zhmara

Page 1

‫په‌یفی ئه‌م ژماره‌یه‌‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫مانگی ده‌‪ ،‬مانگی هه‌ڵبژاردن بوو‪ .‬له‌و مانگه‌دا زنجیره‌یه‌ک هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رکۆماری‪ ،‬په‌رله‌مانی و خۆجێیی له‌ ئاسیا‪ ،‬ئه‌وڕووپا‪ ،‬ئه‌فریقا و ئه‌مریکای‬ ‫التیندا به‌ڕێوه‌چوون‪ .‬به‌ پێی قسه‌ی ئابووریناسان‪ ،‬له‌و مانگه‌دا "بازاڕی هه‌ڵبژاردن‬ ‫گه‌رم بوو‪".‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جێی سه‌رنجه‌‪ ،‬تا دێت هه‌ڵبژاردن شوێنی خۆی ل‌ه جیهاندا پته‌وتر ده‌کات‬ ‫و بۆ ده‌ستاوده‌ستکردنی ده‌سه‌اڵتیش وه‌کو ته‌نیا ڕێگه‌یه‌کی عه‌قاڵنی سه‌یری‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها یارمه‌تیی به‌ سه‌روه‌ریی یاسا و ده‌وری یه‌کالکه‌ره‌وه‌ش ب‌ه‬ ‫هاوواڵتیان ده‌دات‪ .‬جا سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌‪ ،‬لێره‌وله‌وێ ب‌ه ناڕێکی و خه‌وشدار به‌ڕێوه‌ی‬ ‫ده‌به‌ن‪ ،‬ل‌ه بواری جیهانیدا شتێک ل‌ه گرینگیی هه‌ڵبژاردن که‌م ناکاته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ک‌ه به‌شێک‌ه له‌ دیموکراسی‪ ،‬هه‌ر به‌و پێیه‌ش ئاگاداربوون ل‌ه‬ ‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی واڵتان‪ ،‬سه‌رهه‌ڵدان و سه‌قامگیریی دیموکراسییان بۆ‬ ‫(گۆڤاری هه‌ڵبژاردن) گه‌لێک گرینگه‌‪ .‬گۆڤاری هه‌ڵبژاردن تێده‌کۆشێت به‌ پێی‬ ‫توانا و به‌ شێوه‌یه‌کی بابه‌تیانه‌‪ ،‬سیسته‌می هه‌ڵبژاردن‪ ،‬مێژوو و تایبه‌تمه‌ندیی‬ ‫دیموکراسی ئه‌و واڵتانه‌ باڵو بکاته‌وه‌‪ ،‬تا له‌و کۆاڵنه‌یشه‌وه‌ ئاگاداری و ڕۆشنگه‌ری‬ ‫ل‌ه بواری هه‌ڵبژاردندا زێتر ببێت‪.‬‬

‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪1‬‬


‫یه‌كێتی مامۆستایان و‬ ‫كۆنگره‌ی ‪12‬‬ ‫راپۆرت‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق دێڵزی‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌رێم ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت ‌‬ ‫ی سه‌رۆك ‌‬ ‫رۆژی ‪ 2011/10/4‬له‌هۆڵی میدیا له‌شاری هه‌ولێر‪ ،‬به‌ئاماده‌بوون ‌‬ ‫‌رده و ژماره‌یه‌ك ل ‌ه‬ ‫كوردستان‪ ،‬وه‌زیری خوێندنی بااڵ‌ و توێژینه‌وه‌ی زانستی‪ ،‬وه‌زیری په‌روه ‌‌‬ ‫په‌رله‌مانتاران‌ و پارێزگاری هه‌ولێر‌‪ ،‬نوێنه‌رانی الیه‌نه‌سیاسییه‌كانی كوردستان ‌و مامۆستایان ‌و‬ ‫ی‬ ‫ی كوردستان له‌ژێر دروشم ‌‬ ‫ی مامۆستایان ‌‬ ‫ی یه‌كێت ‌‬ ‫پسپۆرانی بواری په‌روه‌رده‌‪ ،‬دوانزه‌هه‌مین كۆنگره‌ ‌‬ ‫(له‌پێناو چه‌سپاندنی‌ مافه‌ دیموكراسی ‌‌و پیشه‌یییه‌كانی‌ مامۆستایان ‌و په‌روه‌رده‌یه‌كی‌ هاوچه‌رخ)دا‬ ‫ی یه‌كێتی مامۆستایا ‌ن ده‌ستیپێكرد و رۆژی هه‌ینی ‪ 2011/10/7‬كۆنگره‌ك ‌ه‬ ‫دوانزه‌هه‌مین كۆنگر ‌ه ‌‬ ‫كۆتایی هات‪.‬‬

‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬


‫رۆژی‌ پێن������ج ش������ه‌ممه‌ ‪2‬ی كانوونی یه‌كه‌م������ی ‪ ،2010‬هه‌ڵبژاردن‌ بۆ‬

‫له‌سه‌رتاس������ه‌ری هه‌رێمی كوردستان و ناوچ‌ه دابڕاوه‌‌كانیش‪،‬‬

‫دیاریكردنی‌ نوێنه‌رای‌ كۆنگره‌ی‌ ‪12‬ی یه‌كێتی‌ مامۆستایانی‌ كوردستان‬

‫بە چاودێری ڕێكخراوه‌كانی كۆمەڵگەی مەده‌نی‪ ،‬ده‌ستیپێكرد‬

‫به‌ڕێوه‌ چوو و ‪ 11‬لیست له‌ ‪ 6‬بازنه‌ی‌ هه‌ڵبژاردندا كێبڕكێیان كرد‪.‬‬

‫و ‪ 418‬ئه‌ندام بۆ به‌ش������داری له‌ كۆنگره‌ هه‌ڵبژێردران‪ .‬رێژه‌ی‬

‫ل������ه‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا‪ ،‬زیات������ر ل������‌ه ‪ 115‬ه������ه‌زار مامۆس������تا‬

‫به‌شداربوونیش گه‌یشته زیاتر ل‌ه ‪.%90‬‬

‫ئه‌نجامه‌ به‌راییه‌كانی هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی كۆنگره‌ی یه‌كێتی مامۆستایان ل‌ه پارێزگاكانی هه‌رێم كه‌ له‌ یه‌كێتی‬ ‫مامۆستایان وه‌رگیراوه‌‪ ،‬به‌م شێوه‌ی خواره‌و‌ه بوو‪:‬‬ ‫كه‌ركووك‬

‫موسڵ‬

‫گه‌رمیان‬

‫كۆی گشتی ده‌نگی‬ ‫هه‌ر لیستێك‬

‫‪5.805‬‬

‫‪1.326‬‬

‫‪7،455‬‬

‫‪57،740‬‬

‫‪2‬‬

‫لیستی مامۆستایانی سه‌رده‌م‬

‫‪4.172‬‬

‫‪9.002‬‬

‫‪0‬‬

‫‪684‬‬

‫‪0‬‬

‫‪1.847‬‬

‫‪15.705‬‬

‫‪3‬‬

‫لیستی مامۆستایانی یه‌كگرتووی‬ ‫ئیسالمیی كوردستان‬

‫‪3.126‬‬

‫‪5.597‬‬

‫‪3.338‬‬

‫‪812‬‬

‫‪0‬‬

‫‪777‬‬

‫‪13،650‬‬

‫‪4‬‬

‫لیستی مامۆستایانی كۆمه‌ڵی‬ ‫ئیسالمی‬

‫‪3.292‬‬

‫‪3.261‬‬

‫‪668‬‬

‫‪676‬‬

‫‪0‬‬

‫‪469‬‬

‫‪8.366‬‬

‫‪5‬‬

‫لیستی مامۆستایانی پیشه‌یی‬

‫‪629‬‬

‫‪432‬‬

‫‪316‬‬

‫‪104‬‬

‫‪64‬‬

‫‪317‬‬

‫‪1.862‬‬

‫لیستی مامۆستایانی كلد و‬ ‫ئاشوور‬

‫‪710‬‬

‫‪0‬‬

‫‪565‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪1.275‬‬

‫‪7‬‬

‫لیستی مامۆستایانی سه‌ربه‌خۆ‬

‫‪468‬‬

‫‪536‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪167‬‬

‫‪1.171‬‬

‫‪8‬‬

‫لیستی مامۆستایانی‬ ‫زه‌حمه‌تكێشانی كوردستان‬

‫‪293‬‬

‫‪143‬‬

‫‪88‬‬

‫‪92‬‬

‫‪0‬‬

‫‪82‬‬

‫‪698‬‬

‫‪9‬‬

‫لیستی مامۆستایانی توركمانی‬ ‫هه‌ولێر‬

‫‪260‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪260‬‬

‫‪10‬‬

‫لیستی هه‌ولێر‪ /‬توركمان‬

‫‪173‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪173‬‬

‫‪11‬‬

‫لیستی بزوتنه‌وه‌ی چاكسازیی‬ ‫توركمانی‬

‫‪108‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪0‬‬

‫‪108‬‬

‫‪8.173‬‬

‫‪1.390‬‬

‫‪11.114‬‬

‫‪101.008‬‬

‫ز‬ ‫‪1‬‬

‫‪6‬‬

‫بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ناوی لیست‬

‫هه‌ولێر‬

‫سلێمانی‬

‫دهۆك‬

‫لیستی مامۆستایانی كوردستان ‪14.187 11.248 17.719‬‬

‫كۆی گشتی ده‌نگ له‌ هه‌ر بازنه‌یه‌ك‬

‫‪19.162 30.219 30.950‬‬

‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪3‬‬


‫پاش������نیوه‌ڕۆی رۆژی هه‌ین������ی ‪ 2011/10/7‬كۆنگره‌ی‬ ‫یه‌كێتی مامۆستایانی كوردستان كۆتایی پێهات و سه‌رۆك‬ ‫و ئه‌ندامانی سكرتاریه‌تیش هه‌ڵبژێردران‪.‬‬ ‫له‌كۆنگره‌كه‌دا (‪ )579‬ئه‌ندامی‌ كۆنگره‌ به‌شداربوون‪،‬‬ ‫كه‌ ‪ 418‬ئه‌ن������دام به‌ هه‌ڵبژاردن له‌گ������ه‌ڵ چوار ئه‌ندامی‬ ‫مامۆس������تایانی شۆرش������ی ئه‌یلوول و نوێ‌و نوێنه‌رانی‬ ‫سه‌رجه‌م الیه‌نه‌كانی حزبه‌ كوردستانییه‌كان و نوێنه‌رانی‌‬ ‫یه‌كێتی‌ مامۆستایان له‌ حه‌وت واڵتی‌ ده‌وروبه‌ره‌وه‌ به‌بێ‬ ‫هه‌ڵبژاردن و راسته‌وخۆ به‌شدارییان‌ تێداكرد‪.‬‬ ‫لیسته‌ به‌شداربووه‌كانی كۆنگره‌ ئه‌مانه‌ی خواره‌وه‌ بوون‪:‬‬ ‫‪ -1‬لیس������تی مامۆستایانی كوردستانی‪ ،‬پێكهاتبوو له‌‪ :‬پارتی‬ ‫دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتی نیشتمانی كوردستان‪.‬‬ ‫‪ -2‬لیس������تی هاوبه‌ش‪ :‬لیستی س������ه‌رده‌م (گۆڕان) –‬ ‫یه‌كگرتووی ئیسالمی – كۆمه‌ڵی ئیسالمی – بێ الیه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -3‬لیستی پیشه‌یی‪ :‬حزبی شیوعی كوردستانی‪.‬‬ ‫‪ -4‬لیستی زه‌حمه‌تكێشان‪.‬‬ ‫‪ -5‬لیستی كلد و ئاشوور كه‌ له‌ چه‌ند حزبێكی كلدان‬ ‫و ئاشووری پێكهاتبوو‪.‬‬ ‫‪ -6‬لیس������تی توركمان������ی ك������ه‌ پێكهاتبوو ل������ه‌‪ :‬بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫دیموكراتی توركمان له‌ كوردستان – مامۆستایانی بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫چاكسازیی توركمان – مامۆستایانی هه‌ولێری توركمان‪.‬‬ ‫به‌پێی‌ م������اده‌ی‌ (‪)4‬ی‌ په‌ی������ڕه‌وی‌ ناوخ������ۆی‌ یه‌كێتی‌‬

‫مامۆستایان سه‌ره‌تا س������ه‌رۆك هه‌ڵبژێردرا‪ ،‬دواتر (‪)14‬‬ ‫ئه‌ندامی‌ بنه‌ڕه‌تیی‌ س������كرتاریه‌ت‌ و (‪ )4‬ئه‌ندامی‌ یه‌ده‌گ‬ ‫هه‌ڵبژێ������ردران‪ ،‬كه‌ زۆربه‌ی‌ لیس������ته‌ به‌ش������داربووه‌كانی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن نوێنه‌ریان تێیدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا (كه‌مال محه‌مه‌د ئه‌حمه‌د) وه‌ك‬ ‫سه‌رۆكی یه‌كێتی مامۆستایان هه‌ڵبژێردرا‪ .‬هه‌روه‌ها ‪14‬‬ ‫ئه‌ندامی س������كرتاریه‌تی یه‌كێتییه‌ك������ه‌ش هه‌ڵبژێردران كه‌‬ ‫ئه‌وانیش ئه‌م ناوانه‌ی خواره‌وه‌ن‪:‬‬ ‫عه‌بدولواحید محه‌مه‌د حجی ‪ -‬جێگری‬ ‫عه‌تا ئه‌حمه‌د ره‌مه‌زان ‪ -‬جێگر‬ ‫نادر مسته‌فا قادر‬ ‫ئه‌حمه‌د سابیر عه‌بدولمحه‌مه‌د‬ ‫ئیسماعیل حسێن حه‌سه‌ن‬ ‫سه‌باح حه‌بیب قادر‬ ‫ئه‌كبه‌ر سه‌بیح محه‌مه‌د (ئه‌حمه‌د كه‌ركووكی)‬ ‫نه‌ورۆز عه‌لی ره‌زا‬ ‫عه‌بد یوسف ئه‌حمه‌د‬ ‫به‌رهه‌م مسته‌فا غه‌فور‬ ‫خالد مسته‌فا خالد‬ ‫ئاودێر مه‌ربین حه‌ننا‬ ‫نوره‌دین حسن ئیسماعیل‬ ‫مه‌هدی قادر خزر‬

‫لیست ‌ه سه‌ركه‌وتووه‌كان بۆ كۆنگر ‌ه به‌مشێوه‌یه‌ ده‌نگیان هێنا‬

‫‪4‬‬

‫ز‬

‫ناوی لیست‬

‫رێژه‌ی ده‌نگ‬

‫ژماره‌ی نوێنه‌ر‬

‫‪1‬‬

‫مامۆستایانی كوردستان‬

‫‪%57.58‬‬

‫‪243‬‬

‫‪2‬‬

‫مامۆستایانی سه‌رده‌م‬

‫‪%15.64‬‬

‫‪66‬‬

‫‪3‬‬

‫لیستی یه‌كگرتوو‬

‫‪%13.51‬‬

‫‪57‬‬

‫‪4‬‬

‫لیستی كۆمه‌ل‬

‫‪%8.53‬‬

‫‪36‬‬

‫‪5‬‬

‫لیستی سه‌ربه‌خۆ‬

‫‪%2.13‬‬

‫‪9‬‬

‫‪6‬‬

‫لیستی پیشه‌یی‬

‫‪%1.90‬‬

‫‪8‬‬

‫‪7‬‬

‫لیستی زه‌حمه‌تكێشان‬

‫‪%0.71‬‬

‫‪3‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬


‫ئ������ه‌م ناوانه‌ی خ������واره‌وه‌ش به‌ ئه‌ندامان������ی یه‌ده‌كی‬ ‫سكرتاریه‌تی یه‌كێتی مامۆستایان ده‌رچوون‪:‬‬ ‫حه‌سیبه‌ مسته‌فا جه‌میل‬ ‫ره‌هێر ئه‌حمه‌د به‌كر ئاكۆ‬ ‫نه‌وزاد محه‌مه‌د عه‌بدوڵاڵ‬ ‫خالد مسته‌فا مسته‌فا‬ ‫یه‌كێتی مامۆس������تایانی كوردستان ‪ 6‬لقی هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌ كاتی ئێستادا ژماره‌ی ئه‌ندامانی یه‌كێتی مامۆستایان‬ ‫گه‌یش������تۆته نزیكه‌ی‌ ‪124‬هه‌زار مامۆستا‪ ،‬بۆیه‌ پێویستی‬ ‫به‌ ‪ 6‬لقی دیكه‌ هه‌یه‌‪ ،‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ش پێویسته‌ یاسای‬ ‫یه‌كێتی مامۆس������تایان له‌ په‌رله‌مانی كوردستان هه‌موار‬ ‫بكرێته‌وه‌‪.‬‬

‫یه‌كێتی مامۆس������تایانی كوردس������تان ل‌ه ساڵی ‪1962‬‬ ‫دامه‌زراوه‌‪ ،‬تاكو ئێس������تا ‪ 11‬كۆنگ������ره‌ی ئه‌نجامداوه‌‪ ،‬له‬ ‫‌‪ 2010/12/2‬پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانی كۆنگره‌ی‬ ‫‪ 12‬به‌ڕێوه‌چوو‪.‬‬ ‫پارتی دیموكراتی كوردس������تان ل‌ه س������اڵی ‪1953‬دا‬ ‫س������ێیه‌م كۆنگره‌ی خۆی گرێ دا‪ ،‬یه‌كێ������ك له‌ بڕیار و‬ ‫راس������پارده‌ گرنگه‌كان������ی‪ ،‬پێكهێن������ان و دامه‌زراندنی‬ ‫رێكخراوه‌ جه‌ماوه‌ریی و پیش������ه‌یییه‌كان بۆ (قوتابیان‪،‬‬ ‫الوان‪ ،‬ئافره‌تان‪ ،‬مامۆس������تایان) بۆ رێكخستنی توێژ و‬ ‫ریزه‌كانی نێو جه‌ماوه‌ری گه‌له‌كه‌مان و پاڵپشتیكردنی‬ ‫شۆڕش و كێش������ه‌ ره‌واكانی گه‌ل‌ه س������ته‌مدیده‌كه‌مان‬ ‫بوو‪.‬‬

‫كۆنگره‌كانی یه‌كێتی مامۆستایان‬ ‫رێكه‌وت‬

‫شوێنی به‌ستنی‬ ‫كۆنگره‌‬

‫‪ 1‬كۆنگره‌ی یه‌كه‌م‬

‫‪1962/5/15‬‬

‫سلێمانی‬

‫‪ 2‬كۆنگره‌ی دووه‌م‬

‫شوباتی ‪ 1966‬سلێمانی‬

‫‪ 3‬كۆنگره‌ی سێیه‌م‬

‫ناوپردان‬

‫محه‌مه‌د ئیسماعیل محه‌مه‌د‬

‫‪ 4‬كۆنگره‌ی چواره‌م ‪1972/2/2‬‬

‫هه‌ولێر‬

‫محه‌مه‌د ئیسماعیل محه‌مه‌د‬

‫عه‌زیز ئیسماعیل شوان‬

‫‪ 5‬كۆنگره‌ی پێنجه‌م ‪1974/2/1‬‬

‫سلێمانی‬

‫محه‌مه‌د ئیسماعیل محه‌مه‌د‬

‫دارا ره‌شید جه‌وده‌ت‬

‫كۆنگره‌كان‬

‫‪1970/8/5‬‬

‫سه‌رۆكی یه‌كێتی مامۆستایان جێگری سه‌رۆك‬ ‫كامل به‌سیر‬

‫ئه‌نوه‌ر سه‌عید دارتاش‬

‫مه‌حموود مه‌ال عزه‌ت‬

‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪5‬‬


‫له‌ سه‌رده‌مى خه‌باتى شاخيش له‌ ‪ 1991 -1976‬سێ‬ ‫كۆنفرانسى گرێ داوه‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ئه‌یلوولی ‪ 1991‬له‌ ش������ارۆچكه‌ی ش������ه‌قاڵوه‌‪ ،‬له‌‬ ‫كۆبوونه‌وه‌یه‌كی تایبه‌تدا‪ ،‬محه‌مه‌د ئیس������ماعیل محه‌مه‌د‬ ‫به‌ س������ه‌رۆكی یه‌كێتی مامۆس������تایان و ئه‌حمه‌د میرزا به‌‬ ‫جێگری سه‌رۆك ده‌ستنیشان كران‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ ‪ 1992/10/8-6‬له‌ هۆڵی میدیای ش������اری هه‌ولێر‪،‬‬ ‫كۆنگره‌ی نۆیه‌می یه‌كێتی مامۆستایان ئه‌نجام درا و عه‌بدولڕه‌حمان‬ ‫محه‌مه‌د ئیس������ماعیل ب������ه‌ س������ه‌رۆكی یه‌كێتی مامۆس������تایان و‬ ‫محه‌مه‌د ئیس������ماعیل به‌ جێگر هه‌ڵبژێردران‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌رس������ێ‬ ‫كۆنفرانسه‌كه‌ی شاخیش به‌ سێ كۆنگره‌ ئه‌ژمار كرا‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ‪ 1995/1/1‬تاك������و ‪ 1996/8/31‬عه‌بدولڕه‌حمان‬ ‫محه‌مه‌د ئیس������ماعیل وه‌ك سه‌رۆكی یه‌كێتی مامۆستایان‬

‫كۆنگره‌ی سێیه‌می یه‌كێتی مامۆستایان‪ 1970/8/5 -‬ناوپردان‬

‫و حیكمه‌ت عه‌بدوڵاڵ ره‌س������ووڵ وه‌ك جێگری س������ه‌رۆك‬ ‫ده‌ستنیشان كراون‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ‪ 1996/8/31‬تاكو كۆچی دوایی خوالێخۆش������بوو عه‌فان‬ ‫عوس������مان نه‌قش������به‌ندی وه‌ك س������ه‌رۆك و حیكمه‌ت عه‌بدوڵاڵ‬ ‫ره‌سووڵ وه‌ك جێگری سه‌رۆكی یه‌كێتی مامۆستایان دانراون‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ‪ 2000/8 /27‬خولى يه‌كه‌م له‌ كۆنگره‌ى ده‌يه‌م له‌‬ ‫شارى سلێمانى گرێدرا‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ ‪ 2002/2/2‬خولى‬ ‫دووه‌م ئه‌نجامدرا‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ‪ 2007‬كۆنفرانس������ێك گرێ������درا دواج������ار به‌ پێى‬ ‫رێككه‌وتن كرا به‌ كۆنگره‌ى يازده‌هه‌م‪.‬‬ ‫يه‌كێتى مامۆس������تايان پێش������تر دووج������ار هه‌ڵبژاردنى‬ ‫ئه‌نجامداوه‌ جاری يه‌كه‌م له‌ ‪ ،1992/4/30‬جارى دووه‌ميش‬ ‫بۆ مامۆستايانى سنوورى ئيداره‌ى سلێمانى پێشوو‪.‬‬

‫یه‌كێتی مامۆستایان ‪ -‬شه‌قالو‌ه ‪1959 -‬‬

‫سه‌رچاوه‌كان‪:‬‬ ‫ مامۆستا كه‌مال محه‌مه‌د سه‌رۆكی یه‌كێتی مامۆستایانی كوردستان‪.‬‬‫ په‌یجی ‪ salih harki‬ل‌ه فه‌یس بووك‪.‬‬‫ په‌رتووكی (یه‌كێتی مامۆس������تایانی كوردستان‪ ،‬چه‌ند الیه‌نێكی مێژوویی سه‌رهه‌ڵدان و تێكۆشان ‪ )1998 -1962‬نووسینی‪:‬‬‫مامۆستا وشیار حه‌مه‌د حاجی‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬


‫ده‌ور و گرینگیی ڕاپرسییه‌کان‬ ‫ه سیاسه‌ت و هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ل‌‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫ڕاپرس������ی کۆمه‌ڵه‌ پرسیارێکی سیس������تماتیک و ڕێکخراو‌ه‬ ‫که‌ مه‌به‌ستی به‌ده‌س������تهێنانی ڕای گشتی له‌ کۆمه‌ڵگه‌دایه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ڕاپرسی یارمه‌تێده‌رێکی باشه‌ بۆ حکوومه‌ت‪ ،‬حزب و‬ ‫دامه‌زراوه‌کان تا ئاگاداری کاروکرده‌وه‌ی خۆیان و داخوازی‬ ‫و بۆچوون������ی هاوواڵتیان ببنه‌وه‌‪ .‬ده‌کرێت له‌ ڕاپرس������ییه‌کی‬ ‫رێکوپێک و به‌ڕێگه‌ی کارناسان و لێوه‌شاوه‌کانه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن له‌ داڕشتنی پرسیاره‌کاندا‪ ،‬ئاڕاسته‌ی‬ ‫ڕووداو یان ڕووداوه‌کان به‌دیار بکه‌ون‪.‬‬ ‫ڕاپرسی به‌شێک له‌ شه‌ففافییه‌ته‌ و یارمه‌تی به‌ کرانه‌وه‌ی‬ ‫سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی ده‌دات‪ ،‬هاوکاتیش بنه‌مایه‌کی باشه‌‬ ‫بۆ به‌ڕێوه‌بردنی سیاسه‌تی چاکسازی له‌ واڵتدا‪.‬‬ ‫هۆکاره‌که‌یشی بۆ ئه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ک‌ه سیاسه‌توانان‪،‬‬ ‫ڕۆژنامه‌وانان و توێژه‌ران‪ ،‬به‌ رێگه‌ی ڕاپرسییه‌و‌ه ده‌زانن‪،‬‬ ‫ک‌ه ئه‌وله‌وییه‌ت و پرس������‌ه گرینگ������ه‌کان ل‌ه الی هاوواڵتیان‬ ‫کام������ه‌ن و چۆن س������ه‌یری کاروک������رده‌و‌ه و ڕووداوه‌کانی‬ ‫په‌یوه‌ند ب‌ه ژیانی خۆیانه‌و‌ه ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ر ب‌ه ڕێگه‌ی ڕاپرسیشه‌وه‌یه‌ ک‌ه زاندراو‌ه و ده‌زاندرێت‪،‬‬ ‫کام چین‪ ،‬توێژ یان گرووپی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬چییان ده‌وێت و‬ ‫چاوه‌ڕوانییه‌کانیان چین و سه‌ر ب‌ه کام گرووپی ته‌مه‌نیین‪.‬‬ ‫ڕاپرسییه‌کان ده‌توانن نیگه‌رانیی هاوواڵتیان بگوێزنه‌و‌ه و‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتداران له‌و‌ه ئاگادار بکه‌نه‌وه‌‪ ،‬ک‌ه له‌گه‌ڵ ڕه‌وتی‬

‫ڕووداێک������دا نین‪ ،‬یان النیکه‌م وریاییی������ه‌ک ب‌ه حکوومه‌ت‬ ‫بده‌ن‪ ،‬ک‌ه له‌وانه‌ی‌ه ڕه‌وت و س������ه‌رهه‌ڵدانی قه‌یرانێک ک‌ه‬ ‫په‌یوه‌ست به‌داهاتووه‌‪ ،‬ئاشکرا بکه‌ن‪( .‬ئێلینوور سینگێر)‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ گرینگیی ڕاپرس������ی ده‌ڵێت‪" :‬ڕاپرسییه‌کان‬ ‫هه‌رچه‌ند بۆ پێوانی ڕای گش������تی‪ ،‬چه‌واش������ه‌کار یا که‌م‬ ‫به‌رهه‌م بن‪ ،‬ل‌ه هه‌ر که‌ره‌س������ه‌یه‌کی تر بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫ڕای گش������تی ک‌ه هه‌ر ئێستا له‌به‌رده‌ستمان دایه‌ باشتره‌‪،‬‬ ‫چونک‌ه ته‌نیا به‌و ڕێگه‌ی‌ه ئ������اگاداری ڕای نه‌درکێندراوی‬ ‫هاوواڵتیان ده‌بێنه‌وه‌‪ ،‬جا به‌ هه‌ر هۆیه‌ک بێت‪".‬‬ ‫ڕاپرسی‪ ،‬یه‌کێک له‌ ش������ێوازه‌ باوه‌کانی به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانیاری و پێوانی ڕای گشتیی هاوواڵتیانه‌‪ .‬کاتێک ڕاپرسی‬ ‫بتوانێت به‌ ش������ێوازی بێالیه‌نانه‌ و به‌ ڕێگای کارناس������ان‬ ‫و توێژه‌ران������ه‌وه‌ به‌ڕێوه‌بچێت‪ ،‬هه‌روه‌ها که‌ندوکۆس������پی بۆ‬ ‫درس������ت نه‌کرێت‪ ،‬ده‌بێته‌ به‌ش������ێک له‌ سیاسه‌ت‪ .‬ڕاپرسی‬ ‫ده‌توانێت حکوومه‌ت وش������یار و ئاگادار بکاته‌وه‌ و په‌یامی‬ ‫پێشنیازده‌رانه‌شی هه‌بێت‪ .‬له‌ دۆخێکی وادا‪ ،‬مه‌ودای نێوان‬ ‫حکووم������ه‌ت و هاوواڵتیان که‌م ده‌بێته‌وه‌ و حکوومه‌تیش به‌‬ ‫کراوه‌یییه‌وه‌ ده‌ڕوانێته‌ ڕاپرسی و ئاکامه‌کانیه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫هاوواڵتیانیش ئه‌و متمانه‌یان ده‌بێت‪ ،‬که‌ له‌ ڕاپرسی نه‌ترسن‬ ‫و چاالکانه‌ بیروڕاکانی������ان ده‌رببڕن‪ .‬ده‌ربڕینی بیروڕاکان‬ ‫به‌ڕێگه‌ی ڕاپرسییه‌وه‌‪ ،‬به‌شێک له‌ ئازادیی په‌یڤینه‌‪.‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪7‬‬


‫کاتێ������ک حکوومه‌ت و دامه‌زراوه‌کانی‪ ،‬ڕاپرس������ییه‌کان‬ ‫ب������‌ه هه‌ند وه‌رگرن و ڕای گش������تیی هاوواڵتیان ل‌ه پالن و‬ ‫به‌رنامه‌کانی حکومه‌تدا شوێنی پێ بدرێت‪ ،‬بێشك متمان‌ه‬ ‫له‌نێوان ده‌سه‌اڵت و هاوواڵتیاندا ڕوو ل‌ه زیادبوون ده‌کات‬ ‫و هاوواڵتیانی������ش حکوومه‌ت ب‌ه به‌ش������ێکی جیا نه‌کراو‌ه‬ ‫له‌ خۆیان ده‌زانن‪ .‬هه‌ندێک ڕاپرس������ی تریش ب‌ه گوێره‌ی‬ ‫ده‌رفه‌ت ل‌ه کاتێکی خێرا و کورتدا به‌ڕێوه‌ده‌چن‪.‬‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬ل‌ه پرۆگرامێکی ته‌له‌فزیۆنیدا‪ ،‬کاتێک ڕێبه‌ری‬ ‫واڵتێ������ک ئاڕاس������ته‌ی په‌یامه‌که‌ی ڕووی ل������ه‌ هاوواڵتیانی‬ ‫واڵته‌که‌یتی‪ ،‬له‌م دۆخه‌شدا ڕاپرسی به‌ ڕێگه‌ی ته‌له‌فۆنه‌و‌ه‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬ب������‌ه له‌به‌رچاوگرتنی ئه‌وه‌یش که‌ به‌دوای‬ ‫ته‌قینه‌وه‌ی ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی‪ ،‬یان ش������ۆڕش‬ ‫ل‌ه که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندندا‪ ،‬کاری ڕاپرس������ییه‌کان تا‬ ‫ڕاده‌یه‌ک ئاس������انتر بۆته‌و‌ه و ئه‌و ده‌رفه‌ته‌یش ڕه‌خساو‌ه‬ ‫که‌ له‌ گش������ت بواره‌کاندا بڕه‌و به‌ ڕاپرس������ی بدرێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫که‌ره‌س������ان‌ه کارێکی وایان کردوو‌ه ک‌ه ئازادیی ده‌ربڕین‬ ‫بچێت‌ه ناو قۆناغێکی تره‌وه‌ و ل‌ه بواری چۆنایه‌تییه‌وه‌‪ ،‬کار‬ ‫له‌سه‌ر دامه‌زراو‌ه حکوومی و حزبییه‌کان بکات‪.‬‬ ‫گرینگیدان ب‌ه ڕاپرسی‪ ،‬ب‌ه مانای که‌مکردنه‌وه‌ی به‌شێک‬ ‫ل‌ه کێش������ه‌کانه‌‪ ،‬که‌ له‌وانه‌یه‌ ل‌ه داهاتوودا ڕوو بده‌ن‪ .‬وا‬ ‫باو‌ه و ده‌گوترێت‪ ،‬که‌ حکوومه‌تی دیموکراتی‪ ،‬حکوومه‌تی‬ ‫هاوواڵتیان‌ه و به‌ ڕێگ������ه‌ی ده‌نگدانی ئه‌وانه‌وه‌ی‌ه که‌ هه‌ر‬ ‫چوار ساڵ جارێک ل‌ه جوگرافیایه‌کی نه‌ته‌وه‌ییدا‪ ،‬ده‌سه‌اڵت‬ ‫ده‌ستاوده‌س������ت ده‌کات‪ .‬ڕاپرسییه‌کانیش ل‌ه ماوه‌ی دوو‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا ئه‌و ده‌وره‌ ده‌گێڕن‪ ،‬ک������ه‌ په‌یوه‌ندیی نێوان‬ ‫حکوومه‌ت و دامه‌زراوه‌کانی له‌گه‌ڵ هاوواڵتیاندا نه‌پچڕێت‪.‬‬ ‫ڕاپرس������ییه‌کان یارمه‌تی به‌ کرانه‌وه‌ی ده‌زگاکانی حزب‬ ‫و حکووم������ه‌ت ده‌ده‌ن‪ ،‬له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه جیهانی ئه‌مڕۆدا‪،‬‬ ‫ڕاپرسی به‌شێکه‌ ل‌ه دیموکراسی‪.‬‬ ‫ڕاپرسی و هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ بواری هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ڕاپرسییه‌کان بوونه‌ت‌ه به‌شێکی‬ ‫جیا نه‌کراوه‌ ل‌ه هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‪ .‬ڕاپرس������ییه‌کان ئه‌و‬ ‫یارمه‌تیی‌ه به‌ لیس������ت یان پاڵێوراوه‌کان ده‌ده‌ن‪ ،‬ک‌ه کێشی‬ ‫خۆیان ل������ه‌ کۆمه‌ڵگه‌ و له‌ به‌راورد له‌گ������ه‌ڵ خه‌نیمه‌کانی‬ ‫خۆیان������دا بزانن‪ .‬به‌ڕێگ������ه‌ی ڕاپرس������ییه‌کانه‌و‌ه ده‌کرێ‬ ‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫بزاندرێت‪ ،‬که‌ خاڵی الواز و به‌هێزی پاڵێوراو و لیسته‌کان‬ ‫کامانه‌ن‪ ،‬ئه‌مه‌ش ئه‌و ده‌رفه‌ت‌ه ده‌ڕه‌خسێنێت ک‌ه پاڵێوراوان‬ ‫تا ڕاده‌یه‌کی باش ئاگاداری که‌ش������وهه‌وای هه‌ڵبژاردن و‬ ‫داواکارییه‌کان ببن������ه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ئاگاداری داخوازی و‬ ‫سه‌رنجی ده‌نگده‌ران بن‪ ،‬که‌ مه‌یلیان به‌ره‌و کام لیست‌ه و‬ ‫کێش������ه‌کانیان چین‪ ،‬هه‌روه‌ها کێش‌ه و پرسی هاوواڵتیان‬ ‫جێی س������ه‌رنجی حکوومه‌تی داهاتووی دوای هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌بن و به‌ڵێن بۆ جێبه‌جێیکردنیان ده‌دات؟‬ ‫ل‌ه بواری هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ڕاپرسی شێوازی جۆراوجۆری‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ک������‌ه حزبی ده‌س������ه‌اڵتدار‪ ،‬حزبی ئۆپۆزس������یۆن و‬ ‫پاڵێوراوه‌کان ده‌توانن ناڕاس������ته‌وخۆ ئاگاداری بۆچوونی‬ ‫هاوواڵتیان ببنه‌وه‌‪ .‬ئه‌م ڕاپرسیی‌ه ده‌کرێ پێش هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬له‌ ماوه‌ی هه‌ڵمه‌تدا و له‌سه‌ر یه‌ک ل‌ه ماوه‌ی‬ ‫دوو هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬به‌ڕێوه‌بچێت‪.‬‬ ‫ڕاپرس������ی‪ ،‬گه‌یاندنی ڕا‪ ،‬مه‌یل و بۆچوونی هاوواڵتیان‌ه‬ ‫ک������ه‌ ده‌توانێت ل‌ه چه‌ن������د کاتژمێر‪ ،‬ڕۆژ ی������ان حه‌وتوودا‬ ‫به‌ڕێوه‌بچێت و بۆ شوێن‌ه په‌یوه‌ندیداره‌کان بگوێزرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫گرنگیی ڕاپرس������ی له‌وه‌دایه‌‪ ،‬ک‌ه هاوواڵتیان چاالک ده‌بن‬ ‫و هاوکات سه‌کۆیه‌کیش������ه‌ بۆ هاوواڵتیان تا بیروڕاکانیان‬ ‫ده‌رببڕن‪ .‬ڕاپرس������ی به‌ش������ێک ل‌ه سیاس������ه‌ت و ئازادیی‬ ‫ده‌ربڕینه‌‪ .‬بۆ باشتربوونی دۆخه‌که‌‪ ،‬پێویست‌ه ک‌ه ڕاپرسی‬ ‫و ئاکامه‌کان������ی بۆ ناو داموده‌زگا حکوومی و حزبییه‌کان‬ ‫ش������ۆڕ ببنه‌وه‌‪ ،‬ت������ا میکانیزمی په‌یوه‌ندیک������ردن له‌ نێوان‬ ‫حکوومه‌ت و حزب و هاوواڵتیان بێته‌ کایه‌وه‌‪ .‬هه‌وڵدان بۆ‬ ‫که‌مکردنه‌وه‌ی م������ه‌ودا ل‌ه نێوان حکوومه‌ت و هاوواڵتیان‪،‬‬ ‫یه‌کێک ل‌ه پێناسه‌کانی سیسته‌می دیموکراسییه‌‪.‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی مینیاتۆری و‬ ‫چه‌ند حزبی له‌ (توونس)دا‬ ‫ئاماده‌كردنی‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬

‫ل������‌ه ‪٢٣‬ی مانگ������دا‬ ‫(‪ )٢٠١١/١٠/٢٣‬هاوواڵتیانی‬ ‫توونس‪ ،‬ڕوویان ل‌ه سندووقه‌کانی‬ ‫ده‌نگدان کرد تا (‪ )٢١٧‬نوێنه‌ر‬ ‫ب������ۆ په‌رله‌مان������ی ئ������ه‌و واڵت‌ه ب‌ه‬ ‫مه‌به‌ستی نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری‬ ‫نوێ دیاری بک������ه‌ن‪ .‬ئه‌مڕۆژ‌ه ل‌ه مێژووی‬ ‫توونسدا ب‌ه ڕووداوێکی "مێژوویی" ناودێر کراوه‌‪،‬‬ ‫چونک‌ه ئه‌و‌ه یه‌که‌مین جار‌ه ک‌ه له‌و واڵته‌دا هه‌ڵبژاردنی ئازاد‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬ته‌نانه‌ت هه‌ندێک چاودێر به‌ "هه‌ڵبژاردنی‬ ‫چه‌ن������د حزبه‌" ناوی ده‌به‌ن‪ .‬نۆ مانگ دوای شۆڕش������که‌ی‬ ‫توونس که‌ به‌ "به‌هاری عه‌ره‌بی" یان ب‌ه "ده‌ستپێشخه‌ری‬ ‫ئاڵوگۆڕ له‌ جیهانی عه‌ره‌ب"دا باس������ی لێو‌ه ده‌که‌ن‪ ،‬نه‌ک‬ ‫ته‌نیا بۆت‌ه جێی سه‌رنجی واڵته‌ ڕۆژاوایییه‌کان‪ ،‬به‌ڵکو زۆر‬ ‫ب‌ه وردی که‌وتۆته‌ به‌ نه‌شته‌ری توێژه‌ران و پسپۆران‪ ،‬ک‌ه‬ ‫ئایا ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ تا چ ڕاده‌یه‌ک و ب‌ه ڕوونی ئاڕاسته‌ی‬ ‫ئه‌م "به‌هاره‌" ده‌ستنیشان ده‌کات؟‬ ‫ل������‌ه (‪)١٤‬ی مانگی ژانوییه‌ی ئه‌مس������اڵدا بوو که‌ به‌دوای‬

‫خۆپێشاندانی به‌رده‌وامی جه‌ماوه‌ری‬ ‫ل‌ه توون������س‪( ،‬زه‌ینه‌لعابدین بن عه‌لی)‬ ‫دوای (‪ )٢٣‬ساڵ حکوومه‌ت‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی‬ ‫به‌جێهێش������ت و رووی له‌ عه‌ره‌بس������تانی‬ ‫س������عوودی کرد‪ .‬ئ������ه‌م ڕووداوه‌ ب‌ه "به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌ب"ی ناوی ده‌رکرد‪.‬‬ ‫ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی توونس������دا (‪ )١١٠‬حزب و‬ ‫گرووپی سیاس������ی به‌ش������دارییان کرد‪ ،‬به‌اڵم (‪)٦‬‬ ‫حزب له‌وان‪ ،‬ب‌ه حزبی "سه‌ره‌کی" ده‌ناسرێن‪ ،‬که‌ یه‌کێک‬ ‫له‌وان (ئه‌لنه‌هزه‌)ی‌ه و ب‌ه حزبی سه‌ره‌کیی ئیسالمییه‌کان‬ ‫ناوبانگ������ی ده‌رکردووه‌‪ .‬ل‌ه س������ه‌رده‌می (ب������ن عه‌لی)دا‬ ‫چاالکییه‌کانی (ئه‌لنه‌هزه‌) قه‌ده‌غ‌ه کرابوو‪.‬‬ ‫(حزبی دیموکراتی پیش������که‌وتنخوار) ک‌ه مه‌یلی لیبراڵی‬ ‫هه‌ی������ه‌‪ ،‬ته‌نی������ا حزبێکه‌ که‌ س������ه‌رۆکه‌که‌ی ژن������ه‌‪ .‬حزبی‬ ‫سۆسیالیس������ته‌کان‪ ،‬ئیجتیهاد یان هاوپه‌یمانیی پێشووی‬ ‫کۆمۆنیسته‌کان ک‌ه ل‌ه دیموکرات‌ه پێشکه‌وتووه‌کان و پێنج‬ ‫حزبی تر پێکهاتووه‌‪ ،‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌شدار بوون‪.‬‬ ‫ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه (‪ )٢١٧‬نوێنه‌ر ڕه‌وانه‌ی په‌رله‌مانی توونس‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪9‬‬


‫ده‌کات تا ل‌ه ماوه‌ی س������اڵێکدا‪ ،‬ده‌ستووری نوێی واڵت و‬ ‫میکانیزمه‌کانی به‌ڕیوه‌به‌ریی بنووسنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی که‌ بۆته‌ جێی "نیگه‌ران"ی به‌شێک له‌ ڕای گشتیی توونس‬ ‫و واڵته‌ ئه‌ورووپییه‌کان و ئه‌مریکا‪ ،‬بۆچوونی س������ه‌رکرده‌کانی‬ ‫حزبی (ئه‌لنه‌هزه‌)یه‌ ک������ه‌ ده‌ڵێن‪" :‬ته‌مایان هه‌یه‌ حکوومه‌تێکی‬ ‫ئیسالمی له‌ واڵتدا پیاده‌ بکه‌ن‪ ،‬به‌اڵم سه‌رکرده‌کانی ئه‌م حزبه‌‬ ‫ڕایانگه‌یاندووه‌ که‌ ڕه‌چاوی بایه‌خه‌ دیموکراتییه‌کان ده‌که‌ن و‬ ‫به‌رابه‌ریی ژنان و پیاوان قبووڵ ده‌که‌ن‪".‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ندێک ل‌ه کارناس������‌ه سیاس������ییه‌کان متمانه‌یان ب‌ه‬ ‫قس������ه‌ی "ئه‌لنه‌هزه‌" نیی‌ه و ده‌ڵێ������ن‪" :‬په‌یڤی ڕێبه‌رانی ئه‌و‬ ‫حزب������‌ه ک‌ه له‌ نهێنی������دا به‌ ئه‌ندامه‌کانی������ان ده‌ڵێن‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ی که‌ له‌ ناو جه‌ماوه‌ردا ده‌یڵێن‪ ،‬گه‌لێک جیاوازه‌‪".‬‬ ‫حه‌م������دی ره‌دیس������ی‪ ،‬کارناس������ی ناوه‌ن������دی توێژینه‌و‌ه‬ ‫عه‌ربییه‌کان ل������ه‌ ژێنێڤ ده‌ڵێت‪" :‬په‌یف������ه‌ دوو الیه‌نه‌کانی‬ ‫ڕێبه‌رانی "ئه‌لنه‌ه������زه‌" بۆت‌ه هۆی دوور که‌وتنه‌وه‌ی حزب‌ه‬ ‫س������ێکوله‌ره‌کان له‌م حزب‌ه ئیس���ل��امییه‌وه‌ و بێ متمانه‌یی‬ ‫حزبه‌ سێکوله‌ره‌کان س������ه‌باره‌ت به‌ "ئه‌لنه‌هزه‌" که‌ ئه‌وان‬ ‫پێی������ان وای������ه‌‪" :‬ئه‌لنه‌هزه‌" به‌دوای واڵتێکی ئیس���ل��امی و‬ ‫حوکمڕانیی شه‌رعیی ئیسالمیدان‪" .‬‬ ‫به‌اڵم هه‌ندێکی تریش ده‌ڵێن ک‌ه حزب‌ه سێکوله‌ره‌کان له‌م‬ ‫په‌یوه‌ندیی������ه‌دا زیاده‌ڕۆیی ده‌که‌ن‪ ،‬ئه‌ویش ب‌ه مه‌به‌س������تی‬ ‫ترساندنی خه‌ڵک‌ه تا ده‌نگ به‌ "ئه‌لنه‌هزه‌" نه‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌م ئه‌نجومه‌ (‪ )٢١٧‬که‌س������ییه‌ له‌ ماوه‌ی ساڵێکدا ده‌بێت‪،‬‬ ‫ده‌س������تووری گش������تیی واڵت بنووس������ێته‌وه‌‪ ،‬ئاماده‌کاریی‬ ‫هه‌ڵبژاردن بۆ په‌رله‌مان و سه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا بکات‪.‬‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬نزیک ب‌ه ‪ ٧‬ملیۆنی توونس������ی مافی‬ ‫ده‌نگدانیان هه‌بوو و جێی باس������ه‌ ک������‌ه له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫(‪ )11.618‬که‌س خۆیان پااڵوتبوو‪.‬‬ ‫به‌شێکی تر‪ ،‬توونسیی‌ه کۆچبه‌ره‌کانن ک‌ه ئه‌وانیش به‌پێی‬ ‫چه‌ندایه‌تی������ی خۆیانه‌و‌ه ده‌توان������ن ده‌ور بگێڕن‪ .‬ته‌نیا ل‌ه‬ ‫فرانس‌ه زیاتر له‌ (‪ )٦٠٠‬هه‌زار توونسی ده‌ژین‪ ،‬که‌ نزیک‬ ‫ب‌ه (‪)%٦‬ی دانیش������توانی توونس پێکدێنن‪ .‬بۆ توونسیی‌ه‬ ‫کۆچبه‌ره‌کان (‪ )١٨‬کورسی ته‌رخان کراوه‌‪.‬‬ ‫جێی ئاماژه‌ پێکردنه‌ که‌ هه‌ر له‌ س������ه‌ره‌تای سه‌ربه‌خۆیی (‪)١٩٥٦‬‬ ‫ئه‌و واڵته‌‪ ،‬له‌ س������ه‌رده‌می (حه‌بیب بورقیب������ه‌) و (زه‌ینه‌لعابدین بن‬ ‫عه‌لی)دا‪ ،‬شتێک به‌ ناوی هه‌ڵبژاردنی ئازاد و ڕه‌نگاوڕه‌نگ بوونی‬ ‫نه‌بوو‪ .‬له‌و س������ه‌رده‌مدا که‌ هه‌ڵبژاردن������ه‌کان "ڕه‌واڵه‌ت"یی بوون‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن له‌س������ه‌رووی (‪ )%٩٥‬به‌ قازانجی‬ ‫(حه‌بیب بورقیبه‌) و (زه‌ینه‌لعابدین بن عه‌لی) کۆتایییان ده‌هات!‬ ‫چاودێری به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنه‌کاندا‬ ‫واڵته‌ ئه‌ورووپییه‌کان زۆر به‌ وردی و وریایییه‌وه‌ سه‌رنجی‬ ‫ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه ده‌ده‌ن‪ .‬گیدۆ وێسترۆلێ وه‌زیری ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌ڵمانیا ئ������ه‌وه‌ی ڕاگه‌یاند‪" :‬ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ده‌توانێت‬ ‫نموونه‌یه‌ک������ی ب������اش بێت بۆ ئه‌و واڵتان������ه‌ی ک‌ه "به‌هاری‬ ‫عه‌ره‌بییان تاقیکردۆته‌وه‌‪".‬‬ ‫ئالێن لیتێل په‌یامنێری بی بی س������ی له‌ توونس������ه‌وه‌ ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"به‌ڕێوه‌چوونی ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌‪ ،‬وه‌کو هه‌نگاوێکی دیموکراتیک‪،‬‬ ‫بارس������تایییه‌کی گه‌وره‌ له‌ چاوه‌ڕوانی ن������ه‌ ته‌نیا له‌ توونس‪،‬‬ ‫به‌ڵکو له‌ سه‌رانسه‌ر جهانی عه‌ره‌بدا هێناوه‌ته‌ کایه‌وه‌‪".‬‬ ‫نزیک به‌ (‪)٤٠‬هه‌زار مه‌ئمووری ئاس������ایش بۆ پاراستنی‬


‫هێمنیی هه‌ڵبژاردن ده‌ستنیشان کرابوون‪ .‬هه‌روه‌ها نزیک‬ ‫به‌ (‪ )١٤‬هه‌زار چاودێری توونسی و بیانی ل‌ه بنکه‌کانی‬ ‫ده‌نگدان������دا ئاماده‌ ب������وون‪ ،‬تا چاودێری به‌س������ه‌ر ڕه‌وتی‬ ‫ده‌نگدانه‌کان������دا بکه‌ن‪ .‬به‌ گوێ������ره‌ی ڕاپۆرته‌کان‪ ،‬ڕێژه‌ی‬ ‫ده‌نگده‌ران زیاتر ل‌ه (‪ )%٦٠‬بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌دوای شۆرشی هاوواڵتیانی توونسدا‪ ،‬چه‌قبه‌ستوویی‬ ‫ئاب������ووری واڵت������ی گرتۆته‌وه‌ و توریس������م ک������ه‌ یه‌کێک ل‌ه‬ ‫سه‌رچاوه‌کانی داهاته‌‪ ،‬داته‌پیوه‌‪ .‬شه‌ریکه‌ بیانییه‌کانیش‬ ‫چاالکییه‌کانی������ان ڕاگرت������وون و ڕێژه‌ی بێ������کاری ل‌ه ناو‬ ‫گه‌نجاندا ل‌ه نێوان (‪ )%٢٠‬تا (‪ )%٢٥‬ڕاگه‌یێندراوه‌‪.‬‬ ‫ئاکامی ده‌نگه‌کان‬ ‫حزب������ی ئیس���ل��امیی “ئه‌لنه‌ه������زه‌” زۆرتری������ن ده‌نگی له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ه‌دا به‌دس������تهێنا‪ .‬ل������ه‌ کۆی (‪ )٢١٧‬کورس������ی‬

‫توانیویه‌تی (‪ )٩٠‬کورسی بۆ خۆی مسۆگه‌ر بکات‪ .‬حزبی‬ ‫چه‌پی مامناوه‌ندی ناوس������راو به‌ کۆنگره‌ بۆ کۆماری (‪)٣٠‬‬ ‫کورسی به‌ده‌ستهێناوه‌ و حزبی (کار بۆ ئازادییه‌کان) ‪٢١‬‬ ‫کورسی و ئیئتیالفی جه‌ماوه‌ریی بۆ ئازادی و دادپه‌رووه‌ریی‬ ‫و گه‌شه‌)یش ‪ ١9‬کورسی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫حزبی ئیس���ل��امیی “ئه‌لنه‌ه������زه‌” له‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا (‪)%٤1‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر کرد‪ .‬حزبی (کۆنگره‌ بۆ کۆماری) ‪%13.82‬‬ ‫و حزبی (کار بۆ ئازادییه‌کان)یش ‪%9.68‬ی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌ خاڵه‌ هه‌ره‌ س������ه‌ره‌کی و جێی تێبینی ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌‬ ‫هیچ ح������زب یان گرووپێک ناتوانێت به‌ ته‌نیا له‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫داهاتووی توونس������دا ده‌س������ه‌اڵت بگرێته‌ ده‌س������ت‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫ده‌وڵه‌تێکی ئیئتیالفی ته‌نیا ڕێگه‌یه‌ بۆ ئه‌وه‌ی واڵتی توونس‬ ‫به‌ره‌و قۆناغی دوای هه‌ڵبژاردن و سه‌قامگیری به‌ڕێت‪.‬‬ ‫ژماره‌ی كورسی‬

‫رێژه‌‬

‫ناوی پارتی سه‌ركه‌وتوو‬ ‫‪1‬‬

‫بزوتنه‌وه‌ی نه‌هز‌ه (حركة النهضة)‬

‫‪ 90‬كورسی‬

‫‪%41‬‬

‫‪2‬‬

‫پارتی كۆنگره‌ له‌پێناو كۆماری‬

‫‪ 30‬كورسی‬

‫‪%13.82‬‬

‫‪3‬‬

‫هاوپه‌یمانی دیموكراتی له‌پێناو كار و ئازادییه‌كاندا‬

‫‪ 21‬كورسی‬

‫‪%9.68‬‬

‫‪4‬‬

‫ئیئتیالفی جه‌ماوه‌ری بۆ ئازادی و دادپه‌روه‌ری و گه‌شه‌پێدان‬

‫‪ 19‬كورسی‬

‫‪%8.76‬‬

‫‪5‬‬

‫پارتی دیموكراتی پێشكه‌وتنخواز‬

‫‪ 17‬كورسی‬

‫‪%7.84‬‬

‫‪6‬‬

‫پارتی ده‌ستپێشخه‌ری‬

‫‪ 5‬كورسی‬

‫‪%2.3‬‬

‫‪7‬‬

‫پارتی ئاسۆی تونس‬

‫‪ 4‬كورسی‬

‫‪%1.85‬‬

‫کۆماری توونس‬ ‫پایته‌خت‪ :‬توونس‬ ‫پانتایی واڵت‪ 165.150 :‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬ ‫دانیشتوانی واڵت‪ 10.535.100 :‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬ ‫ڕێژه‌ی ژنان‪ )%49.7( :‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٩٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی پیاوان‪)%50.3( :‬‬ ‫پێکهاته‌ی دانیشتووان‪)%٩٨( :‬عه‌ره‌ب‪ )%١( ،‬ئامازیخ‬ ‫(به‌ربه‌ر) و (‪)%١‬یش ئیتالیایی‪ ،‬فرانسه‌وی و جووله‌که‌‪.‬‬ ‫ڕێ���ژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووس���ین)‪:‬‬ ‫(‪ )%٧٨‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫ڕێ���ژه‌ی خوێنده‌واری ل ‌ه ن���او ژنان‪ )%٦٩،٦( :‬ئامار‬

‫ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل ‌ه ناو پیاوان‪ )%86.4( :‬ئامار‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت‪ :‬له‌هه‌ر (‪ )١٠٠‬که‌س‪)٢٧( ،‬‬ ‫که‌س خاوه‌نی هێڵی ئینترنێته‌‪ .‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫به‌کارهێنه‌رانی ته‌له‌فوونی ده‌ستی (مۆبایل)‪ :‬له‌ هه‌ر‬ ‫(‪ )١٠٠‬که‌س‪ )٩٣( ،‬خاوه‌نی مۆبایله‌‪ .‬ئامار ساڵی ‪.٢٠٠٩‬‬ ‫ئابووری‪ )%٧،٨( :‬کش������توکاڵ‪ )%٣٠( ،‬پیشه‌س������ازی و‬ ‫(‪ )%62.3‬به‌شی خزمه‌تگوزاری‪.‬‬ ‫ڕێژه‌ی بێکاری‪ )%14.2( :‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٦‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪11‬‬


‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬

‫(‪)E U‬‬ ‫ئاماده‌کردنی سواره‌‌‬ ‫به‌شی یه‌که‌م‬

‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا (‪ )EU‬ل ‌ه یه‌کی نۆڤه‌مبه‌ری ‪1993‬ه‌و ‌ه بوو ب ‌ه ناوی‬ ‫ت‬ ‫ئه‌م واڵته‌ یه‌کگرتوانه‌ی ئه‌ورووپا که‌ به‌شوێن ڕێککه‌وتنی ماستریخ ‌‬ ‫هاوکاریی خۆیان به‌رباڵوتر و قووڵتر کرد و له‌ساڵی ‪2007‬د‌ا ژماره‌یان‬ ‫گه‌یشتۆت ‌ه ‪ 27‬واڵت‪:‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬


‫له‌وه‌ت������ه‌ی ‪ :1952‬به‌لژی������ک‪ ،‬فه‌رانس������ه‌‪ ،‬ئیتاڵی������ا‪،‬‬ ‫لوگزمب������ۆرگ‪ ،‬هۆڵه‌ن������د‪ ،‬ئه‌ڵم������ان (پێش������تر ئه‌ڵمانی‬ ‫ڕۆژئاوا)‪.‬‬ ‫له‌وه‌ت������ه‌ی ‪ :1973‬دانم������ارک‪ ،‬ئیرله‌ند و به‌ریتانیای‬ ‫مه‌زن‪.‬‬ ‫له‌وه‌ته‌ی ‪ :1981‬یۆنان‪.‬‬ ‫له‌وه‌ته‌ی ‪ :1986‬پورتوگال و سپانیا‪.‬‬ ‫له‌وه‌ت������ه‌ی ‪ :1995‬فینالن������د‪ ،‬س������وید و ئوتری������ش‬ ‫(نه‌مسا)‪.‬‬ ‫له‌وه‌ته‌ی ‪ :2004‬قیبرس‪ ،‬ئێستله‌ند‪ ،‬لێتالند‪ ،‬لیتۆنی‪،‬‬ ‫ماڵتا‪ ،‬پۆلۆنیا‪ ،‬سلۆڤاکیا‪ ،‬س������لۆڤانی‪ ،‬چێک‪ ،‬هه‌نگاریا‬ ‫(مه‌جارستان)‪.‬‬ ‫له‌وه‌ته‌ی ‪ :2007‬بولگاریا و رۆمانی‪.‬‬

‫کرۆواس������ی له‌ پایزی ‪2005‬ه‌وه‌ ده‌س������تی پێکرد‪ .‬هه‌ر‬ ‫ئه‌و کات مه‌قدوونیاش به‌ش������ێوه‌ی ڕه‌سمی وه‌ک واڵتی‬ ‫نام������زه‌دی ئه‌ندامێتی دیاری کرا‪ .‬له‌ ئه‌پریلی ‪2009‬دا‬ ‫ئاڵبانی������اش داوای ئه‌ندامه‌تی������ی کرد‪ .‬ل‌ه س������ه‌رده‌می‬ ‫خولی سه‌رۆکایه‌تیی سوید ل‌ه ساڵی ‪2009‬دا سه‌ره‌تا‬ ‫ئیس���ل��اند و دواتریش سربس������تان داوای ئه‌ندامه‌تیی‬ ‫خۆیان پێشکه‌ش کرد‪ .‬هه‌ندێ واڵتی دیکه‌ش به‌شێوه‌ی‬ ‫فه‌رمی داوانام������ه‌ی بوونه‌ ئه‌ندامی خۆی������ان داوه‌ ب‌ه‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‪.‬‬ ‫ئه‌م واڵتانه‌ی ڕێککه‌وتننامه‌ی ناودێر به‌ (‪)EES‬یان‬ ‫واژۆ کردووه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ نه‌رویژ‪ ،‬ئیسالند و لیختن‌شتاین‬ ‫هاوکارییه‌کی نزیکیان له‌گه‌ڵ یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫سویس������ڕاش داوانامه‌یه‌کی بۆ ئه‌ندامه‌تی پێش������که‌ش‬ ‫کردووه‌ که‌ جارێ له‌نۆره‌ی لێکۆڵینه‌وه‌دایه‌‪.‬‬

‫هاوکاری������ی نێ������وان واڵتانی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپا ل‌ه‬ ‫ره‌وتی چه‌ند ڕێککه‌وتننامه‌دا شێوازی خۆی وه‌رگرت‪.‬‬ ‫یه‌که‌میان ل‌ه س������اڵی ‪1952‬دا و ل������ه‌ بواری کاربۆن و‬ ‫پۆاڵدا بوو‪ .‬دواتر ئ������ه‌م هاوکارییه‌ به‌رفره‌‌تر و قووڵتر‬ ‫بوو‪ :‬سیاس������ه‌تی با‌زرگانی‪ ،‬سیاس������ه‌تی کش������توکاڵ‪،‬‬ ‫سیاس������ه‌تی به‌ربه‌ره‌کانی (مونافه‌س������ه‌)‪ ،‬سیاسه‌تی‬ ‫ئاس������ایش و ده‌ره‌وه‌‪ .‬ڕێککه‌وتننام������ه‌ی هه‌ره‌دوای������ی‬ ‫له‌مناوه‌دا وه‌ک به‌رده‌وامیی ئه‌م ڕه‌وت‌ه (ڕێککه‌وتننامه‌ی‬ ‫لیس������ه‌بۆن) بوو که‌ ڕۆژی یه‌کی دیس������ه‌مبه‌ری ‪2009‬‬ ‫پێکه������ات‪ .‬دامه‌زاراوه‌کانی ڕێکخه‌ر و به‌ڕێوه‌به‌ری ئه‌م‬ ‫ڕێککه‌وتنانه‌ش به‌ درێژایی ئه‌م سااڵنه‌ زێده‌تر بوون و‬ ‫ئه‌رک و به‌رپرسیشیان گشتگرتر و به‌رباڵوتر بۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫پرس������یارگه‌لی بۆ نموونه‌ کام ده‌وڵه‌ت پێش������نیازی‬ ‫ئه‌ندامێتی������ی له‌ ناو یه‌کێتییه‌که‌دا پێ بکرێ و ناوئاخن‪،‬‬ ‫چۆنه‌تیی و شێوازی ئه‌م هاوکارییه چ بێ پێویسته‌ ک‌ه‬ ‫له‌ ڕه‌وتی دیالۆگێکی به‌رده‌وامدا دیاری بکرێ و جاری‬ ‫وایه‌ پێککهاتن له‌گه‌ڵ واڵتانی ئه‌ندام له‌س������ه‌ر هه‌ندێ‬ ‫بابه‌ت‪ ،‬کاتێکی زۆری تێده‌چێ‪.‬‬ ‫دانوس������تاندن له‌س������ه‌ر ئه‌ندامێتی������ی تورکی������‌ه و‬

‫بیرۆکه‌‬

‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬

‫بیرۆکه‌ی ڕێکخس������تنی هاوکاریی نێ������وان ده‌وڵه‌ت‌ه‬ ‫ئه‌ورووپایییه‌کان ل‌ه سااڵنی نێوان دوو شه‌ڕی جیهانیدا‬ ‫ب‌ه ش������ێوه‌یه‌کی جیددی هاته‌ گۆڕێ و یه‌که‌مجار پاش‬ ‫ش������ه‌ڕی دووه‌می جیهانی جێگیر بوو‪ .‬له‌مناوه‌دا دوو‬ ‫بۆچوون هه‌بوون‪ :‬هه‌ندێ واڵت ده‌یانگوت با ئه‌و ده‌رفه‌ت‌ه‬ ‫مێژووییه‌ به‌کار بێنین و فیدراس������یۆنێکی ئه‌ورووپایی‬ ‫یا خود "واڵته‌ یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌ورووپا" ساز بکه‌ین‪.‬‬ ‫ئه‌وانی دی ته‌نیا الیه‌نگ������ری هاوکاریی نێوان واڵتانی‬ ‫ئه‌ورووپای������ی بوون‪ ،‬به‌اڵم به‌ پێ������ی ڕێککه‌وتننامه‌یه‌کی‬ ‫نێوانی������ان‪ .‬ئه‌نجامی لێکدانی ئه‌م دوو بۆچوون‌ه بوو ب‌ه‬ ‫هاوکارییه‌کی دڵخوازانه‌ی نێوان واڵتانی سه‌ربه‌خۆ ک‌ه‬ ‫ئاماده‌ی������ی خۆیان ڕاگه‌یاندبوو ک‌ه قه‌بووڵی ئه‌و‌ه بکه‌ن‬ ‫ل������ه‌ هه‌ندێ بواردا بڕیاره‌کان ل������ه‌ ده‌ره‌وه‌ی واڵته‌که‌ی‬ ‫خۆیان بگیرێن و جێبه‌جێش بکرێن‪.‬‬ ‫له‌ ڕه‌وتی به‌رفره‌کردنه‌وه‌ی ئه‌م هاوکارییه‌دا بوو ک‌ه‬ ‫ده‌رکه‌وت وا باش������تر و پێویستتره که‌‌ "یه‌کێتی"یه‌ک بۆ‬ ‫بڕیاردانه‌ هاوبه‌شه‌کان ساز بکه‌ن‪ .‬یه‌که‌م هه‌نگاویش‬ ‫ل������ه‌ ڕه‌وتی هاوگونجیی ئه‌ورووپایی ل‌ه س������اڵی ‪١٩٥٢‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪13‬‬


‫به‌ ڕێککه‌وتن������ی پاریس ل‌ه بواری به‌رده‌ڕه‌ژی و پۆاڵدا‬ ‫که‌وته‌ ده‌ست‪.‬‬ ‫پاش چه‌ندین ڕێککه‌وتننامه‌ی تر بوو ک‌ه سه‌ره‌نجام‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪١٩٩٣‬دا به‌ پێی ڕیککه‌وتنی ماس������تریخت‪،‬‬ ‫چوارچێوه‌ی ئێستای یه‌کێتیی ئه‌ورووپا دامه‌زرا‪ .‬ئه‌م‬ ‫یه‌کێتییه‌ پاش حه‌وت ساڵ یه‌که‌یه‌کی هاوبه‌شی دراوی‬ ‫ب������ه‌ ناوی یۆرۆ دانا که‌ له‌و کاته‌وه‌ ل‌ه ‪ ١٧‬واڵتی دنیادا‬ ‫جێ������ی دراوی نه‌ته‌وه‌ییانی گرتۆت������ه‌وه‌ و نزیکه‌ی ‪٥٠٠‬‬ ‫میلیۆن که‌س حه‌ش������یمه‌تی یه‌کێتییه‌ک‌ه ڕۆژانه‌ به‌کاری‬ ‫دێنن‪.‬‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا خاوه‌نی بازاڕێکی هاوبه‌شیش������‌ه‬ ‫ک‌ه ل������ه‌ چه‌ند بواردا چاالکه‌‪ :‬یه‌کێتیی گۆمرک‪ ،‬یه‌که‌ی‬ ‫هاوبه‌ش������ی دراو له‌ ژێر چاوه‌دێریی بانکی ناوه‌ندیی‬ ‫ئه‌ورووپادا‪ ،‬سیاسه‌تی هاوبه‌شی بازرگانی‪ ،‬کشتوکاڵ‬ ‫و پیشه‌سازیی ده‌ریایی‪.‬‬ ‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫سیاسه‌تی هاوبه‌شی کاروباری ده‌ره‌و‌ه و ئاسایش‬ ‫به‌ دووه‌مین کۆڵه‌که‌ ل‌ه س������ێ ئه‌س������توونی یه‌کێتییه‌ک‌ه‬ ‫داده‌ن������رێ‪ .‬ئێس������تا ئیدی ب������‌ه پێ������ی ڕێککه‌وتننامه‌ی‬ ‫ش������ینگن‪ ،‬کۆنترۆڵی ڤیزه‌ له‌ ناو واڵتانی یه‌کێتییه‌که‌دا‬ ‫هه‌ڵوه‌شاوه‌ته‌وه‌‪ ،‬ئیزگه‌کانی گۆمرک له‌ سه‌ر سنوور‌ه‬ ‫ناوخۆیی������ه‌کان هه‌ڵگی������راون و ده‌ره‌فت������ی هاتوچ������ۆی‬ ‫ش������اروومه‌ندانی گش������ت یه‌کێتییه‌که‌ بۆ ژیان‪ ،‬سه‌فه‌ر‪،‬‬ ‫کار و سه‌رمایه‌دانان زیاتر بووه‌‪.‬‬ ‫گرنگترین دامه‌زراوه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا بریتین‬ ‫له‌‪:‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‪ ،‬کۆمیسیۆنی ئه‌ورووپا‪،‬‬ ‫دادگای ئه‌ورووپ������ا‪ ،‬کۆنگ������ره‌ی ئه‌ورووپا‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئه‌ورووپا و بانکی ناوه‌ندیی ئه‌ورووپا‪.‬‬ ‫ئه‌ندامان������ی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپ������ا‪ ،‬هێزێک������ی ته‌واو‬


‫و س������ه‌ربه‌خۆیان داوه‌ت������‌ه ئ������ه‌م یه‌کێتیی������ه‌ به‌جۆرێک‬ ‫که‌ ده‌س������ه‌اڵتی ل‌ه گش������ت ڕێکخ������راو‌ه نێونه‌ته‌وه‌یی‌ه‬ ‫ناس������ه‌ربه‌خۆکانی جیهان زیات������ره‌‪ .‬یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬ ‫له‌ هه‌ندێ بواردا وه‌ک فیدراس������یۆن یا کۆنفیدراسیۆن‬ ‫ڕه‌فت������ار ده‌کات‪ ،‬ب������ه‌م مانای������ه‌ که‌ به‌ب������ێ یه‌کده‌نگیی‬ ‫ئه‌ندام������ان و ل‌ه ڕێی ڕێککه‌وتننامه‌ نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کانه‌و‌ه‬ ‫ناتوانێ ده‌س������ه‌اڵتی واڵتانی ئه‌ندامی وه‌ربگرێته‌و‌ه و‬ ‫بیخات‌ه س������ه‌ر ده‌س������ه‌اڵتی خۆیه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها واڵتانی‬ ‫ئه‌ن������دام له‌ هه‌ندێ ب������واردا وه‌ک کاروباری ده‌ره‌وه‌ و‬ ‫به‌رنگاری‪ ،‬ته‌نیا به‌شێکی ده‌س������ه‌اڵتی خۆیان داوه‌ت‌ه‬ ‫ده‌س������ت یه‌کێتییه‌ و تا ڕاده‌یه‌ک سه‌ربه‌خۆیی خۆیان‬ ‫پاراستووه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه ڕۆژی ‪٢٩‬ی مانگ������ی ئۆکتۆب������ه‌ری س������اڵی‬ ‫‪٢٠٠٤‬دا س������ه‌رۆکانی واڵتان������ی یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپ������ا‬ ‫ڕێککه‌وتننامه‌یه‌کیان ل‌ه س������ه‌ر نووس������ینی ده‌ستووری‬ ‫هاوبه‌شی ئه‌م یه‌کێتییه‌ واژۆ کرد‪ .‬دواتر سێزده‌ واڵتی‬ ‫تری ئه‌ندام‪ ،‬ئه‌م ڕێککه‌وتننامه‌یه‌یان مۆر کرد‪ .‬که‌چی‬ ‫له‌ ‪ ٢٩‬ئایاری س������اڵی ‪ ،٢٠٠٥‬هاوواڵتیانی فه‌رانس������‌ه‬ ‫ئ������ه‌م ده‌س������تووره‌یان ڕه‌د کرده‌و‌ه و س������ێ ڕۆژ دواتر‬ ‫هاوواڵتیانی هۆڵه‌نداش دژی ده‌ستووره‌که‌‪ ،‬ده‌نگیان دا‪.‬‬ ‫که‌چی واڵتی لۆگزامبۆرگ ده‌ستووره‌که‌ی به‌زۆرینه‌ی‬ ‫ده‌نگی هاوواڵتیان په‌سند کرد‪.‬‬ ‫وه‌زعی ئێس������تا و داهاتووی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا هه‌ر‬ ‫‌ته سیاس������ییه‌کانی جێ‌گفتوگۆی‬ ‫ئێس������تا یه‌کێ له‌ بابه ‌‌‬ ‫خه‌ڵکی واڵتانی ئه‌ندام‌ه و ه������ه‌ر واڵته‌ی ڕوانگه‌یه‌کی‬ ‫جی������اوازی له‌مباره‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون‌ه ڕاپرس������ییه‌کی‬ ‫واڵتی به‌ریتانیا ده‌ریخست که‌ نیوه‌ی خه‌ڵکی ئه‌م واڵته‌‪،‬‬ ‫چاره‌نووسی یه‌کێتییه‌که‌یان به‌الوه‌ گرنگ نییه‌ و ته‌نانه‌ت‬ ‫‪ ٢٠‬له‌س������ه‌دی خه‌ڵک له‌ هه‌ڵبژاردنی ‪٢٠٠٤‬دا ده‌نگیان‬ ‫ب������ه‌و حیزبانه‌دا ک‌ه داوای هاتن������ه‌ده‌ر له‌م یه‌کێتییه‌یان‬ ‫ده‌کرد‪ .‬خه‌ڵکی دانمارک و نه‌مس������اش له‌مباره‌وه‌ هه‌ر‬ ‫دڕدۆنگ������ن‪ .‬که‌چی واڵتانی دیک������ه‌ی ئه‌ندام‪ ،‬الیه‌نگری‬ ‫زیاتر یه‌کپارچه‌کردنی یه‌کێتیی ئه‌ورووپان‪.‬‬

‫دامه‌زراوه‌کانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬

‫ڕێک پاش سازکرانی ئه‌نجومه‌نی ئابووریی ئه‌ورووپا‬ ‫(‪ ،)EEC‬بۆچوونه‌ جیاوازه‌ سیاس������ی و حقووقییه‌کان‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌م دامه‌زراوانه‌ ل‌ه کوێ نیش������ته‌جێ‬ ‫بن‪ ،‬ده‌س������تی پێکرد‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪١٩٥٨‬ه‌و‌ه بڕیار درا‬ ‫ک‌ه کۆمیس������یۆنی (‪ )EEC‬و ئاژانس������ی وزه‌ی ناوکیی‬ ‫ئه‌ورووپا (‪ )EAEC‬ل‌ه برۆکس������ێل دامه‌زران‪ .‬به‌اڵم تا‬ ‫ئه‌و کات‪ ،‬ده‌زگاکانی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا له‌ برۆکسێل و‬ ‫لوگزامبورگ و ستراسبورگ په‌رش و باڵو بوون و ئه‌مه‌ش‬ ‫خه‌رجی یه‌کێتییه‌که‌ی یه‌کجار زۆر کردبوو‪ .‬برۆکسێل‬ ‫دواتر بوو ب‌ه ش������وێنی س������ه‌قامگیربوونی کۆمیسیۆنی‬ ‫یه‌کگرت������وو و ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانیش‪ .‬لوگزامبورگیش‬ ‫وه‌ک ش������وێنی هه‌میشه‌یی بانکی س������ه‌رمایه‌گوزاریی‬ ‫ئه‌ورووپا (‪ )EIB‬دیاری ک������را و هه‌ندێ کۆبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانیشی تێدا به‌ڕێوه‌ ده‌چێ‪ .‬دادگای‬ ‫ئه‌ورووپا و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی فه‌رمیی چاپه‌مه‌نییه‌کانی‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪15‬‬


‫لوگزامب������ورگ‪ :‬ش������وێنی جێگیربوون������ی دادگای‬ ‫ئه‌ورووپا‪ ،‬دیوانخان������ه‌ی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا و بانکی‬ ‫سه‌رمایه‌گوزاریی ئه‌ورووپایه‌‪.‬‬

‫چوارچێوه‌ی یاسایی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬

‫کۆبوونه‌وه‌کانیش هه‌ر له‌ لوگزامبورگ جێگیر بوون‪.‬‬ ‫دواتر ڕێک که‌وتن که‌ ئه‌ندامانی کۆنگره‌ی ئه‌ورووپا‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی گشتیی خۆیان له‌ ستراسبورگ ببه‌ستن‬ ‫ب������ه‌اڵم کۆبوونه‌وه‌ و جڤینی کۆمیته‌کان������ی کۆنگره‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫بروکس������ێل پێکبێ������ن‪ .‬هه‌روه‌ه������ا جاروباریش هه‌ندێ‬ ‫کۆبوونه‌وه‌‌ی گشتی له‌ لوگزامبورگ بگیرێن ک‌ه شوێنی‬ ‫دامه‌زرانی دیوانخانه‌‌ی کۆنگره‌ی ئه‌ورووپایه‌‪.‬‬ ‫یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپ������ا هی������چ پێته‌ختێکی ڕه‌س������میی‬ ‫نیی������‌ه و دام������ه‌زراو‌ه و ڕێکخس������تنه‌کانی ل‌ه ش������اری‬ ‫جۆراوجۆردان‪:‬‬ ‫برۆکسێل‪ :‬له‌کرده‌وه‌دا پێته‌ختی یه‌کێتیی ئه‌ورووپای‌ه‬ ‫و شوێنی نیش������ته‌جێبوونی کۆمیس������یۆنی ئه‌ورووپا و‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانه‌‪ .‬هه‌روه‌ها ش������وێنی کۆبوونه‌وه‌ و‬ ‫جڤین‌ه بچووکه‌کانی کۆمیته‌کانی کۆنگره‌ی ئه‌ورووپای‌ه‬ ‫و له‌وه‌ته‌ی س������اڵی ‪٢٠٠٤‬ه‌وه‌ بۆته‌ میوانداری هه‌موو‬ ‫کۆبوونه‌وه‌کانی ئه‌نجومه‌نی ئه‌ورووپاش‪.‬‬ ‫ستراسبورگ‪ :‬په‌رله‌مانی ئه‌ورووپای لێیه‌ و شوێنی‬ ‫دانیش������تنه‌ گشتییه‌کانی س������ااڵنه‌ی ئه‌م یه‌کێتییه‌ی‌ه ک‌ه‬ ‫سه‌رجه‌م دوازده‌ هه‌فته‌ ده‌خایێنێ‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئه‌ورووپ������ا و دادگای مافی مرۆڤی ئه‌ورووپای لێیه‌ ک‌ه‬ ‫ئ������ه‌م دوو دامه‌زراوه‌یه‌ ماوه‌یه‌که‌ له‌ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬ ‫جودا بوونه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫یاس������ای یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ل������ه‌ چه‌ندین پێکهاته‌ی‬ ‫یاس������ایی و دامه‌زراوه‌یی ساز بووه‌ که‌ ئاوێته‌ی یه‌کتر‬ ‫ده‌بن������ه‌وه‌ و یه‌کتر ته‌کمیل ده‌که‌نه‌وه‌‪ .‬له‌م س������ااڵنه‌ی‬ ‫دوایی������دا گه‌ل������ێ هه‌وڵ������ی به‌رچ������او ب������ۆ پته‌وکردن و‬ ‫ئاس������انکردنه‌وه‌ی ڕێککه‌وتنه‌کان دراون که‌ سه‌ره‌نجام‬ ‫ده‌س������تووری یه‌کێتیی ئه‌ورووپ������ای لێکه‌وته‌وه‌‪ .‬بێت و‬ ‫په‌س������ندیش بکرێ ئه‌وا ده‌بێته‌ ده‌ستووری بنچینه‌یی‬ ‫وگشتگری ئه‌م یه‌کێتییه‌‪.‬‬ ‫یه‌ک������ه‌م ڕێککه‌وتن������ی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‪ ،‬ب������ه‌ ڕێککه‌وتنی‬ ‫پاریس (‪ )١٩١٥‬به‌ناوبانگ‌ه و ل‌ه س������اڵی ‪١٩٥٢‬وه‌ جێبه‌جێ‬ ‫کرا و ش������ه‌ش کۆمه‌ڵه‌ی ب������ه‌رده‌ڕه‌ژی و پ������ۆاڵی ئه‌ورووپا‬ ‫نووس������ییان‪ .‬ڕێککه‌وتنی دووه‌م له‌ ساڵی ‪١٩٥٧‬دا مۆر کرا‬ ‫و تا ئێس������تاش هه‌روا ماوه‌ت������ه‌وه‌ و کاری پێده‌کرێ به‌اڵم ل‌ه‬ ‫هه‌ندێ ڕێککه‌وتننامه‌ی تردا چاکس������ازیی تێ������دا کراوه‌ بۆ‬ ‫نموونه‌ ل‌ه ڕێککه‌وتننامه‌ی ماستریختدا ک‌ه ل‌ه ساڵی ‪١٩٩٢‬دا‬ ‫بۆ یه‌که‌مجار ناوی یه‌کێتیی ئه‌ورووپای هێنای‌ه گۆڕێ‪.‬‬ ‫ئه‌م چاکس������ازییانه‌ ل‌ه س������اڵی ‪٢٠٠٣‬دا که‌وتنه‌ به‌ر‬ ‫په‌سندی ده‌ واڵتی ئه‌ندامه‌وه‌‪ .‬ئێستا واڵتانی یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپا خه‌ریکی ئاماده‌کردنی ڕێککه‌وتنێکی دیکه‌ن ک‌ه‬ ‫ده‌ستووری بنچینه‌یی یه‌کیتییه‌که‌ ئاماده‌ ده‌کا و هه‌ر ب‌ه‬ ‫ڕێککه‌وتننامه‌ی ده‌ستووریش به‌ناوبانگه‌ و بێت و په‌سند‬ ‫بکرێ ئ������ه‌وا جێی هه‌ر هه‌موو ڕێککه‌وتننامه‌کانی دیکه‌‬ ‫ده‌گرێته‌وه‌ و ده‌بێته‌ ده‌س������تووری فه‌رمیی یه‌کێتییه‌که‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ند زورب������ه‌ی واڵتانی ئه‌ندام‪ ،‬ئه‌م ڕێککه‌وتنه‌یان‬ ‫په‌سند نه‌کردووه‌ به‌اڵم دوو واڵتی فه‌رانسه‌ و هۆڵه‌ندا‬ ‫به‌ زورینه‌ی ‪ ٥٥‬تا ‪ ٦٢‬له‌سه‌د‪ ،‬ڕه‌تیان کردۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫دی������اره‌ بێت و هه‌م������وو واڵتانی ئه‌ن������دام ده‌نگ به‌م‬ ‫ده‌ستووره‌ نه‌ده‌ن و په‌س������ندی نه‌که‌ن‪ ،‬پێویست ده‌کا‬ ‫دیسانیش دانوستاندنی له‌سه‌ر بکرێته‌وه‌‪.‬‬


‫له‌مناوه‌دا گه‌لێ سیاسه‌تمه‌دار و کاربه‌ده‌ست پێیان‬ ‫وایه‌ که‌ دامه‌زراوه‌کانی به‌ر له‌ ئاماده‌کردنی ده‌ستوور‪،‬‬ ‫چیدی دادی یه‌کێتییه‌کی پێکهاتوو ل‌ه ‪ ٢٧‬واڵتی ئه‌ندام‬ ‫ـ که‌ هه‌ر له‌ زیادبوونیشدای‌ه ـ نادات‪ .‬سیاسه‌تمه‌دار‌ه‬ ‫گه‌وره‌کانی هه‌ندێ واڵتی ئه‌ندام ـ به‌تایبه‌ت فه‌رانس������‌ه‬ ‫ـ پێش������نیازیان کردووه‌ که‌ ئه‌گه‌ر ته‌نیا چه‌ند واڵتێکی‬ ‫که‌م������ی ئه‌ندام‪ ،‬ئه‌م ده‌س������تووره‌ په‌س������ند نه‌که‌ن ئه‌وا‬ ‫واڵتانی دیکه‌ ده‌بێ به‌ بێ هه‌بوونی واڵتی نه‌یار‪ ،‬درێژ‌ه‬ ‫ب‌ه کاری خۆی������ان بده‌ن و "یه‌کێتییه‌ک������ی ناوخۆیی ل‌ه‬ ‫واڵتانی زیاتر ده‌سته‌به‌ر" پێک بێنن‪.‬‬

‫زمان‪ ،‬له‌مپه‌ر و گرفت له‌ ناو یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپادا‬

‫یه‌کێ له‌و ڕه‌خنه‌ گه‌ورانه‌ی ل������ه‌ یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬ ‫ده‌گیرێ و به‌جێش������ه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ی‌ه که‌ له‌م یه‌کیتییه‌دا بۆ ‪٢٧‬‬ ‫واڵتی ئه‌ندام‪ ٢٠ ،‬زمانی فه‌رمی هه‌یه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ند که‌ ل‌ه‬ ‫کۆمیسیۆنی ئه‌ورووپادا ته‌نیا سێ زمان‪ ،‬به‌کار ده‌برێن‪.‬‬ ‫ئه‌م‌ه بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ له‌ کرده‌وه‌دا ‪ ٣٨٠‬وه‌رگێڕ‪،‬‬ ‫بۆ وه‌رگێڕانی هه‌موو قس������ه‌کان بۆ گشت زمانانی ناو‬ ‫یه‌کێتییه‌ پێویست بێ‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا زیاتر له‌ چوار هه‌زار وه‌رگێڕی‬ ‫هه‌یه‌ که‌ هه‌موو س������اڵێ نزیکه‌ی یه‌ک میلیارد یۆرۆی‬ ‫تێده‌چێ و هه‌فته‌کی پێده‌وێ تا گشت بابه‌ته‌کان بکرێن‌ه‬ ‫ئه‌و زمانانه‌ی ل������ه‌ واڵتانی ئه‌ندامدا ب������ه‌کار ده‌برێن‪.‬‬ ‫یه‌کێ ل‌ه گرفت������ه‌کان ئه‌وه‌یه‌ که‌ جاروبار له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ندێ زمان‪ ،‬وه‌رگێڕیان نییه‌ ئه‌وا پێویس������ت ده‌کا ک‌ه‬ ‫وه‌رگێڕانه‌ک������ه‌ ل‌ه ڕێی زمانێکی دیکه‌‌ی نێونجییه‌‌وه‌ بێ‬ ‫ک‌ه زۆر ج������ار ده‌بێ هۆی فه‌وتان������ی هه‌ندێ زانیاری‪،‬‬ ‫له‌ناوچوونی ورده‌کاری و ئاش������کرابوونی بابه‌ته‌که‌ و‬ ‫ته‌نانه‌ت هه‌ڵه‌تێکه‌وتنیش‪.‬‬ ‫بۆی‌ه پێش������نیاز کراو‌ه ـ به‌تایب������ه‌ت له‌الیه‌ن نوێنه‌ری‬ ‫پێش������ووی به‌ریتانیا له‌ یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپادا ـ ک‌ه بال‬ ‫زمانی ئینگلیزی وه‌ک زمانی فه‌رمیی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬ ‫بناسرێ و خه‌رجییه‌کی زۆریش پێشی پێ بگێڕدرێته‌وه‌‪.‬‬

‫هه‌ندێ که‌سیش پێشنیازی ئه‌وه‌یان کردوه‌ ک‌ه با زمانی‬ ‫ئیسپرانتۆ ببێته‌ زمانی دووه‌می یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‪.‬‬ ‫له‌الیه‌کی دیکه‌وه‌ باسێکی دیموکراتیکیش هه‌ی‌ه ک‌ه‬ ‫ده‌ڵێ گشت یاسا و پێشنیاره‌یاساکانی یه‌کێتیی ئه‌وروپا‬ ‫ده‌بێ ب‌ه زمان������ی نه‌ته‌وه‌یی واڵتانی ئه‌ن������دام‪ ،‬بخرێت‌ه‬ ‫به‌رده‌ستیانه‌وه‌‪ .‬یه‌کێتیی ئه‌ورووپا گه‌لێ یاسا په‌سند‬ ‫ده‌کات ک‌ه له‌ هه‌موو واڵتێکی یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا ده‌بێ‬ ‫جێبه‌جێ بکرێ‪ .‬جا بێت و که‌سانی ئاسایی ب‌ه زمانی‬ ‫خۆیان ده‌س������تیان به‌و به‌ڵگانه‌ ڕانه‌گا‪ ،‬ئه‌وا ده‌رفه‌تی‬ ‫گفتوگۆ و وه‌اڵمدانه‌وه‌ به‌ توندی ده‌ش������ێوێ و ته‌نانه‌ت‬ ‫واڵت������ی وا ده‌بن که‌ له‌به‌ر زمانه‌که‌ گرنگی و بایه‌خێکی‬ ‫زیاتریان ده‌درێتێ‪.‬‬

‫ماویه‌تی!‬

‫س���ه‌رچاوه‌کان‪( :‬ل‌ه ئینسکلۆپیدیای سوید‪ ،‬ماڵپه‌ڕی‬ ‫ڕه‌سمیی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا و ویکیپیدیا وه‌رگیراوه)‬

‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪17‬‬


‫هه‌ڵبژاردن‬ ‫وه‌ك به‌شێك ل ‌ه دیموكراسییه‌ت‬

‫نووسینی‪ :‬سه‌كوان ئه‌رگۆشی‬

‫ل ‌ه جیهانی ئه‌مڕۆی سیاسه‌تدا‪ ،‬هه‌ردوو چه‌مكی هه‌ڵبژاردن و دیموكراسییه‌ت باوترینی‬ ‫ئه‌و چه‌مكانه‌ن‪ ،‬ك ‌ه بۆ به‌ڕێوه‌بردنی واڵت باسیان لێو ‌ه ده‌كرێت‪ ،‬هه‌ندێكجار به‌ته‌نیاو‬ ‫هه‌ندێكجاریش به‌یه‌كه‌و ‌ه ده‌به‌سترێنه‌وه‌‪ .‬به‌شێك ل ‌ه رژێمه‌ حوكمڕانه‌كان‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ئه‌وانه‌ی شمولی و خۆسه‌پێنه‌رن‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ب ‌ه دیموكراسییه‌ت یه‌كسان ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنیان ئه‌نجام داوه‌‪ ،‬به‌بێ گوێدان به‌ بنه‌ما و پێوه‌ره‌كانی هه‌ڵبژاردن و‬ ‫دیموكراسییه‌ت‪ ،‬خۆیان ب ‌ه واڵتێكی ته‌واو دیموكراسی ده‌زانن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن سه‌ره‌ڕای گرنگییه‌كه‌ی بۆ به‌دیموكراسی بوونی واڵتێك‪،‬‬ ‫ته‌نه������ا بریتییه‌ له‌ ك������ردار و هه‌نگاوێكی دیموكراس������ییان‌ه و یه‌كێكه‌ ل‌ه‬ ‫بنه‌ما س������ه‌ره‌كییه‌كان‪ ،‬به‌اڵم دیموكراسییه‌ت سیسته‌مێكی گشتگیر‌ه و‬ ‫گش������ت الیه‌نه‌كانی ژیان ده‌گرێته‌وه‌‪ .‬هه‌ر ل‌ه په‌روه‌رده‌ی ناو خێزانه‌و‌ه‬ ‫تا ده‌گاته‌ ده‌ستاوده‌ستكردنی ده‌سه‌اڵت له‌الیه‌ن گرووپێكی سیاسییه‌و‌ه‬ ‫بۆ گرووپێكی دیكه‌‪.‬‬ ‫لی������ره‌دا ده‌توانین بڵێین‪ ،‬هه‌ڵبژاردن بێجگ‌ه له‌وه‌ی یه‌كس������ان نییه‌ ب‌ه‬ ‫دیموكراسییه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو بۆ ئه‌وه‌ی ببێت به‌ به‌شێكیش له‌و‪ ،‬پێویسته‌ ئه‌و‬ ‫بنه‌ما دیموكراس������ییانه‌ ل‌ه واڵتدا جێگیر بكرێ������ن‪ ،‬كه‌ پێش ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ون‪ .‬به‌ش������ێوه‌كی گش������تی‪ ،‬بۆ ئ������ه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫دیموكراس������ییان‌ه ئه‌نجام بدرێت‪ ،‬دوو بنه‌مای سه‌ركی هه‌ن‪ :‬یه‌كه‌میان‪:‬‬ ‫ئازادیی هه‌ڵبژاردن به‌و مانایه‌ی رێز ل‌ه ئازادیی تاك و مافه‌ سه‌ره‌تایی‬ ‫و س������ه‌ره‌كییه‌كانی بگیرێ‪ .‬دووه‌میان‪ :‬پ������اك و بێگه‌ردیی به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫پرۆس������ه‌ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌اڵم ئایا ئه‌م‌ه ل‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵگایه‌ك������دا ده‌كرێ كه‌ هیچ بنه‌مایه‌كی‬ ‫دیموكراسی تیایدا به‌دی نه‌كرێت؟ بێگومان‬ ‫نه‌خێر‪ ،‬كه‌واته‌ هه‌ڵبژاردن تاك‌ه رێگه‌ نیی‌ه‬ ‫بۆ به‌دیموكراس������ی كردنی كۆمه‌ڵگا‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ئامرازێكه‌ ل������ه‌ ئامرازه‌كانی جێگیركردنی‬ ‫بنه‌ما س������ه‌ره‌كییه‌كانی دیموكراسییه‌ت و‬ ‫مه‌رجێكی س������ه‌ره‌كی و پێویس������ته‌ بۆ ئه‌م‬ ‫مه‌به‌سته‌‪.‬‬ ‫بۆ ئ������ه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن وه‌ك به‌ش������ێكی‬ ‫سیسته‌می دیموكراس������ی ئه‌ژمار بكرێت‪،‬‬ ‫ش������اره‌زایانی ب������واری هه‌ڵب������ژاردن و‬ ‫دیموكراس������ی چه‌ند مه‌رجێكی������ان داناوه‌‪،‬‬


‫له‌وان������ه‌‪ :‬مافی ده‌نگدانی گش������تی بۆ گش������ت هاوواڵتیی‌ه‬ ‫پێگه‌یشتووه‌كان‪ ،‬هه‌ڵبژاردن له‌كاتی خۆیدا ئه‌جام بدرێت‬ ‫و رێكبخرێت‪ ،‬بێبه‌ش نه‌كردنی هیچ گرووپێك له‌ پێكهێنانی‬ ‫پارتێكی سیاس������ی و خوپااڵوتن بۆ پۆسته‌‌ سیاسییه‌كان‪،‬‬ ‫دانی ماف بۆ ركابه‌رایه‌تیكردن له‌سه‌ر گشت كورسیێكی‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌كانی یاس������ادانان‪ ،‬فه‌راهه‌مكردنی كه‌ش������ێكی‬ ‫ئازاد ب������ۆ ئه‌وه‌ی ده‌نگده‌ران بتوانن ب������ه‌و په‌ڕی ئازادی‬ ‫‌وه ده‌ن������گ ب������ده‌ن‪ ،‬رێگه‌دان به‌و كه‌س������انه‌ی‬ ‫و نهێنیی������ه ‌‌‬ ‫سه‌ركه‌وتوو بوون ل‌ه به‌ده‌ستهێنانی پۆسته‌ سیاسییه‌كان‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی ئه‌ركه‌كه‌یان بگرن‌ه ئه‌س������تۆ و به‌ئازادی كاری‬ ‫خۆیان بك������ه‌ن‪ ،‬تا ئه‌و كاته‌ی هه‌ڵبژاردنێكی دیك‌ه ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪ .‬ئه‌م مه‌رجان‌ه به‌شێكن ل‌ه بنه‌ما سه‌ره‌كییه‌كانی‬ ‫دیموكراس������ییه‌ت‪ .‬كه‌وات‌ه هه‌ڵبژاردن نه‌ك ته‌نها یه‌كسان‬ ‫نییه‌ ب‌ه دیموكراسییه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو یه‌كه‌م هه‌نگاویش نییه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌ن������د‌ه هه‌ڵب������ژاردن ته‌نه������ا به‌ش������ێكی گرنگی‬ ‫دیموكراس������ییه‌ته‌‪ ،‬به‌اڵم هیچ سیس������ته‌مێكی دیموكراسی‬ ‫به‌ب������ێ ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردنێكی پاك و س������ه‌ركه‌وتوو‬ ‫مانادار نابێ‪ ،‬چونك‌ه دیموكراسییه‌ت (ب‌ه واتای حوكمی‬ ‫گه‌ل بۆ گ������ه‌ل) ته‌نها له‌و رێگای������ه‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬كاتیك گه‌ل‬ ‫به‌شداری ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ئه‌و كه‌سانه‌دا ده‌كات ك‌ه خۆی‬ ‫ده‌یه‌وێ ببن ب‌ه نوێنه‌ری‪.‬‬ ‫ب‌ه گش������تی دوو ش������ێوه‌ی هه‌ڵبژاردن هه‌ن‪ ،‬یه‌كه‌میان‪:‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی رووخساری (رووكه‌شی) تیایدا ره‌چاوی هیچ‬ ‫بنه‌مایه‌كی هه‌ڵبژاردن و دیموكراسییه‌ت ناكرێ‪ ،‬وه‌ك ئه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنانه‌ی ل‌ه هه‌ندێك واڵتانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‬ ‫ئه‌نجامده‌درێ������ن و تیایدا پارتی ده‌س������ه‌اڵتدار به‌ڕێژه‌ی‬ ‫(‪ )%90‬به‌سه‌ره‌و‌ه ده‌نگ ب‌ه ده‌س������ت دێنێت‪ .‬دووه‌میان‪:‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی دیموكراس������ی وه‌ك ئه‌وه‌ی ل������‌ه ئه‌مریكا و‬ ‫زۆربه‌ی واڵته‌ ئه‌ورووپییه‌كان ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ل������ه‌و كات������ه‌دا په‌یوه‌ندی راس������ته‌وخۆ و‬ ‫دروس������تی له‌گه‌ڵ دیموكراسییه‌تدا ده‌بێت‪ ،‬كه‌ كاریگه‌ر و‬ ‫ئازاد و پاك بێت‪ ،‬كاریگه‌ر به‌و مانایه‌ی گه‌ل سه‌رچاوه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت بێت‪ ،‬واته‌ هه‌ڵبژاردنی ده‌سه‌اڵتداران و یه‌كالیی‬ ‫كردنه‌وه‌ی ملمالنێ سیاسییه‌كان ب‌ه رێگاچاره‌ی ئاشتیان‌ه‬ ‫و پشتبه‌ستن ب‌ه رای گه‌ل بێت‪.‬‬

‫پاك بێت ب������ۆ ئه‌وه‌ی له‌ كاتی خۆی������دا ئه‌نجام بدرێت‬ ‫و سه‌رپه‌رش������تیارانی هه‌ڵبژاردنه‌ك‌ه بێالیه‌نی خۆیان ل‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر سیاس������ه‌ت و حزبایه‌تیدا بسه‌لمێنن چ له‌كاتی‬ ‫تۆماركردنی ده‌نگده‌ران یان ل‌ه جیاكردنه‌و‌ه و ژماردن و‬ ‫راگه‌یاندنی ئه‌نجامه‌كان بێت‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وان������ه‌ی ئه‌مه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردن نه‌ك به‌ش������ێك نابێت‬ ‫له‌ دیموكراس������ییه‌ت‪ ،‬به‌ڵكو رێك پێچه‌وانه‌ی ئه‌و ده‌بێ و‬ ‫مه‌به‌ستی دیكه‌ی له‌پشته‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬وه‌ك شه‌رعیه‌تدانێكی‬ ‫ن������اڕه‌وا به‌ ده‌س������ه‌اڵت یاخود كه‌مكردنه‌وه‌ی گوش������اری‬ ‫ئه‌و گرووپانه‌ی داوای چاكس������ازیی سیاسی و سه‌ره‌كی‬ ‫ده‌كه‌ن له‌ ناوخۆی واڵتدا‪ ،‬یان كه‌مكرنه‌وه‌ی گوشاری ئه‌و‬ ‫الیه‌نان������ه‌ی داوای رێزگرتن ل������ه‌ مافه‌كانی مرۆڤ ده‌كه‌ن‬ ‫له‌ناوه‌و‌ه و ده‌ره‌وه‌ی واڵتدا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ل‌ه زۆرێك له‌و واڵتانه‌ی هه‌ڵبژاردنی رووكه‌شی ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪ ،‬له‌ ده‌ستۆر و یاسا و په‌یڕه‌وه‌كانیشیاندا ماف و‬ ‫ئازادییه‌كانی تاك سنووردار كراوه‌‪ ،‬به‌تایبه‌ت ئه‌و بڕگانه‌ی‬ ‫په‌یوه‌ندییان ب‌ه ئافره‌ت و به‌ش������داریكردنی ل‌ه پرۆس������ه‌ی‬ ‫سیاسی واڵته‌دا هه‌یه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕای رێگه‌نه‌دان (به‌پێی یاسا‬ ‫و ده‌س������تووری واڵت) به‌ دامه‌زراندن و پێكهێنانی پارت‬ ‫یان گرووپی سیاسی دیك‌ه به‌مه‌به‌ستی به‌شداریكردن ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‪ .‬له‌ هه‌ندێك واڵتیش س������ه‌ره‌ڕای بوونی‬ ‫ده‌س������توور و یاسای سه‌رده‌میانه‌‪ ،‬نه‌توانراو‌ه بناغه‌یه‌كی‬ ‫ته‌واو دیموكراسی بۆ په‌یڕه‌وكردنی سیسته‌می حوكمڕانی‬ ‫دابڕێژرێت و له‌كاتی هه‌ڵبژاردنیش������دا تووش������ی گرفتی‬ ‫جۆراوجۆر ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێ������ره‌دا پرس������یارێك دێته‌ پێ������ش‪ ،‬ئایا ب������‌ه رووخانی‬ ‫دیكتاتۆره‌كان و س������ه‌رهه‌ڵدانی فر‌ه حزبی و ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكی فره‌ ڕه‌نگ‪ ،‬ده‌رگا له‌به‌رده‌م دیموكراسیدا‬ ‫وااڵ ده‌كرێت‌‪ ،‬وه‌ك ئه‌وی ئێس������تا ل������‌ه واڵته‌عه‌ره‌بییه‌كان‬ ‫رووده‌دات؟ بێگوم������ان كه‌س ناتوانێت دڵنیایی ته‌واو بدات‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌‪ ،‬چونك‌ه بوونی فره‌ حزبی و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ف������ر‌ه ڕه‌نگ به‌ته‌نیا ب������ه‌س نیی‌ه بۆ دیموكراس������ی بوون‪،‬‬ ‫به‌ڵكو ئه‌گه‌ری ئه‌و‌ه هه‌یه‌ دوای هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ره‌وش������ه‌ك‌ه‬ ‫ب‌ه ئاقارێكی خراپتر له‌وه‌ی پێش رووخانی دیكتاتۆره‌كان‬ ‫هه‌بووه‌‪ ،‬بڕوات‪.‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪19‬‬


‫سیستمی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه واڵتی هۆله‌ندا‬

‫وه‌رگێڕانی ‪ :‬شه‌هرام عه‌زیز‬ ‫هه‌ڵكه‌وت������ه‌ی تایبه‌تیی واڵت������ی هۆله‌ند‪ ،‬به‌هۆی‬ ‫ئ������ه‌وه‌ی كه‌وتۆت������‌ه لێ������واری زه‌ری������ای باكوور‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا به‌ش������ێكی كه‌وتۆته‌ نێوان هه‌رس������ێ‬ ‫رووباری (راین‪ ،‬ماس‪ ،‬شلدێت)‪ ،‬هاتووچۆیه‌كی‬ ‫زۆری تێدای‌ه و هه‌ڵێكی باشی بۆ ره‌خساو‌ه ك‌ه‬ ‫بگات‌ه رێگا ئاویی������ه‌ پان و به‌رین‌ه ناوخۆییه‌كانی‬ ‫ئه‌و ده‌ریایان������ه‌ی ده‌گه‌نه‌ واڵتانی ئه‌ورووپا‪ .‬ئه‌م‬ ‫هه‌ڵكه‌وته‌یه‌ بۆته‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ ل‌ه دێرزه‌مانه‌و‌ه‬ ‫كه‌ش������تیییه‌كانیان له‌نێو ئاو‌ه پان و به‌رینه‌كانی‬ ‫ده‌وروب������ه‌ر و دوورتری������ن ش������وێنه‌كانی جیهان‬ ‫هاتووچۆیان هه‌بێت و به‌ ئاس������انی په‌یوه‌ندی ب‌ه‬ ‫دوورترین واڵتانی جیهانه‌وه‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ندێ جاریش به‌هۆی به‌ره‌كه‌تی ئه‌و هه‌ڵكه‌وته‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫واڵتی هۆله‌ندا‪ ،‬توانیویه‌تی س������ه‌رۆكایه‌تی ده‌ریاییه‌كانی‬ ‫جیهان بگرێت‌ه ده‌س������ت و موسته‌عمه‌ره‌یه‌كی پان و به‌رین‬ ‫وه‌ده‌س������ت بێنێت و ئیمپراتۆریه‌تی خۆی ل‌ه جیهاندا په‌ر‌ه‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫پ������ێ بدات‪ .‬هه‌ندێ جاریش ترپه‌ی دارایی گه‌ور‌ه واڵتانی‬ ‫پیشه‌س������ازیی ئه‌ورووپا بگرێته‌ ده‌س������ت و به‌ ده‌روازه‌ی‬ ‫ئه‌ورووپا بناسرێت و جوول‌ه ب‌ه بازرگانی و پیشه‌سازیی‬ ‫جیهان بدات و پێشی بخات‪.‬‬ ‫به‌هۆی بوونی چه‌ندین به‌نده‌ری گرنگ و پێش������كه‌وتوو‬ ‫وه‌ك به‌ن������ده‌ری رۆتردام و ئامس������تردام‪ ،‬هه‌روه‌ها تۆڕی‬ ‫فراوانی گواستنه‌و‌ه و ترانزیتی كاال‪ ،‬گرنگی و هه‌ستیاریی‬ ‫هه‌ڵكه‌وته‌ی س������تراتیژیه‌تی ئه‌و واڵت‌ه زیاد ده‌كات‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫سااڵن‌ه له‌و به‌نده‌رانه‌وه‌ ملیۆنه‌ها تۆن سوته‌مه‌نی و كاالی‬ ‫كانزایی و پێداویستی ده‌گوازرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫مێژووی هوله‌ندا‪ ،‬وه‌كو زۆربه‌ی واڵتانی دیكه‌ په‌یوه‌ندی‬ ‫به‌ جوگرافیای ئ������ه‌و واڵته‌وه‌ هه‌یه‌‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ئه‌وكاته‌ی‬ ‫كه‌ به‌هۆی ده‌ریاوه‌ بازرگانی په‌ره‌ی س������ه‌ند و پیشه‌سازی‬ ‫ده‌ستی پێكرد‪ ،‬س������ه‌رنجی خوازیاران و ئه‌و كه‌سانه‌ی كه‌‬


‫شاژن بئاتریس شاژنی هۆله‌ندا‬

‫به‌ش������وێن مڵك (زه‌وی)دا ده‌گه‌ڕان بۆ الی خۆی راكێش������ا‪.‬‬ ‫ئینجا كێش������مه‌كێش و ئالوێری سیاس������ی ده‌ستی پێ كرد‬ ‫و هاوش������ێوه‌ی هێرشی ده‌ریا بۆ س������ه‌ر خاكی ئه‌و واڵته‌‪،‬‬ ‫له‌الی������ه‌ن ئه‌و كه‌س������انه‌وه‌ به‌به‌رده‌وامی هێرش������ی ده‌كرایه‌‬ ‫س������ه‌ر‪ ،‬به‌اڵم هۆله‌ندییه‌كان‪ ،‬ماندوونه‌ناسانه‌ هه‌روه‌ك چۆن‬ ‫ئاوی ده‌ریایان خس������ته‌ ژێر ركێفی خۆی������ان و واڵتێكی به‌‬ ‫پیت به‌ره‌كه‌تیان دروس������ت كرد‪ ،‬ئاوه������اش له‌ مه‌یدانی ئه‌و‬ ‫كێشمه‌كێشه‌ سیاسییانه‌دا سه‌ر بڵند ده‌رچوون‪.‬‬ ‫یه‌كه‌مین ده‌س������تووری هه‌میش������ه‌یی والتانی ب������ه‌ره‌وه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ساڵی ‪1814-15‬ی زاینی‪ ،‬واته‌ یه‌ك ساڵ دوای داگیركردنی‬ ‫فه‌ڕه‌نس������ا و گۆڕین������ی حكوومه‌تی كۆماری ب������ه‌ (ده‌وڵه‌تی‬ ‫پاش������ایی) په‌سه‌ند كرا‪ .‬ئه‌م ده‌س������تووره‌ له‌ ساڵی ‪1848‬ی‬ ‫زایینییه‌وه‌‪ ،‬پێداچوونه‌وه‌ی بۆ كرا و ده‌س������توورێكی نوێ بۆ‬ ‫والتی هۆله‌ندای دانرا‪ ،‬كه‌ تاكو ئێستا هه‌مواركردنێكی كه‌می‬ ‫بۆ كراو و دوایین هه‌مواركردنیش كه‌ له‌ ده‌ستووری هۆله‌ندا‬ ‫كرابێت‪ ،‬له‌ حوزه‌یرانی ‪ 1987‬بوو‪.‬‬ ‫ده‌ستووری واڵتی هۆله‌ندا له‌سه‌ر ئه‌ساسی دیموكراسییه‌و‌ه‬ ‫بونیاد نراوه‌ و ئازادیی بیروباوه‌ڕ و ئایین‪ ،‬ئازادیی راده‌ربڕین‪،‬‬ ‫ئازادیی رۆژنامه‌نووس������ی و ئازادیی ره‌خنه‌گرتن بۆ ته‌واوی‬ ‫هاوواڵتیانی هۆله‌ندی ده‌سته‌به‌ر كراوه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ده‌س������تووری هه‌میش������ه‌یی‪ ،‬پایه‌‌ی پاش������ایه‌تی ل‌ه‬ ‫سه‌رووی هه‌رسێ ده‌س������ه‌اڵته‌ و وه‌زیره‌كانیش به‌رامبه‌ر ب‌ه‬ ‫هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نه‌كه‌ به‌رپرسیارن‪ .‬ره‌خنه‌گرتن له‌ ده‌وڵه‌ت‬ ‫له‌الیه‌ن نوێنه‌رانی خه‌ڵك هه‌میشه‌ رووبه‌ڕووی سه‌رۆك وه‌زیر‬ ‫و وه‌زی������ره‌كان ده‌بێته‌وه‌ و پله‌ و پایه‌ی پاش������ایه‌تی له‌ هه‌ر‬ ‫ره‌خنه‌یه‌ك به‌دووره‌‪.‬‬ ‫پێكهاته‌ی سیاسی‬ ‫واڵت������ی هۆله‌ندا‪ ،‬رژێمێك������ی پاش������ایه‌تیی میراتیی‌ه و‬ ‫په‌رله‌مانیی هه‌یه‌‪ .‬ش������ا یان ش������اژن له‌گه‌ڵ وه‌زیره‌كان‪،‬‬ ‫پاس������ه‌وانی تاج و ته‌خت ده‌كه‌ن‪ .‬ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‬ ‫له‌ده‌ست هه‌ردوو ئه‌نجومه‌ن‌ه و دسه‌اڵتی شا ده‌سه‌اڵتێكی‬ ‫ته‌ش������ریفاتییه‌ و ته‌نها ل‌ه كاتی پێكهێنانی حكوومه‌ت یان‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی قه‌یران‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی خۆی به‌كاردێنێ‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی س������ه‌رۆكی حكوومه‌ت یان سه‌رۆك وه‌زیران‬

‫له‌الیه‌ن ش������ا یان ش������اژنه‌وه‌ ده‌ستنیش������ان كرا‪ ،‬ده‌ست‬ ‫ده‌كرێت ب‌ه ده‌ستنیشانكردنی وه‌زیره‌كان‪.‬‬ ‫هه‌ر ویالیه‌تێك‪ ،‬له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی خۆجێییه‌وه‌ (ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ویالیه‌ت) به‌ڕێوه‌ ده‌بردرێت‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ش������اری ئامس������تردام‬ ‫پایته‌خت������ی هۆله‌ندایه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم داموده‌زگاكان������ی حكوومه‌ت له‌‬ ‫ش������اری الهه‌یه‌‪ .‬ناوی ئیداریی هۆله‌ندا‪ ،‬حكوومه‌تی پاشایه‌تی‬ ‫هۆله‌ندایه‌ و سرودی نیشتمانیی ناوی (ویلهێلم فان ناساو)ـه‌ و‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1568‬بۆ یادی باوكی نیشتمان ویلهێلم ئورانژ وتراوه‌‪،‬‬ ‫له‌وه‌كاته‌وه‌ تاكو ئێستا هیچ گۆڕانێكی به‌سه‌ردا نه‌هاتووه‌‪.‬‬ ‫سیستمی هه‌ڵبژاردن‬ ‫سیستمی هه‌ڵبژاردن له‌ هۆله‌ندا‪ ،‬سیستمێكی رێژه‌یی‌ه‬ ‫و كورس������ییه‌كانی په‌رله‌مانیش به‌پێی ده‌نگی وه‌ده‌س������ت‬ ‫هاتوو داب������ه‌ش ده‌كرێن‪ .‬بۆ كاراكردنی ئه‌و سیس������تمه‌‪،‬‬ ‫پێچه‌وانه‌ی سیس������تمی پێشوو (سیستمی چه‌ند بازنه‌یی‬ ‫كه‌ تا س������اڵی ‪ 1917‬كاری پێ ده‌ك������را)‪ ،‬ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌م������ان ته‌واوی واڵت یه‌ك بازنه‌ی������‌ه و ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی ش������ار و ویالیه‌ت‪ ،‬ته‌واوی شار یان ویالیه‌ت‬ ‫وه‌ك یه‌ك بازن‌ه دیاری ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل‌ه كاتی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی دووه‌م‪ ،‬واڵت به‌سه‌ر‬ ‫ه������ه‌ژد‌ه ناوه‌ندی هه‌ڵبژاردندا داب������ه‌ش ده‌كرێت و پارت‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كان ده‌بێ كاندیده‌كانی خۆیان به‌پێی یاس������ا‬ ‫رابگه‌یێنن‪ .‬ده‌نگدان چل و س������ێ رۆژ دوای ئه‌و‌ه ئه‌نجام‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪21‬‬


‫ده‌درێت‪ ،‬به‌اڵم له‌ كاتی هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردن ب‌ه پێویس������ت زانرا‪ ،‬ش������ا یان ش������اژن‪ ،‬رۆژی‬ ‫راگه‌یاندنی كاندیده‌كان دی������اری ده‌كات‪ ،‬ك‌ه ئه‌ویش چل‬ ‫رۆژ دوای هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ رۆژی راگه‌یاندنی كاندیده‌كان‪ ،‬حزبه‌ سیاس������ییه‌كان‬ ‫لیستێك به‌ ناوی كاندیده‌كانی خۆیان كه‌ له‌ سی كاندید تێپه‌ڕ‬ ‫ناكات‪ ،‬رێك ده‌خه‌ن و ده‌بێ بیست و پێنج كه‌س له‌ ده‌نگده‌ران‬ ‫ئیمزای له‌س������ه‌ر بكه‌ن و له‌گه‌ڵ راگه‌یاندراوی ئاماده‌بوونی‬ ‫كاندیده‌كان‪ ،‬پێش������كه‌ش به‌ بنك������ه‌ی هه‌ڵبژاردنی ناوچه‌كه‌‬ ‫بكرێت‪ .‬به‌ مه‌به‌س������تی وه‌ده‌س������تهێنانی ده‌نگی ده‌نگده‌ران‪،‬‬ ‫ناوی كه‌س������ێك كه‌ له‌نێو خه‌ڵك پێگه‌یه‌كی كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه‌‬ ‫و خۆشه‌ویسته‌ له‌الی ده‌نگده‌ران‪ ،‬له‌ كۆتایی لیسته‌كه‌ زیاد‬ ‫ده‌كرێت بۆ ئه‌وه‌ی س������ه‌رنجی ده‌نگده‌ره‌كان بۆ لیس������ته‌كه‌‬ ‫رابكێشێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و كه‌سه‌ هه‌ڵنابژێردرێت‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی ته‌واوی واڵت وه‌كو یه‌ك بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫دی������اری ده‌كرێت‪ ،‬ت������ه‌واوی ئه‌و ده‌نگانه‌ی ك������‌ه دراو‌ه ب‌ه‬ ‫كاندیده‌كانی هه‌ر حزبێك‪ ،‬ل‌ه هه‌ر هه‌ژد‌ه ناوه‌ندی ده‌نگدان‬ ‫كۆ ده‌كرێنه‌و‌ه و ل‌ه ئه‌نجامدا شانسی حزبه‌ بچووكه‌كان‬ ‫بۆ وه‌ده‌ستهێنانی كورسیی په‌رله‌مان زیاتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌پێی یاسا‪ ،‬سه‌ره‌تا له‌ بنكه‌ی سه‌ره‌كی هه‌ڵبژاردنی هه‌ر‬ ‫ناوچه‌یه‌ك پێداچوونه‌وه‌ به‌ لیس������تی كاندی������ده‌كان ده‌كرێت و‬ ‫پاشان كۆ ده‌كرێنه‌وه‌ و بۆ باڵوكردنه‌وه‌ ده‌نێردرێته‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫هه‌ڵبژاردن (‪ .)Electral Council‬ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردن له‌‬ ‫پێنج ئه‌ندامی س������ه‌ره‌كی و پێن������ج جێگری پێكدێت و بااڵترین‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌ كه‌ پێداچوونه‌ به‌ سكااڵكانی هه‌ڵبژاردن ده‌كات‪.‬‬ ‫كورس������ییه‌كانی په‌رله‌مان به‌س������ه‌ر ئه‌و حزبانه‌دا دابه‌ش‬ ‫ده‌كرێن‪ ،‬كه‌ رێژه‌ی پێویستی ده‌نگیان له‌ هه‌ڵبژاردن به‌ده‌ست‬ ‫هێناوه‌‪ .‬ده‌نگی به‌ده‌ستهاتوو بۆ لیستی كاندیه‌كانی هه‌ر حزبێك‪،‬‬ ‫دابه‌شی رێژه‌ی دیاریكراوی ده‌نگه‌كانی هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت‬ ‫و ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژاردنیش كورس������ییه‌كانی په‌رله‌مان به‌بێ‬ ‫له‌به‌رچاوگرتنی كه‌م و زیاده‌‪ ،‬ده‌داته‌ حزبه‌ سه‌ركه‌وتووه‌كان‪.‬‬ ‫ب‌ه گش������تی‪ ،‬له‌م قۆناغه‌دا هه‌موو كورسییه‌كانی په‌رله‌مان پڕ‬ ‫ناكرێنه‌ و بۆ دابه‌ش������كردنی كورس������ییه‌كانی ماوه‌‪ ،‬ده‌نگی‬ ‫به‌ده‌س������تهاتووی حزبه‌كان دابه‌شی سه‌ر ئه‌و كورسییانه‌ی‬ ‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫كه‌ ل‌ه قۆناغی یه‌كه‌مدا به‌ده‌س������ت هاتوون كۆ یك‪ ،‬ده‌كرێن‪،‬‬ ‫به‌پێی ئه‌نجامی به‌ده‌س������تهاتوو‪ ،‬له‌س������ه‌ره‌و‌ه ب������ۆ خواره‌و‌ه‬ ‫به‌س������ه‌ر هه‌ریه‌ك له‌ حزبه‌كان‪ ،‬كورسییه‌ك دابه‌ش ده‌كرێت‪،‬‬ ‫تاكو هه‌موو كورسییه‌كانی په‌رله‌مان پڕ ده‌بنه‌وه‌‪.‬‬ ‫مه‌رجه‌كانی پاڵێوراوان‬ ‫ئه‌نجومه‌نی یه‌كه‌م ‪ 75‬ئه‌ندامی هه‌یه‌ ك‌ه به‌ ش������ێوه‌ی‬ ‫ناراس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا‪،‬‬ ‫یان ویالیه‌ته‌كان هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬هه‌ر كه‌س������ێك ك‌ه مافی‬ ‫ده‌نگدانی هه‌بێت ده‌توانێت خۆی كاندید بكات به‌مه‌رجێك‬ ‫ته‌مه‌نی بۆ ئه‌نجومه‌نی ش������ار ل‌ه ‪ 23‬س������اڵ كه‌متر نه‌بێت‬ ‫و ب������ۆ په‌رله‌مانیش ته‌مه‌نی ل‌ه ‪ 25‬س������اڵ كه‌متر نه‌بێت‪.‬‬ ‫ل‌ه رووی نیش������ته‌جێیه‌وه‌ش مه‌رجێكی تایبه‌تی بۆ دیاری‬ ‫نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم كه‌س������انێك ك‌ه بۆ ئه‌ندامیه‌تی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ش������ار یان ویالیه‌ت هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ ،‬ده‌بێ ل‌ه هه‌مان شار‬ ‫یان ویالیه‌ت نیشته‌جێ بن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا و ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ش������ار‪ ،‬ب������ه‌ ده‌نگی راس������ته‌وخۆی خه‌ڵك������ی هۆله‌ندا ك‌ه‬ ‫نیشته‌جێی هه‌مان پارێزگا یان شارن‪ ،‬هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫مه‌رجه‌كان������ی پێویس������ت ب������ۆ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ه������ه‌ر ئه‌و‬ ‫مه‌رجانه‌ ‌ن كه‌ ب������ۆ ئه‌نجومه‌نی دووه‌م دیاری كراو‌ه و بۆ‬ ‫هه‌ڵبژێردراوانی������ش هه‌ر هه‌مان م������ه‌رج په‌یڕه‌و ده‌كرێن‪.‬‬ ‫به‌پێی بڕیاری په‌رله‌مان ئه‌و كه‌سانه‌ی ك‌ه هۆله‌ندی نین‪،‬‬ ‫به‌اڵم دانیش������تووی هۆله‌ندان‪ ،‬مافی خۆ پااڵوتن و مافی‬ ‫ده‌نگدانیان بۆ ئه‌نجومه‌نی شار یان ویالیه‌ت هه‌یه‌‪.‬‬ ‫مه‌رجه‌كانی ده‌نگده‌ران‬ ‫ته‌واوی ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ ته‌مه‌نیان له‌ س������ه‌رووی ‪18‬‬ ‫س������الییه‌وه‌یه‌‪ ،‬مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌ و ده‌توانن نوێنه‌رانی‬ ‫خۆی������ان بۆ ئه‌نجومه‌ن������ی دووه‌م و ئه‌نجومه‌نی ش������ار یان‬ ‫ویالیه‌ت (پارێزگا) هه‌لبژێرن‪ .‬ده‌نگده‌ران ده‌بێ دانیشتووی‬ ‫هۆله‌ندا بن‪ .‬فه‌رمانبه‌ران و راسپێردراوانی حكوومه‌ت كه‌‬ ‫كار و ئه‌ركیان له‌ ده‌ره‌وه‌ی واڵته‌‪ ،‬ده‌توانن له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی دووه‌م (ئه‌نجومه‌نی نه‌ته‌وه‌یی) به‌شدار بن‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://www.aftabir.com :‬‬


‫چۆن ده‌سه‌اڵت له‌ حکوومه‌ت ‌ه‬ ‫دیموکراتییه‌کاندا ده‌ستاوده‌ست ده‌کرێت؟‬ ‫نووسینی‪ :‬ئێریک بیۆرنلووند*‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬باوکی زاگرۆس‬ ‫ل‌ه سیس������ته‌می ته‌ندروستی دیموکراسیدا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ب‌ه‬ ‫مانای خاڵی گرینگی ده‌وڵه‌تێکی سه‌قامگیره‌ که‌ به‌رگری‬ ‫ل������‌ه مافی که‌مینه‌کان‪ ،‬ئازادیی ڕاده‌ربڕین دابین ده‌کات و‬ ‫ڕێز ل‌ه سه‌روه‌ریی یاسا ده‌گرێت و هه‌وڵ بۆ کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی‬ ‫مه‌ده‌نیی به‌هێز ده‌دات‪.‬‬ ‫به‌گش������تی‪ ،‬هه‌ڵبژاردن������ی دیموکراتیان������ه‌‪ ،‬ب������ه‌ بناغه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌تێکی یاسایی ده‌ژمێردرێت‪ .‬هه‌ڵبژاردن به‌ ڕه‌خساندنی‬ ‫ده‌رفه‌تی ده‌ستنیشانکردنی شێوازی حوکمڕانی له‌ الیه‌ن‬ ‫خه‌ڵکه‌وه‌‪ ،‬س������ه‌ره‌تای ده‌ستپێکردنه‌ بۆ دامه‌زراوه‌کانی تر‬ ‫و ڕێ������کاره‌ دیموکراتییه‌کان دێته‌ ئه‌ژمار‪ .‬به‌محاڵه‌ش������ه‌وه‌‪،‬‬ ‫دیموکراس������یی ڕه‌س������ه‌ن پێویس������تی به‌ هۆکاری زیاتر له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن هه‌یه‌‪ .‬س������ه‌ره‌ڕای به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫ڕێوه‌شوێنه‌ س������نوورداره‌کانی گونجاو له‌گه‌ڵ ده‌ستووری‬ ‫گش������تی ده‌رباره‌ی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬مسۆگه‌ریی ڕێزگرتن له‌ مافه‌‬ ‫س������ه‌ره‌تایییه‌کانی هاوواڵتی������ان‪ ،‬پێکه‌وه‌هه‌ڵک������ردن له‌گه‌ڵ‬ ‫که‌مین������ه‌ مه‌زهه‌ب������ی و قه‌ومییه‌كان‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا ده‌رفه‌تی‬ ‫س������ه‌رهه‌ڵدانی ڕوانگه‌ جیاوازه‌کان‪ ،‬له‌ پێویس������تییه‌کانی‬

‫تری دیموکراس������یی ڕه‌س������ه‌نه‌‪ .‬به‌مه‌به‌ستی گه‌ییشتن به‌و‬ ‫سیسته‌مه‌ دیموکراسییه‌ی که‌ جێی متمانه‌یه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌کان‬ ‫ده‌بی کولتووری دیموکراسی له‌ ناو خۆیدا په‌ره‌ پێ بده‌ن و‬ ‫به‌ قبووڵکردنی سه‌روه‌ریی یاسا پێش و دوای هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا هه‌وڵی ئه‌و که‌س������انه‌ی ک������ه‌ له‌وانه‌یه‌ بخوازن‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی الواز بکه‌ن‪ ،‬له‌بار به‌رێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ ئ������ه‌و خاڵه‌یه‌ که‌ هیالری کلینتۆن له‌ زانس������تگه‌ی‬ ‫(جۆرج تاون) گوتی‪" :‬دیموکراس������ی‪ ،‬ته‌نی������ا ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ب������ۆ هه‌ڵبژێرانی ڕێبه‌رانی واڵت������ان نییه‌‪ ،‬به‌ڵکو‬ ‫بوون������ی هاوواڵتیی چاالک‪ ،‬ڕاگه‌یاندنی ئازاد‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫سه‌ربه‌خۆی دادوه‌ری و دامه‌زراوه‌ ده‌وڵه‌تییه‌کانی کراوه‌ و‬ ‫وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌ خۆی له‌ به‌رامبه‌ر به‌ ته‌واوی هاوواڵتیان‬ ‫و به‌رگری������ی ڕه‌وا و بێهه‌اڵواردنی مافی ئه‌وان‪ ،‬به‌ به‌رپرس‬ ‫ده‌زانێت‪ .‬له‌ سیس������ته‌مه‌ دیموکراتییه‌کاندا‪ ،‬ڕه‌چاوکردنی‬ ‫مافی هاوواڵتیان شتێک نییه‌ که‌ڕێبه‌ران بخوازن له‌ ده‌سپێکی‬ ‫هه‌ر ڕۆژێکدا بڕیاری له‌باره‌یه‌وه‌ بده‌ن‪ ،‬له‌ ڕاستیدا هۆکاری‬ ‫حوکمڕانی ئه‌وان‪ ،‬ڕه‌چاوکردنی مافی هاوواڵتیانه‌‪".‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪23‬‬


‫ده‌ستاوده‌ستکردنی هێمنانه‌ی ده‌سه‌اڵتی سیاسی دوای‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬پێویس������تییه‌کی سیسته‌می دیموکراسییه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫سیسته‌می ته‌ندروستی دیموکراسیدا‪ ،‬ئه‌و پاڵێوراوانه‌ی‬ ‫ک‌ه ده‌دۆڕێنن‪ ،‬ده‌بێ به‌ش������ێوه‌یه‌کی ماقووڵ و ئاش������تیان‌ه‬ ‫چاوپۆشی له‌ ده‌سه‌اڵت بکه‌ن‪ .‬به‌ ڕه‌چاوکردنی ئه‌مشێوازه‌‪،‬‬ ‫پاڵێوراوه‌ دۆڕاوه‌کان‪ ،‬هاوکات که‌ که‌سایه‌تیی سیاسی و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیی خۆیان ده‌پارێزن‪ ،‬یارمه‌تی ب‌ه داب و ڕێوشوێن‬ ‫و نه‌ریت‌ه دیموکراس������ییه‌کان ل‌ه واڵتی خۆیاندا ده‌که‌ن‪ .‬ل‌ه‬ ‫الیه‌کی تره‌وه‌‪ ،‬پاڵێوراوه‌ سه‌رکه‌وتووه‌کانیش به‌ دڵدانه‌و‌ه‬ ‫و ڕێزگرتن له‌ خه‌نیمه‌ سیاسییه‌کانی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫به‌دروس������تکردنی پردێک له‌ نێوان جیاوازییه‌کان (خۆیان‬ ‫له‌گه‌ڵ خه‌نیم‌ه شکستخواردووه‌کان) ئه‌گه‌ری پێکدادان و‬ ‫دوژمنایه‌تی که‌ ده‌توانیت زه‌بر ل‌ه ڕه‌وتی دیموکراس������ی و‬ ‫پێشکه‌وتنی واڵت بدات‪ ،‬ب‌ه النیکه‌می بگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫ل‌ه سیس������ته‌می دیموکراس������یی ڕاس������ته‌قینه‌دا‪ ،‬بوونی‬ ‫هۆکارگه‌لێک وه‌کو س������ه‌روه‌ریی یاس������ا‪ ،‬دام������ه‌زراوه‌ی‬ ‫سیاس������یی دیموکراتی������ک‪ ،‬ڕێکخراوه‌کانی س������ه‌ربه‌خۆی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬گه‌ره‌نتیی ڕێزگرتنه‌ له‌ هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫سه‌روه‌ریی یاسا‬ ‫پێویس������تیی دیموکراس������ی‪ ،‬ڕێزگرتن ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫یاسایه‌‪ ،‬جیا له‌وه‌ ک‌ه ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان چی ده‌بێت‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ی������ان بابه‌تێکی تره‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی ئاسایش������ی نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کان به‌م چه‌ش������نه‌ باس ل‌ه س������ه‌روه‌ریی یاسا‬ ‫ده‌کات‪" :‬گش������ت تاکه‌کان‪ ،‬دامه‌زراوه‌ و نووسینگه‌کان‪ ،‬چ‬ ‫ده‌وڵه‌تی بن یان شه‌خسی و له‌وان‌ه ده‌وڵه‌تیش‪ ،‬له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ڕێز و ڕه‌چاوکردنی یاس������اکان که‌ ب‌ه شێوه‌ی گشتی باڵو‬ ‫کراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬ده‌رحه‌ق به‌هه‌موان یه‌کسان به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا س������ه‌ربه‌خۆ و گونج������او له‌گه‌ڵ یاس������اکان و‬ ‫ستاندارده‌ نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کانی مافی مرۆڤ ک‌ه نووسراون‬ ‫و باڵوکراونه‌ته‌وه‌‪ ،‬به‌رپرس و وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ن‪".‬‬ ‫ش������ه‌رعییه‌تی یاسایی‪ ،‬ڕه‌چاوکردنی ئه‌سلی بێالیه‌نی‪،‬‬ ‫بڕش������ت‪ ،‬چاودێ������ری و دروس������تکردنی هاوس������ه‌نگی‪ ،‬ل‌ه‬ ‫گرینگتری������ن هۆکاره‌کانی پێکهێنانی ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ا‬ ‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫ده‌ژمێردرێن‪ .‬پێداویستیی ش������ه‌رعییه‌تی یاسایی ئه‌وه‌ی‌ه‬ ‫ک‌ه یاساکان ده‌نگدانه‌وه‌ی چه‌شنێک کۆده‌نگیی گشتی ل‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌ و له‌ ڕه‌وتێکی دیموکراتیک و ئازاددا په‌س������ند‬ ‫کرابێت‪ .‬ڕه‌چاوکردنی ئه‌س������ڵی بێالیه‌نی‪ ،‬وه‌کو کرداری‬ ‫یه‌کسانیی یاس������ا بۆ هه‌موان‪ ،‬ڕه‌چاوکردنی دادپه‌روه‌ری‬ ‫له‌ به‌دواداچوونی دۆسییه‌ی دادوه‌ری‪ ،‬پاراستنی ئازادیی‌ه‬ ‫مه‌ده‌نییه‌کان و ده‌ستپێراگه‌ییشتنی ماقووڵ به‌ دامه‌زراو‌ه‬ ‫به‌رپرس������ه‌کانی دادوه‌ریی������ه‌‪ .‬مه‌به‌س������تیش ل‌ه بڕش������ت‪،‬‬ ‫به‌کارهێنان و جێبه‌جێکردنی به‌رده‌وامیی یاساکانه‌‪.‬‬ ‫یاسا نووسراوه‌کان‪ ،‬به‌ ڕه‌چاوکردنی ئه‌سڵی بێالیه‌نی‬ ‫که‌ به‌رگری له‌ مافی گشت هاوواڵتیان ده‌کات‪ ،‬یارمه‌تی ب‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌تی دیموکراتیک و شه‌رعییه‌تی یاسایی ئه‌و ده‌دات‪.‬‬ ‫له‌و ڕووه‌وه‌‪ ،‬بوونی ئه‌و چه‌ش������نه‌ یاسایانه‌ ل‌ه سیسته‌می‬ ‫ته‌ندروس������تی دیموکراتیدا‪ ،‬که‌ ڕێز و ئه‌مه‌کداریی گشتی‬ ‫به‌دوادا دێت‪ ،‬هاوواڵتیان������ی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی ئه‌وتۆ‪ ،‬دان ب‌ه‬ ‫ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان ده‌نێن‪ ،‬جا ئه‌و ئاکام‌ه هه‌ر چۆنێک‬ ‫بێت‪ .‬واڵتێک که‌ له‌وێدا یاسای دادپه‌روه‌ران‌ه به‌ڕێوه‌ده‌چێت‬ ‫و له‌وێدا به‌ڕه‌چاوکردنی ئه‌سڵی بێالیه‌نانه‌ی به‌دواداچوون‬ ‫بۆ جیاوازییه‌کان ده‌کرێت‪ ،‬سه‌قامگیریی زیاتری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه الیه‌ک������ی ت������ره‌وه‌‪ ،‬په‌س������ندکردن و جێبه‌جێکردنی‬ ‫یاس������ای ناڕه‌وا یان هه‌اڵواردن‪ ،‬ئه‌گه‌ری بێڕێزیی گشتی‬ ‫به‌ یاس������اکان زیات������ر ده‌کات‪ .‬ل‌ه کاتێکدا یاس������اکان ب‌ه‬ ‫ش������ێوه‌یه‌کی سه‌رس������وڕهێنه‌ر ن������اڕه‌وا و هه‌اڵوارده‌یی‬ ‫بێت‪ ،‬هه‌ندێک مه‌ترس������ی وه‌کو س������ه‌رپێچیی مه‌ده‌نی یان‬ ‫ته‌نانه‌ت شۆڕش������ی به‌دوادا دێت و که‌شوهه‌وا بۆ قبووڵ‬ ‫نه‌کردنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن ک‌ه ب‌ه گوێره‌ی ویس������ت‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬دێنێت‌ه کایه‌وه‌‪ .‬هه‌ر به‌م بۆنه‌یه‌وه‌‪ ،‬س������ه‌رکۆماری‬ ‫پێش������ووتری ئه‌مری������کا‪ ،‬دوای������ت دی ئایزه‌نهاوێر ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"به‌رچاوترین نموون‌ه له‌ ژیان������ی ڕۆژانه‌ی ئێمه‌دا ک‌ه له‌و‬ ‫ڕێگه‌یه‌و‌ه ده‌توانین مانایه‌کی ڕوون له‌ س������ه‌روه‌ریی یاسا‬ ‫بده‌ی������ن‪ ،‬وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی ڕووداوه‌کان‌ه ک������‌ه له‌ نه‌بوونی‬ ‫سه‌روه‌ریی یاسادا به‌سه‌رمان هاتن‪".‬‬ ‫سه‌روه‌ریی یاسا ب‌ه مانای ڕێزگرتن ل‌ه مافی بنه‌ڕه‌تیی‬ ‫ئه‌ساس������ی و پێودانگه‌ یاس������ایییه‌کان‌ه و پێویسته‌ ماف و‬


‫پێوه‌ره‌ باس لێکراوه‌کان لێکه‌وته‌ی ئاکامی هه‌ڵبژارده‌کان‬ ‫جا هه‌رچییه‌ک بێت‪ ،‬له‌ پله‌ی یه‌که‌مدا بێت‪ .‬ل‌ه سیسته‌می‬ ‫دیموکراس������یدا‪ ،‬ئاکامه‌کان������ی هه‌ڵب������ژاردن ناتوانێت کار‬ ‫له‌س������ه‌ر هه‌ندێ������ک چه‌مک وه‌ک������و ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین‪،‬‬ ‫ئازادیی چاپه‌مه‌نی یان سه‌ربه‌خۆیی ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ریی‬ ‫ب������کات‪ .‬ڕێبه‌ر‌ه نوێیه‌کان به‌ب������ێ له‌به‌رچاوگرتنی پانتایی‬ ‫به‌رپرس������یاریه‌تیی یاس������ایییان‪ ،‬هیچ کاتێ������ک نابێت ئه‌م‬ ‫پێودانگان‌ه بکه‌ونه‌ جێ������ی گومانه‌وه‌‪ ،‬یان مافی هیچ یه‌ک‬ ‫له‌ هاوواڵتیان ته‌نانه‌ت ئه‌و که‌س������انه‌ی که‌ پشتیوانیان ل‌ه‬ ‫پاڵێوراو‌ه دۆڕاوه‌کان کردووه‌‪ ،‬هه‌ڕه‌شه‌یان لێ بکرێت‪.‬‬ ‫ل������‌ه کۆتایی������دا‪ ،‬ڕێزگرت������ن له‌ س������ه‌روه‌ریی یاس������ا‪،‬‬ ‫ده‌ستاوده‌س������تکردنی ئاش������تیانه‌ی ده‌س������ه‌اڵت دوای‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ب������ه‌دوادا دێ������ت‪ .‬پاڵێوراوێک������ی دۆڕاو ک‌ه‬ ‫س������ه‌رپێچی له‌ ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن بکات‪ ،‬پشتیوانیی‬ ‫گش������تی له‌ده‌س������ت ده‌دات و هاوواڵتیان ئه‌و که‌سه‌ وه‌کو‬ ‫تاکێکی په‌راوێزخراو و له‌وانه‌ش������ه‌ ب‌ه پێشێلکه‌ری یاسا‬ ‫و له‌ڕاس������تیدا هه‌ڕه‌ش������‌ه بۆ س������ه‌ر کولتووری مه‌ده‌نیی‬ ‫هاوبه‌ش������یان س������ه‌یری ده‌که‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ واڵتێکدا ک‌ه‬ ‫ڕه‌چاوی پێوه‌ر‌ه یاسایییه‌کان ده‌کرێت و ده‌وڵه‌ت خاوه‌نی‬ ‫شه‌رعییه‌تێکی یاسایی باشه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ری مه‌یلی هاوواڵتیان‬ ‫به‌ ش������ۆڕش یان پش������تیوانی ل������ه‌ پاڵێ������وراوی دۆڕاو ک‌ه‬ ‫ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردنی قبووڵ نه‌کردووه‌‪ ،‬که‌م ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دامه‌زراوه‌ سیاسییه‌کان‬ ‫بوونی دامه‌زراوه‌ی سیاسی و هه‌ڵبژاردنی په‌ره‌گرتوویش‬ ‫کار له‌س������ه‌ر ئه‌گه‌ری گواستنه‌وه‌ی ئاشتیانه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫دوای هه‌ڵب������ژاردن ده‌کات‪ .‬ئه‌م دامه‌زراوانه‌‪ ،‬نه‌رمونیانیی‬ ‫پێویس������ت بۆ سیس������ته‌می دیموکراس������ی بۆ به‌رگه‌کرتن‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر کێش������ه‌کانی دوای هه‌ڵبژاردن که‌ ده‌بن‌ه جێی‬ ‫مش������تومڕ‪ ،‬ده‌ڕه‌خس������ێنێت‪ .‬له‌ هه‌لومه‌رجێک������ی ئاوادا‪،‬‬ ‫پاڵێ������وراو‌ه دۆڕاوه‌کان یا گرووپه‌کان������ی دژ به‌ ده‌وڵه‌ت‪،‬‬ ‫له‌ب������ری ئ������ه‌وه‌ی بۆ ده‌بڕین������ی ناڕه‌زایه‌تی و ش������کایه‌ت‬ ‫ڕوو له‌ ش������ه‌قامه‌کان بکه‌ن‪ ،‬ده‌توانن ب������‌ه ڕێگه‌ی ڕێکار‌ه‬ ‫یاسایییه‌کانه‌وه‌‪ ،‬وه‌کو کۆمیسیۆن یان دادگه‌ی پێداچوونه‌و‌ه‬

‫ب‌ه ش������کایه‌تیی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ناڕه‌زایه‌تی و شکایه‌ته‌کانیان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ناڕاستبوون‪ ،‬یان به‌ڕێوه‌بردنی الیه‌نگرانه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌دواداچوونی کێشه‌کانیان بکه‌ن‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌م‬ ‫دامه‌زراوان‌ه بتوان������ن چاوه‌ڕوانیی گه‌وره‌ی دادوه‌رییه‌کی‬ ‫ڕه‌وا بۆ چارس������ه‌رکردنی کێش������ه‌کان بێننه‌ دی‪ ،‬ئه‌گه‌ری‬ ‫گواس������تنه‌وه‌ی ئاشتییان‌ه و دیموکراتیکی ده‌سه‌اڵت زیاتر‬ ‫ده‌بێت و ده‌رفه‌تی سه‌رهه‌ڵدانی کێش‌ه و ئاکاری توندوتیژی‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬که‌م ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دامه‌زراوه‌ به‌هێز و کارتێکه‌ره‌کان‪ ،‬متمانه‌ له‌ هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا زیاد ده‌که‌ن و بواری چاوه‌ڕوانیی گش������تی بۆ‬ ‫ڕێزگرتن ل������ه‌ ئاکامه‌کانی هه‌ڵب������ژاردن دێننه‌ کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫دامه‌زراوانه‌ ئه‌و متمانه‌یه‌ به‌ پاڵێوراوه‌ دۆڕاوه‌کان ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫که‌ ماوه‌ی کاتی پاڵێوراوه‌ س������ه‌ره‌که‌وتووه‌کان سنوورداره‌‬ ‫و ده‌رفه‌ت������ی ملمالنێی دووباره‌ له‌ داهات������وودا ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫دام������ه‌زراوه‌ سیاس������ییه‌کان ک������ه‌ ده‌س������ه‌اڵتی ده‌وڵه‌تییان‬ ‫له‌ده‌س������تدایه‌‪ ،‬یان کۆنترۆڵی ده‌که‌ن‪ ،‬له‌ س������ه‌قامگیرییدا‬ ‫به‌شدارن‪ .‬به‌تایبه‌ت له‌ دیموکراسییه‌ نوێیه‌کان و له‌ دۆخی‬ ‫په‌ره‌گرتوودا‪ ،‬که‌ له‌وێدا ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان ده‌توانێت‬ ‫هه‌لومه‌رجێکی نادیاری سیاسی بێنێته‌ کایه‌وه‌‪ ،‬یان قه‌یران‬ ‫بنێت������ه‌وه‌‪ ،‬گه‌لێک گرینگه‌‪ .‬ئه‌گه‌ر بێتو ڕێبه‌رێکی سیاس������ی‬ ‫مل به‌ ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن نه‌دات‪ ،‬بوونی دامه‌زراوه‌ی‬ ‫به‌هێزی دادوه‌ری و سه‌ربه‌خۆ که‌ بتوانێت له‌ به‌رامبه‌ر مل‬ ‫نه‌دانێکی وا ڕاوه‌س������تێت‪ ،‬گرینگییه‌کی کارتێکه‌ری ده‌بێت‪.‬‬ ‫هه‌ر کاتێک سیس������ته‌می ئیداریی ده‌وڵه‌ت له‌ الیه‌ن ڕێبه‌ره‌‬ ‫سیاسییه‌کان یان ئه‌ندامانی خۆیه‌وه‌ پشتیوانی لێ نه‌کرێت‪،‬‬ ‫کاتێک ده‌س������ه‌اڵتدارێک له‌ ده‌نگدانه‌کاندا شکستی خوارد‪،‬‬ ‫به‌رگریی باشتر له‌ ده‌نگی ده‌نگده‌ران ده‌کرێت‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪،‬‬ ‫کارمه‌ندانی ده‌وڵه‌تی پاڵنه‌رێکی که‌متریان بۆ (به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫کرده‌وه‌ی نایاس������ایی) بۆ پش������تیوانی له‌ ده‌سه‌اڵتدارانی‬ ‫دۆڕاو و چه‌ت خستنه‌ ناو ڕه‌وتی دیموکراتیکی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌بێت‪ .‬دامه‌زراوه‌ی سیاسی و جێی متمانه‌ به‌ نێوبژیوانی‬ ‫و هاندانی ڕێبه‌ران‪ ،‬یاسادانه‌ران و کارمه‌ندانی ده‌وڵه‌تی‪،‬‬ ‫ئه‌وان بۆ حوکمڕانی ئه‌وی������ش به‌ ڕه‌چاوکردنی بنه‌ماکانی‬ ‫دیموکراسی هان ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪25‬‬


‫حوکمڕانی������ی کارتێک������ه‌ر‪ ،‬بریتیی������‌ه ل������ه‌‪ :‬قبووڵ������ی‬ ‫به‌رپرس������یاریه‌تیی گش������تی‪ ،‬وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یی‪ ،‬کراوه‌یی و‬ ‫بڕشت‪ ،‬یارمه‌تی به‌ ش������ه‌رعییه‌تی سیاسیی پێویست بۆ‬ ‫پێکهێنانی دیموکراسی ده‌دات‪.‬‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫بوونی کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی مه‌ده‌نیی به‌هێز به‌ پش������تیوانه‌ی‬ ‫چاپه‌مه‌نی������ی ئازاد‪ ،‬وه‌ک������و دامه‌زراو‌ه سیاس������ییه‌کان و‬ ‫سه‌روه‌ریی یاسا‪ ،‬شه‌رعییه‌تی رێکاره‌کانی دیموکراسی‬ ‫زیاتر ده‌کات و ئه‌و چاوه‌ڕوانییانه‌ی که‌ له‌الیه‌نه‌کانی بڕاو‌ه‬ ‫و دۆڕاوی هه‌ڵبژاردن له‌ ڕه‌چاوکردنی "ڕێساکانی یاری"‬ ‫ده‌کرێت‪ ،‬وه‌بیریان دێنن������ه‌وه‌‪ .‬ڕێکخراوه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌ن������ی ده‌توان������ن وه‌ک چاودێر به‌س������ه‌ر به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ت������ه‌وه‌‪ ،‬خۆده‌نوێن������ن و الیه‌ن‌ه‬ ‫دۆڕاوه‌کانیش ک‌ه له‌وانه‌ی‌ه له‌فکری نانه‌وه‌ی پش������ێوی ل‌ه‬ ‫ڕه‌وت������ی دیموکراتیکی کاروباردا بن‪ ،‬س������ه‌باره‌ت ب‌ه هه‌ر‬ ‫کرده‌وه‌یه‌کی بێجێ ئاگاداریان ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ڕێکخراوه‌ ناده‌وڵه‌تییه‌کان و دامه‌زراوه‌کانی تری کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌نیی س������ه‌ربه‌خۆ و گش������تگر‪ ،‬ده‌توانن ده‌وری������ان له‌وه‌دا‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬که‌ پاڵێوراوان و به‌رپرس������ه‌ هه‌ڵبژێ������ردراوه‌کان‪ ،‬ڕێز‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن و ڕه‌وتی دیموکراس������ی بگرن‪ .‬ئه‌م ڕێکخراو و‬ ‫دامه‌زراوانه‌ ده‌توانن ئاسانکاریی بۆباس و لێدوانی گرینگ له‌‬ ‫نێوان هاوواڵتیان و ده‌وڵه‌ته‌که‌یاندا بکه‌ن و زانیاریی پێویست‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ ده‌وڵه‌ته‌ دیموکراته‌کان و هه‌ڵبژێردراوه‌کانیان پێ‬ ‫بده‌ن‪ .‬گرووپه‌ به‌رگریکاره‌کان له‌ مافی مه‌ده‌نی‪ ،‬به‌ به‌دواداچوون‬ ‫و لێکدانه‌وه‌ی به‌ش به‌به‌شی پرس و نیگه‌رانییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫به‌دوای ش������ه‌فافییه‌تی زیات������ری ک������رده‌وه‌کان و قبووڵکردنی‬ ‫به‌رپرس������یاره‌تیی له‌ الی������ه‌ن ده‌وڵه‌ته‌کانیانن‪ .‬ئ������ه‌م گرووپانه‌‬ ‫به‌ گوش������ارهێنان بۆ س������ه‌ر ده‌وڵه‌ته‌کان ب������ۆ جێبه‌جێکردنی‬ ‫دروش������مه‌کانی هه‌ڵبژاردنی������ان‪ ،‬ناچاریان ده‌ک������ه‌ن که‌ زیاتر‬ ‫وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ بن‪ .‬ڕێکخراوه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی سه‌ره‌ڕای‬ ‫ئه‌وه‌یکه‌ ده‌توانن ده‌وریان له‌ دیاریکردنی چۆنییه‌تیی ره‌فتاری‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌کاندا هه‌بێت‪ ،‬چاوه‌ڕوانییه‌کانی خه‌ڵکیش له‌ شێوازی‬ ‫ده‌سه‌اڵتدارێتی به‌ حکوومه‌ته‌کان ڕابگه‌یه‌نن‪.‬‬ ‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫ڕێزگرتن له‌ ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن و‬ ‫خۆئاماده‌کردن بۆ قۆناغه‌کانی دوای‬ ‫هه‌ڵبژاردن‬ ‫دیموکراس������ی‪ ،‬هێنانه‌دی������ی هه‌ندێ������ک چاوه‌ڕوانی و‬ ‫تێگه‌ییشتنی گشتی‪ ،‬وه‌ک‪ :‬ڕێزگرتن له‌ سه‌روه‌ریی یاسا‬ ‫و ئاکامه‌کان������ی هه‌ڵبژاردنی به‌دوادا دێت‪ .‬دیموکراس������ی‬ ‫وا ده‌خوازیت‪ ،‬ک������‌ه ڕێز ل‌ه بایه‌خه‌کانی دوای هه‌ڵبژاردن‬ ‫بگیرێ������ت‪ .‬بوون������ی کۆمه‌ڵ������‌ه هۆکارێک وه‌ک������و‪ :‬ڕێزگرتن‬ ‫له‌ س������ه‌روه‌ریی یاس������ا‪ ،‬بوون������ی دامه‌زراو‌ه سیاس������یی‌ه‬ ‫په‌ره‌گرتووه‌کان و به‌شداریی به‌هێزی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‪،‬‬ ‫چاوه‌ڕوانی و ئه‌گه‌ری جێگۆڕکێی ئاشتییانه‌ی ده‌سه‌اڵت‬ ‫دوای کۆتاییهاتنی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬زیاتر ده‌کات‪ .‬له‌و واڵتانه‌ی‬ ‫ک‌ه دامه‌زراوه‌کان به‌ نوێن������ه‌ر و پارێزه‌ری به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫جۆراوج������ۆری هاوواڵتیان له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێ������ن‪ ،‬داخوازیی‌ه‬ ‫گش������تییه‌کان ب‌ه باش������ی ده‌گوێزنه‌وه‌‪ ،‬ده‌رفه‌تی لێدوانی‬ ‫سیاسیش ده‌ڕه‌خس������ێنن و به‌ش������ێوه‌یه‌کی بێالیه‌نانه‌ و‬ ‫کارتێکه‌ر‪ ،‬یاساکان جێبه‌جێ ده‌که‌ن و هاوواڵتیانیش ڕێزی‬ ‫زیاتر له‌ یاساکان ده‌گرن‪ .‬ل‌ه کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی وادا‪ ،‬ده‌رفه‌تی‬ ‫پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ ل‌ه ڕێگه‌ی ڕێکاری ئاشتیخوازنه‌وه‌‪ ،‬به‌ر‬ ‫به‌ ملمالنێ ل‌ه ده‌ره‌وه‌ی یاسا بۆ ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ده‌گرێ������ت و به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵب������ژاردن وه‌کو هه‌نگاوێکی‬ ‫سه‌ره‌تایی بۆ حوکمڕانی له‌سه‌ر بنه‌ماکانی دیموکراسی‬ ‫ده‌سته‌به‌ر ده‌کات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬


‫فه‌ره‌نسا‬

‫هه‌ڵبژاردنی پاڵێوراوی پارتی سۆسیالیست بۆ سه‌ركۆماری واڵت‬ ‫پارتی سۆسیالیس������ت (‪ )SP‬پارتێكی سیاس������ی دیموكراتی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ و گه‌وره‌ترین پارتی چه‌پی فه‌ره‌نسایه‌‪ ،‬ڕكابه‌ری‬ ‫س������ه‌ره‌كی‪ ،‬پارت������ی یه‌كگرتن له‌پێن������او بزووتن������ه‌وه‌ی میللی‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1969‬دامه‌زراوه‌ و له‌ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكایه‌تی‬ ‫س������اڵی ‪ 1981‬سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌س������تهێنا و فرانسوا میتێران‬ ‫بۆ به‌ س������ه‌رۆكی واڵت‪ ،‬تا ساڵی ‪ 1986‬زۆرینه‌ی په‌رله‌مانیان‬ ‫پێكده‌هێنا‪ ،‬له‌ ساڵی ‪ 1993 – 1988‬دووباره‌ بوون به‌ زۆرینه‌ی‬ ‫په‌رله‌مان‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی ‪ 1995‬سه‌رۆك و پاڵێوراوی پارته‌كه‌‬ ‫(لیونێل جوس������پین) نه‌یتوانی س������ه‌ركه‌وێت و جاك ش������یراك‬ ‫پاڵێوراوی پارتی یه‌كگرتن له‌پێناو بزوتنه‌وه‌ی میللی تا س������اڵی‬ ‫‪ 1997‬بوو به‌ س������ه‌رۆك كۆماری فه‌ره‌نس������ا‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ساڵی ‪1997‬لیونێل جوسپین له‌ (حكومه‌تی پێكه‌وه‌ژیاندا) بۆ‬ ‫به‌ سه‌رۆك وه‌زیران و تا ساڵی ‪ 2002‬له‌و پۆ‌سته‌دا مایه‌وه‌‪ .‬له‌‬ ‫ساڵی ‪( 2007‬سیگولین رویال) پالێوراوی پارتی سۆسیالیست‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ نیكوال ساركوزی شكستی هێنا‪.‬‬ ‫له‌ ‪16‬ی مانگی تشرینی یه‌كه‌می ئه‌م ساڵ پارتی سۆسیالیست‬ ‫له‌ب������اره‌ی هه‌ڵبژاردن������ی پاڵێ������وراوی حزب بۆ س������ه‌رۆكایه‌تی‬ ‫فه‌ره‌نسا‪ ،‬ئه‌زموونی ئه‌مریكای په‌یڕه‌و كرد‪ .‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫و له‌ گه‌ڕی دووه‌مدا فرانسوا هوالند سه‌رۆكی پێشووی حزب‬ ‫(‪ )2008 –1997‬به‌ رێژه‌ی ‪ %56‬ی ده‌نگی هه‌وادارانی حزب‬ ‫به‌سه‌ر سه‌رۆكی ئێس������تای حزب (مارتین ئوبری) به‌‪%46‬ی‬ ‫ده‌نگه‌كان سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫پێش������تر راپرسییه‌كان ده‌ریانخس������تبوو كه‌ هوالند له‌ ناوخۆی‬ ‫حزبدا سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست دێنێت‪ ،‬به‌و پێیه‌ی ئه‌و به‌هێزترین‬ ‫كه‌س������ی ناو حزبی سۆسیالیس������ته‌ كه‌ بتوانێت شكس������ت به‌‬ ‫س������اركوزی بێنێت‪ .‬له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردندا كه‌ له‌ ‪9‬ی‬ ‫تش������رینی یه‌كه‌مدا به‌رێوه‌چوو‪ ،‬شانبه‌شانی هوالند و ئوبری‬ ‫چوار پاڵێوراوی تر به‌شدارییان كرد‪ :‬ئارنۆ مۆنتیۆر ‪ %17.2‬و‬ ‫سیگولین رویال (هاورێی هوالند) ‪ %6.9‬و مانوێل فالس ‪%5.6‬‬

‫فرانسوا هو‌الند پالێوراوی هه‌ڵبژاردنه‌كانی ‪2012‬‬

‫و جان میش������ێل بایلی ‪ %0.6‬ی ده‌نگه‌كانیان به‌ده‌ستهێنا‪ .‬ل‌ه‬ ‫گ������ه‌ڕی دووه‌مدا هه‌ر چوار پاڵێوراوه‌كه‌ ( كه‌ له‌ گه‌ڕی یه‌كه‌م‬ ‫ده‌رنه‌چوون) له‌ به‌رژه‌وه‌ندی هوالند ده‌نگیان دا‪.‬‬ ‫له‌ راپرس������ییه‌كدا هاتووه‌ كه‌ ‪%79‬ی فه‌ره‌نسییه‌كان پشتیوانی‬ ‫له‌ (هه‌ڵبژاردنی ئاماده‌كاری) حزبه‌كان ده‌كه‌ن بۆ دیاریكردنی‬ ‫پاڵێوراوه‌كانیان كه‌ به‌ ده‌ستپێشخه‌ری پارتی سۆسیالیست ئه‌م‬ ‫ئه‌زموونه‌ گواسترایه‌وه‌ فه‌ره‌نسا‪ ،‬به‌اڵم ‪%61‬ی به‌شداربووان‬ ‫پێیان واب������وو ده‌زگا راگه‌یاندنه‌كان زیاد ل������ه‌ قه‌باره‌ی خۆی‬ ‫گرنگییان به‌م شێوازه‌ی هه‌ڵبژاردن دا‪.‬‬ ‫رابه‌ره‌كانی پارتی سۆسیالیست ماوه‌ی رابه‌رایه‌تی‬ ‫ئاله‌ی ‌ن ساڤاری‬

‫(‪)1971-1969‬‬

‫فرانسوا میتێران‬

‫(‪)1981-1971‬‬

‫لیونێل جوسپین‬

‫(‪)1988-1981‬‬

‫بیێر مۆڕا‬

‫(‪)1992-1988‬‬

‫لوران فابیۆس‬

‫(‪)1993-1992‬‬

‫میشێل روكار‬

‫(‪)1994-1993‬‬

‫هنری ئه‌ممانوئێل‬

‫(‪)1995-1994‬‬

‫لیونێل جوسپین‬

‫(‪)1997-1995‬‬

‫فرانسوا هو‌الند‬

‫(‪)2008-1997‬‬

‫مارتین ئۆ‌بری‬

‫(‪)- 2008‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪27‬‬


‫پۆلۆنیا و‬ ‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫پۆلۆنی������ا واڵتێكی كۆماریی������ه‌ و ده‌كه‌وێت‌ه رۆژهه‌اڵتی‬ ‫ئه‌ورووپا‪%90 ،‬ی گه‌له‌كه‌ی شوێنكه‌وتووی كه‌نیسه‌ی‬ ‫كاسۆلیكین‪ ،‬به‌پێچه‌وانه‌ی زۆربه‌ی واڵته‌كانی دیكه‌ی‬ ‫رۆژهه‌اڵتی ئه‌ورووپا كه‌ ش������وێنكه‌وتووی كه‌نیس������ه‌ی‬ ‫ئه‌رسۆدۆكس������ین‪ .‬په‌رله‌مان������ی ئ������ه‌و واڵت������ه له‌ دوو‬ ‫ئه‌نجومه‌ن پێك دێت‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی پیران (‪ )Senat‬ك‌ه‬ ‫‪ 100‬كورس������ی هه‌ی‌ه و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران (‪)Sijm‬‬ ‫ل‌ه ‪ 460‬ئه‌ندام پێكدێت‪.‬‬ ‫رۆژی یه‌كشه‌مم‌ه رێكه‌وتی‪ 2011/10/9‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مان������ی له‌و واڵت������‌ه به‌ڕێوه‌چ������وو و تیایدا پارتی‬

‫دۆناڵد تۆسك سه‌رۆكی حكوومه‌تی پۆلۆنیا‬ ‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫سه‌كۆی خه‌ڵك(‪ )PO‬ب‌ه رابه‌رایه‌تی سه‌رۆكی ئێستای‬ ‫حكوومه‌ت‪ ،‬دۆناڵد تۆس������ك بۆ جاری دووه‌م و له‌سه‌ر‬ ‫یه‌ك به‌رێژه‌ی نزیكه‌ی ‪%40‬ی ده‌نگه‌كان سه‌ركه‌وتنی‬ ‫به‌ده‌ستهێنا و پارتی یاسا و دادپه‌روه‌ری به‌ رابه‌رایه‌تی‬ ‫یاروس���ل��اڤ كاشینیسكی برای سه‌رۆكی كۆچكردوو‬ ‫لیش كاشینیسكی ك‌ه دژی تێروانین‌ه ئه‌ورووپاییه‌كانی‬ ‫پۆلۆنیای������ه‪ ،‬ب‌ه نزیك������ه‌ی ‪%30‬ی ده‌نگه‌كان ل‌ه پله‌یه‌ی‬ ‫دووه‌مدا بوو‪ .‬كاشینیس������كی دانی ب‌ه شكسته‌كه‌یدا‬ ‫هێن������ا و وتی‪ :‬رێز ل������‌ه بیروڕای به‌ش������ێكی گه‌وره‌ی‬ ‫پۆلۆنیی������ه‌كان ده‌گ������رم كه‌ پێیان وایه‌ ئ������ه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ‬ ‫ده‌گۆزه‌رێ ‌كارێكی پۆزه‌تیڤ‌ه بۆ واڵته‌كه‌مان‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا چاوه‌ڕوان نه‌كراو‬ ‫بوو (ب‌ه بۆچوونی چاودێران) به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫نزیك������ه‌ی ‪%10‬ی ده‌نگ������ه‌كان ب������وو له‌الی������ه‌ن‬ ‫(بزوتنه‌وه‌ی پاڵیكۆت)ی سۆسیالیس������تی دژ ب‌ه‬ ‫ره‌وته‌ئایینییه‌كان������ی واڵت‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ پۆلۆنیا ب‌ه‬ ‫واڵتێكی كاس������ۆلیكی پارێزگار ناسراوه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا پاڵیكۆت بوو ب‌ه سێیه‌م هێزی‬ ‫سیاسی ل‌ه واڵتدا‪.‬‬ ‫پێش هه‌ڵبژاردن‪ ،‬راپرس������ییه‌كان ده‌ریانخستبوو ك‌ه‬ ‫سه‌رۆكی ئێس������تای حكومه‌ت س������ه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست‬ ‫دێنێت و پارتی س������ه‌كۆی خه‌ڵ������ك ده‌بێته‌ یه‌كه‌م حزبی‬ ‫سیاس������ی دوای رووخانی شیوعییه‌ت ل‌ه ساڵی ‪1989‬‬ ‫ك������‌ه توانیبێتی له‌ دوو هه‌ڵبژاردن������ی یه‌ك له‌دوای یه‌ك‬ ‫سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬


‫‪2007‬‬

‫پارته‌كان‬

‫‪2011‬‬

‫نوێنه‌ران‬

‫پیران‬

‫نوێنه‌ران‬

‫پیران‬

‫سه‌كۆی خه‌ڵك‬

‫‪%41‬‬

‫‪209‬‬

‫‪%39.18‬‬

‫‪207‬‬

‫یاسا و دادپه‌روه‌ری‬

‫‪%32.11‬‬

‫‪166‬‬

‫‪%29.89‬‬

‫‪157‬‬

‫بزۆتنه‌وه‌ی پاڵیكۆت‬

‫__‬

‫__‬

‫‪%10.02‬‬

‫‪40‬‬

‫پارتی چه‌پ و دیموكراتی‬

‫‪%13.15‬‬

‫‪53‬‬

‫‪%8.24‬‬

‫‪27‬‬

‫پارتی گه‌لی پۆلۆنی‬

‫‪%8.91‬‬

‫‪31‬‬

‫‪%8.36‬‬

‫‪28‬‬

‫پارتی كرێكارانی پۆلۆنی‬

‫‪%0.99‬‬

‫__‬

‫‪%0.55‬‬

‫__‬

‫پۆلۆنیا‬ ‫ناوی فه‌رمی‬

‫كۆماری پۆلۆنیا‬

‫سیسته‌می ده‌سه‌اڵت‬

‫كۆماری‬

‫سه‌ربه‌خۆیی‬

‫‪ 1918/11/11‬دوای سه‌ركه‌وتنی هاه‌په‌یمانان ل‌ه جه‌نگی یه‌كه‌می جیهانی‬

‫پایته‌خت‬

‫وارشۆ‬

‫ژماره‌ی دانیشتوان‬

‫‪ 38,116,000‬به‌پێی سه‌رژمێری ساڵی ‪2007‬‬

‫زمانی فه‌رمی‬

‫پۆلۆنی‬

‫دراو‬

‫زلوتی پۆلۆنی‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪29‬‬


‫هزرا مه‬ ‫د هه‌لبژارتن و ده‌نگدانێ دا‬

‫عه‌بدولال مشه‌ختى‬ ‫‪Mishexti1@yahoo.com‬‬

‫ئه‌م وه‌ك كورد ملله‌ته‌كین هه‌یا به‌رى ‪ 20‬ساالندا دیربووین ژ‬ ‫هه‌مى سیسته‌مێن ده‌ستهه‌التداریێ و حوكمرانیێ‪ ،‬و ژ سه‌ربوورێن‬ ‫بكارئینانا سیسته‌مێن هه‌لبژارتنا و دیموكراسیه‌تێ كو د شوره‌ش‬ ‫و خه‌بات و به‌رخودانادا بوین هه‌روه‌كو پتریا ملله‌تێن رۆژهالتا‬ ‫ناڤین‪ ،‬هه‌رده‌م ل ژێر گڤاشتن و ژ نافبرنا ناسناما نه‌ته‌وه‌یى یا‬ ‫كوردى بووین د ده‌ستێ دوژمنێن خو ژ هه‌مى رژێمێن كه‌ڤنه‌په‌رست‬ ‫و توخمپه‌رستێن ئه‌ره‌ب و تورك و فارس‪ ،‬چو ده‌رفه‌ت دیروكێ‬ ‫نه‌دابوون ‌ه ملله‌تێ م ‌ه كو خو بهه‌لێخیت و سه‌ربووره‌كێ سه‌رده‌میان ‌ه‬ ‫تاقی بكه‌ت و خویا كه‌تن بو ملله‌تێن جیهانێ كا ملله‌تێ كورد ب چ‬ ‫ره‌نگ ‌ه و دكاریتن چ بكه‌تن هه‌كه‌ ده‌رفه‌ت بۆ هه‌لكه‌فت‪.‬‬

‫پشتى س������ه‌رهلدانا كوردس������تانێ و ئیراقێ دساال‬ ‫‪1990‬ێ دا‪ ،‬ئه‌و گهورینێ������ن ده‌ڤه‌رێ بخوڤه‌ گرتى و‬ ‫شه‌رێ كوێت و كه‌نداڤێ هه‌لبووین و رژێمێن سه‌ربازى‬ ‫و دیكتاتورى كه‌فتینه‌ ژێر گڤاشتنێن نێفده‌وله‌تى مینا‬ ‫رژێما س������ه‌دام حس������ێن‪ ،‬ده‌رفه‌تا زێرین بۆ ملله‌تێ‬ ‫كورد ل كوردستانا ئیراقێ هه‌لكه‌فتى و ئیراقێ هه‌مى‬ ‫ده‌زگه‌هێن خ������ۆ یێن میرى و حزبى ژ كوردس������تانێ‬ ‫ڤه‌كێش������این‪ ،‬ئه‌ركه‌ك مه‌زن كه‌ته‌ سه‌ر مللێن ملله‌تێ‬ ‫كورد و تایبه‌ت هێزێن سیاسیێن كوردستانى كو خویا‬ ‫بكه‌ن ئه‌فى ملله‌تى ش������یان هه‌ن‌ه س������ه‌ره‌ده‌ریێ دگه‌ل‬ ‫هه‌مى كاودانا بكه‌ت و كارێن خۆ برێڤه‌ ببه‌ت‪.‬‬ ‫ئه‌وبوو بڕیارا به‌ره‌یێ كوردس������تانى كو بانگه‌وازا‬ ‫هه‌لبژارتنا كرى د ساال ‪1992‬ێ دا و د هه‌مان سال‬ ‫حكومه‌تا هه‌رێما فیدرالى راگه‌هاندى وه‌ك سه‌ربوره‌ك‬ ‫ن������ى و تازه‌ ل ئیراقێ و رۆژهه‌الت������ا ناڤین‪ ،‬كو پیته‌ك‬ ‫م������ه‌زن پێ هات������ه‌ دان ژ الیێ هه‌م������ى جیهانێ ڤه‌ كو‬ ‫یه‌كه‌مین سه‌ربووره‌ بدرێژاهیا دوو چه‌رخا و زێده‌تر‬ ‫دیاردبیت لڤێ ده‌ڤه‌رێ‪ .‬پشتى نه‌مانا رژێما سه‌دامى‬ ‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫ل ‪2003‬ێ ئه‌ڤێ ئه‌زموونێ پتر گه‌ش‌ه كر و به‌رفره‌هتر‬ ‫لێه������ات و چه‌ندین گهوڕین كه‌تن‌ه بنه‌مایێن پێكهاتا ڤێ‬ ‫هه‌رێمێ‪ ،‬هه‌یا ئیرۆ چه‌ندی������ن هه‌لبژارتن هاتن‌ه كرن‪،‬‬ ‫چ بۆ په‌رله‌مانێ ئیراقێ یان یێ كوردس������تانێ یان بۆ‬ ‫جڤاتێ������ن حكومه‌تێن نافچه‌ی������ى (پارێزگه‌هان) یان بۆ‬ ‫هه‌ر ده‌زگه‌هـ و پارت و رێكخراو و س������ه‌ندیكایا بیت‪.‬‬ ‫ب رامانا وێ چه‌ندێ كو ملله‌تێ م‌ه كه‌ت‌ه س������ه‌ر رێیا‬ ‫هه‌لبژارتنا كو سیسته‌مه‌ك و رێكه‌ك نی بوو ملله‌تێ مه‌‪،‬‬ ‫كو ئه‌و ب خۆ ئیرادا خۆ بسه‌لمینت و ده‌ستهه‌التا خۆ‬


‫هه‌لبژێریت ل گۆر حه‌زو ڤیانا‬ ‫خۆ هه‌ر چه‌ند كێم و كاسى ژى‬ ‫تێدا هه‌بن‪.‬‬ ‫ملله‌ت������ێ م������ه‌ وه‌ك ه������ه‌ر‬ ‫ملله‌ته‌كى ب بیر و هزرێن خۆ د‬ ‫هه‌لبژارتنان گه‌هشت و ل گۆر‬ ‫ح������ه‌ز و ڤیان������ا و باوه‌رپێكرنێ‬ ‫س������ه‌ره‌ده‌رى و ره‌فت������ار دگه‌ل‬ ‫ڤان هه‌لبژارتناندا كرن‪ ،‬تایبه‌ت‬ ‫س������الێن به‌راهی������ێ ك������و هه‌ر‬ ‫كه‌سه‌كى ب ره‌نگه‌كى ده‌ربڕینا‬ ‫ه������زر و بیرێن خ������ۆ دكر‪ ،‬چ ب‬ ‫ئاالیێ������ن ره‌نگاوڕه‌نگ یان ئاهه‌ن������گ و رێپیڤان بان‪ ،‬ب‬ ‫ره‌نگه‌ك شارستانى بێى شه‌ڕ و پێكدادان و خینڕشتن‬ ‫و كوش������تن ملمالنێیه‌كا شارستانى دكرن‪ ،‬ڤى ملله‌تى‬ ‫سه‌لماند ئه‌و شارستانیتره‌ ژ گه‌له‌ك ملله‌تان كو ئه‌ڤ‌ه‬ ‫به‌رى ‪ 50‬س������االن والتێن س������ه‌ربه‌خۆنه‌ و بونه‌ جهێ‬ ‫حێبه‌تیا خه‌لكه‌ك بیانى كو باوه‌ر نه‌دكرن هه‌لبژارتنێن‬ ‫كوردس������تانێ دێ ب ته‌ناهى و بێ خینڕش������تن بورن‪،‬‬ ‫ئه‌ڤ������ه‌ژى جه������ێ س������ه‌ربلندیێ بوو ب������ۆ ملله‌تێ مه‌ و‬ ‫به‌رێخۆدانا خه‌لكه‌ك بیانى ب ‪ 180‬پال بۆ ڤی ملله‌تی‬ ‫گهورى‪.‬‬ ‫پش������تى چه‌ند گه‌ڕێن هه‌لبژارتنا هاتین‌ه كرن‪ ،‬هه‌ر‬ ‫گه‌ڕه‌ك������ێ هنده‌ك بیر و ه������زر و بۆچوونێن نى و تاز‌ه‬ ‫دهاتنه‌ پێش و دیسان گه‌له‌ك بیرو هزرێن جه‌ماوه‌رى‬ ‫گهۆڕین بس������ه‌رداهاتن ژ هه‌م������ى ئالیه‌كیڤه‌‪ .‬ژبه‌ر كو‬ ‫ده‌سپێك یا گه‌رم بوو و یه‌كه‌مینجار بوو دیروكێ ئه‌ف‬ ‫ئازادیه‌ بۆ ملله‌تى ره‌خس������اند‪ .‬مه‌ دیت گه‌ڕێن وێڤه‌تر‬ ‫پیچ پیچ‌ه س������ارى ژى په‌یدابوو تا گه‌هش������ته‌ راده‌كى‬ ‫خه‌ل������ك وه‌ك پێتڤى و ب گه‌رماتى ب������ه‌ره‌ف بنگه‌هێن‬ ‫هه‌لبژارتنا ڤه‌نه‌دچوون‪ ،‬سس������تییه‌ك به‌الف بوو‪ ،‬هه‌ر‬ ‫چه‌نده‌ ئه‌ڤه‌ سیمایه‌ك سروش������تییه‌ دهه‌مى وه‌التاندا‬ ‫بس������ه‌ده‌ما ئالوگۆڕا بیرو هزرا و بس������ه‌رده‌مچوون و‬ ‫دیاربوونا هنده‌ك دیاردێن گرێدایى ب ژیانا ملله‌تیڤه‌‪.‬‬

‫دڤان س������ه‌ربورێن دس������ه‌ر مه‌دا بوورین دڤان ‪20‬‬ ‫ساالدا‪ ،‬سه‌باره‌ت هه‌لبژارتنا كو گرێدایێ سیسته‌مێ‬ ‫دیموكراس������یێیه‌ و ملله‌تێ م‌ه ئه‌ف سیس������ته‌مه‌ بخۆ‬ ‫هه‌لبژارتیه‌ كو حكمڕانیێ ل خۆ بكه‌تن‪ ،‬چه‌ند گهوڕین‬ ‫دن������اف ملله‌تیدا بوین������‌ه وه‌ك بوچ������وون و بیرو هزر‬ ‫لس������ه‌ر هه‌لبژارتنان و ده‌نگدانێ دوان هه‌لبژارتناندا‪،‬‬ ‫لگۆڕ هه‌ر كه‌س������انه‌كى وه‌ك ئه‌ندام������ه‌ك د ڤێ جڤاكا‬ ‫كوردستانێدا ژ گه‌رمیێ س������اربووی‌ه و هاندانا گه‌رم‬ ‫بۆ خۆ بێ هه‌لویس������ت كرن‪ ،‬ژ پیت������‌ه پێكرنێ بۆ گوهـ‬ ‫نه‌دانێ‪ ،‬ژ هێزاتیا قه‌س������تكرنا بنگه‌هێن هه‌لبژارتنا بۆ‬ ‫خه‌مس������اریێ و ته‌مبه‌لیێ‪ ،‬بۆ وه‌رگرت������ن وه‌ك كاره‌ك‬ ‫گرنگ بۆ كاره‌ك نه‌پێتڤى خۆ پێڤه‌ ماندى بكه‌تن‪ .‬ئه‌ڤ‌ه‬ ‫هه‌مى دگه‌ل ره‌نگ و شێوازێ ده‌نگدانێ كا چ گهۆڕین‬ ‫دهزرا جه‌ماوه‌ر و خه‌لكێ مه‌دا په‌یدابووی‌ه پشتى ڤان‬ ‫‪ 20‬ساال‪:‬‬ ‫‪ :1‬ژئالی������ێ هه‌لبژارتنان ڤ‌ه ه������زر و بیرێن خه‌لكى‬ ‫پێش������دا چووین������ه‌‪ ،‬تایبه‌ت ته‌خ و چینێ������ن روناكبیر و‬ ‫ره‌وشه‌نبیر و كه‌س������انێن هیرك و ب كیراتى بابه‌تا و‬ ‫دیاردا ڤه‌دخینن و ڤه‌دكولن‪ .‬سیسته‌مێن هه‌لبژارتنا و‬ ‫ره‌نگێن وان هاتنه‌ گهۆڕین‪ ،‬لیستێن گرتى و ڤه‌كرى و‬ ‫رێزا بده‌ستڤ‌ه ئینانا ده‌نگا هه‌ر لێسته‌كێ و شێوازێ‬ ‫یه‌كالكرن������ا ده‌نگێن زێد‌ه بۆ لیس������تێن مه‌زنتر و هه‌تا‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪31‬‬


‫دوماهیێ ژڤان بنه‌ما و راس������پاردێن یاسا هه‌لبژارتنا‬ ‫ب خوڤه‌ دگریت‪ .‬هه‌روه‌سا س������ه‌خته‌كاریا تێته‌ كرن‬ ‫دهه‌لبژارتنادا ژ الیێ هنده‌ك كه‌سانێن تایبه‌ت پالداین‌ه‬ ‫و ئاماده‌كرین������‌ه ك������و ڤى كارى ئه‌نج������ام ده‌ن ژ الیێ‬ ‫هن������ده‌ك ئالیاڤه‌ كو نه‌یا ڤه‌ش������ارتییه‌ و ئه‌و كه‌س������ان‬ ‫بخۆ دیاردكه‌ن و رادگه‌هینن وه‌ك س������ه‌ربلندییه‌كێ و‬ ‫ش������انازیه‌كێ بخۆڤ‌ه دكه‌ن ك������و كاره‌ك بۆ ئالییێ خۆ‬ ‫یێ سیاس������ى ئه‌نجام دایه‌‪ ،‬كو هنده‌ك ده‌نگ ل فالن‌ه‬ ‫بنگه‌هى مه‌ كرن‌ه دس������ندوقاندا ئه‌و كه‌سان نینن یان‬ ‫مرین������ه‌ یان نه‌ ئاماده‌بووین‌ه و ل ده‌رڤه‌نه‌‪ ،‬ئه‌ڤه‌ هه‌مى‬ ‫تێن������ه‌ كرن‪ ،‬لێ خه‌لك ڤان دیاردا بسروش������تى دبینن‪،‬‬ ‫ژبه‌ر ك������و ل گه‌له‌ك ملله‌تان و وه‌الت������ان ئه‌ف دیارد‌ه‬ ‫په‌یدا دبن‪ ،‬هه‌ر چه‌ن������ده‌ رێكخراو و ئالیێن بێ الیه‌ن‬ ‫كو چاڤدێریا هه‌لبژارتن������ان دكرن بدیارده‌ك به‌رچاف‬ ‫نه‌وه‌رگرتیه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م بدرس������تى دهه‌لبژارتنا نه‌گه‌هشتینه‌‪ ،‬خویایه‌ هه‌ر‬ ‫كه‌س بچیته‌ هه‌لبژارتنان دڤێت ئالیێ وى یێ سیاس������ى‬ ‫یان لیستا وى سه‌ركه‌فتنێ بده‌ست خوڤه‌ بینیت‪ .‬ده‌مێ‬ ‫ده‌نگه‌ده‌ره‌ك خۆ ڤه‌دهێلیت وه‌سا هزر دكه‌تن كو ده‌نگه‌ك‬ ‫یان چه‌ند ده‌نگه‌ك چ كارتێكرنا دئه‌نجاما ناكه‌تن‪ ،‬لێ ئه‌و‬ ‫شاش������یه‌‪ ،‬نزانیت كو ئه‌و ده‌نگ ژ لیستا وى یان ئالیێ‬ ‫وى یێ سیاسى كێم بوو‪ ،‬دهه‌مان ده‌مدا وى ده‌رفه‌ت دا‬ ‫ئالیێ به‌رامبه‌ر ژى كو ده‌نگه‌ك بۆ وى بمینت‪.‬‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫دیاردا دى د هه‌لبژارتنێن مه‌دا وه‌ك ئه‌م هزر دكه‌ین‬ ‫كو ئه‌ركه‌ك سیاسییه‌ و پارتایه‌تییه‌ ئه‌م قه‌ستا بنگه‌هێن‬ ‫هه‌لبژارتنا بكه‌ین به‌رى كو مافه‌ك مروڤى سروش������تی‬ ‫بیت و ئه‌ركه‌ك نه‌ته‌وه‌یی‌ه ونیشتیمانی بیت و‪،‬ونه‌چوونا‬ ‫مروڤ������ى وى مافێ خو دس������وژیت و ژ ناڤ������ا ئیرادا‬ ‫ته‌ڤایا ملله‌تى ده‌رد كه‌ڤیت‪ .‬هه‌لبژارتن سیس������ته‌مه‌ك‬ ‫دیموكراس������ى و ئازادانه‌یه‌ كو مروڤ هه‌ست بكه‌تن‬ ‫مروڤ دناڤا جڤاكه‌كێدا دژیتن و گرێدایێ په‌یوه‌ندیه‌ك‬ ‫ب هێزه‌ ب ملیونا كه‌سانا دناڤا وه‌التێ خودا‪ .‬ومروڤ‬ ‫پش������كداره‌ ده‌مێ دچیت‌ه بنگه‌هێن هه‌لبژارتنا وخودان‬ ‫ره‌ئیه‌كه‌ ژ بو دامه‌زراندنا ده‌س������ت هه‌التا وه‌التێ خو‪،‬‬ ‫ئه‌ڤ������ه‌ژى د ن������اف ملله‌تێ مه‌دا رێ������ژه‌ك كێمه‌ هنده‌ك‬ ‫كه‌س������انا بخوڤه‌ دگریت و دیارده‌ك سروشتیه‌ دناڤا‬ ‫هه‌مى ملله‌تاندا هه‌ی‌ه چ جارا رێژا پش������كدارا نابیت‌ه‬ ‫سه‌دده‌ر سه‌د دناڤا چ ملله‌تادا‪ .‬تایبه‌ت هه‌ك‌ه كاودام‬ ‫نه‌دئارام و ئاسایى بن‪ ،‬لێ هه‌كه‌ مروڤ بێزاریه‌كێ ژ‬ ‫ده‌س������ت هه‌التێ ببینیت و كو ئه‌و ده‌ست هه‌الت نه‌یا‬ ‫رژده‌ و دبه‌رژه‌وه‌ندا ملله‌تى دا نین‌ه پێتڤیه‌ ملله‌ت پتر‬ ‫گرنگی������ێ بده‌ت‌ه چوونا بنگه‌هێن هه‌لبژارتنا ب مه‌ره‌ما‬ ‫په‌یدا كرنا ئال و گورا دناڤا ده‌س������ت هه‌التێدا‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫نه‌ ئه‌و ده‌ست هه‌الت دێ هه‌ر مینت و هه‌ر لسه‌ر رێیا‬ ‫خو یا پێش������دا ره‌فتارى كه‌ت������ن و به‌رژه‌وندێن ملله‌تى‬ ‫دێ هه‌ر دپاش������یا ئارمانجا داب������ن‪ .‬د گه‌له‌ك وه‌التادا‬ ‫هن������ده‌ك هێزێن سیاس������ى هاندانا‬ ‫جه‌ماوه‌رێ خ������و دده‌ن كو بایكوت‬ ‫كرنا هه‌لبژارتنا بكه‌ن ژ س������ه‌ده‌ما‬ ‫ده‌ستهه‌التێ مه‌رجێن نه‌ره‌وا دانابن‬ ‫د یاس������ایێن هه‌لبژارتنادا یان ژبه‌ر‬ ‫س������ه‌خته‌كاریا لێ ل كوردس������تانێ‬ ‫ئه‌ف دی������ارده‌ نینه‌ ژبه‌ر كو پارتێن‬ ‫س������ه‌ره‌كى دده‌س������ت هه‌التێ������دا‬ ‫پش������كدارن و پارتێ������ن دى نه‌چارن‬ ‫پشكداریێ بكه‌ن هه‌كه‌ نه‌كه‌ن دێ‬ ‫زه‌ره‌رێ كه‌ن و ئه‌و جه‌ماوه‌ر نین‌ه‬


‫كو بكارن كارتێكرنه‌كا مه‌زن ل ئه‌نجامێن‬ ‫هه‌لبژارتنا بكه‌ن یان رێژا پشكدارا گه‌له‌ك‬ ‫بیننه‌ خارێ كو هه‌لبژارتن ره‌نگێ یاس������اى‬ ‫بخوڤه‌ نه‌گریتن‪.‬‬ ‫‪ : 2‬ژ ئالی������ێ ده‌نگدانێڤه‌ خه‌لكه‌ك زور‬ ‫ژ ملله‌تێ مه‌ گرێدای������ێ بنه‌مایێن گرێدانێن‬ ‫ئالیێن سیاس������ینه‌ كو ده‌نگێ خو ناده‌ته‌ چ‬ ‫به‌ربژێره‌كى یان لێس������ته‌ك سیاسى هه‌كه‌‬ ‫گرێدایێ������ن پارتا وى یا سیاس������ى نه‌بیت‪.‬‬ ‫برامان������اوێ چه‌ندێ ده‌نگدان������ه‌كا كوره‌یى‬ ‫یه‌‪،‬بێى هزره‌كێ لس������ه‌ر به‌ربژێرا بكه‌تن كا تا چه‌ندێ‬ ‫دێ دبه‌رژه‌وه‌ن������دا ملله‌تێ خودابین‪ ،‬نه‌خێر !ما ده‌م ژ‬ ‫بارتا منا سیاس������یه‌ بی������ت و چه‌وابیت دێ ده‌نگێ خو‬ ‫ده‌مێ ئه‌ڤ������ه‌ژى ڤه‌دگریته‌ڤه‌ بو وێ چه‌ندێ كو هه‌مى‬ ‫هه‌لبژارتێن هاتینه‌ كرن ل كوردس������تانێ سیس������ته‌مێ‬ ‫لێستس������ن گرتى و رێژه‌ بووینه‌ یان ڤه‌كرى بووینه‌ لێ‬ ‫ده‌نكدان هه‌ر بو لێستا بوون‪ ،‬كو ده‌نگده‌ر چ رێك نینن‬ ‫ژبلى ده‌نگدانا لێس������تا پارتیا خ������و‪ ،‬و هنده‌ك به‌ربژێرا‬ ‫دوێ لێس������تێدا‪،‬كو دبیته‌ ده‌نگدان������ه‌ك كوره‌یى‪ .‬ئه‌ڤ‬ ‫دیارده‌ لوه‌التێن روژئاڤ������ا ژى هه‌بو یا به‌رده‌وامه‌ لێ‬ ‫هن������ده‌ك ره‌نگێن دى‪ .‬هه‌روه‌كى هه‌لبژارتنه‌كێ لوه‌التێ‬ ‫ئینگلته‌را هاتیه‌ كرن دسالێن ‪ 50‬یا دا روژنامه‌ڤانه‌كى‬ ‫پرس������یاره‌ك ژ ده‌نگده‌ره‌ك بریتانى كر دێ ده‌نگێ خو‬ ‫ده‌یه‌ كێ به‌رس������ڤا وى ئه‌و بوو گوت‪ ،‬هه‌كه‌ پارتا من‬ ‫بومن به‌رازه‌كى به‌ربژێریت دێ ده‌نگێ خو ده‌مێ ئه‌ڤه‌‬ ‫دناف مه‌زنترین وه‌التێن دیموكراس������ى یا جیهانى دا‬ ‫ئ������ه‌ڤ ره‌نگه‌ ده‌نگده‌ره‌ هه‌بووینه‌‪ ،‬پ������ا ملله‌تێ مه‌ ئه‌م‬ ‫هه‌م������ى دزانین ك������و یێ كێم س������ه‌ربووره‌ دڤى واریدا‬ ‫ددیروكا خودا‪ ،‬هه‌لبه‌ت دێ وه‌كى كه‌س������انێ بریتانى‬ ‫بی������ت ل وى س������ه‌رده‌مى ده‌نكده‌رێن م������ه‌ ب كیراتى‬ ‫ناچنه‌ دناف رابردوو شیان و زیره‌كیا به‌ربژێرى له‌وا‬ ‫دبینین گه‌له‌ك جارا مرڤێن نه‌ ل ئاستێ پێدڤى دگه‌هنه‌‬ ‫به‌رله‌مانى وحكومه‌تێ و ده‌ست هه‌التێ ژبلى كارتێكرنا‬ ‫په‌یوه‌ندیێن ئه‌شیره‌ تگیریێ‪.‬‬

‫پێدڤیه‌ ده‌نگده‌ر پێشى روژا هه‌لبژارتنا و ده‌نگ دانێ‬ ‫ژیان و رابردو‪ ،‬و شیان و به‌هره‌مه‌نیا به‌ربژێرا بزانیت و‬ ‫كا یێ رژده‌ ئه‌ڤروو وسوباهى به‌ره‌ڤانیێ ژ داخازو پێتڤیێن‬ ‫ملله‌ت������ى ژبه‌ر كو پارتێن سیاس������ى نوونه‌ر و به‌ربژێرێن‬ ‫وه‌سا كه‌سانا به‌ربژێر دكه‌ن ئه‌وێ به‌ره‌ڤانیێ ژ به‌رنامه‌‬ ‫و پالن و په‌رژه‌وه‌ند و تاكتیكا وێ پارتا سیاسى دكه‌تن‬ ‫ب پال ئێكێ‪.‬دیس������ان ژبه‌ر كو رێ������ژه‌ك مه‌زن ژ خه‌لكێ‬ ‫كوردستانێ گرێدایێن ئالیێن سیاسینه‌ له‌وا دێ ده‌نگێ‬ ‫خو ده‌نه‌ به‌ربژێرێن ئالیێ خو یێ سیاس������ى هه‌كه‌ یێ ل‬ ‫ئاس������تێ پێتڤى ژى نه‌بیت و نكارن وێ به‌رپرسیاره‌تیێ‬ ‫ژى‪.‬دیسان هوكارێن ئه‌شیره‌تیێ دناف مه‌دا و ب پله‌ك‬ ‫بلند ل بادینان تێته‌ بكار ئینان هه‌روه‌كى د هه‌لبژارتنێن‬ ‫به‌ریا نها مه‌دیتین هه‌ر ئه‌ش������یره‌ك به‌ربژێرێن ئه‌ش������یرا‬ ‫خو دهه‌لبژێریت‪ .‬كو دبیته‌ گه‌هشتنا هنده‌ك كه‌سانا بو‬ ‫ده‌ست هه‌التێ بێ شیان و كه‌سایه‌تیێن الوازو نكارن چ‬ ‫كارێن به‌رپرسیاره‌تیێ بخوڤه‌ هه‌لگرن و ته‌نێ بو هندێ‬ ‫نه‌بی������ت به‌رژه‌وه‌ندێن خو ب پارێزیت و خزمه‌تا كه‌س و‬ ‫كارو نێزێكێن خو بكه‌تن وبو وى خه‌م نینه‌ چ بو ملله‌تى‬ ‫بێته‌ كرن یان نه‌‪ .‬بال ئالیه‌ك سیاس������ى ژى ئه‌و به‌ربژێر‬ ‫كربیت ژبه‌ر كو ئالیێن سیاسیێن كوردستانێ ژى وپارتێن‬ ‫سیاسى رێژه‌یا ئه‌ش������یره‌تیێ و بنه‌ماال وخودان مروڤا‬ ‫به‌رچاڤ دكه‌تن دڤى واریدا كو هه‌تا نها ئالیێن سیاسى‬ ‫یێن كوردس������تانێ ژ ملمالنێ یا سیاسى دترسن هه‌كه‌‬ ‫فالنه‌ ئه‌ش������یره‌ت نه‌هاته‌ هه‌لسه‌نگاندن نه‌كو خو پاڤێته‌‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪33‬‬


‫ئالیه‌ك دى سیاس������ى وژێ خوس������ار ببن‪ .‬كو پتریا ڤى‬ ‫سیس������ته‌مى (رازى كرنا سیاسیه‌) وسیسته‌مه‌ك كه‌ڤنه‌‬ ‫و خرابه‌ و كاریگه‌ریێ دكه‌ته‌ س������ه‌ر پارتێن سیاسى بو‬ ‫ده‌مه‌ك درێژ‪.‬‬ ‫لێ وه‌ك خوگری������ه‌كا دیرووكى هندى هزرو بیروو‬ ‫بوچوونێ������ن ملله‌تى به‌ره‌ف پێش������كه‌فتن بچن و پال‬ ‫هشیارى و هه‌ستا دیموكراسیه‌تێ زێه‌ببیت و هه‌ستێ‬ ‫ب به‌رژه‌وه‌ندێن ته‌ڤایا ملله‌تى بكه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندێن‬ ‫به‌رته‌نگ و كه‌سایه‌تى و حزباتیا به‌رته‌نگ الواز ببن‬ ‫و بێنه‌ كێم كرن وى ده‌مى ملله‌ت دێ كه‌ڤیته‌ واره‌كێ‬ ‫دى ك������و ب كیراتى هزرێ بكه‌ت������ن هه‌تا ده‌نگێ خو‬ ‫بكه‌ته‌ د س������ندوقا ده‌نگدانێدا‪ .‬سه‌باره‌ت هه‌لبژارتنا‬ ‫وى كه‌سێ دبینیت كو وه‌الت و نه‌ته‌وه‌ پارێزه‌ به‌رى‬ ‫كو فالنه‌ پارتا سیاسى پارێز بیت یان فالنه‌ ئه‌شیر‬ ‫په‌رس������ته‌‪ .‬ئه‌ڤه‌ ژى ده‌م پێ دڤێت‪ .‬دیس������ان ره‌نگێ‬ ‫ده‌نگدانێ گرێدای������ێ ره‌نگێ هه‌لبژارتنایه‌ هه‌كه‌ هه‌ر‬ ‫پارته‌ك ب لێسته‌كێ بێته‌ خارێ جه‌ماوه‌ر دێ ده‌نگ‬ ‫ده‌ته‌ لێس������ته‌كێ و ئه‌و لێس������ته‌ژى كومه‌ك به‌ربژارا‬ ‫بخوڤ������ه‌ دگریت كو ه������ه‌ر پارت������ه‌ك ژ هه‌ڤالێن خو‬ ‫دبژێریت‪ .‬وى ده‌مى به‌ربژێرێن تاكه‌ كه‌س بلێسته‌ك‬ ‫س������ه‌ربخو نكاری������ت ملمالنیا وان لێس������تێن پارتێن‬ ‫سیاس������ى بكه‌تن كو ئه‌نج������ام دێ دیار بن كیژ پارتا‬ ‫سیساسى سه‌ركه‌فتنێ بده‌س������ت خوڤه‌ ئینیت‪.‬نه‌ك‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫كانێ كیش ناڤ و كیژان كه‌سایس������ه‌تى ده‌ركه‌فتن‬ ‫و كورس������ى بده‌ست خوڤه‌ ئینان و ئه‌و كه‌سانه‌ كینه‌‬ ‫وچه‌وانن‪.‬‬ ‫هه‌ر چه‌وابیت هه‌لبژارتن دكوردستانێدا ژئالیێ‬ ‫یاس������اى ڤه‌ و پاقژی������ێ ڤه‌ ژ پتری������ا وه‌التێن روژ‬ ‫هه‌التا ناڤین باشترن‪ ،‬و چه‌ند خه‌له‌تى یان ده‌ست‬ ‫تێوه‌ردانێ������ن بچیك لده‌ڤه‌ره‌كێ ب������و ده‌ڤه‌ره‌ك دى‬ ‫ن������ا گه‌هیته‌ وێ پلێ ك������و كاریگه‌ریه‌كێ ل ئه‌نجاما‬ ‫بكه‌تن‪ .‬لێ یا فه‌ر ئه‌وه‌ پش������تى چه‌ندین هه‌لبژارتن‬ ‫هاتینه‌ كرن و س������ه‌ربوور بو ملله‌ت������ێ په‌یدابووین‪،‬‬ ‫ئه‌ف ملله‌ته‌ ژ نها و پاشدا هشیارێ هه‌ر پارته‌ك و‬ ‫ئالیه‌كى بیت كا به‌رنامێ خو یێ ده‌مێ پروپاگه‌ندا‬ ‫هه‌لبژارتنا دیار كرى چه‌ند ژ س������ه‌دێ بجه ئینایه‌‬ ‫ئه‌ڤه‌ گرمگه‌ نه‌ك چ دیاردێن یان گرێدانا سیاسى‪.‬‬ ‫وملله‌ت یێ رژد بیت پشته‌ڤانیێ لوى ئالى بكه‌تن یێ‬ ‫پتر خزمه‌تا خه‌لك وجه‌ماوه‌رێ كوردستانێ كربیت‬ ‫و پالن و به‌رنامێن خو یێن هه‌لبژارتنا بجه ئینابیت‬ ‫ن������ه‌ك به‌س بو خاپاندن������ا خه‌لكه‌كى بیت و ده‌نگێن‬ ‫وان بخو بكێش������یت بالێكا ره‌نگ كرنا دروش������مان‬ ‫و ته‌یس������اندنا گوتارا و به‌الفكرنا به‌لین و س������یندا‬ ‫ك������و خزمه‌تا ملله‌تى بكه‌ن‪ .‬ب���ل��ا جه‌ماوه‌رێ كورد‬ ‫ب دلوڤانم نه‌بیت ژ بو كێش������ه‌ك سه‌ره‌كى كو ئه‌ڤه‌‬ ‫چاره‌نڤیسێ ڤى ملله‌تى تێدایه‌ بال ب هیرى و كیرى‬ ‫ملله‌ت دیراس������ا هه‌مى ئالیه‌كى‬ ‫بكه‌ت و هه‌ر كه‌س������انه‌ك به‌بژێر‬ ‫بكه‌ت������ن داكو مروڤێن دلس������وزو‬ ‫وه‌الت و نه‌ت������وه‌ پارێ������ز بگه‌هنه‌‬ ‫ده‌ست هه‌التێ دا كو ملله‌تێ مه‌‬ ‫پێشڤه‌ ببه‌ن و بگه‌هیننه‌ قوناغێن‬ ‫سه‌ركه‌فتنا دوماهیێ وگه‌شه‌كرنێ‬ ‫و پێش������ڤه‌چوونێ دن������اف وه‌التێ‬ ‫مه‌دا به‌رقرار كه‌ن و ژیانا خه‌لكێ‬ ‫مه‌ به‌ره‌ف باشتر ببه‌ن‪.‬‬


‫بۆلیڤیا و‬

‫یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی دادوه‌ری‬

‫به‌پێی ئه‌و ڕاپرسییه‌ی كه‌ رۆژی یه‌كشه‌مم‌ه ‪2011/10/16‬‬ ‫ل������ه‌ ده‌نگده‌رانی به‌ش������داربووی هه‌ڵبژاردنی دادوه‌ریی‬ ‫پایه‌به‌رزدا كرابوو‪ ،‬وا ده‌ركه‌وتووه‪ ‌:‬زۆربه‌ی ده‌نگده‌ران‬ ‫فۆڕمی سپییان خستۆت‌ه ناو سندووقه‌كانی ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌سته‌اڵتدارانی ئۆپۆزسیۆنی واڵت پێشتر داوایان ل‌ه‬ ‫ده‌نگده‌ران كردب������وو‪ ،‬دژی پاڵێوراوانی ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫ك‌ه راس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌ ده‌ستنیشان كراون‪،‬‬ ‫فۆڕمی سپی بخه‌ن‌ه ناو سندووقه‌كانی ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫لێكۆله‌ره‌كان ده‌ڵێن‪ :‬ئه‌گه‌ر ئه‌نجامی ئه‌م ڕاپرس������ییه‬ ‫‌له‌گه‌ڵ ئاماری ره‌سمی یه‌كس������ان بوو‪ ،‬ئه‌وا شكست بۆ‬ ‫(ئێڤ������ۆ مۆرالێس)ی س������ه‌رۆك كۆماری ئ������ه‌م واڵته‌ دێت‌ه‬ ‫هه‌ژماركرن‪.‬‬ ‫رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬تا بۆ یه‌كه‌مینجار‬ ‫ل������ه‌ مێ������ژووی ئ������ه‌م واڵته‌دا‬ ‫دادوه‌ری بۆلیڤیایی هه‌ڵبژێرن‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك������ه‌ كه‌ الیه‌نگری و‬ ‫بێالیه‌نی������ی (ئێڤۆ مۆرالێس)ی‬ ‫س������ه‌رۆكی چه‌په‌كانی بۆلیڤیا‬ ‫پێشان ده‌دات‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان به‌ش������دارییان‬ ‫ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا كرد‪ ،‬تا‬ ‫‪ 28‬دادوه‌ر و ‪ 4‬دادگای‬

‫نه‌ته‌وه‌یی ل‌ه نێوان ‪ 116‬پالێوراو هه‌ڵبژێرن‪ ،‬كه‌ نیوه‌یان‬ ‫ئافره‌تن و زۆربه‌یان خه‌ڵكی ره‌سه‌نی بۆلیڤیان‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ ل‌ه ژێر (چاكس������ازی) ئه‌م دواییه‌ی‬ ‫(ئێڤ������ۆ مۆرالێس) ئه‌نج������ام درا‪ .‬مۆرالێ������س یه‌كه‌مین‬ ‫س������ه‌رۆككۆماری ره‌س������ه‌نی بۆلیڤیایه‌‪ ،‬كه‌ ب‌ه پشتیوانی‬ ‫خه‌ڵكی ره‌س������ه‌نی ئه‌م واڵته‌ به‌ ده‌س������ه‌اڵت گه‌یشتووه‌‪،‬‬ ‫ده‌ڵێت‪ :‬چاكس������ازییه‌كانی ئه‌و بۆ (‪ )5‬سه‌د‌ه جیاوازیی‬ ‫نه‌ژادی دژی خه‌ڵكی ره‌سه‌نی ئه‌و واڵت‌ه كۆتایی دێنێت‪.‬‬ ‫ل‌ه حالێك������دا ك‌ه ئۆپۆزس������یۆنی واڵت������ی بۆلیڤیا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه ره‌ت ده‌كه‌نه‌وه‪‌،‬به‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ پالێوراوانی‬ ‫ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه له‌الیه‌ن په‌رله‌مانه‌و‌ه ده‌ستنیشان كراون‪،‬‬ ‫به‌اڵم خه‌ڵكی ره‌سه‌نی بۆلیڤیا سه‌ره‌ڕای ئاشنا نه‌بوونیان‬ ‫ب‌ه پاڵێوراوان‪ ،‬به‌شدارییان‬ ‫له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا كرد‪.‬‬ ‫هاواڵتیی������ه‌ك ده‌لێت‪ :‬من‬ ‫هاتووم پش������تیوانی ئه‌وان‌ه‬ ‫بكه‌م كه‌ وه‌ك منن‪ ،‬نه‌ك سپی‬ ‫پێس������ته‌كان‪ ،‬من پشتیوانی‬ ‫ئه‌وان������ه‌ ده‌كه‌م‪ ،‬كه‌ ره‌نگ و‬ ‫جلوبه‌رگیان وه‌ك منن‪.‬‬ ‫ده‌نگده‌رێك������ی تر ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫ده‌نگ������م ب‌ه ئ������ه‌وان داوه‌ و‬ ‫ئاشناییم به‌ پاڵێوراوان نیی‌ه‬

‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪35‬‬


‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بۆ‬

‫په‌رله‌مانی ئیسپانیا ده‌ستی پێکرد‬

‫ئێڤۆ مۆرالێس سه‌رۆككۆماری بۆلیڤیا‬

‫و ئه‌وانییان ب‌ه ئێمه‌ نه‌ناس������اندووه‌‪ ،‬باشتر وایه‌ ده‌نگ ب‌ه‬ ‫ئافره‌تێك بده‌ین كه‌ دامه‌نی له‌به‌ردایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌نجام������ی ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌ و به‌تایب������ه‌ت ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگده‌ران بۆ مۆرالێس گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه‌‪ ،‬به‌تایبه‌تی‬ ‫له‌م دواییه‌دا خه‌ڵكی ره‌سه‌نی بۆلیڤیا دژی دروستكردنی‬ ‫رێگه‌وبانی س������نووری روباری ئامازۆن‪ ،‬خۆپێشاندانێكی‬ ‫به‌رفراوانیان ئه‌نجام داوه‌‪.‬‬ ‫خه‌ڵك������ی ره‌س������ه‌نی واڵت ده‌ڵێ������ن‪ :‬حكوومه‌تی (ئێڤۆ‬ ‫مۆرالێس) هه‌وڵی رێگرتنی راوكردنی ماسی ل‌ه روباری‬ ‫ئامازۆن و راوكردن له‌ زه‌وییه‌كانی ده‌وروبه‌ر ده‌دات‪.‬‬ ‫کۆماری بۆلیڤیا‬

‫ناو‪ :‬بۆلیڤیا‬ ‫پایته‌خت‪ :‬الپاز‬ ‫پانتایی خاک‪ 1.098.581 :‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬ ‫ژماره‌ی دانیشتوان‪ 10.030.832 :‬که‌س‬ ‫ڕاگه‌یان���دن‪ :‬ل‌ه ه������ه‌ر (‪ )١٠٠‬ک������ه‌س‪ )٧٢( ،‬که‌س‬ ‫خاوه‌نی ته‌له‌فۆنی ده‌ستییه‌‬ ‫ئاب���ووری‪ )%13.8( :‬کشتوکاڵ‪ )%36.2( ،‬پیشه‌سازی‬ ‫و (‪)%49.9‬یش به‌شی خزمه‌تگوزاری‪ .‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫ل‌ه ڕۆژی هه‌ینی (‪)٢٠١١/١١/٤‬دا‪ ،‬هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بۆ‬ ‫په‌رله‌مانی ئیس������پانیا به‌ڕێوه‌چ������وو و تا (‪)٢٠‬ی ئه‌م مانگ‌ه‬ ‫ده‌خایێنێت‪.‬‬ ‫ملمالنێی سه‌ره‌کی له‌و هه‌ڵمه‌ت و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬ل‌ه نێوان‬ ‫حزبی سۆسیالیس������تی ده‌س������ه‌اڵتدار و حزبی ڕاستئاژۆ و‬ ‫ئۆپۆزسیۆنی (گه‌ل)دایه‌‪.‬‬ ‫سۆسیالیس������ته‌کان ل������ه‌ س������اڵی ‪٢٠٠٤‬ه‌و‌ه ده‌س������ه‌اڵتیان‬ ‫له‌ده‌س������تدایه‌‪ ،‬ئه‌وه‌ش ل‌ه حالێکدایه‌ ک‌ه هه‌ر ئێس������تا (‪)٥‬‬ ‫ملیۆن ئیس������پانی بێ������کارن و ئابووریی واڵتیش ل‌ه دۆخێکی‬ ‫قه‌یراناوی������دا ده‌ژی������ت‪ .‬له‌ب������ه‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬ته‌وه‌ری دروش������م و‬ ‫به‌رنامه‌کانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬چاکسازیی ئابووریی واڵته‌‪.‬‬ ‫ڕاپرس������ییه‌کان باس س������ه‌رکه‌وتنی (حزبی گه‌ل) ده‌که‌ن‬ ‫و پێیان وای‌ه ک������‌ه (‪)%٤٥‬ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت دێنێت‪،‬‬ ‫(سۆسیالیست)ـه‌کانیش (‪)%٣٠‬ی ده‌نگ بۆخۆیان مسۆگه‌ر‬ ‫ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ر ئه‌و ڕاپرسییان‌ه ده‌ڵێن‪ :‬له‌وانه‌ی‌ه (حزبی گه‌ل) ل‌ه ‪٣٥٠‬‬ ‫کورسیی په‌رله‌مان بتوانێت ‪ ١٩٠‬تا ‪ ١٩٥‬کورسی به‌ده‌ست‬ ‫بێنێت و (حزبی سۆسیالیست)یش ل‌ه نێوان ‪ ١١٦‬تا ‪١٢١‬‬ ‫کورسی مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫کارناسانی کاروباری ئیسپانیا وای بۆده‌چن‪ ،‬ک‌ه ب‌ه هۆی‬ ‫قه‌یرانی ئابووریی ئیس������پانیا‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و قه‌یرانه‌ی ک‌ه‬ ‫یه‌خه‌ی ئه‌وڕووپای گرتووه‌‪ ،‬وێناچێت حزبی سۆسیالیست‬ ‫براوه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه بێت‪.‬‬


‫پێکهاته‌ی‬ ‫نه‌رمونیانی‬ ‫سیسته‌می‬ ‫دیموکراسی‬ ‫نووسینی‪ :‬والێری بۆنس*‬ ‫وه‌رگێڕانی‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬

‫هه‌ڵبژاردن له‌ سیسته‌می ته‌ندروستی دیموکراسیدا‪ ،‬حکوومه‌ته‌کان‬ ‫له‌به‌رامبه‌ر ب‌ه ڕه‌خس������اندنی ده‌رفه‌ت بۆ گواس������تنه‌وه‌ی هێمنانه‌ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬وه‌کو دامه‌زراوه‌یه‌کی به‌رپ������رس و وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یان لێ‬ ‫ده‌کات‪ .‬هه‌ڵبژاردنی دیموکراتییانه‌ پێویس������تی ب‌ه هۆکاری زیاتر ل‌ه‬ ‫ده‌نگدان و ژماردنی ده‌نگه‌کانه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬ل‌ه سیس������ته‌می ته‌ندروستی‬ ‫دیموکراسیدا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ده‌وڵه‌ته‌کان له‌به‌رامبه‌ر حوکمڕانیی گونجاو‬ ‫له‌ته‌ک یاسادا‪ ،‬پابه‌ند و به‌رپرسیاریان ده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ش کاتێکدا ڕووده‌دات که‌‪:‬‬ ‫ـ������ـ هاوواڵتیان ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬نوێنه‌رانی سیاس������یی خۆیان‬ ‫هه‌ڵبژێرن‪.‬‬ ‫ــ هاووالتیان بتوانن ئه‌و پاڵێوراوانه‌ هه‌ڵبژێرن‪ ،‬ک‌ه دوایی داکۆکییان‬ ‫لێده‌که‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ته‌نی������ا کاتێک ده‌بێت‌ه ه������ۆکار ب������ۆ وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یی‬ ‫به‌رپرسان‪ ،‬که‌ ب‌ه شێوه‌یه‌کی به‌رده‌وام و ل‌ه که‌شێکی ئازاد و ڕه‌وادا‬ ‫به‌ڕێوه‌بچێت‪ .‬ل‌ه زۆربه‌ی سیسته‌م‌ه تازه‌ دامه‌زراوه‌کانی دیموکراسی‬ ‫ل‌ه ناوچه‌کانی باشووری ئه‌فریقا و واڵت‌ه ئاسیایی ـ ئه‌ورووپییه‌کانی‬ ‫ڕزگا له‌ کۆمۆنیسم‪ ،‬ته‌نیا بوونی کێبه‌رکێی هه‌ڵبژاردن متمانه‌یه‌ک بۆ‬ ‫وه‌اڵمده‌ره‌و‌ه بوونی به‌رپرس������ان له‌و واڵتانه‌دا نه‌بووه‌‪ .‬هۆکاری ئه‌م‌ه‬ ‫له‌ هه‌ندێک کاتدا‪ ،‬به‌ڕێوه‌چوونی نائاسایی و ناڕێکوپێکیی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫به‌جێگ������ه‌ی هه‌ڵبژاردن������ی ڕوون و گونجاویی ت������ه‌واوی هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ ڕێنوێنییه‌کانی که‌ڵک وه‌رگرتوو له‌ ته‌ک قانوونی ئه‌ساس������ی‬

‫له‌م چه‌ش������ن‌ه واڵتانه‌دایه‌‪ .‬له‌ هه‌ندێک واڵتدا‪،‬‬ ‫خاوه‌نانی ده‌سه‌اڵت ب‌ه دابه‌شکردنی یارمه‌تی‬ ‫ل‌ه نێو الیه‌نگره‌ ناس������راو‌ه و به‌تواناکانیان‪،‬‬ ‫جمگ������‌ه کارتێک������ه‌ره‌ سیاس������ییه‌کان ده‌خه‌ن‬ ‫ژێر ده‌س������ه‌اڵتی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬تا ب‌ه پێکهێنانی‬ ‫گرووپ‌ه به‌رهه‌ڵستکاره‌کانی "ساخته‌"‪ ،‬ته‌نگ‬ ‫ب‌ه به‌رهه‌ڵستکاره‌کانی "ڕاسته‌قینه‌"ی خۆیان‬ ‫هه‌ڵبچنن‪ .‬س������ه‌ره‌ڕای ئه‌م������ه‌ش‪ ،‬ڕژێمه‌ ب‌ه‬ ‫ڕه‌واڵه‌ت دیموکرات������ه‌کان ئه‌م ده‌رفه‌ته‌یان ل‌ه‬ ‫ده‌ستدایه‌ که‌ ب‌ه کۆنتڕۆڵکردنی ناونووسینی‬ ‫ده‌نگده‌ران‪ ،‬ژماره‌ی گشتیی خاوه‌نانی مافی‬ ‫ده‌نگدان و ژماره‌ی ده‌نگه‌کانی س������ه‌رده‌می‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خۆیان زیاد بکه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌ستاوده‌ستکردنی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬به‌ یه‌کێک‬ ‫ل‌ه ملمالنێکانی به‌رده‌می هه‌ر سیس������ته‌مێکی‬ ‫سیاسی ل‌ه جیهاندا ده‌ژمێردرێت‪ .‬له‌و نێوه‌دا‪،‬‬ ‫سیس������ته‌م‌ه ته‌ندروس������ته‌کانی دیموکراسی‬ ‫به‌ش������ێوه‌یه‌کی ئارام و ئاشتیانه‌‪ ،‬ئه‌و دۆخ‌ه‬ ‫ئاڵۆز‌ه ڕێک ده‌خه‌ن‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنێکی بێگه‌رد‬ ‫و ده‌ستاوده‌س������تکردنی هێمنانه‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫سیاس������یدا‪ ،‬دۆڕاوه‌کان������ی ئه‌م������ڕۆ‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪37‬‬


‫براوه‌ی س������به‌ی بن‪ ،‬ی������ان به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ .‬ب������راوه‌کان و‬ ‫الیه‌نگرانیان ده‌بێ له‌به‌رامبه‌ر بیروڕای خه‌نیمه‌کانی خۆیان‬ ‫به‌رپرس و وه‌اڵمده‌ره‌وه‌ بن و هه‌میش������ه‌ سیله‌ی چاویان‬ ‫رووی ل������‌ه خولی داهاتووی هه‌ڵب������ژاردن بێت‪ .‬ل‌ه الیه‌کی‬ ‫ت������ره‌وه‌‪ ،‬دۆڕاوه‌کان و الیه‌نگرانیان ده‌بێ ب‌ه جێگه‌ی ئه‌و‌ه‬ ‫ک‌ه دڵگرانیی خۆیان سه‌باره‌ت ب‌ه ڕووداوه‌کانی رابردوو‬ ‫ده‌رببڕن‪ ،‬بیر ل‌ه ئه‌گه‌ره‌کانی ئێس������تا و داهاتوو بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وان به‌و متمانه‌ی������ه‌وه‌‪ ،‬ک‌ه ڕه‌چاوکردنی ڕێس������اکانی‬ ‫یاریی له‌ هه‌ڵبژاردنی داهاتوو ب‌ه فریایان ده‌گات‪ ،‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌و نه‌زم‌ه سیاس������ییه‌ی ک‌ه هه‌یه‌‪ ،‬به‌ ئاس������انی پێک بێن‬ ‫و ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ش که‌متر‌ه ک������‌ه بۆ ڕووخانی ده‌وڵه‌تێکی‬ ‫دیموکرات روو ل‌ه توندوتیژی بکه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ر ده‌ستاوده‌ستکردنێکی ده‌سه‌اڵت بو سه‌رکردایه‌تیی‬ ‫نوێ‪ ،‬ب������ه‌ مانای ئه‌نجامدانی‬ ‫کۆمه‌ڵێ������ک ئاڵوگ������ۆڕ‌ه و ل‌ه‬ ‫هه‌مانکاتیش������دا‪ ،‬ملمالنێیه‌ک‌ه‬ ‫بۆ س������ه‌قامگیریی سیاس������ی‬ ‫ل������ه‌ واڵته‌کاندا‪ .‬سیس������ته‌م‌ه‬ ‫ب������‌ه‬ ‫دیموکراتیی������ه‌کان‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ی هه‌ڵبژاردن������ی‬ ‫ڕێکوپێ������ک و کێبه‌رکێیان������ه‌‪،‬‬ ‫ده‌رفه‌ت������ی ڕاس������ته‌قین‌ه ب������ۆ‬ ‫ڕێبه‌ران������ی ن������وێ دێنێت������‌ه‬ ‫کای������ه‌وه‌ و ب‌ه ڕه‌خس������اندنی‬ ‫بوار بۆ ده‌ستاوده‌ستکردنی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت به‌ش������ێوه‌یه‌کی‬ ‫ڕوون بۆ س������ه‌رکه‌وتووه‌کان‬ ‫و دۆڕاوه‌کان له‌ هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫ل������ه‌ به‌رامب������ه‌ر دیاریکردنی‬ ‫چاره‌نووسی خۆیاندا‪ ،‬یارمه‌تییان پێده‌دات‪.‬‬ ‫به‌م حاڵه‌شه‌وه‌‪ ،‬سیسته‌مه‌ دیموکراتییه‌کان ل‌ه چۆنیه‌تی‬ ‫مه‌زه‌نده‌ کردنی به‌رژه‌وه‌ندیی س������ه‌قامگیریی سیاسی ل‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ر پێویس������تیی ب‌ه زیندوویی و ئاڵوگۆڕی سیاسی‪،‬‬ ‫ته‌نانه‌ت وه‌ستان له‌ به‌رامبه‌ر داخوازی و مه‌یلی ده‌نگده‌ران‬ ‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫بۆ گه‌ڕانه‌وه‌ی چه‌ند جاره‌ی پاڵێوراوێک بۆ گه‌ییش������تنه‌و‌ه‬ ‫به‌ ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬جیاوازن‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬قانوونی ئه‌ساسی‬ ‫ل������‌ه ویالیه‌ت������‌ه یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مریکا‪ ،‬ڕووس������یه‌‪،‬‬ ‫ئه‌رمه‌نس������تان و زیاتر ل‌ه ‪ ٣٠‬واڵت ل‌ه ناوچه‌ی باشووری‬ ‫ده‌شتی ئه‌فریقادا‪ ،‬هه‌ندێک سنووردارێتیی بۆ ماوه‌ی‬ ‫خزمه‌تی ڕێبه‌ره‌ سیاس������ییه‌کان له‌ب������ه‌ر چاو ده‌گرن‪ .‬ئه‌م‬ ‫سنوورداریه‌تیی‌ه به‌ر به‌ مانه‌وه‌ی درێژخایه‌نی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫تاک و پێکهێنانی حکووم������ه‌ت دیکتاتۆره‌کان ده‌گرێت‪ ،‬ل‌ه‬ ‫هه‌مانکاتیش������دا به‌ر به‌ هاوواڵتی������ان ده‌گرێت ک‌ه ده‌نگی‬ ‫دووبار‌ه ب������ه‌و پاڵێوراوه‌ ب������ده‌ن ک‌ه کات������ی حوکمرانیی‌ه‬ ‫یاس������ایییه‌که‌ی ته‌واو بووه‌‪ .‬له‌به‌ر ئ������ه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ل‌ه‬ ‫سیسته‌می دیموکراس������یدا‪ ،‬دوو ئه‌رکی سه‌ره‌کی له‌سه‌ر‬ ‫ش������انه‌‪ .‬ده‌وڵه‌ته‌کان له‌ به‌رامبه‌ر ش������ێوه‌ی حوکمڕانی‪،‬‬ ‫به‌رپ������رس و وه‌اڵم������ده‌ره‌وه‌‬ ‫ده‌کات و ده‌ستاوده‌ستکردنی‬ ‫ئاش������تیانه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫سیاسیش ئاسانتر ده‌کات‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م دوو هۆکار‌ه به‌ نۆره‌ی‬ ‫خۆیان������ه‌وه‌‪ ،‬کار له‌س������ه‌ر‬ ‫ش������ه‌رعییه‌تی سیس������ته‌می‬ ‫دیموکراس������ی ده‌ک������ه‌ن‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان له‌ سیس������ته‌می‬ ‫دیموکراس������یدا‪ ،‬بوون������ی‬ ‫ده‌وڵه‌تێک������ی هه‌ڵبژێردراو و‬ ‫وه‌اڵمده‌ره‌وه‌‪ ،‬به‌ "ته‌نیا ڕێگه‌"‬ ‫بۆ ڕێکوپێکردنی کاروباری‬ ‫سیاس������یی واڵته‌که‌ی������ان‬ ‫ده‌ژمێرن‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫* والێ������ری بۆنس‪ ،‬مامۆس������تای زانکۆی کۆرنێ������ل‪ ،‬ل‌ه بواری‬ ‫"حوکمڕان������ی" و کارناس له‌ پرس������ی دیموکراس������ی و حکوومه‌ت‌ه‬ ‫دیکتاتۆره‌کان‬ ‫ـ ئه‌م بابه‌ت‌ه کورت کراوه‌ته‌وه‌‪.‬‬


‫ئه‌رژه‌نتینییه‌کان‬ ‫سه‌رکۆماری خۆیان هه‌ڵبژارد‬

‫ئاماده‌کردنی‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌ (‪ )٢٠١١/١٠/٢٣‬هاوواڵتیان������ی‬ ‫ئه‌رژه‌نتینی س������ه‌رکۆماری خۆیان هه‌ڵب������ژارد‪)٢٨( .‬‬ ‫میلی������ۆن هاوواڵتی ماف������ی ده‌نگدانیان هه‌ب������وو تا ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماریی واڵته‌که‌یاندا به‌شدار بن‪.‬‬ ‫به‌هێزترین پاڵێوراو له‌و ملمالنێیه‌دا‪ ،‬خاتوو (کریستینا‬ ‫فێرناندێز) س������ه‌رکۆماری ئه‌و واڵت‌ه بوو‪ ،‬که‌ بۆ جاری‬ ‫دووم خۆی بۆ ئه‌م پۆسته‌ پااڵوتبوو‪.‬‬ ‫له‌ کاتی هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬زۆرب������ه‌ی چاودێر‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌کان له‌سه‌ر ئه‌و ڕایه‌ بوون‪ ،‬که‌ ئه‌م خاتوون‌ه‬ ‫(‪ )٥٨‬س������اڵه‌ی‌ه توان������ای هه‌ی‌ه بۆ ج������اری دووه‌میش‬ ‫ببێته‌و‌ه سه‌رکۆماری واڵت‪" .‬گه‌شه‌ی ئابووریی واڵت"‬

‫و "یارمه‌تی به‌ هه‌ژاران" له‌س������ه‌رده‌می (فێرناندێز)دا‪،‬‬ ‫ئه‌و هۆکاران‌ه بوونه‌‪ ،‬که‌ چاودێران ئاماژه‌یان پێده‌دا‪.‬‬ ‫ب������ه‌ گوێره‌ی دوایین ئامار‪( ،‬کریس������تینا فێرناندێز)‬ ‫توانی نزیک ب‌ه (‪)%٥٤‬ی ده‌نگه‌کان بۆ خۆی مسۆگه‌ر‬ ‫بکات‪.‬‬ ‫ته‌نیا پالێوراوێ������ک که‌ خه‌نیم������ی (فێرناندێز) بوو‪،‬‬ ‫سیاسه‌توان (هێرمێس بینێر) ڕیبه‌ری سۆسیالیسته‌کانی‬ ‫ئه‌و واڵته‌ بوو‪ ،‬که‌ توانی (‪)%١٧‬ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست‬ ‫بێنێ������ت‪ .‬ب‌ه گوێ������ره‌ی یاس������اکانی ئه‌رژه‌نتی������ن‪ ،‬هه‌ر‬ ‫پاڵێوراوێکی س������ه‌رکۆماری ئه‌گه‌ر نه‌توانێت النیکه‌می‬ ‫(‪)%٤٥‬ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬ئه‌وه‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪39‬‬


‫(کریستینا فێرناندێز) سه‌رۆک كۆماری هه‌ڵبژێردراوی ئه‌رژه‌نتین‬

‫سه‌رکۆماری ده‌که‌وێته‌ ده‌وری دووه‌می هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫جێ������ی ئام������اژه‌ پێکردنه‌ که‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی‬ ‫(‪)٢٠٠٧‬ی س������ه‌رکۆماری ل������ه‌ ئه‌رژه‌نتین������دا‪ ،‬خاتوو‬ ‫(کریس������تینا فێرناندێز) توانیب������ووی (‪)%٥٣‬ی ده‌نگی‬ ‫ئه‌رژه‌نتینیان به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫له‌ راگه‌یاندنه‌کانی ئه‌رژه‌نتینی و بیانیدا‪ ،‬فێرناندێز‬ ‫به‌ نوێنه‌ری "چه‌پی مامناوه‌ند" ده‌ناسێنن‪.‬‬

‫هێرمێس بینێر‪ ،‬ركابه‌ری سه‌رۆك كۆماری‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫هه‌ندێک ل������‌ه توێژه‌رانی ئه‌رژه‌نتینی س������ه‌رکه‌وتنی‬ ‫(کریستینا فێرناندێز)یان ب‌ه "ڕووداوێکی مێژوویی" ناو‬ ‫برد‪ .‬هه‌ر به‌دوای ڕاگه‌یاندنی به‌شی نزیک ب‌ه کۆتایی‬ ‫ده‌نگ������ه‌کان‪ ،‬فێرناندێز گوتی‪" :‬من ته‌نیا ژنێکم ک‌ه دوو‬ ‫جار هه‌ڵده‌بژێردرێته‌وه‌‪".‬‬ ‫به‌پێی ڕاپۆرتی وه‌زاره‌تی ناوخۆی ئه‌رژه‌نتین‪ ،‬زیاتر‬ ‫ل������ه‌ (‪ )٢٩‬ملیۆن ده‌نگده‌ر له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ش������دار‬ ‫بوون و نه‌ته‌نیا سه‌رکۆماریان هه‌ڵبژارد‪ ،‬به‌ڵکو نیوه‌ی‬ ‫ئه‌ندامانی په‌رله‌مان و یه‌ک له‌س������ه‌ر سێی نوێنه‌رانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پیرانیشیان هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫ب������ه‌م پێیه‌‪ ،‬فێرناندێ������ز توانی زۆرین‌ه ل������‌ه هه‌ر دوو‬ ‫ئه‌نجومه‌ندا به‌ده‌س������ت بێنیت‪ .‬ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان‬ ‫ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬نزیک ب‌ه (‪ )%٧٥‬بوو‪ .‬ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪ ١٩٨٣‬به‌مالوه‌ (دوای نه‌مانی دیکتاتۆری نیزامی) ک‌ه‬ ‫سه‌ره‌تای کرانه‌وه‌ و به‌دیموکراتیکردنی ئه‌رژه‌نتینه‌‪ ،‬ب‌ه‬ ‫به‌رزترین ڕێژه‌ی به‌شداربووان باسی لێوه‌ ده‌کرێت‪.‬‬

‫کۆماری ئه‌رژه‌نتین‪:‬‬

‫پایته‌خت‪ :‬بۆینێس ئایرێس‬ ‫پانتایی واڵت‪ 2.780.400 :‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬ ‫ژماره‌ی دانیش���توانی واڵت‪ 40.665.732 :‬که‌س‬ ‫(ئاماری ساڵی ‪)٢٠١٠‬‬ ‫ڕێژه‌ی ژنان‪ )%٥١( :‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی پیاوان‪ )%٤٩( :‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ئابووری‪ )%7.5( :‬کشتوکاڵ‪ )%31.8( ،‬پیشه‌سازی‬ ‫و (‪)%60.7‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئاماری ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی بێکاری‪ )%7.3( :‬ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬


‫کێ ئه‌ندامانی په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپا هه‌ڵدبژێرێت؟‬

‫وه‌رگێڕ‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬

‫له‌ مانگی حوزه‌یرانی س������اڵی (‪)1979‬ه‌وه‌ تا ئێستا‪،‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا راس������ته‌وخۆ به‌ ده‌نگی‬ ‫جه‌م������اوه‌ر هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپا یاس������ایه‌کی یه‌كده‌س������ت نییه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم هه‌ندێ‬ ‫ڕێوشوێنی بنه‌ڕه‌تی له‌الیه‌ن گشت واڵتانی ئه‌م یه‌کێتییه‌‬ ‫ڕه‌چ������او ده‌كرێ������ت‪ ،‬وه‌ك بنه‌‌مای هه‌ڵبژاردن������ی ئازاد و‬ ‫نه‌هێن������ی‪ .‬ل������ه‌ هه‌ندێ ل������ه‌ واڵتانی ئه‌ندام ل������ه‌ یه‌كێتی‬ ‫ئه‌ورووپا‪ ،‬به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردن زۆره‌كییه‌‪ ،‬وه‌ك‪:‬‬ ‫به‌لژیك‪ ،‬یوونان و لۆكزامب������ۆرگ‪ .‬هه‌موو هاوواڵتییه‌کی‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا که‌ ل������ه‌ ئه‌ڵمانیادا ده‌ژین و ته‌مه‌نیان‬ ‫له‌ س������ه‌رووی (‪ )١٨‬ساڵه‌‪ ،‬مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫تاکێک ده‌توانێت ته‌نیا ده‌نگ به‌ لیستی پاڵێوراوانی هه‌ر‬ ‫حزبێک بدات‪ ،‬که‌ ڕایگه‌یاندووه‌‪ .‬هه‌ر لیستێك كه‌ ده‌نگی‬ ‫زۆرینه‌ به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬ئه‌وا ژماره‌ی پاڵێوراوانی زیاتر‬ ‫ده‌بێت كه‌ ناویان له‌و لیس������ته‌دا هاتووه و به‌ په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپا ده‌گه‌ن‪.‬‬ ‫واڵتی ئه‌ڵمانی������ا زۆرترین دانیش������تووی له‌نێو واڵتانی‬

‫ئه‌ندام ل‌ه یه‌كێتی ئه‌ورووپادا هه‌یه‌‪ ،‬بۆی‌ه زۆرترین نوێنه‌ر‬ ‫ڕه‌وانه‌ی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا ده‌كات‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی (‪)2009‬‬ ‫گه‌وره‌ترین هه‌ڵبژاردنی نێوده‌وڵه‌تی ل‌ه ساڵی (‪2009‬دا‬ ‫ئه‌نج������ام درا‪ ،‬ك‌ه (‪ )375‬ملیون هاوواڵتی له‌(‪ )27‬واڵتی‬ ‫ئه‌ندام له‌ یه‌كێتی ئه‌ورووپا بۆ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌ بانگهێشت‬ ‫كراب������وون‪ ،‬تا ل������‌ه (‪ 4‬تا ‪)7‬ی حوزه‌ی������ران ل‌ه حه‌وته‌مین‬ ‫خول������ی هه‌ڵبژاردنی راس������ته‌وخۆی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا‬ ‫ده‌نگی خۆیان بده‌ن و چاره‌نووسی (‪ )736‬كورسی ئه‌م‬ ‫په‌رله‌مان‌ه بۆ (‪ )5‬ساڵی داهاتوو ده‌ستنیشان بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا وه‌كو زۆربه‌ی كاروباره‌کانی‬ ‫ت������ر‪ ،‬پێكهاته‌ی ده‌رئه‌نجامێكی س������ه‌ختی نێوان واڵتانی ئه‌ندام‬ ‫ل������ه‌ یه‌كێت������ی ئه‌ورووپ������ادا بایه‌خ������ی پێده‌درێ������ت‪ .‬به‌پێی ئه‌و‬ ‫رێككه‌وتننامان������ه‌ی كه‌ هه‌ن‪ ،‬ده‌بێ‌ هه‌ڵبژاردن به‌پێی یاس������ای‬ ‫یه‌كس������ان‌ له‌ واڵتانی ئه‌ن������دام له‌ یه‌كێت������ی ئه‌ورووپادا ئه‌نجام‬ ‫بدرێت‪ .‬به‌اڵم دوای تێپه‌ڕبوونی (‪ )30‬س������اڵ‪ ،‬هێشتا ئه‌ورووپا‬ ‫نه‌یتوانیوه‌ ببێته‌ خاوه‌ن هه‌ڵبژاردنێكی یه‌كسان و هه‌ماهه‌نگ‪.‬‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪41‬‬


‫شێوازی جۆراوجۆری هه‌ڵبژاردن بۆ‬ ‫په‌رله‌مانێكی یه‌كگرتوو‬ ‫واڵتانی ئه‌ندام له‌ یه‌كێتی ئه‌ورووپا‪ ،‬خاوه‌نی سیسته‌م‬ ‫و شێوازی جۆراوجۆری هه‌ڵبژاردنن‪ ،‬له‌ حاڵێکدا شێوه‌ی‬ ‫ده‌ستنیش������انكردنی پاڵێوراوان و رێكخستنی لیسته‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل‌ه ه������ه‌ر واڵتێكدا جیاوازه‌‪ .‬له‌ هه‌موو واڵتان‪،‬‬ ‫گه‌یش������تنی پاڵێ������وراوان بۆ په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپا‪ ،‬به‌پێی‬ ‫رێژه‌ی ده‌نگ ده‌ستنیشان ده‌كرێت ك‌ه حزبی جۆراوجۆر‬ ‫ب‌ه ده‌ستی دێنێت‪ .‬ئه‌م سیسته‌مه‌ی‌ یه‌كسانیی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫رێژه‌یه‌ك������ی گونجاوی ده‌نگی حزب������ه‌كان (نه‌ک زۆرینه‌ی‬ ‫ده‌نگ)‪ ،‬به‌ بنه‌مای کاری خۆی داده‌نێت‪.‬‬ ‫ته‌مه‌نی یاس������ایی ده‌نگ������ده‌ر له‌ ئه‌ورووپ������ا‪ ،‬به‌پێی واڵت‬ ‫جی������اوازه‌‪ .‬بۆ نموونه‌ له‌ نه‌مس������ا ل‌ه ته‌مه‌نی ‪ 16‬س������اڵیدا‬ ‫ده‌تواندرێت به‌ش������داری له‌ هه‌ڵبژاردندا بكرێت و ده‌نگ به‌‬ ‫پاڵێوراوی جێی متمانه‌ی خۆ بدات‪ ،‬به‌اڵم له‌ زۆربه‌ی واڵتانی‬ ‫ئه‌ورووپا‪ ،‬نابێت‪ ،‬ته‌مه‌نی ده‌نگده‌ر له‌ ‪ 18‬ساڵ كه‌متر‌بێت‪.‬‬ ‫مه‌رجی ته‌مه‌ن بۆ پاڵێوراوان������ی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا‪،‬‬ ‫په‌یڕه‌وی له‌ یاسایه‌کی یه‌كسان ناكات‪ .‬به‌اڵم ل‌ه زۆربه‌ی‬ ‫واڵتانی ئه‌ورووپا ل‌ه ته‌مه‌نی ‪ 18‬س������اڵیدا ده‌توانرێت وه‌ك‬ ‫پاڵێوراو ل������ه‌ هه‌ڵبژاردندا خۆی بپاڵێوێ������ت‪ .‬هه‌روه‌ها ل‌ه‬ ‫واڵتان������ی ئیتالیا و قبرس‪ ،‬ته‌مه‌ن������ی پاڵێوراو نابێ ل‌ه ‪25‬‬ ‫ساڵ كه‌متر‌بێت‪.‬‬ ‫‌ له‌ زۆربه‌ی واڵتانی ئه‌ورووپادا‪ ،‬حزبه‌كان پێویس������تیان‬ ‫ب������ه‌ (‪)%5‬ی ده‌نگ‌بۆ هاتنه‌ ناو په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا هه‌یه‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هه‌ندێ واڵتاندا ئه‌م رێژه‌یه‌ ئاڵوگۆڕی به‌س������ه‌ردا‬ ‫هاتووه‌‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ نه‌مسا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی حزبه‌کان بتوانن به‌‬ ‫په‌رله‌مان بگه‌ن‪ ،‬النیکه‌م پێویستیان به‌ ‪%٤‬ی ده‌نگ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان������ی ئه‌ورووپ������ا س������ه‌ره‌ڕای هاوواڵتیبوونیان‬ ‫ل������ه‌ جوگرافیایه‌کی دیاریکراودا‪ ،‬له‌ ه������ه‌ر یه‌ک له‌ واڵت‌ه‬ ‫ئه‌ورووپییه‌کان������دا مافی به‌ش������داریکردنیان له‌ ده‌نگداندا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بۆ نموون������ه‌‪ ،‬هاوواڵتییه‌کی دانماركی ده‌توانێت ل‌ه‬ ‫واڵتی ئیرله‌ندا به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردندا بكات و ده‌نگ‬ ‫به‌ پاڵێ������وراوی خۆی بدات‪ ،‬ی������ان هاوواڵتییه‌کی ئه‌ڵمانی‬ ‫ده‌توانێ������ت له‌ واڵتی یووناندا ده‌نگ ب������دات‪ .‬ئه‌وانه‌ی ک‌ه‬ ‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫مافی ده‌نگدانیان ل‌ه ئه‌ورووپادا هه‌یه‌‪ ،‬ل‌ه سه‌رووی (‪)375‬‬ ‫ملیون كه‌س������ن‪ .‬له‌سه‌ر یه‌ک‪ )736( ،‬پاڵێوراو ده‌توانن ب‌ه‬ ‫په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا بگه‌ن‪.‬‬ ‫‌ستنیشانكردنی هه‌فته‌ی هه‌ڵبژاردن ل ‌ه‬ ‫‌‌‬ ‫ده‬ ‫ئه‌ورووپا‬ ‫واڵتانی ئه‌ندام ل������‌ه یه‌كێتی ئه‌ورووپا بۆ به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌س������ه‌ر رۆژێكی دیاریك������راو رێكنه‌كه‌وتوون‪،‬‬ ‫بۆی‌ه یه‌ك هه‌فته‌یان بۆ هه‌ڵبژاردن ده‌ستنیش������ان كرد‪ ،‬ك‌ه‬ ‫‌ممه (‪4‬ی حوزه‌یران) تا یه‌كش������ه‌ممه (‪7‬ی‬ ‫له‌ پێنجش������ه ‌‌‬ ‫حوزه‌یران) ده‌خایه‌نێت‪.‬‬ ‫له‌ هۆڵه‌ن������دا و بریتانیا‪ ،‬جه‌م������اوه‌ر وه‌ك دابونه‌ریتێك‬ ‫ل‌ه رۆژی پێنجش������ه‌ممه‌ (‪4‬ی حوزه‌ی������ران) له‌ بنكه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان ئام������اد‌ه ده‌بن‪ ،‬هه‌روه‌ها جه‌ماوه‌ری‌ ئیرله‌ندا ل‌ه‬ ‫(‪5‬ی حوزه‌یران) و ئیتالیی������ه‌كان ل‌ه دوو رۆژی هه‌ینی و‬ ‫‌كاته (‪ 5‬و ‪6‬ی حوزه‌یران) به‌شداری ل‌ه‬ ‫ش������ه‌ممه ك‌ه ده ‌‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا ده‌ك������ه‌ن‪ .‬به‌اڵم ل‌ه زۆربه‌ی واڵتانی ئه‌ورووپا‬ ‫وه‌ك������و ئه‌ڵمانی������ا و واڵتانی تر‪ ،‬رۆژی یه‌كش������ه‌مم‌ه (‪7‬ی‬ ‫حوزه‌یران) وه‌ك رۆژی هه‌ڵبژاردن ده‌ستنیشان كراوه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه رۆژی یه‌كشه‌ممه‌ (‪7‬ی حوزه‌یران)‪ ،‬كاتژمێر ‪ 22‬ب‌ه‬ ‫كاتی ئه‌ورووپای ناوه‌ندی كۆتایی ب‌ه پڕۆس������ه‌ی ده‌نگدان‬ ‫دێنن و هه‌ژماركردنی ده‌نگه‌كان ده‌ستپێده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ ماوه‌ی ‪ 30‬ساڵی رابردوودا و تا ئێستایش ژماره‌ی‬ ‫به‌شداربووان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کاندا له‌دابه‌زیندا بووه‌‪ .‬به‌‬ ‫هۆی سیس������ته‌می جۆراوجۆری هه‌ڵبژاردن و نه‌بوونی‬ ‫لیس������تی هه‌ڵبژاردنی ئه‌رووپی‪ ،‬ملمالنێکانی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ل‌ه ‪ 27‬واڵتی ئه‌ندام له‌ یه‌كێتی ئه‌ورووپا‪ ،‬له‌سه‌ر ئاستی‬ ‫نه‌ته‌وه‌ی������ی به‌ڕێوه‌ده‌چێ������ت‪ .‬ب������ه‌ڕای (جه‌كی دیڤیس)‬ ‫شاره‌زا له‌ بواری سیاسه‌ت له‌ دامه‌زراوه‌ی ئه‌رووپیی‬ ‫سیاسه‌ت له‌ برۆكسل‪ ،‬له‌ واڵتانی جۆراوجۆری ئه‌ورووپا‪،‬‬ ‫جه‌ماوه‌ر ڕووبه‌ڕووی چه‌ندین بابه‌تی جۆراوجۆر بوونه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها له‌ زۆربه‌ی جاردا هه‌ڵبژاردن وه‌کو ده‌رفه‌تێک‬ ‫ب������ۆ ده‌ربڕینی ناڕه‌زایه‌تی به‌ ده‌وڵه‌ت������ه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌کان‬ ‫دێته‌ ئه‌ژمار‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ئاژانسی هه‌واڵده‌ریی ئه‌ڵمان‬


‫ه دوڕگه‌ی ئارامی (سوئیس)یشدا‬ ‫ل‌‬

‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی به‌ڕێوه‌چوو‬

‫ئاماده‌کردنی‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کش������ه‌مم‌ه (‪)٢٠١١/١٠/٢٣‬‬ ‫هاوواڵتیان������ی س������وئیس جارێکی تر‬ ‫س������ندووقه‌کانی ده‌نگدانیان به‌سه‌ر‬ ‫ک������رده‌وه‌ و پاڵێوراوان������ی نوێیان بۆ‬ ‫په‌رله‌مان������ی واڵتی خۆیان هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه ب������ۆ دیاریکردنی‬ ‫(‪ )٢٠٠‬نوێن������ه‌ری په‌رله‌مان و (‪)٤٥‬‬ ‫سێناتۆر ل‌ه کۆی (‪ )٤٦‬سێناتۆر‪ ،‬ل‌ه‬ ‫(‪ )٢٦‬کانتۆندا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬زیاتر ل‌ه‬ ‫(‪ )٥‬ملی������ۆن که‌س له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪.‬‬ ‫سێ حزبی س������ه‌ره‌کی له‌م واڵته‌دا‪ ،‬زۆرترین ملمالنێیان‬ ‫بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ده‌نگی زیاتر به‌ئه‌نج������ام گه‌یاند‪ .‬حزبی‬ ‫خه‌ڵکی س������وئیس (ح خ س) به‌ به‌ده‌ستهێنانی (‪)%٢٧،٤‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان‪ ،‬له‌ ڕیزی یه‌که‌مدا و (حزبی سۆسیالیس������ت)یش‬ ‫ب‌ه (‪)%١٨،٥‬ی ده‌نگه‌کان ش������وێنی خ������ۆی له‌ پله‌ی دووه‌مدا‬ ‫کرده‌وه‌‪ .‬به‌اڵم له‌و نێوه‌دا‪ ،‬س������ه‌وز‌ه لیبراڵه‌کان به‌ به‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌کانی پێشوودا‪ ،‬به‌ حه‌وت کورسی زیاتر ل‌ه‬ ‫جاران‪ ،‬بوو به‌ براوه‌ی سێیه‌می ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‪ .‬له‌ به‌راورد‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنه‌کانی پێش������وو‪ ،‬حزبی خه‌ڵکی سوئیس له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬حه‌وت کورس������ی له‌ده‌ستدا و کارناسانی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ پێیان وایه‌‪ ،‬که‌ ئه‌مه‌ پاشه‌کشه‌یه‌ بۆ ئه‌م حزبه‌‪( .‬ح خ‬ ‫س) به‌ به‌رزکردنه‌وه‌ی دروشمی "دژ ب‌ه تێکه‌ڵبوون به‌ یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپ������ا" و "دژی په‌نابه‌ران" پێی وابوو‪ ،‬النیکه‌م (‪)%٣٠‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان بۆی خۆی مس������ۆگه‌ر ده‌کات‪ .‬ئه‌م تێڕوانینه‌ش بۆ‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬که‌ (ح خ س) له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی س������اڵی‬ ‫‪٢٠٠٧‬دا (‪)%٢٩‬ی ده‌نگه‌کانی به‌ده‌ست هێنابوو‪.‬‬

‫دوو دروش������می س������ه‌ره‌کی له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‪" ،‬وزه‌ی‬ ‫ناوکی" و پرسی "کۆچبه‌ران"‪ ،‬ته‌وه‌ری ملمالنێکان بوون‪.‬‬ ‫(فرێدری������ک ویدم������ه‌ن) به‌ڕێوه‌به‌ری به‌ش������ی توێژینه‌وه‌ی‬ ‫ته‌له‌فزیۆن������ی س������وئیس‪ ،‬ل������ه‌م په‌یوه‌ندیی������ه‌دا ڕایگه‌یاند‪:‬‬ ‫"کاره‌ساتی فۆکۆشیما له‌ ژاپۆن‪ ،‬کاریگه‌ریی زۆری له‌سه‌ر‬ ‫ڕای گشتیی هاوواڵتیانی سوئیس کرد‪ .‬پێش ئه‌م کاره‌ساته‌‪،‬‬ ‫سوئیسییه‌کان باس������یان له‌ قازانجی بنکه‌ ئه‌تۆمییه‌کانی‬ ‫خۆیان ده‌کرده‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌ ڕوودانی کاره‌ساتی فۆکۆشیما‪،‬‬ ‫ڕه‌وته‌ک������ه‌ ئاڕاس������ته‌یه‌کی تری به‌خۆی������ه‌وه‌ گرت و چه‌ند‬ ‫ڕۆژ دوات������ر‪)%٨٧( ،‬ی هاوواڵتیانی س������وئیس خوازیاری‬ ‫کۆتاییهێنان به‌ پرۆژه‌ ئه‌تۆمییه‌کان بوون‪".‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه پرسی "کۆچبه‌ران"یش‪( ،‬فرێدریک ویدمه‌ن)‬ ‫به‌ ئاماژ‌ه به‌و گوشاره‌ی که‌ له‌سه‌ر "کۆچبه‌ران"ـه‌‪ ،‬ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"حزبی خه‌ڵکی سوئیس له‌ کۆچبه‌ران ده‌ترسێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ڕۆژ نییه‌ ک‌ه س������ه‌ندیکا کرێکارییه‌کان باس ل‌ه جیاوازیی‬ ‫نێ������وان هاوواڵتیانی س������وئیس و کۆچب������ه‌ران نه‌که‌ن‪ ،‬بۆ‬ ‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪43‬‬


‫نموون‌ه ل‌ه بواری کارکردندا‪ ،‬دوو تا س������ێ قات که‌متر ل‌ه‬ ‫هاوواڵتیانی سوئیسی‪ ،‬مووچه‌ به‌ هاوواڵتیانی ئه‌ورووپی‬ ‫ده‌درێت‪ .‬ئه‌مه‌ش کارێکی نایاساییه‌‪ .‬ل‌ه الیه‌کی تریشه‌وه‌‪،‬‬ ‫گوشاری حه‌شیمه‌تیش (کۆچبه‌ران) بۆته‌ کێشه‌یه‌کی تر‪.‬‬ ‫س������اڵێ (‪ )٤٥‬تا (‪ )١٠٠‬هه‌زرا هاوواڵتیی ئه‌ورووپی ڕوو‬ ‫ل‌ه سوئیس ده‌که‌ن‪".‬‬ ‫به‌پێ������ی توێژینه‌وه‌کان‪ ،‬ڕه‌وتی دژ به‌ کۆچبه‌ران له‌و واڵته‌دا‪،‬‬ ‫ته‌نیا دانیش������توانی واڵته‌ هه‌ژاره‌کان ناگرێت������ه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو له‌م‬ ‫س������ااڵنه‌ی دواییدا واڵت������ه‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ ئه‌ورووپییه‌کانیش������ی‬ ‫گرتۆته‌وه‌‪.‬‬ ‫جێ������ی ئاماژه‌ پێکردنه‌‪ ،‬له‌ س������اڵی پاردا‪( ،‬ح خ س) که‌‬ ‫گه‌وره‌تری������ن حزب������ی ئه‌و واڵته‌یه‌‪ ،‬به‌ هێنان������ه‌ گۆڕێی ئه‌و‬ ‫داخوازییه‌ له‌ ڕاپرس������ییه‌کدا س������ه‌باره‌ت به‌وه‌ که‌‪" :‬ئه‌گه‌ر‬ ‫‪:SVP‬‬

‫‪)%1.5-( %27.4‬‬

‫‪:SP‬‬

‫‪)%1.0-( %18.5‬‬

‫‪FDP/Liberals‬‬

‫‪%16.1‬‬

‫(‪)%1.6-‬‬

‫‪CVP‬‬

‫‪%15.0‬‬

‫(‪)%0.5+‬‬

‫‪Green Party‬‬

‫‪)%0.3+( %10.1‬‬

‫‪Green-Liberals‬‬

‫‪%4.6‬‬

‫(‪)%3.2+‬‬

‫‪BDP‬‬

‫‪%2.9‬‬

‫(‪)%2.9+‬‬

‫‪:EVP‬‬

‫‪%1.7‬‬

‫(‪)%0.7-‬‬

‫‪:EDU‬‬

‫‪%1.7‬‬

‫(‪)%0.4+‬‬

‫په‌نابه‌رێک تووش������ی تاوان بێت‪ ،‬پێویس������ته‌ له‌ س������وئیس‬ ‫ده‌ربکرێ������ت"‪ ،‬زۆرین������ه‌ی ده‌نگی هاوواڵتیانی سوئیس������ی‬ ‫به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬چاودێران������ی سیاس������ی وای بۆده‌چن‪ ،‬که‌‬ ‫به‌ش������ێک له‌ س������ه‌رکه‌وتنه‌کانی (ح خ س) رێ������ک بۆ ئه‌و‬ ‫دژایه‌تییه‌ ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم (ح خ س) س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌‬ ‫که‌ گه‌وره‌ترین حزبی سوئیس������ه‌ و توانی نزیک به‌ (‪)%٢٥‬‬ ‫ی ده‌نگ������ه‌کان به‌ده‌س������ت بێنێت‪ ،‬به‌اڵم (‪ )٧‬کورسیش������ی‬ ‫له‌ده‌ستدا‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و‌ه ک‌ه حزبه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌و واڵت‌ه ڕێژه‌ی‬ ‫ده‌نگه‌کانیان ل‌ه ژێر (‪ )%٢٥‬دای������ه‌‪ ،‬وێده‌چێت پێکهێنانی‬ ‫ده‌وڵه‌تی نوێ له‌و واڵته‌دا تووش������ی ئاس������ته‌نگ ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌ هه‌رحاڵ‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای ئه‌و پرس و کێش������انه‌‪ ،‬ئابووریی‬ ‫س������وئیس له‌به‌راورد له‌گه‌ڵ واڵته‌ ئه‌ورووپییه‌کانی تردا‪،‬‬ ‫سه‌قامگیریی زیاتری هه‌یه‌‪.‬‬

‫کۆماری سوئیس‬

‫پایته‌خت‪ :‬بێرن‬ ‫پانتایی خاک‪ 41.285 :‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬ ‫دانیشتوو‪ 7.790.010 :‬ئامار ساڵی (‪)٢٠١٠‬‬ ‫ڕێژه‌ی ژنان‪ )%٥١،٢( :‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی پیاوان‪)%48.8( :‬‬ ‫پێکهات���ه‌ی دانیش���توان‪ )%٦٤( :‬ئه‌ڵمان������ی‪)%٢٠( ،‬‬ ‫فرانس������ه‌وی‪ )%6.5( ،‬ئیتالیای������ی‪ )%0.5( ،‬ڕۆمانیایی و‬ ‫(‪)%٩‬یش گرووپه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تر‪.‬‬ ‫دی���ن‪ )%٤٢( :‬کاتۆلی������ک‪ )%٣٥( ،‬پرۆتس������تانت‪)%٤( ،‬‬ ‫موسڵمان و (‪)%١٩‬یش گرووپی تری مه‌زهه‌بی‪.‬‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش���تی‪ :‬به‌ پێی یاس������ا‪ ،‬له‌ ساڵی‬ ‫(‪)١٨٧٤‬ه‌وه‌ له‌ سوئیس‪ ،‬ئازادیی چاپه‌مه‌نی دابین کراوه‌‪.‬‬ ‫ئاب���ووری‪ )%1.2( :‬کشتوکاڵ‪ )%26.8( ،‬پیشه‌سازی و‬ ‫(‪)%٧٢‬یش به‌شی خزمه‌تگوزاریی گشتییه‌‪.‬‬ ‫ڕێژه‌ی بێکاری‪ )%3.4( :‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫‪www.landguiden.se‬‬ ‫ـ ‪http://persian.euronews.net‬‬ ‫‪BBC‬‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬


‫ئیرله‌ندییه‌کان‬

‫سه‌رکۆماری خۆیان هه‌ڵبژارد‬ ‫ئاماده‌کردن‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬

‫له‌ ڕۆژی پێنجشه‌مم‌ه (‪ )٢٠١١/١٠/٢٧‬ئیرله‌ندییه‌کان چوون‌ه‬ ‫سه‌ر س������ندووقه‌کانی ده‌نگدان و س������ه‌رکۆمارێکی نوێیان بۆ‬ ‫ماوه‌ی ‪ ٧‬س������اڵی تر هه‌ڵب������ژارد‪ .‬ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا حه‌وت‬ ‫پاڵێوراو کێبڕکێیان بۆ ئه‌م پۆست‌ه کرد‪.‬‬ ‫سه‌کۆماری پێشووی ئیرله‌ند‪( ،‬خاتوو ماری مه‌ک ئه‌لیس)‬ ‫بوو‪ ،‬که‌ دوو ده‌ور‌ه (‪ )١٤‬س������اڵ سه‌رکۆماری ئه‌و واڵت‌ه بوو‪.‬‬ ‫پاڵێوراوانی سه‌رکۆماری سه‌رب‌ه توێژی فکریی جیاواز بوون‪،‬‬ ‫له‌ گۆرابێژێکی کۆنه‌وه‌ بگره‌‪ ،‬تا بازرگان‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌رپرسێکی‬ ‫پێشووی ئه‌رته‌شی کۆماریخوازی ئیرله‌ندا‪.‬‬ ‫دێنا رۆزماری س������کالێن ئه‌و پاڵێوراوه‌ی ک‌ه ل‌ه کێبه‌رکێی‬ ‫گۆرانی (یۆرۆویژێن) له‌ ساڵی (‪)١٩٧٠‬دا به‌شداریی کردبووه‌‪.‬‬ ‫دێڤید نۆرێس سێناتۆر و پاڵێوراوێکی سه‌ربه‌خۆ بوو‪.‬‬ ‫ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‪( ،‬مایکێڵ دی هیگێنز)ی حه‌فتا س������اڵه‌ ک‌ه‬ ‫شاعیر و وه‌زیری پێشووی کولتوور بوو‪ ،‬سه‌رکه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکام‌ه سه‌ره‌تایییه‌کان‪( ،‬هیگێنز) گوتی‪:‬‬ ‫"ل������ه‌و ده‌رفه‌ته‌ که‌ڵک وه‌رده‌گرم و ل‌ه ت������ه‌واوی ڕاگه‌یاندنه‌کان و‬ ‫په‌یامنێره‌کان که‌ له‌ هه‌ڵمه‌تی دوورودرێژی هه‌ڵبژاردندا له‌گه‌ڵمان‬ ‫بوون و منیش چێژم لێوه‌رگرت‪ ،‬سوپاسیان ده‌که‌م‪".‬‬ ‫(مارتین مه‌ک گینس) ک‌ه فه‌رمانده‌ی پێش������ووی ئه‌رته‌شی‬ ‫کۆماریخ������وازی ئیرله‌ندا بوو و به‌ گوێ������ره‌ی ده‌نگه‌کان پله‌ی‬ ‫س������ێیه‌می به‌ده‌س������تهێنا‪ ،‬گوتی‪ :‬له‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا له‌الیه‌ن‬ ‫کۆماریخوازان������ه‌و‌ه پش������تیوانییه‌کی ت������ه‌واوم لێک������را‪ ،‬زۆر‬ ‫خۆش������حاڵم‪ ،‬هه‌روه‌ها س������ه‌باره‌ت ب‌ه مایکێڵ دی هیگێنز ک‌ه‬ ‫به‌ س������ه‌رکۆماری واڵت هه‌ڵبژێردرا‪ ،‬خۆشحاڵم‪( .‬مایکێڵ دی‬ ‫هیگێنز) سه‌رکۆماری منیشه‌‪.‬‬ ‫پۆس������تی س������ه‌رکۆماری ل‌ه ئیرله‌ندا ک‌ه سیس������ته‌مه‌که‌ی‬ ‫په‌رله‌مانیی������ه‌‪ ،‬ده‌وری س������ه‌رکۆمار زۆرت������ر س������یمبۆلیک‌ه و‬ ‫ماوه‌که‌یشی ‪ ٧‬س������اڵه‌‪ .‬هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن بۆ سه‌رکۆماری‬ ‫له‌ ئیرله‌ندا چوار حه‌وتوو‌ه و نزیک ب‌ه سێ ملیۆن که‌س مافی‬ ‫ده‌نگدانیان هه‌بوو‪.‬‬

‫مایکێڵ دی هیگێنز‬ ‫کۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردنه‌کان ئاکامی ده‌نگه‌کانی به‌م چه‌شن‌ه‬ ‫ڕاگه‌یاند‪:‬‬ ‫مایکێڵ دی هیگێنز به‌ به‌ده‌ستهێنانی (‪)%30.6‬ی ده‌نگه‌کان‪،‬‬ ‫بوو به‌ س������ه‌رکۆماری ئیرله‌ندا‪ .‬گرینگترین خه‌نیمی هیگێنز‪،‬‬ ‫پاڵێوراو (ش������ین گاالگێر) بازرگانی ئیرله‌ندی بوو‪ ،‬ک‌ه توانی‬ ‫(‪)%28.5‬ی ده‌نگ بۆ خۆی مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫ڕێژه‌ی به‌ش������داربووان له‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا‪ )%56.8( ،‬بوو‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌ش ل������‌ه حاڵێکدایه‌‪ ،‬ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی ک‌ه ل‌ه‬ ‫مانگی مارس (مانگی ‪٣‬ی ئه‌مساڵدا) به‌ڕێوه‌چووبوو‪ ،‬ڕێژه‌ی‬ ‫به‌شداربووان (‪ )%٧٠‬بوو‪.‬‬ ‫پۆستی س������ه‌رکۆماری له‌ ئیرله‌ندا س������یمبۆلیکه‌ و ته‌نیا ئه‌رکه‌‬ ‫س������ه‌ره‌کییه‌کانی س������ه‌رکۆمار له‌و واڵته‌دا‪ ،‬پێشخستنی وتووێژی‬ ‫ئاشتیخوازانه‌ له‌ نێوان به‌ریتانیا و زۆرینه‌ی پرۆتستانتی ئیرله‌ندی‬ ‫باکوورییه‌‪ .‬هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان یان ده‌ستنیش������انکردنی‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیران‪ ،‬هه‌ندێک له‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ن که‌ شیاوی باسکردنن‪.‬‬ ‫کۆماری ئیرله‌ند‬ ‫پایته‌خت‪ :‬دووبلین‬ ‫ژماره‌ی دانیشتوان‪)٢٠١٠( 4.451.30 :‬‬ ‫پانتایی خاک‪70.283 :‬‬ ‫ڕێژه‌ی ژنان‪ )%49.9( :‬ئامار ساڵی (‪)٢٠٠٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی پیاوان‪)%50.1( :‬‬ ‫پێکهات���ه‌ی دانیش���توان‪ )%٨٩( :‬ئیرله‌ن������دی‪)%٣( ،‬‬ ‫به‌ریتانیای������ی‪ )%٤( ،‬ل‌ه واڵته‌ ئه‌ورووپییه‌کان و (‪)%٤‬ی تریش‬ ‫سه‌ر ب‌ه گرووپه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تر‪)٢٠٠٩( .‬‬ ‫ئابووری‪ )%١( :‬کش������توکاڵ‪ )%31.2( ،‬پیشه‌س������ازی و‬ ‫(‪ )%67.8‬به‌شی خزمه‌تگوزاری (‪)٢٠٠٩‬‬

‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪45‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری‬ ‫ل‌ه کۆماری (قرقیزستان)دا‬ ‫ئاماده‌کردن‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کش������ه‌مم‌ه (‪ )٢٠١١/١٠/٣٠‬ل������‌ه‬ ‫قرقیزس������تان هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری‬ ‫به‌ڕێوه‌چ������وو‪ .‬ل������ه‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا (‪)١٦‬‬ ‫پالێ������وراو ب������ۆ ئه‌م پۆس������ته‌ ل������‌ه هه‌وڵی‬ ‫به‌ده‌س������تهێنانی ده‌نگ������ی هاوواڵتی������ان ل‌ه‬ ‫ملمالنێدا بوون‪ .‬به‌ گوێ������ره‌ی ئاماره‌کان‪،‬‬ ‫(ئه‌ڵمازبێ������گ ئه‌ته‌مبایێ������ڤ) که‌ س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ش‌ه (‪)%٦٥‬ی ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر کردووه‌‪ .‬ته‌نیا دوو‬ ‫پاڵێوراوی تر هه‌ر یه‌که‌ی (‪)%١٥‬ی ده‌نگیان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫به‌اڵم حزبه‌ ئۆپۆزس������یۆنه‌کانی ئه‌و واڵت‌ه ڕایانگه‌یاند‪ ،‬ک‌ه‬ ‫له‌م هه‌ڵبژاردن������ه‌دا "فرتوفێڵ ک������راو‌ه و ئاکامه‌کانی ئه‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه قبووڵ ناکه‌ن‪".‬‬ ‫(ئه‌ڵمازبێگ ئه‌ته‌مبایێڤ) که‌ یه‌کێک ل‌ه ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانی‬ ‫قرقیزستانه‌‪ ،‬پاڵێوراوی "ڕێفۆرمیسته‌کان"‪ ،‬سه‌رۆکی حزبی‬ ‫سۆس������یالدیموکرات و س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌و واڵته‌شه‌‪.‬‬ ‫له‌ کاتی هه‌ڵمه‌ته‌کانی هه‌ڵبژاردن������دا‪( ،‬ئه‌ته‌مبایێڤ) ئه‌و‬

‫ئه‌ڵمازبێگ ئه‌ته‌مبایێڤ‬ ‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫به‌ڵێن������ه‌ی به‌ هاوواڵتیان������ی واڵته‌که‌ی دا‪ ،‬ک������‌ه هه‌وڵ بۆ‬ ‫"سه‌قامگیری" و "باشتربوونی ئابووریی واڵت" ده‌دات‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌ کێش‌ه هه‌ره‌ سه‌ره‌کییه‌کانی ئه‌و واڵته‌‪ ،‬ناکۆکی‬ ‫و ملمالنێ له‌ نێوان دوو گرووپی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬قرقیزه‌کان و‬ ‫ئوزبه‌که‌کانه‌‪ .‬له‌ باشووری ئه‌و واڵته‌دا ئوزبه‌که‌کان و ل‌ه‬ ‫باشووریشدا قرقیزه‌کان ده‌ژین‪ .‬به‌بۆچوونی کارناسانی‬ ‫ناوچه‌که‌‪" ،‬ئاش������تی ل‌ه نێوان ئوزبه‌که‌کان و قرقیزه‌کان"‬ ‫یه‌کێک ل‌ه ئه‌رکه‌ هه‌ر سه‌ره‌کییه‌کانی (ئه‌ته‌مبایێڤ)ـه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه ماوه‌ی بیست ساڵدا‪ ،‬ئه‌و واڵته‌ چه‌ندین ڕاپه‌ڕین و‬ ‫شۆڕشی به‌خۆیه‌و‌ه بینیوه‌‪ .‬ل‌ه ساڵی ‪٢٠١٠‬دا و له‌ماوه‌ی‬ ‫(‪ )٤٨‬کاتژمێر ده‌وڵه‌تی (قورمان بێگ باقییێڤ) ل‌ه الیه‌ن‬ ‫هاوواڵتیانه‌و‌ه ڕووخا‪ .‬به‌دوای ئه‌و ڕووداوه‌دا‪ ،‬کێش������‌ه ل‌ه‬ ‫نێوان دوو نه‌ته‌وه‌ی ئوزبه‌ک و قرقیزدا خه‌س������ت بووه‌ و‬ ‫ل‌ه ئاکامی ش������ه‌ڕ و پێکداداندا‪ ،‬نزیک ب‌ه (‪ )٥٠٠‬که‌س ل‌ه‬ ‫هه‌ردوو نه‌ته‌و‌ه کوژران‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌دا (‪ )٤٠٠‬چاودێر‬ ‫له‌ الیه‌ن (ڕێکخراوی ئاس������ایش و هاوکاریی ئه‌ورووپا) و‬ ‫(‪ )٢٠٠‬چاودێریش ل������‌ه الیه‌ن واڵتانی ناوچه‌ک‌ه ڕه‌وانه‌ی‬ ‫قرقیزستان کران‪ ،‬تا له‌ نزیکه‌وه‌ چاودێری به‌سه‌ر ڕه‌وتی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا بکه‌ن‪.‬‬


‫ل������ه‌ ئاس������یای ناوه‌ڕاس������تدا‪ ،‬ته‌نیا قرقیزس������تانه‌ ک‌ه‬ ‫سیس������ته‌مه‌که‌ی په‌رله‌مانییه‌‪ .‬ل������‌ه (‪)٢٠١١/٦/٢٧‬دا‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ڕێفراندۆمێک که‌ له‌و واڵته‌دا کرا‪ ،‬ده‌س������توورێکی نوێ بۆ‬ ‫قرقیزستان په‌س������ند کرا‪ .‬به‌شێک له‌و "چاکسازی"یانه‌ی‬ ‫که‌ له‌ ده‌س������تووری ئ������ه‌و واڵته‌دا کرابوو‪ ،‬س������نوووردار‬ ‫کردنی ده‌وری س������ه‌رکۆمار و به‌هێزترکردنی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫په‌رله‌مان بوو‪ .‬هه‌ندێک ل������ه‌ چاودێران باس له‌و ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ک‌ه ئه‌م چاکس������ازیی‌ه به‌ ده‌سپێش������خه‌ریی خاتوو (ڕۆزا‬ ‫ئۆتوونبایێڤا) سه‌رکۆماری پێش������وو بوو‪( .‬ئۆتوونبایێڤا)‬ ‫پێی وایه‌‪ ،‬سیسته‌می به‌ڕێوه‌به‌ریی واڵت واته‌ په‌رله‌مانی‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ باردۆخی ئێستادا ده‌گونجێت‪.‬‬ ‫هه‌ر ل‌ه س������ه‌رده‌می (ڕۆزا ئۆتوونبایێڤا)دا‪ ،‬سیسته‌می‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ریی واڵت ل‌ه کۆماری به‌ره‌و په‌رله‌مانی ئاڵوگۆڕی‬ ‫به‌س������ه‌ردا هات‪ .‬ب‌ه گوێره‌ی یاسا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتی سه‌رکۆمار‬ ‫س������نووردا کرایه‌و‌ه و ده‌س������ه‌اڵتی زیاتر ب������ه‌ په‌رله‌مانی‬ ‫قرقیزستان درا‪ .‬چاودێره‌ سیاسییه‌کان وای بۆ ده‌چن ک‌ه‬ ‫"دیموکراسیی په‌رله‌مانی" له‌ قرقیزستان‪ ،‬ده‌توانێت "کار‬ ‫له‌سه‌ر به‌هێزیی و گه‌ش������ه‌ی دیموکراسی ل‌ه ناوچه‌که‌دا‬ ‫بکات‪ ،‬به‌اڵم‪ ،‬ڕوودانی هه‌ر چه‌شن‌ه ملمالنێیه‌ک له‌ نێوان‬ ‫دوو نه‌ت������ه‌وه‌ی ئوزب������ه‌ک و قرقیزدا‪ ،‬ناوچه‌که‌ تووش������ی‬ ‫ناسه‌قامگیری ده‌کات‪".‬‬

‫کۆماری قرقیزستان‬ ‫پایته‌خت‪ :‬بیشکیک‬ ‫پانتایی واڵت‪ 198.500 :‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬ ‫دانیش���تووان‪ 5.365.167 :‬ک������ه‌س (ئامار س������اڵی‬ ‫‪)٢٠١٠‬‬ ‫پێکهات���ه‌ی دانیش���تووان‪ )%٦٦( :‬قرقیز‪)%١٤( ،‬‬ ‫ئوزبه‌ک‪ )%١١( ،‬ڕووس و (‪)%٩‬یش گرووپه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی‬ ‫تر‪.‬‬ ‫ڕێژه‌ی ژنان‪ )%50.7( :‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی پیاوان‪)%49.3( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (نووسین و خوێندنه‌وه‌)‪:‬‬ ‫(‪ )%99.3‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (نووسین و خوێندنه‌وه‌)‬ ‫ل ‌ه ناو ژناندا‪)%99.1( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (نووسین و خوێندنه‌وه‌)‬ ‫ل ‌ه ناو پیاواندا‪)%99.5( :‬‬ ‫به‌کاهێنه‌رانی ته‌له‌فوونی ده‌ستی (مۆبایل)‪ :‬ل‌ه‬ ‫هه‌ر (‪ )١٠٠‬که‌س‪ )٨٤( ،‬که‌س خاوه‌نی مۆبایله‌‪.‬‬ ‫ئابووری‪ )%29.2( :‬کشتوکاڵ‪ )%9.3( ،‬پیشه‌سازی‬ ‫و (‪)%51.5‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪.‬‬

‫تشرینی دووه‌م ‪2011‬‬

‫‪47‬‬


‫(بولغاریا) و‬

‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆمار‬ ‫ڕۆژی دووش������ه‌مم‌ه (‪ )٢٠١١/١٠/٣١‬ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������ی‬ ‫س������ه‌رکۆماری ل‌ه بولغارس������تاندا‪ ،‬ڕووس������ێن پلۆنلیێڤ‬ ‫پاڵێوراوی حزب������ی پارێزگارانی ئه‌و واڵت������ه‌‪ ،‬ل‌ه ده‌وری‬ ‫دووه‌می هه‌ڵبژاردندا به‌ سه‌رکۆمار هه‌ڵبژێردرا‪ .‬ئامار‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌تاییه‌کان باس ل‌ه (‪)%٥٤‬ی ده‌نگ له‌ به‌رژوه‌ندیی‬ ‫(ڕووس������ێن پلۆنلیێڤ)دا ده‌که‌ن‪ .‬ئیڤیالۆ کالڤین وه‌زیری‬ ‫پێش������ووی ده‌ره‌وه‌ و ل������ه‌ حزبی سۆسیالیس������ت توانی‬ ‫(‪)%47.4‬ی ده‌نگ بۆ خۆی مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫ئه‌م سه‌رکه‌وتنه‌ی ڕووسێن پلۆنلیێڤ‪ ،‬ده‌رفه‌تێکه‌ بۆ (بۆیکۆ‬ ‫بۆریسۆڤ) سه‌رۆکوه‌زیرانی بولغاریا‪ ،‬چونک‌ه دوو ساڵی تر‬ ‫له‌و واڵته‌دا هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫پۆستی سه‌رکۆماری له‌ بولغارستان سیمبۆلیکه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌ ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌ی پێدراوه‌‪ ،‬ک‌ه دژی‬ ‫گه‌اڵڵه‌ی پێش������نیازکراوی ده‌وڵه‌ت یان ده‌ستنیشانکردنی‬ ‫به‌رپرسه‌کان بێت‪.‬‬

‫ڕووسێن پلۆنلیێڤ سه‌ركۆماری نوێی بولغاریا‬ ‫ڕێکخراوی ئاسایش و هاوکاریی ئه‌ورووپا ک‌ه چاودێری‬ ‫به‌سه‌ر هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ده‌کات‪ ،‬ئه‌و نیگه‌رانییه‌ی هه‌ی‌ه‬ ‫ک‌ه فرتوفێڵ و ساخته‌کاری له‌ هه‌ڵبژاردندا کرابێت‪.‬‬ ‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)15‬‬

‫هەڵبژاردنی سەرۆک وەزیرانی‬ ‫نوێ بۆ لیبیا‬

‫عەبدولڕه‌حیم ئەلکیب سه‌رۆك وه‌زیرانی نوێی لیبیا‬ ‫ڕۆژی دووش������ه‌ممه‌ (‪ )٢٠١١/١٠/٣١‬ئه‌ندامان������ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫کاتی������ی لیبی������ا‪( ،‬عه‌بدولڕه‌حیم ئه‌لکیب) ک������ه‌ ئه‌ندازیار و‬ ‫بازرگانه‌‪ ،‬به‌ س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌و واڵته‌ی������ان هه‌ڵبژارد‪.‬‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیرانی نوێی لیبیا دوای هه‌ڵبژاردنه‌که‌ ڕایگه‌یاند‪:‬‬ ‫«مافی مرۆڤ وه‌کو ئه‌وله‌وییه‌ت له‌ کاری ئه‌ودا ده‌بێت‪».‬‬ ‫به‌پێ������ی ڕاپۆرتی هه‌واڵده‌ریی فرانس������ه‌‪( ،‬عه‌بدولڕه‌حیم‬ ‫ئه‌لکیب) که‌ ده‌یان ساڵ به‌رهه‌ڵستکاری موعه‌مه‌ر قه‌زافی‬ ‫بووه‌ و ل������ه‌ ده‌ره‌وه‌ی لیبی������ا ژیاوه‌‪ ،‬ل������ه‌ چاوپێکه‌وتنێکدا‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ داهاتووی لیبیا گوتی‪« :‬به‌ڵێن ده‌ده‌ین‪ ،‬واڵتێک‬ ‫دروس������ت بکه‌ین ڕێز له‌ مافی مرۆڤ بگرێت و پێشێکلردنی‬ ‫مافی مرۆڤیش قبووڵ ناکه‌ین‪ ،‬به‌اڵم بۆ ئه‌وه‌ پێویستمان به‌‬ ‫کات هه‌یه‌‪ ».‬چه‌کداماڵین له‌ میلیش������یاکان‪ ،‬یه‌کێکی تر له‌‬ ‫به‌رنامه‌کانی سه‌رۆکوه‌زیرانی نوێ ڕاگه‌یێندراوه‌‪.‬‬ ‫(عه‌بدولڕه‌حیم ئه‌لکیب) یه‌ک مانگ ده‌رفه‌تی پێدراوه‌ تا‬ ‫کابینه‌ی ده‌وڵه‌ته‌که‌ی ڕابگه‌یه‌نێت‪.‬‬ ‫له‌ ناو پێنج پاڵێوراو بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆکوه‌زیرانی‬ ‫لیبی������ا‪( ،‬عه‌بدولڕه‌حیم ئه‌لکیب) توانی له‌ س������ه‌رجه‌م (‪)٥١‬‬ ‫ده‌نگ‪ )٢٦( ،‬ده‌نگ به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی کاتیی لیبیا‪ ،‬به‌ڵێنی داوه‌ تا هه‌ش������ت مانگی تر‬ ‫هه‌ڵبژاردنی گشتی به‌ڕێوه‌به‌رێت و بۆ نووسینه‌وه‌ی ده‌ستووری‬ ‫گشتیی واڵت‪ ،‬ئه‌نجومه‌نێکی نه‌ته‌وه‌یی پێک بێنیت‪.‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.