهشهكرنێ و پێش������ڤهچوونێ دن������اف وهالتێ مهدا بهرقرار كهن و ژیانا خهلكێ مه بهرهف باشتر ببهن.
بۆلیڤیا و
یهكهمین ههڵبژاردنی دادوهری
بهپێی ئهو ڕاپرسییهی كه رۆژی یهكشهممه 2011/10/16 ل������ه دهنگدهرانی بهش������داربووی ههڵبژاردنی دادوهریی پایهبهرزدا كرابوو ،وا دهركهوتووه :زۆربهی دهنگدهران فۆڕمی سپییان خستۆته ناو سندووقهكانی دهنگدانهوه. دهستهاڵتدارانی ئۆپۆزسیۆنی واڵت پێشتر داوایان له دهنگدهران كردب������وو ،دژی پاڵێوراوانی ئهم ههڵبژاردنه كه راس������تهوخۆ لهالیهن دهوڵهتهوه دهستنیشان كراون، فۆڕمی سپی بخهنه ناو سندووقهكانی دهنگدانهوه. لێكۆلهرهكان دهڵێن :ئهگهر ئهنجامی ئهم ڕاپرس������ییه لهگهڵ ئاماری رهسمی یهكس������ان بوو ،ئهوا شكست بۆ (ئێڤ������ۆ مۆرالێس)ی س������هرۆك كۆماری ئ������هم واڵته دێته ههژماركرن. رۆژی یهكشهممه ههڵبژاردن بهڕێوهچوو ،تا بۆ یهكهمینجار ل������ه مێ������ژووی ئ������هم واڵتهدا دادوهری بۆلیڤیایی ههڵبژێرن، ههڵبژاردنێك������ه كه الیهنگری و بێالیهنی������ی (ئێڤۆ مۆرالێس)ی س������هرۆكی چهپهكانی بۆلیڤیا پێشان دهدات. هاوواڵتیان بهش������دارییان ل������هم ههڵبژاردنهدا كرد ،تا 28دادوهر و 4دادگای
نهتهوهیی له نێوان 116پالێوراو ههڵبژێرن ،كه نیوهیان ئافرهتن و زۆربهیان خهڵكی رهسهنی بۆلیڤیان. ئ������هم ههڵبژاردنه له ژێر (چاكس������ازی) ئهم دواییهی (ئێڤ������ۆ مۆرالێس) ئهنج������ام درا .مۆرالێ������س یهكهمین س������هرۆككۆماری رهس������هنی بۆلیڤیایه ،كه به پشتیوانی خهڵكی رهس������هنی ئهم واڵته به دهس������هاڵت گهیشتووه، دهڵێت :چاكس������ازییهكانی ئهو بۆ ( )5سهده جیاوازیی نهژادی دژی خهڵكی رهسهنی ئهو واڵته كۆتایی دێنێت. له حالێك������دا كه ئۆپۆزس������یۆنی واڵت������ی بۆلیڤیا ،ئهم ههڵبژاردنه رهت دهكهنهوه،به هۆی ئهوهی كه پالێوراوانی ئهم ههڵبژاردنه لهالیهن پهرلهمانهوه دهستنیشان كراون، بهاڵم خهڵكی رهسهنی بۆلیڤیا سهرهڕای ئاشنا نهبوونیان به پاڵێوراوان ،بهشدارییان لهم ههڵبژاردنهدا كرد. هاواڵتیی������هك دهلێت :من هاتووم پش������تیوانی ئهوانه بكهم كه وهك منن ،نهك سپی پێس������تهكان ،من پشتیوانی ئهوان������ه دهكهم ،كه رهنگ و جلوبهرگیان وهك منن. دهنگدهرێك������ی تر دهڵێت: دهنگ������م به ئ������هوان داوه و ئاشناییم به پاڵێوراوان نییه
تشرینی دووهم 2011
35
ههڵمهتی ههڵبژاردن بۆ
پهرلهمانی ئیسپانیا دهستی پێکرد
ئێڤۆ مۆرالێس سهرۆككۆماری بۆلیڤیا
و ئهوانییان به ئێمه نهناس������اندووه ،باشتر وایه دهنگ به ئافرهتێك بدهین كه دامهنی لهبهردایه. ئهنجام������ی ئ������هم ههڵبژاردن������ه و بهتایب������هت ژمارهی دهنگدهران بۆ مۆرالێس گرنگییهكی زۆری ههیه ،بهتایبهتی لهم دواییهدا خهڵكی رهسهنی بۆلیڤیا دژی دروستكردنی رێگهوبانی س������نووری روباری ئامازۆن ،خۆپێشاندانێكی بهرفراوانیان ئهنجام داوه. خهڵك������ی رهس������هنی واڵت دهڵێ������ن :حكوومهتی (ئێڤۆ مۆرالێس) ههوڵی رێگرتنی راوكردنی ماسی له روباری ئامازۆن و راوكردن له زهوییهكانی دهوروبهر دهدات. کۆماری بۆلیڤیا
ناو :بۆلیڤیا پایتهخت :الپاز پانتایی خاک 1.098.581 :کیلۆمهتری چوارگۆشه ژمارهی دانیشتوان 10.030.832 :کهس ڕاگهیان���دن :له ه������هر ( )١٠٠ک������هس )٧٢( ،کهس خاوهنی تهلهفۆنی دهستییه ئاب���ووری )%13.8( :کشتوکاڵ )%36.2( ،پیشهسازی و ()%49.9یش بهشی خزمهتگوزاری .ئامار ساڵی ٢٠٠٩
36ههڵبژاردن ژماره ()15
له ڕۆژی ههینی ()٢٠١١/١١/٤دا ،ههڵمهتی ههڵبژاردن بۆ پهرلهمانی ئیس������پانیا بهڕێوهچ������وو و تا ()٢٠ی ئهم مانگه دهخایێنێت. ملمالنێی سهرهکی لهو ههڵمهت و ههڵبژاردنهدا ،له نێوان حزبی سۆسیالیس������تی دهس������هاڵتدار و حزبی ڕاستئاژۆ و ئۆپۆزسیۆنی (گهل)دایه. سۆسیالیس������تهکان ل������ه س������اڵی ٢٠٠٤هوه دهس������هاڵتیان لهدهس������تدایه ،ئهوهش له حالێکدایه که ههر ئێس������تا ()٥ ملیۆن ئیس������پانی بێ������کارن و ئابووریی واڵتیش له دۆخێکی قهیراناوی������دا دهژی������ت .لهب������هر ئهوه ،تهوهری دروش������م و بهرنامهکانی ههڵبژاردن ،چاکسازیی ئابووریی واڵته. ڕاپرس������ییهکان باس س������هرکهوتنی (حزبی گهل) دهکهن و پێیان وایه ک������ه ()%٤٥ی دهنگهکان بهدهس������ت دێنێت، (سۆسیالیست)ـهکانیش ()%٣٠ی دهنگ بۆخۆیان مسۆگهر دهکهن. ههر ئهو ڕاپرسییانه دهڵێن :لهوانهیه (حزبی گهل) له ٣٥٠ کورسیی پهرلهمان بتوانێت ١٩٠تا ١٩٥کورسی بهدهست بێنێت و (حزبی سۆسیالیست)یش له نێوان ١١٦تا ١٢١ کورسی مسۆگهر بکات. کارناسانی کاروباری ئیسپانیا وای بۆدهچن ،که به هۆی قهیرانی ئابووریی ئیس������پانیا ،ههروهها ئهو قهیرانهی که یهخهی ئهوڕووپای گرتووه ،وێناچێت حزبی سۆسیالیست براوهی ئهم ههڵبژاردنه بێت.
پێکهاتهی نهرمونیانی سیستهمی دیموکراسی نووسینی :والێری بۆنس* وهرگێڕانی :ههڵبژاردن
ههڵبژاردن له سیستهمی تهندروستی دیموکراسیدا ،حکوومهتهکان لهبهرامبهر به ڕهخس������اندنی دهرفهت بۆ گواس������تنهوهی هێمنانهی دهس������هاڵت ،وهکو دامهزراوهیهکی بهرپ������رس و وهاڵمدهرهوهیان لێ دهکات .ههڵبژاردنی دیموکراتییانه پێویس������تی به هۆکاری زیاتر له دهنگدان و ژماردنی دهنگهکانهوه ههیه .له سیس������تهمی تهندروستی دیموکراسیدا ،ههڵبژاردن دهوڵهتهکان لهبهرامبهر حوکمڕانیی گونجاو لهتهک یاسادا ،پابهند و بهرپرسیاریان دهکات. ئهوهش کاتێکدا ڕوودهدات که: ـ������ـ هاوواڵتیان ل������ه ههڵبژاردن������دا ،نوێنهرانی سیاس������یی خۆیان ههڵبژێرن. ــ هاووالتیان بتوانن ئهو پاڵێوراوانه ههڵبژێرن ،که دوایی داکۆکییان لێدهکهن. ههڵب������ژاردن تهنی������ا کاتێک دهبێته ه������ۆکار ب������ۆ وهاڵمدهرهوهیی بهرپرسان ،که به شێوهیهکی بهردهوام و له کهشێکی ئازاد و ڕهوادا بهڕێوهبچێت .له زۆربهی سیستهمه تازه دامهزراوهکانی دیموکراسی له ناوچهکانی باشووری ئهفریقا و واڵته ئاسیایی ـ ئهورووپییهکانی ڕزگا له کۆمۆنیسم ،تهنیا بوونی کێبهرکێی ههڵبژاردن متمانهیهک بۆ وهاڵمدهرهوه بوونی بهرپرس������ان لهو واڵتانهدا نهبووه .هۆکاری ئهمه له ههندێک کاتدا ،بهڕێوهچوونی نائاسایی و ناڕێکوپێکیی ههڵبژاردن، بهجێگ������هی ههڵبژاردن������ی ڕوون و گونجاویی ت������هواوی ههڵبژاردن لهگ������هڵ ڕێنوێنییهکانی کهڵک وهرگرتوو له تهک قانوونی ئهساس������ی
لهم چهش������نه واڵتانهدایه .له ههندێک واڵتدا، خاوهنانی دهسهاڵت به دابهشکردنی یارمهتی له نێو الیهنگره ناس������راوه و بهتواناکانیان، جمگ������ه کارتێک������هره سیاس������ییهکان دهخهن ژێر دهس������هاڵتی خۆیانهوه ،تا به پێکهێنانی گرووپه بهرههڵستکارهکانی "ساخته" ،تهنگ به بهرههڵستکارهکانی "ڕاستهقینه"ی خۆیان ههڵبچنن .س������هرهڕای ئهم������هش ،ڕژێمه به ڕهواڵهت دیموکرات������هکان ئهم دهرفهتهیان له دهستدایه که به کۆنتڕۆڵکردنی ناونووسینی دهنگدهران ،ژمارهی گشتیی خاوهنانی مافی دهنگدان و ژمارهی دهنگهکانی س������هردهمی دهسهاڵتی خۆیان زیاد بکهن. دهستاودهستکردنی دهسهاڵت ،به یهکێک له ملمالنێکانی بهردهمی ههر سیس������تهمێکی سیاسی له جیهاندا دهژمێردرێت .لهو نێوهدا، سیس������تهمه تهندروس������تهکانی دیموکراسی بهش������ێوهیهکی ئارام و ئاشتیانه ،ئهو دۆخه ئاڵۆزه ڕێک دهخهن .له ههڵبژاردنێکی بێگهرد و دهستاودهس������تکردنی هێمنانهی دهسهاڵتی سیاس������یدا ،دۆڕاوهکان������ی ئهم������ڕۆ ،دهتوانن تشرینی دووهم 2011
37
براوهی س������بهی بن ،ی������ان بهپێچهوانهوه .ب������راوهکان و الیهنگرانیان دهبێ لهبهرامبهر بیروڕای خهنیمهکانی خۆیان بهرپرس و وهاڵمدهرهوه بن و ههمیش������ه سیلهی چاویان رووی ل������ه خولی داهاتووی ههڵب������ژاردن بێت .له الیهکی ت������رهوه ،دۆڕاوهکان و الیهنگرانیان دهبێ به جێگهی ئهوه که دڵگرانیی خۆیان سهبارهت به ڕووداوهکانی رابردوو دهرببڕن ،بیر له ئهگهرهکانی ئێس������تا و داهاتوو بکهنهوه. ئ������هوان بهو متمانهی������هوه ،که ڕهچاوکردنی ڕێس������اکانی یاریی له ههڵبژاردنی داهاتوو به فریایان دهگات ،لهگهڵ ئهو نهزمه سیاس������ییهی که ههیه ،به ئاس������انی پێک بێن و ئهگهری ئهوهش کهمتره ک������ه بۆ ڕووخانی دهوڵهتێکی دیموکرات روو له توندوتیژی بکهن. ههر دهستاودهستکردنێکی دهسهاڵت بو سهرکردایهتیی نوێ ،ب������ه مانای ئهنجامدانی کۆمهڵێ������ک ئاڵوگ������ۆڕه و له ههمانکاتیش������دا ،ملمالنێیهکه بۆ س������هقامگیریی سیاس������ی ل������ه واڵتهکاندا .سیس������تهمه ب������ه دیموکراتیی������هکان بهڕێوهبردن������ی ههڵبژاردن������ی ڕێکوپێ������ک و کێبهرکێیان������ه، دهرفهت������ی ڕاس������تهقینه ب������ۆ ڕێبهران������ی ن������وێ دێنێت������ه کای������هوه و به ڕهخس������اندنی بوار بۆ دهستاودهستکردنی دهس������هاڵت بهش������ێوهیهکی ڕوون بۆ س������هرکهوتووهکان و دۆڕاوهکان له ههڵبژاردن، ل������ه بهرامب������هر دیاریکردنی چارهنووسی خۆیاندا ،یارمهتییان پێدهدات. بهم حاڵهشهوه ،سیستهمه دیموکراتییهکان له چۆنیهتی مهزهنده کردنی بهرژهوهندیی س������هقامگیریی سیاسی له بهرامبهر پێویس������تیی به زیندوویی و ئاڵوگۆڕی سیاسی، تهنانهت وهستان له بهرامبهر داخوازی و مهیلی دهنگدهران 38ههڵبژاردن ژماره ()15
بۆ گهڕانهوهی چهند جارهی پاڵێوراوێک بۆ گهییش������تنهوه به دهس������هاڵت ،جیاوازن .بۆ نموونه ،قانوونی ئهساسی ل������ه ویالیهت������ه یهکگرتووهکانی ئهمریکا ،ڕووس������یه، ئهرمهنس������تان و زیاتر له ٣٠واڵت له ناوچهی باشووری دهشتی ئهفریقادا ،ههندێک سنووردارێتیی بۆ ماوهی خزمهتی ڕێبهره سیاس������ییهکان لهب������هر چاو دهگرن .ئهم سنوورداریهتییه بهر به مانهوهی درێژخایهنی دهسهاڵتی تاک و پێکهێنانی حکووم������هت دیکتاتۆرهکان دهگرێت ،له ههمانکاتیش������دا بهر به هاوواڵتی������ان دهگرێت که دهنگی دووباره ب������هو پاڵێوراوه ب������دهن که کات������ی حوکمرانییه یاس������ایییهکهی تهواو بووه .لهبهر ئ������هوه ،ههڵبژاردن له سیستهمی دیموکراس������یدا ،دوو ئهرکی سهرهکی لهسهر ش������انه .دهوڵهتهکان له بهرامبهر ش������ێوهی حوکمڕانی، بهرپ������رس و وهاڵم������دهرهوه دهکات و دهستاودهستکردنی ئاش������تیانهی دهس������هاڵتی سیاسیش ئاسانتر دهکات. ئ������هم دوو هۆکاره به نۆرهی خۆیان������هوه ،کار لهس������هر ش������هرعییهتی سیس������تهمی دیموکراس������ی دهک������هن. هاوواڵتیان له سیس������تهمی دیموکراس������یدا ،بوون������ی دهوڵهتێک������ی ههڵبژێردراو و وهاڵمدهرهوه ،به "تهنیا ڕێگه" بۆ ڕێکوپێکردنی کاروباری سیاس������یی واڵتهکهی������ان دهژمێرن. تێبینی: * والێ������ری بۆنس ،مامۆس������تای زانکۆی کۆرنێ������ل ،له بواری "حوکمڕان������ی" و کارناس له پرس������ی دیموکراس������ی و حکوومهته دیکتاتۆرهکان ـ ئهم بابهته کورت کراوهتهوه.
ئهرژهنتینییهکان سهرکۆماری خۆیان ههڵبژارد
ئامادهکردنی :ههڵبژاردن ڕۆژی یهکش������هممه ( )٢٠١١/١٠/٢٣هاوواڵتیان������ی ئهرژهنتینی س������هرکۆماری خۆیان ههڵب������ژارد)٢٨( . میلی������ۆن هاوواڵتی ماف������ی دهنگدانیان ههب������وو تا له ههڵبژاردنی س������هرکۆماریی واڵتهکهیاندا بهشدار بن. بههێزترین پاڵێوراو لهو ملمالنێیهدا ،خاتوو (کریستینا فێرناندێز) س������هرکۆماری ئهو واڵته بوو ،که بۆ جاری دووم خۆی بۆ ئهم پۆسته پااڵوتبوو. له کاتی ههڵمهت������ی ههڵبژاردندا ،زۆرب������هی چاودێره سیاس������ییهکان لهسهر ئهو ڕایه بوون ،که ئهم خاتوونه ( )٥٨س������اڵهیه توان������ای ههیه بۆ ج������اری دووهمیش ببێتهوه سهرکۆماری واڵت" .گهشهی ئابووریی واڵت"
و "یارمهتی به ههژاران" لهس������هردهمی (فێرناندێز)دا، ئهو هۆکارانه بوونه ،که چاودێران ئاماژهیان پێدهدا. ب������ه گوێرهی دوایین ئامار( ،کریس������تینا فێرناندێز) توانی نزیک به ()%٥٤ی دهنگهکان بۆ خۆی مسۆگهر بکات. تهنیا پالێوراوێ������ک که خهنیم������ی (فێرناندێز) بوو، سیاسهتوان (هێرمێس بینێر) ڕیبهری سۆسیالیستهکانی ئهو واڵته بوو ،که توانی ()%١٧ی دهنگهکان بهدهست بێنێ������ت .به گوێ������رهی یاس������اکانی ئهرژهنتی������ن ،ههر پاڵێوراوێکی س������هرکۆماری ئهگهر نهتوانێت النیکهمی ()%٤٥ی دهنگهکان بهدهست بێنێت ،ئهوه ههڵبژاردنی تشرینی دووهم 2011
39
(کریستینا فێرناندێز) سهرۆک كۆماری ههڵبژێردراوی ئهرژهنتین
سهرکۆماری دهکهوێته دهوری دووهمی ههڵبژاردنهوه. جێ������ی ئام������اژه پێکردنه که له ههڵبژاردنی س������اڵی ()٢٠٠٧ی س������هرکۆماری ل������ه ئهرژهنتین������دا ،خاتوو (کریس������تینا فێرناندێز) توانیب������ووی ()%٥٣ی دهنگی ئهرژهنتینیان بهدهست بێنێت. له راگهیاندنهکانی ئهرژهنتینی و بیانیدا ،فێرناندێز به نوێنهری "چهپی مامناوهند" دهناسێنن.
هێرمێس بینێر ،ركابهری سهرۆك كۆماری
40ههڵبژاردن ژماره ()15
ههندێک ل������ه توێژهرانی ئهرژهنتینی س������هرکهوتنی (کریستینا فێرناندێز)یان به "ڕووداوێکی مێژوویی" ناو برد .ههر بهدوای ڕاگهیاندنی بهشی نزیک به کۆتایی دهنگ������هکان ،فێرناندێز گوتی" :من تهنیا ژنێکم که دوو جار ههڵدهبژێردرێتهوه". بهپێی ڕاپۆرتی وهزارهتی ناوخۆی ئهرژهنتین ،زیاتر ل������ه ( )٢٩ملیۆن دهنگدهر لهم ههڵبژاردنهدا بهش������دار بوون و نهتهنیا سهرکۆماریان ههڵبژارد ،بهڵکو نیوهی ئهندامانی پهرلهمان و یهک لهس������هر سێی نوێنهرانی ئهنجومهنی پیرانیشیان ههڵبژارد. ب������هم پێیه ،فێرناندێ������ز توانی زۆرینه ل������ه ههر دوو ئهنجومهندا بهدهس������ت بێنیت .ڕێژهی بهش������داربووان ل������هم ههڵبژاردنهدا ،نزیک به ( )%٧٥بوو .له س������اڵی ١٩٨٣بهمالوه (دوای نهمانی دیکتاتۆری نیزامی) که سهرهتای کرانهوه و بهدیموکراتیکردنی ئهرژهنتینه ،به بهرزترین ڕێژهی بهشداربووان باسی لێوه دهکرێت.
کۆماری ئهرژهنتین:
پایتهخت :بۆینێس ئایرێس پانتایی واڵت 2.780.400 :کیلۆمهتری چوارگۆشه ژمارهی دانیش���توانی واڵت 40.665.732 :کهس (ئاماری ساڵی )٢٠١٠ ڕێژهی ژنان )%٥١( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٩ ڕێژهی پیاوان )%٤٩( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٩ ئابووری )%7.5( :کشتوکاڵ )%31.8( ،پیشهسازی و ()%60.7یش بهشی خزمهتگوزارییه .ئاماری ساڵی ٢٠٠٩ ڕێژهی بێکاری )%7.3( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٨
کێ ئهندامانی پهرلهمانی ئهورووپا ههڵدبژێرێت؟
وهرگێڕ :سنۆبهر تهیب
له مانگی حوزهیرانی س������اڵی ()1979هوه تا ئێستا، نوێنهران������ی پهرلهمانی ئهورووپا راس������تهوخۆ به دهنگی جهم������اوهر ههڵدهبژێردرێن .ب������ۆ ههڵبژاردنی پهرلهمانی ئهورووپا یاس������ایهکی یهكدهس������ت نییه ،ب������هاڵم ههندێ ڕێوشوێنی بنهڕهتی لهالیهن گشت واڵتانی ئهم یهکێتییه ڕهچ������او دهكرێ������ت ،وهك بنهمای ههڵبژاردن������ی ئازاد و نههێن������ی .ل������ه ههندێ ل������ه واڵتانی ئهندام ل������ه یهكێتی ئهورووپا ،بهشداریكردن له ههڵبژاردن زۆرهكییه ،وهك: بهلژیك ،یوونان و لۆكزامب������ۆرگ .ههموو هاوواڵتییهکی یهکێتیی ئهورووپا که ل������ه ئهڵمانیادا دهژین و تهمهنیان له س������هرووی ( )١٨ساڵه ،مافی دهنگدانیان ههیه .ههر تاکێک دهتوانێت تهنیا دهنگ به لیستی پاڵێوراوانی ههر حزبێک بدات ،که ڕایگهیاندووه .ههر لیستێك كه دهنگی زۆرینه بهدهست بێنێت ،ئهوا ژمارهی پاڵێوراوانی زیاتر دهبێت كه ناویان لهو لیس������تهدا هاتووه و به پهرلهمانی ئهورووپا دهگهن. واڵتی ئهڵمانی������ا زۆرترین دانیش������تووی لهنێو واڵتانی
ئهندام له یهكێتی ئهورووپادا ههیه ،بۆیه زۆرترین نوێنهر ڕهوانهی پهرلهمانی ئهورووپا دهكات. ههڵبژاردنی ()2009 گهورهترین ههڵبژاردنی نێودهوڵهتی له ساڵی (2009دا ئهنج������ام درا ،كه ( )375ملیون هاوواڵتی له( )27واڵتی ئهندام له یهكێتی ئهورووپا بۆ ئهم ههڵبژاردنه بانگهێشت كراب������وون ،تا ل������ه ( 4تا )7ی حوزهی������ران له حهوتهمین خول������ی ههڵبژاردنی راس������تهوخۆی پهرلهمانی ئهورووپا دهنگی خۆیان بدهن و چارهنووسی ( )736كورسی ئهم پهرلهمانه بۆ ( )5ساڵی داهاتوو دهستنیشان بكهن. ههڵبژاردنی پهرلهمانی ئهورووپا وهكو زۆربهی كاروبارهکانی ت������ر ،پێكهاتهی دهرئهنجامێكی س������هختی نێوان واڵتانی ئهندام ل������ه یهكێت������ی ئهورووپ������ادا بایهخ������ی پێدهدرێ������ت .بهپێی ئهو رێككهوتننامان������هی كه ههن ،دهبێ ههڵبژاردن بهپێی یاس������ای یهكس������ان له واڵتانی ئهن������دام له یهكێت������ی ئهورووپادا ئهنجام بدرێت .بهاڵم دوای تێپهڕبوونی ( )30س������اڵ ،هێشتا ئهورووپا نهیتوانیوه ببێته خاوهن ههڵبژاردنێكی یهكسان و ههماههنگ. تشرینی دووهم 2011
41
شێوازی جۆراوجۆری ههڵبژاردن بۆ پهرلهمانێكی یهكگرتوو واڵتانی ئهندام له یهكێتی ئهورووپا ،خاوهنی سیستهم و شێوازی جۆراوجۆری ههڵبژاردنن ،له حاڵێکدا شێوهی دهستنیش������انكردنی پاڵێوراوان و رێكخستنی لیستهكانی ههڵبژاردن له ه������هر واڵتێكدا جیاوازه .له ههموو واڵتان، گهیش������تنی پاڵێ������وراوان بۆ پهرلهمان������ی ئهورووپا ،بهپێی رێژهی دهنگ دهستنیشان دهكرێت كه حزبی جۆراوجۆر به دهستی دێنێت .ئهم سیستهمهی یهكسانیی ههڵبژاردن، رێژهیهك������ی گونجاوی دهنگی حزب������هكان (نهک زۆرینهی دهنگ) ،به بنهمای کاری خۆی دادهنێت. تهمهنی یاس������ایی دهنگ������دهر له ئهورووپ������ا ،بهپێی واڵت جی������اوازه .بۆ نموونه له نهمس������ا له تهمهنی 16س������اڵیدا دهتواندرێت بهش������داری له ههڵبژاردندا بكرێت و دهنگ به پاڵێوراوی جێی متمانهی خۆ بدات ،بهاڵم له زۆربهی واڵتانی ئهورووپا ،نابێت ،تهمهنی دهنگدهر له 18ساڵ كهمتربێت. مهرجی تهمهن بۆ پاڵێوراوان������ی پهرلهمانی ئهورووپا، پهیڕهوی له یاسایهکی یهكسان ناكات .بهاڵم له زۆربهی واڵتانی ئهورووپا له تهمهنی 18س������اڵیدا دهتوانرێت وهك پاڵێوراو ل������ه ههڵبژاردندا خۆی بپاڵێوێ������ت .ههروهها له واڵتان������ی ئیتالیا و قبرس ،تهمهن������ی پاڵێوراو نابێ له 25 ساڵ كهمتربێت. له زۆربهی واڵتانی ئهورووپادا ،حزبهكان پێویس������تیان ب������ه ()%5ی دهنگبۆ هاتنه ناو پهرلهمانی ئهورووپا ههیه، بهاڵم له ههندێ واڵتاندا ئهم رێژهیه ئاڵوگۆڕی بهس������هردا هاتووه ،بۆ نموونه له نهمسا ،بۆ ئهوهی حزبهکان بتوانن به پهرلهمان بگهن ،النیکهم پێویستیان به %٤ی دهنگ ههیه. هاوواڵتیان������ی ئهورووپ������ا س������هرهڕای هاوواڵتیبوونیان ل������ه جوگرافیایهکی دیاریکراودا ،له ه������هر یهک له واڵته ئهورووپییهکان������دا مافی بهش������داریکردنیان له دهنگداندا ههیه .بۆ نموون������ه ،هاوواڵتییهکی دانماركی دهتوانێت له واڵتی ئیرلهندا بهش������داری له ههڵبژاردندا بكات و دهنگ به پاڵێ������وراوی خۆی بدات ،ی������ان هاوواڵتییهکی ئهڵمانی دهتوانێ������ت له واڵتی یووناندا دهنگ ب������دات .ئهوانهی که 42ههڵبژاردن ژماره ()15
مافی دهنگدانیان له ئهورووپادا ههیه ،له سهرووی ()375 ملیون كهس������ن .لهسهر یهک )736( ،پاڵێوراو دهتوانن به پهرلهمانی ئهورووپا بگهن. ستنیشانكردنی ههفتهی ههڵبژاردن ل ه ده ئهورووپا واڵتانی ئهندام ل������ه یهكێتی ئهورووپا بۆ بهڕێوهچوونی ههڵبژاردن لهس������هر رۆژێكی دیاریك������راو رێكنهكهوتوون، بۆیه یهك ههفتهیان بۆ ههڵبژاردن دهستنیش������ان كرد ،كه ممه (4ی حوزهیران) تا یهكش������هممه (7ی له پێنجش������ه حوزهیران) دهخایهنێت. له هۆڵهن������دا و بریتانیا ،جهم������اوهر وهك دابونهریتێك له رۆژی پێنجش������هممه (4ی حوزهی������ران) له بنكهكانی دهنگدان ئام������اده دهبن ،ههروهها جهماوهری ئیرلهندا له (5ی حوزهیران) و ئیتالیی������هكان له دوو رۆژی ههینی و كاته ( 5و 6ی حوزهیران) بهشداری له ش������هممه كه ده ههڵبژاردندا دهك������هن .بهاڵم له زۆربهی واڵتانی ئهورووپا وهك������و ئهڵمانی������ا و واڵتانی تر ،رۆژی یهكش������هممه (7ی حوزهیران) وهك رۆژی ههڵبژاردن دهستنیشان كراوه. له رۆژی یهكشهممه (7ی حوزهیران) ،كاتژمێر 22به كاتی ئهورووپای ناوهندی كۆتایی به پڕۆس������هی دهنگدان دێنن و ههژماركردنی دهنگهكان دهستپێدهكات. له ماوهی 30ساڵی رابردوودا و تا ئێستایش ژمارهی بهشداربووان له ههڵبژاردنهکاندا لهدابهزیندا بووه .به هۆی سیس������تهمی جۆراوجۆری ههڵبژاردن و نهبوونی لیس������تی ههڵبژاردنی ئهرووپی ،ملمالنێکانی ههڵبژاردن له 27واڵتی ئهندام له یهكێتی ئهورووپا ،لهسهر ئاستی نهتهوهی������ی بهڕێوهدهچێ������ت .ب������هڕای (جهكی دیڤیس) شارهزا له بواری سیاسهت له دامهزراوهی ئهرووپیی سیاسهت له برۆكسل ،له واڵتانی جۆراوجۆری ئهورووپا، جهماوهر ڕووبهڕووی چهندین بابهتی جۆراوجۆر بوونه، ههروهها له زۆربهی جاردا ههڵبژاردن وهکو دهرفهتێک ب������ۆ دهربڕینی ناڕهزایهتی به دهوڵهت������ه نهتهوهیییهکان دێته ئهژمار. سهرچاوه :ئاژانسی ههواڵدهریی ئهڵمان
ه دوڕگهی ئارامی (سوئیس)یشدا ل
ههڵبژاردنی پهرلهمانی بهڕێوهچوو
ئامادهکردنی :ههڵبژاردن ڕۆژی یهکش������هممه ()٢٠١١/١٠/٢٣ هاوواڵتیان������ی س������وئیس جارێکی تر س������ندووقهکانی دهنگدانیان بهسهر ک������ردهوه و پاڵێوراوان������ی نوێیان بۆ پهرلهمان������ی واڵتی خۆیان ههڵبژارد. ئ������هم ههڵبژاردنه ب������ۆ دیاریکردنی ( )٢٠٠نوێن������هری پهرلهمان و ()٤٥ سێناتۆر له کۆی ( )٤٦سێناتۆر ،له ( )٢٦کانتۆندا بهڕێوهچوو .زیاتر له ( )٥ملی������ۆن کهس لهم ههڵبژاردنهدا مافی دهنگدانیان ههبوو. سێ حزبی س������هرهکی لهم واڵتهدا ،زۆرترین ملمالنێیان بۆ بهدهس������تهێنانی دهنگی زیاتر بهئهنج������ام گهیاند .حزبی خهڵکی س������وئیس (ح خ س) به بهدهستهێنانی ()%٢٧،٤ی دهنگهکان ،له ڕیزی یهکهمدا و (حزبی سۆسیالیس������ت)یش به ()%١٨،٥ی دهنگهکان ش������وێنی خ������ۆی له پلهی دووهمدا کردهوه .بهاڵم لهو نێوهدا ،س������هوزه لیبراڵهکان به بهراورد لهگهڵ ههڵبژاردنهکانی پێشوودا ،به حهوت کورسی زیاتر له جاران ،بوو به براوهی سێیهمی ئهو ههڵبژاردنه .له بهراورد لهگهڵ ههڵبژاردنهکانی پێش������وو ،حزبی خهڵکی سوئیس لهم ههڵبژاردنهدا ،حهوت کورس������ی لهدهستدا و کارناسانی ئهو واڵته پێیان وایه ،که ئهمه پاشهکشهیه بۆ ئهم حزبه( .ح خ س) به بهرزکردنهوهی دروشمی "دژ به تێکهڵبوون به یهکێتیی ئهورووپ������ا" و "دژی پهنابهران" پێی وابوو ،النیکهم ()%٣٠ی دهنگهکان بۆی خۆی مس������ۆگهر دهکات .ئهم تێڕوانینهش بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه ،که (ح خ س) له ههڵبژاردنهکانی س������اڵی ٢٠٠٧دا ()%٢٩ی دهنگهکانی بهدهست هێنابوو.
دوو دروش������می س������هرهکی لهم ههڵبژاردنهدا" ،وزهی ناوکی" و پرسی "کۆچبهران" ،تهوهری ملمالنێکان بوون. (فرێدری������ک ویدم������هن) بهڕێوهبهری بهش������ی توێژینهوهی تهلهفزیۆن������ی س������وئیس ،ل������هم پهیوهندیی������هدا ڕایگهیاند: "کارهساتی فۆکۆشیما له ژاپۆن ،کاریگهریی زۆری لهسهر ڕای گشتیی هاوواڵتیانی سوئیس کرد .پێش ئهم کارهساته، سوئیسییهکان باس������یان له قازانجی بنکه ئهتۆمییهکانی خۆیان دهکردهوه ،بهاڵم به ڕوودانی کارهساتی فۆکۆشیما، ڕهوتهک������ه ئاڕاس������تهیهکی تری بهخۆی������هوه گرت و چهند ڕۆژ دوات������ر)%٨٧( ،ی هاوواڵتیانی س������وئیس خوازیاری کۆتاییهێنان به پرۆژه ئهتۆمییهکان بوون". سهبارهت به پرسی "کۆچبهران"یش( ،فرێدریک ویدمهن) به ئاماژه بهو گوشارهی که لهسهر "کۆچبهران"ـه ،دهڵێت: "حزبی خهڵکی سوئیس له کۆچبهران دهترسێت ،ههروهها ڕۆژ نییه که س������هندیکا کرێکارییهکان باس له جیاوازیی نێ������وان هاوواڵتیانی س������وئیس و کۆچب������هران نهکهن ،بۆ تشرینی دووهم 2011
43
نموونه له بواری کارکردندا ،دوو تا س������ێ قات کهمتر له هاوواڵتیانی سوئیسی ،مووچه به هاوواڵتیانی ئهورووپی دهدرێت .ئهمهش کارێکی نایاساییه .له الیهکی تریشهوه، گوشاری حهشیمهتیش (کۆچبهران) بۆته کێشهیهکی تر. س������اڵێ ( )٤٥تا ( )١٠٠ههزرا هاوواڵتیی ئهورووپی ڕوو له سوئیس دهکهن". بهپێ������ی توێژینهوهکان ،ڕهوتی دژ به کۆچبهران لهو واڵتهدا، تهنیا دانیش������توانی واڵته ههژارهکان ناگرێت������هوه ،بهڵکو لهم س������ااڵنهی دواییدا واڵت������ه دهوڵهمهنده ئهورووپییهکانیش������ی گرتۆتهوه. جێ������ی ئاماژه پێکردنه ،له س������اڵی پاردا( ،ح خ س) که گهورهتری������ن حزب������ی ئهو واڵتهیه ،به هێنان������ه گۆڕێی ئهو داخوازییه له ڕاپرس������ییهکدا س������هبارهت بهوه که" :ئهگهر :SVP
)%1.5-( %27.4
:SP
)%1.0-( %18.5
FDP/Liberals
%16.1
()%1.6-
CVP
%15.0
()%0.5+
Green Party
)%0.3+( %10.1
Green-Liberals
%4.6
()%3.2+
BDP
%2.9
()%2.9+
:EVP
%1.7
()%0.7-
:EDU
%1.7
()%0.4+
پهنابهرێک تووش������ی تاوان بێت ،پێویس������ته له س������وئیس دهربکرێ������ت" ،زۆرین������هی دهنگی هاوواڵتیانی سوئیس������ی بهدهس������تهێنا .چاودێران������ی سیاس������ی وای بۆدهچن ،که بهش������ێک له س������هرکهوتنهکانی (ح خ س) رێ������ک بۆ ئهو دژایهتییه دهگهڕێتهوه .بهاڵم (ح خ س) س������هرهڕای ئهوه که گهورهترین حزبی سوئیس������ه و توانی نزیک به ()%٢٥ ی دهنگ������هکان بهدهس������ت بێنێت ،بهاڵم ( )٧کورسیش������ی لهدهستدا. بهپێی ئهوه که حزبه سهرهکییهکانی ئهو واڵته ڕێژهی دهنگهکانیان له ژێر ( )%٢٥دای������ه ،وێدهچێت پێکهێنانی دهوڵهتی نوێ لهو واڵتهدا تووش������ی ئاس������تهنگ ببێتهوه. به ههرحاڵ ،س������هرهڕای ئهو پرس و کێش������انه ،ئابووریی س������وئیس لهبهراورد لهگهڵ واڵته ئهورووپییهکانی تردا، سهقامگیریی زیاتری ههیه.
کۆماری سوئیس
پایتهخت :بێرن پانتایی خاک 41.285 :کیلۆمهتری چوارگۆشه دانیشتوو 7.790.010 :ئامار ساڵی ()٢٠١٠ ڕێژهی ژنان )%٥١،٢( :ئامار ساڵی ٢٠٠٩ ڕێژهی پیاوان)%48.8( : پێکهات���هی دانیش���توان )%٦٤( :ئهڵمان������ی)%٢٠( ، فرانس������هوی )%6.5( ،ئیتالیای������ی )%0.5( ،ڕۆمانیایی و ()%٩یش گرووپه نهتهوهیییهکانی تر. دی���ن )%٤٢( :کاتۆلی������ک )%٣٥( ،پرۆتس������تانت)%٤( ، موسڵمان و ()%١٩یش گرووپی تری مهزههبی. ئامرازی ڕاگهیاندنی گش���تی :به پێی یاس������ا ،له ساڵی ()١٨٧٤هوه له سوئیس ،ئازادیی چاپهمهنی دابین کراوه. ئاب���ووری )%1.2( :کشتوکاڵ )%26.8( ،پیشهسازی و ()%٧٢یش بهشی خزمهتگوزاریی گشتییه. ڕێژهی بێکاری )%3.4( :ئامار ساڵی ٢٠٠٨ سهرچاوهکان:
www.landguiden.se ـ http://persian.euronews.net BBC
44ههڵبژاردن ژماره ()15
ئیرلهندییهکان
سهرکۆماری خۆیان ههڵبژارد ئامادهکردن :ههڵبژاردن
له ڕۆژی پێنجشهممه ( )٢٠١١/١٠/٢٧ئیرلهندییهکان چوونه سهر س������ندووقهکانی دهنگدان و س������هرکۆمارێکی نوێیان بۆ ماوهی ٧س������اڵی تر ههڵب������ژارد .ل������هم ههڵبژاردنهدا حهوت پاڵێوراو کێبڕکێیان بۆ ئهم پۆسته کرد. سهکۆماری پێشووی ئیرلهند( ،خاتوو ماری مهک ئهلیس) بوو ،که دوو دهوره ( )١٤س������اڵ سهرکۆماری ئهو واڵته بوو. پاڵێوراوانی سهرکۆماری سهربه توێژی فکریی جیاواز بوون، له گۆرابێژێکی کۆنهوه بگره ،تا بازرگان ،ههروهها بهرپرسێکی پێشووی ئهرتهشی کۆماریخوازی ئیرلهندا. دێنا رۆزماری س������کالێن ئهو پاڵێوراوهی که له کێبهرکێی گۆرانی (یۆرۆویژێن) له ساڵی ()١٩٧٠دا بهشداریی کردبووه. دێڤید نۆرێس سێناتۆر و پاڵێوراوێکی سهربهخۆ بوو. ل������هم ههڵبژاردنهدا( ،مایکێڵ دی هیگێنز)ی حهفتا س������اڵه که شاعیر و وهزیری پێشووی کولتوور بوو ،سهرکهوتنی بهدهستهێنا. ههر بهدوای ڕاگهیاندنی ئاکامه سهرهتایییهکان( ،هیگێنز) گوتی: "ل������هو دهرفهته کهڵک وهردهگرم و له ت������هواوی ڕاگهیاندنهکان و پهیامنێرهکان که له ههڵمهتی دوورودرێژی ههڵبژاردندا لهگهڵمان بوون و منیش چێژم لێوهرگرت ،سوپاسیان دهکهم". (مارتین مهک گینس) که فهرماندهی پێش������ووی ئهرتهشی کۆماریخ������وازی ئیرلهندا بوو و به گوێ������رهی دهنگهکان پلهی س������ێیهمی بهدهس������تهێنا ،گوتی :لهو ههڵبژاردن������هدا لهالیهن کۆماریخوازان������هوه پش������تیوانییهکی ت������هواوم لێک������را ،زۆر خۆش������حاڵم ،ههروهها س������هبارهت به مایکێڵ دی هیگێنز که به س������هرکۆماری واڵت ههڵبژێردرا ،خۆشحاڵم( .مایکێڵ دی هیگێنز) سهرکۆماری منیشه. پۆس������تی س������هرکۆماری له ئیرلهندا که سیس������تهمهکهی پهرلهمانیی������ه ،دهوری س������هرکۆمار زۆرت������ر س������یمبۆلیکه و ماوهکهیشی ٧س������اڵه .ههڵمهتی ههڵبژاردن بۆ سهرکۆماری له ئیرلهندا چوار حهوتووه و نزیک به سێ ملیۆن کهس مافی دهنگدانیان ههبوو.
مایکێڵ دی هیگێنز کۆمیسیۆنی ههڵبژاردنهکان ئاکامی دهنگهکانی بهم چهشنه ڕاگهیاند: مایکێڵ دی هیگێنز به بهدهستهێنانی ()%30.6ی دهنگهکان، بوو به س������هرکۆماری ئیرلهندا .گرینگترین خهنیمی هیگێنز، پاڵێوراو (ش������ین گاالگێر) بازرگانی ئیرلهندی بوو ،که توانی ()%28.5ی دهنگ بۆ خۆی مسۆگهر بکات. ڕێژهی بهش������داربووان لهو ههڵبژاردن������هدا )%56.8( ،بوو، ئهوهش ل������ه حاڵێکدایه ،ل������ه ههڵبژاردن������ی پهرلهمانی که له مانگی مارس (مانگی ٣ی ئهمساڵدا) بهڕێوهچووبوو ،ڕێژهی بهشداربووان ( )%٧٠بوو. پۆستی س������هرکۆماری له ئیرلهندا س������یمبۆلیکه و تهنیا ئهرکه س������هرهکییهکانی س������هرکۆمار لهو واڵتهدا ،پێشخستنی وتووێژی ئاشتیخوازانه له نێوان بهریتانیا و زۆرینهی پرۆتستانتی ئیرلهندی باکوورییه .ههڵوهش������اندنهوهی پهرلهمان یان دهستنیش������انکردنی سهرۆکوهزیران ،ههندێک لهو دهسهاڵتانهن که شیاوی باسکردنن. کۆماری ئیرلهند پایتهخت :دووبلین ژمارهی دانیشتوان)٢٠١٠( 4.451.30 : پانتایی خاک70.283 : ڕێژهی ژنان )%49.9( :ئامار ساڵی ()٢٠٠٩ ڕێژهی پیاوان)%50.1( : پێکهات���هی دانیش���توان )%٨٩( :ئیرلهن������دی)%٣( ، بهریتانیای������ی )%٤( ،له واڵته ئهورووپییهکان و ()%٤ی تریش سهر به گرووپه نهتهوهیییهکانی تر)٢٠٠٩( . ئابووری )%١( :کش������توکاڵ )%31.2( ،پیشهس������ازی و ( )%67.8بهشی خزمهتگوزاری ()٢٠٠٩
تشرینی دووهم 2011
45
ههڵبژاردنی سهرکۆماری له کۆماری (قرقیزستان)دا ئامادهکردن :ههڵبژاردن ڕۆژی یهکش������هممه ( )٢٠١١/١٠/٣٠ل������ه قرقیزس������تان ههڵبژاردنی س������هرکۆماری بهڕێوهچ������وو .ل������هم ههڵبژاردن������هدا ()١٦ پالێ������وراو ب������ۆ ئهم پۆس������ته ل������ه ههوڵی بهدهس������تهێنانی دهنگ������ی هاوواڵتی������ان له ملمالنێدا بوون .به گوێ������رهی ئامارهکان، (ئهڵمازبێ������گ ئهتهمبایێ������ڤ) که س������هرۆکوهزیرانی ئهو واڵتهشه ()%٦٥ی دهنگهکانی مسۆگهر کردووه .تهنیا دوو پاڵێوراوی تر ههر یهکهی ()%١٥ی دهنگیان بهدهستهێنا. بهاڵم حزبه ئۆپۆزس������یۆنهکانی ئهو واڵته ڕایانگهیاند ،که لهم ههڵبژاردن������هدا "فرتوفێڵ ک������راوه و ئاکامهکانی ئهم ههڵبژاردنه قبووڵ ناکهن". (ئهڵمازبێگ ئهتهمبایێڤ) که یهکێک له دهوڵهمهندهکانی قرقیزستانه ،پاڵێوراوی "ڕێفۆرمیستهکان" ،سهرۆکی حزبی سۆس������یالدیموکرات و س������هرۆکوهزیرانی ئهو واڵتهشه. له کاتی ههڵمهتهکانی ههڵبژاردن������دا( ،ئهتهمبایێڤ) ئهو
ئهڵمازبێگ ئهتهمبایێڤ 46ههڵبژاردن ژماره ()15
بهڵێن������هی به هاوواڵتیان������ی واڵتهکهی دا ،ک������ه ههوڵ بۆ "سهقامگیری" و "باشتربوونی ئابووریی واڵت" دهدات. یهکێک له کێشه ههره سهرهکییهکانی ئهو واڵته ،ناکۆکی و ملمالنێ له نێوان دوو گرووپی نهتهوهیی ،قرقیزهکان و ئوزبهکهکانه .له باشووری ئهو واڵتهدا ئوزبهکهکان و له باشووریشدا قرقیزهکان دهژین .بهبۆچوونی کارناسانی ناوچهکه" ،ئاش������تی له نێوان ئوزبهکهکان و قرقیزهکان" یهکێک له ئهرکه ههر سهرهکییهکانی (ئهتهمبایێڤ)ـه. له ماوهی بیست ساڵدا ،ئهو واڵته چهندین ڕاپهڕین و شۆڕشی بهخۆیهوه بینیوه .له ساڵی ٢٠١٠دا و لهماوهی ( )٤٨کاتژمێر دهوڵهتی (قورمان بێگ باقییێڤ) له الیهن هاوواڵتیانهوه ڕووخا .بهدوای ئهو ڕووداوهدا ،کێش������ه له نێوان دوو نهتهوهی ئوزبهک و قرقیزدا خهس������ت بووه و له ئاکامی ش������هڕ و پێکداداندا ،نزیک به ( )٥٠٠کهس له ههردوو نهتهوه کوژران. له ههڵبژاردنی ڕۆژی یهکش������هممهدا ( )٤٠٠چاودێر له الیهن (ڕێکخراوی ئاس������ایش و هاوکاریی ئهورووپا) و ( )٢٠٠چاودێریش ل������ه الیهن واڵتانی ناوچهکه ڕهوانهی قرقیزستان کران ،تا له نزیکهوه چاودێری بهسهر ڕهوتی ههڵبژاردندا بکهن.
ل������ه ئاس������یای ناوهڕاس������تدا ،تهنیا قرقیزس������تانه که سیس������تهمهکهی پهرلهمانییه .ل������ه ()٢٠١١/٦/٢٧دا ،له ڕێفراندۆمێک که لهو واڵتهدا کرا ،دهس������توورێکی نوێ بۆ قرقیزستان پهس������ند کرا .بهشێک لهو "چاکسازی"یانهی که له دهس������تووری ئ������هو واڵتهدا کرابوو ،س������نوووردار کردنی دهوری س������هرکۆمار و بههێزترکردنی دهسهاڵتی پهرلهمان بوو .ههندێک ل������ه چاودێران باس لهو دهکهن، که ئهم چاکس������ازییه به دهسپێش������خهریی خاتوو (ڕۆزا ئۆتوونبایێڤا) سهرکۆماری پێش������وو بوو( .ئۆتوونبایێڤا) پێی وایه ،سیستهمی بهڕێوهبهریی واڵت واته پهرلهمانی، لهگهڵ باردۆخی ئێستادا دهگونجێت. ههر له س������هردهمی (ڕۆزا ئۆتوونبایێڤا)دا ،سیستهمی بهڕێوهبهریی واڵت له کۆماری بهرهو پهرلهمانی ئاڵوگۆڕی بهس������هردا هات .به گوێرهی یاسا ،دهسهاڵتی سهرکۆمار س������نووردا کرایهوه و دهس������هاڵتی زیاتر ب������ه پهرلهمانی قرقیزستان درا .چاودێره سیاسییهکان وای بۆ دهچن که "دیموکراسیی پهرلهمانی" له قرقیزستان ،دهتوانێت "کار لهسهر بههێزیی و گهش������هی دیموکراسی له ناوچهکهدا بکات ،بهاڵم ،ڕوودانی ههر چهشنه ملمالنێیهک له نێوان دوو نهت������هوهی ئوزب������هک و قرقیزدا ،ناوچهکه تووش������ی ناسهقامگیری دهکات".
کۆماری قرقیزستان پایتهخت :بیشکیک پانتایی واڵت 198.500 :کیلۆمهتری چوارگۆشه دانیش���تووان 5.365.167 :ک������هس (ئامار س������اڵی )٢٠١٠ پێکهات���هی دانیش���تووان )%٦٦( :قرقیز)%١٤( ، ئوزبهک )%١١( ،ڕووس و ()%٩یش گرووپه نهتهوهیییهکانی تر. ڕێژهی ژنان )%50.7( :ئامار ساڵی ٢٠٠٩ ڕێژهی پیاوان)%49.3( : ڕێژهی خوێندهواری (نووسین و خوێندنهوه): ( )%99.3ئامار ساڵی ٢٠٠٩ ڕێژهی خوێندهواری (نووسین و خوێندنهوه) ل ه ناو ژناندا)%99.1( : ڕێژهی خوێندهواری (نووسین و خوێندنهوه) ل ه ناو پیاواندا)%99.5( : بهکاهێنهرانی تهلهفوونی دهستی (مۆبایل) :له ههر ( )١٠٠کهس )٨٤( ،کهس خاوهنی مۆبایله. ئابووری )%29.2( :کشتوکاڵ )%9.3( ،پیشهسازی و ()%51.5یش بهشی خزمهتگوزارییه.
تشرینی دووهم 2011
47
(بولغاریا) و
ههڵبژاردنی سهرکۆمار ڕۆژی دووش������هممه ( )٢٠١١/١٠/٣١ل������ه ههڵبژاردن������ی س������هرکۆماری له بولغارس������تاندا ،ڕووس������ێن پلۆنلیێڤ پاڵێوراوی حزب������ی پارێزگارانی ئهو واڵت������ه ،له دهوری دووهمی ههڵبژاردندا به سهرکۆمار ههڵبژێردرا .ئاماره س������هرهتاییهکان باس له ()%٥٤ی دهنگ له بهرژوهندیی (ڕووس������ێن پلۆنلیێڤ)دا دهکهن .ئیڤیالۆ کالڤین وهزیری پێش������ووی دهرهوه و ل������ه حزبی سۆسیالیس������ت توانی ()%47.4ی دهنگ بۆ خۆی مسۆگهر بکات. ئهم سهرکهوتنهی ڕووسێن پلۆنلیێڤ ،دهرفهتێکه بۆ (بۆیکۆ بۆریسۆڤ) سهرۆکوهزیرانی بولغاریا ،چونکه دوو ساڵی تر لهو واڵتهدا ههڵبژاردنی پهرلهمانی ئهنجام دهدرێت. پۆستی سهرکۆماری له بولغارستان سیمبۆلیکه ،بهاڵم سهرکۆماری ئهو واڵته ئهو دهسهاڵتهی پێدراوه ،که دژی گهاڵڵهی پێش������نیازکراوی دهوڵهت یان دهستنیشانکردنی بهرپرسهکان بێت.
ڕووسێن پلۆنلیێڤ سهركۆماری نوێی بولغاریا ڕێکخراوی ئاسایش و هاوکاریی ئهورووپا که چاودێری بهسهر ههڵبژاردنهکاندا دهکات ،ئهو نیگهرانییهی ههیه که فرتوفێڵ و ساختهکاری له ههڵبژاردندا کرابێت. 48ههڵبژاردن ژماره ()15
هەڵبژاردنی سەرۆک وەزیرانی نوێ بۆ لیبیا
عەبدولڕهحیم ئەلکیب سهرۆك وهزیرانی نوێی لیبیا ڕۆژی دووش������هممه ( )٢٠١١/١٠/٣١ئهندامان������ی دهوڵهتی کاتی������ی لیبی������ا( ،عهبدولڕهحیم ئهلکیب) ک������ه ئهندازیار و بازرگانه ،به س������هرۆکوهزیرانی ئهو واڵتهی������ان ههڵبژارد. سهرۆکوهزیرانی نوێی لیبیا دوای ههڵبژاردنهکه ڕایگهیاند: «مافی مرۆڤ وهکو ئهولهوییهت له کاری ئهودا دهبێت». بهپێ������ی ڕاپۆرتی ههواڵدهریی فرانس������ه( ،عهبدولڕهحیم ئهلکیب) که دهیان ساڵ بهرههڵستکاری موعهمهر قهزافی بووه و ل������ه دهرهوهی لیبی������ا ژیاوه ،ل������ه چاوپێکهوتنێکدا سهبارهت به داهاتووی لیبیا گوتی« :بهڵێن دهدهین ،واڵتێک دروس������ت بکهین ڕێز له مافی مرۆڤ بگرێت و پێشێکلردنی مافی مرۆڤیش قبووڵ ناکهین ،بهاڵم بۆ ئهوه پێویستمان به کات ههیه ».چهکداماڵین له میلیش������یاکان ،یهکێکی تر له بهرنامهکانی سهرۆکوهزیرانی نوێ ڕاگهیێندراوه. (عهبدولڕهحیم ئهلکیب) یهک مانگ دهرفهتی پێدراوه تا کابینهی دهوڵهتهکهی ڕابگهیهنێت. له ناو پێنج پاڵێوراو بۆ ههڵبژاردنی س������هرۆکوهزیرانی لیبی������ا( ،عهبدولڕهحیم ئهلکیب) توانی له س������هرجهم ()٥١ دهنگ )٢٦( ،دهنگ بهدهست بێنێت. ئهنجومهنی کاتیی لیبیا ،بهڵێنی داوه تا ههش������ت مانگی تر ههڵبژاردنی گشتی بهڕێوهبهرێت و بۆ نووسینهوهی دهستووری گشتیی واڵت ،ئهنجومهنێکی نهتهوهیی پێک بێنیت.