ئهیلوولی 2012
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()25
دهستووری گشتی ،یاسا و ئازادییهکان
سپێك ده
له جیهانی ئهمڕۆدا و پێش ههموو ش������تێک ،کۆمهڵگهکان به ڕێگهی دهس������تووری گشتییهوه پێناس������ه دهکرێن .چونکه دهستووری گشتی ڕێکخهری ژیانی سیاسی ،ئابووری و کۆمهاڵیهتی ههر جڤاکێکه .دهس������تووری گش������تی سیستهمی سیاس������ی و حوکمڕانیی واڵت گهاڵڵه دهکات و ڕێوش������وێن بۆ سیاس������هتوانان و هاوواڵتیان دیاری دهکات .ئهرک و مافهکان دوو کۆڵهکهی سهرهکیی دهستووری گشتین. هاوس������هنگی له نێوان یاس������ا و ئازادییهکانیشدا که پێناس������هیهکی تر دهستووری گشتین، چهمکی بنهڕهتین له جیهانی سهردهمدا .پاراستنی ماف و ئازادییهکانی تاکیش له دهستووردا بۆته ڕۆح و ناواخنی یاس������اکانی ئهمڕۆ .گش������تی ئهمانهش له چهمکی «مافی مرۆڤ»دا خۆ دهردهخات. لهبهر ئهوهیه که دهستووری گشتی به «دایکی یاساکان»« ،ڕۆحی کۆمهڵگه» و «ئهخالقی کۆمهڵگه» باسی لێوهدهکرێت .ههر به ڕێگهی دهستووری گشتییهوهیه که سهروهریی یاسا له کۆمهڵگهدا سهقامگیر دهبێت. بوونی دهستووری گشتی ،کۆدهنگی لهسهر و پاراستنی ئهو ،مهرجی سهرهکییه ،بهاڵم کاتێک تهواوکهر دهبیت ،که به لێبڕاوییهوه له کۆمهڵگهدا بهڕێوه بچێت .له ههمان کاتدا ،دهستووری گشتی س������هیوانهیهکی نهتهوهیی و گشتییه که دهبێ ئاسایشی نهتهوهیی ،کۆمهاڵیهتی و تاکی کۆمهڵگه دابین بکات. دهس������تووری گش������تی له چوارچێوه و س������نووری نهتهوهییدا مانا دهدات ،ههر بهو پێیهش ڕێککهوتنێکی نهتهوهیییه که حکوومهت ،پهرلهمان و دامهزراوهکان پێش������هنگی بهڕێوهبهریی و جێبهجێکردنی دهستووری گشتین.
سهنووسهر
ئهیلوولی 2012
3
پرۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستان، پێناس ه و ڕێکخهری نهتهوهیی
قهرهنی قادری دهستوور یان دهس������توورهکان، بریتین له کۆمهڵێک یاسا و ڕێوشوێن بۆ سیاسهتوانان و هاوواڵتیان ،که دهب������ێ چی بکهن و چی نهکهن .به واتایهکی تر ،کۆمهڵه یاسایهکن ،که دهبێ چ������ۆن واڵت ئیداره بکرێت و بهڕێوهبچێت .پڕۆژهی دهستووری ههرێمی کوردس������تان ـ عێراقیش، جیا لهم واتا گشتییه نییه. پڕۆ ژهی دهستووری ههرێمی کوردستان ،یهکهمین بهڵگ������ه و ئهزموون������ی مێژووی������ی نهت������هوهی کورد و نهتهوهکانی تری کوردس������تانه ،ک������ه وهکو یهکهیهکی سیاسی و نهتهوهیی ،بهاڵم ڕهنگاوڕهنگ دهیانناسێنێت و گهاڵڵهیان دهکات .ئهم پرۆژهیه ،له مهیدانی سیاسیدا، یهکهیهکی سیاسی و نهتهوهیی که خاوهنی سنووری جوگرافیای نهتهوهیی خۆی دهبێت ،له عێڕاقدا دێنێته کایهوه و کۆتایی به مێژووی دهسهاڵتی چڕ ،تۆکمه و توتالیتار له ئێراقدا دێنێت. یهکێ������ک ل������ه ئامانج������ه س������هرهکییهکانی پڕۆژهی 4
ههڵبژاردن ژماره ()25
دهس������تووری ههرێمی کوردستان ئهوهیه ،بهشێک له دهسهاڵتی سیاسی ،ئابووری ،کۆمهاڵیهتی و نیزامی له بهغدا وهردهگرێتهوه (دابهشکردنی دهسهاڵتهکان) و بۆ ههرێمی کوردس������تانی دهگوێزێت������هوه .ئاکامی ئهم گواس������تنهوهیه ئهوهیه ،که له بواری سیاس������ی و یاسایییهوه ،دهس������هاڵتی بهغدا بچووک دهکاتهوه و عێراق دهکاته خاوهن������ی دوو پایتهختی بڕیاردان، (بهغ������دا و ههولێر) .پڕۆژهی دهس������تووری ههرێمی کوردستان ،ئهم یهکه سیاسی ـ کۆمهاڵیهتییه (ههرێمی کوردستان) ،بهڕهسمی و بهیاسایی دهکات.
بنهمای سهرهکیش بۆ ئهم بڕیاره ،دهگهڕێتهوه سهر ماددهکانی ( )2که سنووری ههرێمی کوردستان له عێراق������دا دیاری دهکات ،ههروهه������ا ماددهی ( )٥که باس������ی نهتهوهکانی تر له کوردس������تاندا دهکات .له کۆتاییش������دا ماددهکان������ی ١١ ،١٠و ١٢که باس له پایتهختی ههرێمی کوردس������تان ،زمان ،ئااڵ ،جهژن و س������روودی نهتهوهیی ،ههروهها هێزی پێشمهرگه که هێزی پاراستنی ههرێمی کوردستان دهبێت ،دهکهن. س������هبارهت به پێناس������هی سیس������تهمی سیاسیی ههرێم������ی کوردس������تان ،له م������اددهی ()١دا هاتووه: (پهرلهمان������ی ،کۆم������اری و دیموکراتی)یه ،ههروهها پرس������ی گرنگی دهستاودهستکردنی دهسهاڵتیشی له "ههڵبژاردنی گش������تیی ڕاستهوخۆ و نهێنی"یهوه گرێ دهدات .ئهمهیان یهکێکه له خاله گرینگهکانی پرۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستان. پڕۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستان ـ عێراق، بهڵگهی دروستکردنی یهکهیهکی فیدراڵییه له عێراقدا که گرووپه نهتهوهیییهکانی تری کوردس������تانیش لهم یهکهیهدا به ئاشکرا بوونیان ههیه .ئهو پرۆژهیه ئهو یهکه فیدراڵییه له چوارچێوهی عێراق و له دهرهوهدا، بهیاسایی و بهڕهسمییان دهکات. پڕۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستان ـ عێراق، ئ������هم دهرفهتهی بۆ کۆمهڵگهی ههرێمی کوردس������تان ڕهخساندووه1 :ـ بهڵگهیهکی مێژوویییه بۆ بهڕێوهبهریی یهکهی سیاسی و کۆمهاڵیهتیی ههرێمی کوردستان. 2ـ نهزمێکی نوێی کۆمهاڵیهتی له ههرێمی کوردستاندا دێنێته کایهوه3 .ـ له بواری دهرهوهی کوردستاندا ،به شێوهیهکی فیدراڵی و دیموکراتیک ،پهیوهندی لهگهڵ حکوومهتی عێراقدا ڕێکوپێ������ک دهکات4 .ـ له بواری جیهانیشدا ،ڕاستهوخۆ و ناڕاستهوخۆ ،نوێنهرایهتیی کۆمهڵگهی ههرێمی کوردستان دهکات.
پڕۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستان و واڵتانی دهوروبهر
ب������ه پێی ئهوهی که واڵتان������ی دهوروبهری ههرێمی کوردس������تان (ئێران ،تورکیه و سوریه) وهکو عێراق فره نهتهوهن ،دهتوانێت ئهو کارتێکهرییهی لهس������هر پارچهکان������ی ت������ر کوردس������تاندا ههبێت ،ک������ه پلهی داخوازی������ی نهتهوهیی ،دیموکراتیک و مهدهنیی ئهوان
بهرزتر بکاتهوه و وهکوو هاوکێشهیهک ڕۆڵی هاندهر لهو بهشانهدا بگێڕێت. بێشک بوونی یهکهی سیاسیی ههرێمی کوردستان ل������ه پاڵ (ئێ������ران ،تورکیه و س������وریه)دا ،ئهو واڵتانه ناچار دهکات ،که وهکوو هاوکێش������هیهکی سیاس������ی ڕهفتار لهگهڵ حکوومهتی ههرێمی کوردستاندا بکهن، بهاڵم پیالن و گوشار هێنانیش بۆ سهر ئهو دهسهاڵته سنوورداره (حکوومهتی ههرێمی کوردستان) الیهنێکی تر له سیاسهتی ئهوان دهبێت.
پڕۆژهی دهستووری ههرێمی کوردستان و ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست
واڵتانی دهوروبهری ههرێمی کوردستان ،ههروهها واڵتانی ڕۆژههاڵتی ناوهڕاست ،داخراو و یهکپارچهن، ک������ه لهس������هر بنهم������ای (یهکێتی له یهکدهس������تی و یهکڕهنگ������ی) ،ئهویش ب������ه ڕێ������گای زهبروزهنگهوه دروس������تکراون .پ������ڕۆژهی دهس������تووری ههرێم������ی کوردس������تان ـ عێراق ،یهکهمین بهڵگهی مێژوویی له ڕۆژههالتی ناوهڕاستدایه ،که دهسهاڵت به شێوهیهکی دیموکراتیک دابهش دهکات و یهکێتییهکی دڵخوازانه لهس������هر بنهم������ای چهند نهتهوهی������ی و چهند ڕهنگی (یهکێتی له چهند چهشنی)دا ،پێکدێنێت. ههرێمی کوردستان ئهو دهرفهته مێژوویییهی بۆ ڕهخس������اوه ،که له ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������تدا یهکێک له هاوکێش������ه دیموکراتییهکان بێت و له شهترنجی ئاڵۆزی ئهو ناوچه گڕگرتووهدا یاریکهر بێت و شوێنی ههبێ������ت" .بهه������اری عهرهب"یش کهش������وههوایهکی لهباری بۆ لێکترازاندن������ی دهوڵهته چڕ و تۆکمهکان ڕهخس������اندووه ،ئهمهش������یان ئهو ئاڕاس������تهیهیه که له ه������زر و ناواخنی پرۆژهی دهس������تووری ههرێمی کوردستان نزیکه. ههرێمی کوردس������تان به پرۆژه دهستوورهکهیهوه، پێش������هنگی جاڕدانی چهش������نێک له دیموکراس������ییه ل������ه ڕۆژههاڵتی ناوهڕاس������تدا ،ههروهها بانگهش������هی بچووککردن������هوهی حکوومهت������ی ناوهن������دی دهکات و الگیری ل������ه خۆبهڕێوهبهری به ش������ێوهیهکی فیدراڵی دهکات .ئهمهش کاکڵی سهرهکی و بنهڕهتیی چهشنێک له فیدراڵیس������مه له ئێراقی نوێدا ،ک������ه کۆڵهکهکهی دیموکراسی و فرهچهشنییه. ئهیلوولی 2012
5
ملمالنێی ههڵبژاردن له (ئانگۆال)دا
ڕۆژی ههین������ی ( )٢٠١٢/٨/٣١ههڵبژاردن������ی پهرلهمانی له ئانگ������ۆالدا بهڕێوهچ������وو .له س������اڵی ١٩٧٥که ئانگۆال سهربهخۆیی بهدهس������تهێنا و له ڕێژ دهسهاڵتی پورتوگالدا نهما ،ئهوه س������ێیهمین ههڵبژاردنی پهرلهمانییه لهو واڵتهدا ئهنجام دهدرێت. به پێی ڕاگهیێندراوی کۆمیس������یۆنی ههڵبژاردنی ئانگۆال، حزبی دهس������هاڵتدار ( )MPLAبه سهرۆکایهتیی (ژۆزێ ئێدواردۆ دووس س������انتۆز) که ٣٣س������اڵه حوکمڕانی ئهو واڵت������ه دهکات ،لهو ههڵبژاردنهدا توانی ()%٧٥ی دهنگهکان مس������ۆگهر بكات .بهم پێیه ژۆزێ ئێدواردۆ بۆ پێنج س������اڵی تریش بۆ س������هرکۆماری ئانگ������ۆال ههڵبژێردرایهوه .حزبی بهرههڵس������تکاری (یوونیتا) تهنیا توانی ()%١٨ی دهنگهکان بهدهست بێنێت. بهپێی یاسای نوێی ئانگۆال ،ڕێبهری حزبی سهرکهوتوو ل������ه ههڵبژاردنی پهرلهمانیدا که به چهش������نێک ههڵبژاردنی سهرکۆماریش������ه ،بهش������ێوهیهکی ڕاس������تهوخۆ دهبێت������ه سهرکۆمار. ل������هو ههڵبژاردنهدا که نزیک به ( )١٠ملیۆن کهس مافی بهش������داریکردن ل������ه دهنگدانیاندا ههب������وو ،تهنیا ()%٥٧ی دهنگدهران بهشدارییان لهو ههڵبژاردندا کرد. بهرههڵس������تکارانی دهوڵهت������ی ئانگ������ۆال و چاودێران������ی
6
ههڵبژاردن ژماره ()25
ههڵب������ژاردن ڕایانگهیاند ،که ل������ه ههڵبژاردنی پهرلهمانیدا فرتوفێڵ و ساختهکاری کراوه. ئهم ههڵبژاردنه دوای ده ساڵ شهڕی ناوخۆ لهو واڵتهدا بهڕێوهدهچێت .جێی ئاماژه پێکردنه که له نێوان س������ااڵنی ١٩٧٥تا س������اڵی ٢٠٠٢که ش������هڕی ناوخۆ ل������هو واڵتهدا گ������ڕی گرت ،نزیک ب������ه نیو ملیۆن کهس ک������وژران و زیاتر ل������ه ملیۆنێکیش بوونه کۆچب������هر .گهرچی ئانگۆال دووهمین ههناردهکاری نهوته له ئهفریقادا ،بهاڵم بێکاری و ههژاری گهلێک بهرچاوه.
ژۆزێ ئێدواردۆ دووس سانتۆز
كۆماری ئانگۆال
كۆماری ئانگۆال ،واڵتێكه كهوتۆته باشووری خۆرئاوای ئهفریقیا .پایتهختی ش������اری (لۆئاندا)یه .زمانی فهرمیی ئانگۆال (پورتوگالی)یه ،ژمارهی دانیشتوانی 18ملیۆن و نیوه و دراوی ناوی (كوانزا)یه. خهڵك������ی ئانگۆال ئایینی مهس������یحییان ههیه ،كه زیاتر له نیوهی ش������وێنكهوتووی ئایینی كاتولیكی ڕومی و یهك لهسهر چواریشی پرۆتستانن. زۆربهی خهڵكی ئانگۆال ڕهشپێستی سهر به (بانتۆ)نه، كه %36له خێڵی (ئوویمبوندۆ) %25 ،له خێڵی (ئامبوندۆ) و ئهوانی تریش سهر به خێڵهكانی ترن. واڵتی ئانگۆال یهكێكه له واڵتانی ههناردهكردنی نهوت، كه زیات������ر له %60ی بهرههمی خ������اوی ناوخۆیی له ڕێی فرۆش������تنی نهوت دابین دهكات و نهوتی پێویستیی خۆی دوای ئهوهی ل������ه دهرهوهی والت دهپاڵێودرێت و بهرههمه نهوتییهكانی لێ دروس������ت دهكرێت ،هاوردهی دهكاتهوه، بهاڵم دوو لهسهر سێی خهڵكی ئهو واڵته به ههژاری ژیان بهسهر دهبهن. ئانگ������ۆال ،دوای ئهوهی له بههاری س������اڵی 2002له ش������هڕێكی ناوخۆیی 15س������اڵه دهربازی ب������وو ،له كاتی ئێستادا له دوای نێجیریا بۆته دووهم واڵتی بهرههمهێنهری
ن������هوت و ئهمریكاش دووهم واڵت������ی كڕیاری نهوتی خاوی ئ������هو واڵتهیه .ل������ه بواری ئابووریش������هوه له باش������ووری س������هحرا ،دوای ئهفریقیای باش������وور و نێجیریا به پلهی س������ێیهم دێت ،ئانگۆال له ئێستادا خۆی لهنێو واڵتانی تازه پێگهیش������تووی ئابووریی جیهان دهبینێت .واڵتی پورتوگال كه پێش������تر لهو واڵته دهس������هاڵتدار بوو ،له كاتی ئێستادا خۆی تووشی گرفتی گهورهی بێكاری بووه و ژمارهیهكی زۆی ش������ارهزایانی پورتوگالی بۆ بهدهس������تهێنانی ههلی كار ڕوویان له ئانگ������ۆال كردووه .ئانگۆال ئهندامی یهكێتی ئهفریقیا ،ڕێكخراوی نهت������هوه یهكگرتووهكان و كۆمیتهی هاوكاریی گهشه سهندنه له ئهفریقیا. له كۆتاییهكانی سهدهی پازدهههمدا ،ئانگۆال ژێردهستهی پورتوگال بوو .له س������هدهی بیس������تهم ،بێگاری ،وهرگرتنی باجێكی زۆر و پاكتاویی ڕهگهزی لهالیهن پورتوگالهكانهوه، بووه هۆی سهرههڵدانی بزاڤی نیشتمانی .سهركوتكردنی ههم������وو ناڕهزایی������ه سیاس������ییهكان له س������اڵی 1961دا ههڵگیرس������انی ش������هڕی پارتیزانی لێ كهوتهوه .كاتێك كه له ساڵی 1975سهربهخۆیی ڕاگهیێندرا ،سێ بزوتنهوهی ڕكابهری پارتیزان بۆ بهدهس������تهێنانی دهس������هاڵتی واڵت كهوتنه بهرامبهر یهكتری .باڵی گهل بۆ ئازادیی ئانگۆال ،به
ئهیلوولی 2012
7
پشتیوانیی ڕووسیا و كوبا ،به سهرۆكایهتیی (ئاگۆستینۆ نتۆ) پێ������ش كهوت ،ههروهها توانی بهرپهرچی هێرش������ێك كه لهالیهن ئهفریقیای باش������وورهوه ئهنجامدرا ،بداتهوه. له دهیهی ،1980س������هربازهكانی كوبایی پش������تیوانیان له دهوڵهتی باڵی گهل بۆ ئازادی������ی ئانگۆال كرد له بهرامبهر ب������ه بزووتن������هوهی (یونیتا) به س������هرۆكایهتیی (جواناس ساویمبی) ،كه ئهفریقیای باشوور پشتیوانییان دهكردن. له س������اڵی 1990دهس������تتێوهردانی دهرهكی له ش������هڕی ناوخۆ كۆتایی هات و له ساڵی 1991لهسهر ئاگربهست ڕێككهوتن .له س������اڵی 1992دوای ئ������هوهی (یۆنیتا) به ئهنجامی ههڵبژاردنی چهند حزبی ڕازی نهبوو ،ش������هڕ له نێ������وان ئهو بزووتنهوهیه و باڵی گ������هل بۆ ئازادیی ئانگۆال جارێكی دیكه دهستی پێكردهوه.
مێژوو
له س������اڵی ( 1482دیێگۆ كائۆ) دهریاوانی پورتوگالی، واڵتی ئانگ������ۆالی دۆزییهوه .پهیوهندیی بازرگانی له نێوان هیند و ڕۆژئاوای دوور دروست بوو و دواتر بووه ناوهندی فرۆشتنی كۆیله به واڵتانی ژێردهستی پورتوگال له بهڕازیل. بهپێ������ی پهیماننامهی س������اڵی 1885ی برلن ،داگیركهرانی بریتانی و پورتوگال������ی بۆ دهرهێنانی كانه ژێرزهوییهكانی ئانگۆال دهستیان به دروستكردنی ڕێگا گشتییهكان ،ڕێگای ش������همهندهفهر ،دامهزراوه پیشهسازییهكان و پهرهپێدانی
كشتوكاڵی كرد.
دیێگۆ كائۆ 1486 - 1450
ئانگ������ۆال دوایین كۆڵۆنی گهورهی ئهورووپایی بوو كه سهربهخۆیی خۆی بهدهس������ت هێنا .ئهو واڵته نزیكهی پێنج س������هده لهژێر دهس������هاڵتی پورتوگالدا بوو ،كه به هاوكارییه س������هربازییهكانی ڕوس������یا و كوبا له شهڕه
8
ههڵبژاردن ژماره ()25
ناوخۆییهكان������ی 1975ت������ا 1976س������هركهوت .دوای شهڕی دووهمی جیهانی لهگهڵ سهرههڵدانی بزووتنهوه ئازادیخوازهكانی كیش������وهری ئهفریقیا ،سهركوتكردنی بزووتنهوه لهالیهن پورتهگالییهكانهوه شكس������تی هێنا و له كۆتاییدا له مانگی نیس������انی 1974پورتوگال ناچار بوو سهربهخۆیی پێ بدات و ساڵی دواتر سهركۆماری پورتوگال (فرانسیسكۆ داكۆس������تاكومز) سهربهخۆیی ئانگ������ۆالی قبوڵ ك������رد و دوای ئهنجامدانی ههڵبژاردن، ،MPLAباڵ������ی ئازادیخوازی ئانگۆال FNLA ،و یونیتا به هاوبهش������ی س������هربهخۆیی واڵتیان بهدهس������ت هێنا. ههندێ لهو باڵه سیاس������ییانه هاوكاریی و پێشنیاریان له ههندێ واڵت������ی جۆراوجۆر وهردهگ������رت .زۆری پێ نهچ������وو كه ئانگۆال بووه مهیدانی ش������هڕی ناوخۆیی و دهرهك������ی .حكوومهتی نوێی ئانگ������ۆال لهالیهن MPLA به س������هرۆكایهتی (ئاگۆستینو نتو) له یازدهی شوباتی 1976دروس������ت بوو و كۆماری خهڵك������ی ئانگۆال هاته كایهوه ،ب������هاڵم لهالیهن زهئیر ،ئهفریقیای باش������وورهوه دهستدرێژییهكی زۆری كرایه سهر. دوا ب������ه دوای ڕوخان������ی حكوومهتی كۆڵۆنیالیس������تی پورتوگال له نیس������انی ،1974به بهش������داری سهربازانی ئهفریقیای باش������وور له پاڵ هێزهكانی (یهكێتی نهتهوهیی بۆ س������هربهخۆیی تهواوی ئانگۆال) (یونیتا) ،شهڕ دهستی پێكرد و دوای ڕاگهیاندنی س������هربهخۆییش ههر بهردهوام بوو .دهوڵهت������ی (بزووتنهوهی خهڵك ب������ۆ ئازادیی ئانگۆال )MPLAبه هاوكاری هێزهكانی كوبا بهرگرییان كرد. له س������اڵی ،1992بۆ بهرنگاربوونهوهی هێرشی نوێی (یهكێتی نهتهوهیی بۆ س������هربهخۆیی ت������هواوی ئانگۆال - یونیتا) و پاراس������تنی دامهزراوه نهوتیی������هكان ،دهوڵهتی لۆئاندا داوای هاوكاریی سهربازیی له فهرهنسا كرد .له ساڵی 1993دا كۆمپانیای (ئێكزكیوتیو ئوتكامز) به هانای دهوڵهت������ی ئانگۆالوه چوو تاكو ناوچهی نهوتیی (س������ویۆ) لهژێر دهسهالتی یونیتا دهربێنێت.
سیاسهت
حزبی دهسهاڵتداری ئانگۆال MPLAله ساڵی 1975 بهدواوه لهو واڵتهدا حوكمڕانی دهكات. ژۆزێ ئێدواردۆ دووس س������انتۆس ،سهركۆماری ئهو واڵتهیه .ناوبراو لهگهڵ س������هربهخۆیی ئانگۆال له ساڵی 1975ی زایینی ،به وهزیری كاروباری دهرهوهی دهوڵهت ههڵبژێردرا .له س������اڵی 1978ی زایینی بوو به وهزیری
پالندان������ان و دوابهدوای مردنی (ئهنتۆنیۆ ئاگوس������تینو نێتو) ،دووس سانتۆس له 10ی ئهیلوولی 1979ی زایینی پۆستی سهركۆماری ئانگۆالی وهرگرت. دووس س������انتۆس له س������اڵی 1991ی زایینی لهگهڵ ناڕازییه ناوخۆیییهكان ،ك������ه ناكۆكی لهگهل ئهوان بووه هۆی پێكدادان و ش������هڕی ناوخۆیی ،ڕێككهوتنی ئاشتیی گ������رێ دا و بڕیار درا كه یهكهمین ههڵبژاردن له س������اڵی 1992ی زایینی ئهنجام بدرێت .گرنگترین گرووپی نهیاری MPLAكه له ههوڵی وهرگرتنی دهس������هاڵت بوو ،حزبی (یونیت������ا) بوو .ههڵبژاردن له كاتی دیاریكراو ئهنجام درا و به پهس������هندكردنی ڕێكخراوی نهت������هوه یهكگرتووهكان و چاودێران������ی دیكهی نێودهوڵهتی MPLA ،دهس������هاڵتی وهرگرت و دووس س������انتۆس بووه سهركۆماری ئانگۆال. یونیتا هێشتا لهس������هر ناڕهزایهتییهكهی بهردهوام بوو و ئهنجامهكانی ههڵبژاردنی قبول نهكرد ،بهو هۆیهش������هوه جارێكی دیك������ه واڵت بووه مهیدانی ش������هڕ و پێكدادان. دووس س������انتۆس ب������ۆ گهڕاندنهوهی ئارام������ی بۆ واڵت ههوڵێك������ی زۆری دا و بۆ چارهس������هری ئ������هو قهیرانهش س������وودی له ڕێكخراوی نهتهوه یهكگرتووهكان ،ئهمریكا، ڕوسیا و پورتوگال وهرگرت. ئهنجام������ی ئ������هو ههنگاوانه ئهوهبوو كه له تش������رینی دووهم������ی 1994ی زایینی (پهیماننامهی لۆس������اكا) له نێوان دهوڵهت و حزب������ی یونیتا گرێ درا .دوای ئهوهی ئارامییهك گهڕایهوه واڵت ،له ئهیلوولی 1995ی زایینی، به مهبهستی چاكسازی و بههێزكردنی ژێرخانی واڵت، دووس سانتۆس چهند نوێنهرێكی بۆ ڕاكێشانی پشتیوانیی كۆمهڵگهی نێودهوڵهتی ڕهوانهی برۆكسل كرد .نائارامییه ناوخۆیییهكانی ئانگۆال تا س������اڵی 2002درێژهی كێشا، بهاڵم دوای كوژرانی (جوناس س������اویمبی) ،س������هرۆكی حزبی یونیتا ،بهدهس������تی هێزی س������هربازیی ئانگۆال له س������اڵی ،2002ئهندامانی دیكهی ئهو حزبه دهس������تیان له ش������هڕ ههڵگرت و ئاش������تییان ههڵبژارد .حزبی یونیتا له ساڵی 1993لهالیهن ئهمریكاوه بهفهرمی ناسرابوو. له ههنگاوهكانی دووس س������انتۆس دهتوانین ئاماژه به ههڵوهش������اندنهوهی حوكمی له سێدارهدان و چاكسازی له دهستووردا بكهین. دووس سانتۆس له ساڵی 2001ی زایینی ڕایگهیاندبوو كه بهش������داری له ههڵبژاردندا ناكات ،بهاڵم جارێكی دیكه له س������اڵی 2003وهكو س������هرۆكی حزبی دهسهاڵتدار و سهركۆمار ناسێندرا.
جوگرافیا
ئانگۆال واڵتێكی گهورهیه كهوتۆته باش������ووری ڕۆژئاوای ئهفریقیا و كهنارئاوییهكانی باش������ووری زهریای ئهتلهس������ی، ههروهها كهوتۆته نێوان واڵت������ی نامیبیا و كۆماری كۆنگۆی دیموكراتیك .ڕێژهی بارانبارینی سااڵنه له نێوان 25سانتیمهتر له باكوور 60 ،سانتیمهتر له باشوور ،دهگۆڕدرێت .نزمترین ش������وێنی ئانگۆال كهوتۆته كهنارهكانی زهریای ئهتلهسیی كه له ئاس������تی دهریایه و بهرزترین شوێنی ئهو واڵتهش (مورو دموكو)یه كه بهرزییهكهی دهگاته 2.620مهتر له ئاس������تی دهری������اوه .درێژایی هێڵی كهنارئاوییهكان������ی لهگهڵ زهریای ئهتلهسی له الی رۆژئاواوه دهگاته 1600كیلۆمهتر. (كابین������دا) ناوچهیهك������ی جیابوهوه ل������ه خاكی واڵتێ ئانگۆالیه كه كهوتۆته بهشی باكووری ڕووباری كۆنگۆ. بهشی ههره زۆری واڵتی ئانگۆال پێكهاتووه له دهشتایی (بیه و لوئاندا گرنگترین دهشتهكانیهتی) ،دهشته كهنارئاوییهكانی له باشوورهوه بۆ باكوور درێژ دهبنهوه ،له باشوور باریك و له باكووریش پانتر دهبنهوه .دهش������ته ناوخۆییهكانی ئانگۆال له باكوورهوه بههۆی ڕووباری كۆنگۆ و له باشووریش������هوه بههۆی ڕووباری كوبانگو ،بهش������ێك له سنووری نێودهوڵهتی پێ������ك دێنن .ڕووباری زامبزی ك������ه 2575كیلۆمهتر درێژه و دڕژێته زهری������ای هیندهوه له دوورترین بهش������ی ڕۆژههاڵتی ئانگۆالوه س������هرچاوه دهگرێت ،ل������ه ڕووباره گرنگهكانی ئهو واڵته دهتوانین كوننه ،كوانزا و كویتو ناوببهین. ناوچهكانی ڕۆژئاوای ئانگ������ۆال بههۆی ئهوهی كهوتۆته لێوارهكانی زهریای ئهتلهس������ی ،ئاو و ههوایهكی زهریایی ههیه ،بهاڵم ناوچه باكوورییهكانی ئاو و ههوایهكی سارد و كوێستانی ههیه و زۆربهی ناوچهكانی ڕۆژههاڵتیش ئاو و
ئهیلوولی 2012
9
ههوایهكی گهرم و شێداری ههیه .دهشته ناوخۆییهكانیشی بهه������ۆی بهرزاییهكهیهوه ئ������او و ههوایهكی مامناوهندی و باراناوی ههیه .نێ������وان مانگی تهمووز و ئهیلوول گهرم و وش������ك و نێوان مانگی تشرینی یهكهم و نیسان ساردترین كاتی س������اڵه لهو واڵته ،مامناوهندیی ڕێژهی باران بارین 152سانتیمهتره و له باكووری ڕۆژههاڵت دهبارێت.
ئابووری
نیوهی زیاتری خهڵك كه بهتهمهنن له بهشی كشتوكاڵدا كار دهكهن ،كه زۆربهیان خهریكی بهرههمهكانی خۆراكن. زۆربهی بهرههمه نێردهكانیش������ی قاوهیه .بهش������ێكی زۆری خهڵكی ئهو واڵته خهریكی چاندنی گهنمهشامی و قاوهیه. ئانگۆال س������هرچاوهی ژێرزهوی������ی زۆر دهوڵهمهندی وهكو: نهوت ،ئهلماس ،ئاسن ،مس و زێری ههیه و زیاتر له نیوهی داهاتی ئهو واڵته له ناردنهدهرهوهی نهوت بهدهس������ت دێت. ناوهندهكانی پیشهس������ازی و به تایبهتی ڕس������تن و چنین، زۆربهیان كهوتوونهته دهوروبهری پایتهخت. س������ێیهمین ئابووریی ئهفریقیای باش������ووری سهحرایه دوای ئهفریقیای باش������وور و نیجێریا ،ئانگۆال له ئێس������تاوه خۆی له نێو واڵتانی تازه پێگهیش������تووی جیهان دادهنێت له ڕووی ئابوورییهوه .دوای س������هركهوتنی له ئاشتبوونهوهی نهتهوهیی و دوای چهندین دهیه ش������هڕی ناوخۆیی ،ئانگۆال
بههۆی جێگیربوونی باری سیاس������ی بۆته هۆی ڕاكێشانی بهرههمهێنهرانی بیانی بهتایبهت چینییهكان. دوابهدوای ئاگربهس������ت و كۆتایی ش������هڕی ناوخۆی له واڵتی ئانگۆالی ئهفریقیایی له س������اڵی ،2002بیناس������ازی ل������ه لوئاندای پایتهخت������ی ئهو واڵته س������هری ههڵدا .باری جوگرافیایی ئهو شاره به شێوهیهكه كه تهنها 500ههزار كهس لهخۆ دهگرێت ،له حالێكدا ئێستا زیاتر له پێنج ملیۆن كهس لهو شارهدا نیشتهجێ بوونه ،ههر ئهوهش بۆته هۆی ئهوهی كه ژیان بۆ ئهو بیانیانهی كه به مهبهستی كاركردن دێنه ئهو ش������اره ،گرانبهها بێت و بۆته گرانترین پایتهختی جیهان. پورتوگال كه پێش������تر داگیركهری ئانگۆال بوو ،ئێستا خۆی تووش������ی گرفتی بێكاری بووه و ژمارهیهكی زۆری ش������ارهزایانی پورتوگالی بۆ بهدهس������تهێنانی كار ڕوویان له ئانگۆال كردووه .له ك������ۆی 532دامهزراوهی بیانی له ئانگ������ۆال كه زیاتر له %40ی بهرههم������ی خاوی ئهو واڵته كۆنترۆل دهكات%38 ،ی هی پورتوگالییهكان و %18.8یشی هی چینییهكانه .پورتوگالییهكانی ئانگۆال له ساڵی 2003 نزیكهی بیس������ت و یهك ههزار كهس بوون ،بهاڵم له ساڵی 2011ژمارهیان له س������هد ههزار كهس تێپهڕ بووه .بهپێی ڕاپۆرتی كونس������وڵگهرییهكانی ئانگۆال ،ژمارهی دروس������ت دووبهرامبهری ئهو ژمارهیه.
ئانگۆال ناوی ڕهسمی:
کۆماری ئانگۆال
پایتهخت:
لوواندا – دانیشتووان ( )4.700.000کهس – ئاماری سالی ٢٠١٠
ژمارهی دانیشتوانی واڵت:
( )19.618.432کهس – ئامار ٢٠١٠
پانتایی واڵت:
( )1.246.700کیلۆمهتری چوارگۆشه
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٥٨،٥ئامار ٢٠١٠
ڕێژهی ژنان:
()%٥٠،٧
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٩،٣
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین) )%٧٠( :ئامار ٢٠٠٩ ڕێژهی خوێندهواری له ناو ژنان:
()%٥٧،٦
ڕێژهی خوێندهواری له ناو پیاوان:
()%٨٢،٩
ئابووری:
( )%١٠کش������توکاڵ )%٦٠،٢( ،پیشهس������ازی و ()%٢٩،٨ی������ش بهش������ی خزمهتگوزارییه .ئامار ٢٠١١
ڕێژهی بێکاری:
( )%٤٦ئامار ساڵی ٢٠٠٩
10ههڵبژاردن ژماره ()25
ێوا ش زی ڕانی وكم ح یب اش
و :هێلن تێگهیشتنی حكوومهت به مانای زانینی ئهم بابهتهیه ،كه چۆن دیموكراسییهكان خزمهتی هاوواڵتیانی خۆیان دهكهن. پێداویستییهكانی واڵتێك چۆن ئاڵوگۆڕیان بهسهردا دێت و دامهزراوه دیموكراتییهكانی������ش دهبێت به لهبهرچاوگرتنی داخوازییهكانی خهڵك ،خۆیان بگۆڕن. حكوومهتێكی باش ،ڕادهی كارك������ردی بهڕێوهبهریهتیی گشتی و كاریگهریی ئهو بهسهر خهڵكدا دهسنیشان دهکات. ئهم بابهته پێویس������تی به بههێزكردنی تواناكانی حكوومهت و هاوواڵتیان������هوه ههیه .بههێزكردنی كۆمهڵگهی مهدهنی له ئاستی خۆجێییهكاندا ،دهتوانێت گۆڕانكاری بهسهر ئاسته بهرزهکاندا بێنێت. ڕێگهی زۆر بۆ پێناسهی حكوومهتێكی باش ههن .بهاڵم ی به باشترین شێوه ،نیشاندهری ئامانجی واتای وهاڵمدهری دامهزراوه دیموكراتهكانه .دیموکراس������ی به چاودێریكرنی بهسهر ئیدارات و وهزارهتهكان ،دهرفهتی دهسپێڕاگهییشتنی زانیاری به هاوواڵتیانی خۆی دهدات و ش������هفافییهتیش له ناو حکوومهتدا زیاتر دهکات. ش������هفافییهت به مانای دهس������تپاکییه له گشت كاروبار، کۆبوونهوهکانی یاسادانان ،بودجه و بڕیارهكانی حكوومهتدا. گشت كاروبارهکانی حكوومهت نابێت شاردراوه بێت ،بهڵكو دهبێ له بهردهس������تی گش������تیدا بێت .شهفافییهت هاندهری
بهرپرسیارهتی و وهاڵمدهریی و ڕێگه به گشت یاریکهرهکان دهدات ،كه بزانن چ كهس������ێك بهرپرس������ی چ كارێك بووه، ههروهها یارمهتی به سیس������تهمێكی یهكپارچهیی دهدات تا له بهرامبهر گهندهڵیدا بوهستێت. زانیارییهكانیان به ئۆكسیژێنی دیموكراسی ناو نراوه. دهسپێڕاگهیش������تنی گش������تی به زانیاریی������هكان ،بریتییه له دهستپێڕاگهیش������تن به ڕاپۆرته گش������تییهكان وهك ،ئاماری دادگاكان ،سهرچاوه داراییه تهرخانكراوهكانی كاروباری گش������تی ،ههروهها بیروڕا و ڕاپۆرته یاس������ایییهكانه .كاتێ كه زانی������اری نهبێت ،متمانهش نایهت������هدی .بهبێ متمانه، دهرفهتی بهڕێوهبردنی ڕاست و دروستی سیاسهتهكانیش ی نییه و نهبوونی پش������تیوانیی گش������تی لهوانهیه ببێته هۆ شكس������تی بهرنامهكان .هاوواڵتییهك كه به باشیی زانیاری ههبێت ،باشتر بڕیار دهدات و بهشداریی چاالكتر و زیاتری له كۆمهڵگهی مهدهنیدا دهبێت. دوو پێ������وهری كاریگهری خزمهتگوزاری������ی حكوومهتی، دهس������هاڵتدارییهتیی یاس������ا و بنهم������ای ئهخالقیی������ه. خزمهتگوزاری������ی حكوومهت������ی ب������ۆ ئ������هو ش������تهی که بۆ بهرژهوهندیی گش������تی باش������ه ،یارمهتی������دهره و پهیوهندیی ڕۆژانه و كاركردی نێوان هاوواڵتیان و حكوومهت دروست دهكات .خزمهتگ������وزاری وهك������و تهندروس������تی ،فێركردن،
ئهیلوولی 2012
11
خزمهتگوزاریی خوش������گوزهرانی ،پێشكهشكردنی بودجهی دارایی ،كه پێویس������تی به چاودێریكردن و رێكخستن ههیه و ،دهبێت كاركردی حكوومهت به شێوهیهكی رێكوپێك ههڵ بسهنگێندرێت. دهس������هاڵتدارییهتیی یاس������ا ،پێویس������تی به یهكسانیی ههمووانهله بهرامبهر یاس������ادا .هیچ كهسێك نابێت بهبێ بهڵگهی یاس������ایی دهستبهسهر بکرێت یا بگیرێت ،ههروهها هیچ كهسێك تهنانهت سهركۆمار و پاشاش بهرزتر له یاسا نین. سیس������تهمێكی كارتێکهریی داد به واتای سیس������تهمی دادپ������هروهری ،دهبێت ل������ه دهس������هاڵتهكانی بهڕێوهبردن و یاس������ادانان س������هربهخۆ بێت .سهروهریی یاس������ا ،متمانه دروس������ت دهكات و بنهما ئهخالقییهكان له ناو حكوومهتدا بههێ������ز دهكات .بنهما ئهخالقیی������هکان بریتین له کۆمهڵێک ههڵس������وكهوت ،س������هرچاوه ئهخالقیی������هكان ،بنهم������ا و تایبهتمهندییهكانی تاكه كهسین. ب������ۆ ههبوون������ی حكوومهتێك������ی ب������اش ،پێویس������ته كه كاربهدهس������تانی حكوومهت ،ههروهه������ا هاوواڵتیان ڕێز له بهرژهوهندیی گش������تی و یاس������اكانی واڵتی خۆیان بگرن. كارمهندانی بهشی دهوڵهتی دهبێت بێالیهن و دهستپاك بن و بهشێوهیهکی شهفاف ئهركهكانیان ئهنجام بدهن. كۆمهڵگ���هی مهدهن���ی و میدی���اكان چ ڕۆلێ���ك ل ه حكوومهتدا دهگێڕن؟ دهك������رێ كۆمهڵگ������هی مهدهنی وهك رێكخ������راوهكان س������هیر بکهین ،كه س������هربهخۆ ن له دهوڵهت و له رێگهی خۆبهخش������انهوه ب������ۆ پاراس������تنی بهرژهوهندیی ئهوان، یا پهرهپێدانیان دروس������ت بوون������ه .كۆمهڵگهی مهدهنی ڕایهڵهیهكه له رێكخراوهكان كه به ش������ێوهی یهكگرتوو بهرگ������ری له ماف������ی هاوواڵتیان دهك������هن ،ههروهها ئهم ڕێكخراوان������ه وهك بازنهیهك له نێ������وان دهوڵهت ،حزبه سیاسییهكان و هاوواڵتیاندا كار دهكهن. میدی������اكان و كۆمهڵگهی مهدهنی پێكهوه ڕۆلێكی بهرچاو له كۆمهڵگهدا دهگێڕن .ڕاگهیاندنهكان دهس������هاڵتی دهوڵهت س������نووردار دهكهنهوه ،بهاڵم له ههمان كاتدا دهس������هاڵتی هاوواڵتی������ان له ڕێگهی گفتوگۆی گش������تی زی������اد دهكهن. ههروهها میدیاكان ههس������تی بهرپرسیارهتی و وهاڵمدانهوه له ڕێگهی هوشیاریی بابهتهكان و باشتركردنی چۆنیهتیی حكوومهت بههێز دهكهن.
12ههڵبژاردن ژماره ()25
كاتێ كه ڕۆلی بهرپرس������ان و بهرپرسیارهتی دێتهگۆڕێ، ڕۆلی س������هرۆكایهتی له كۆمهڵگهدا گرنگ دهبێت .زۆرجار خهڵك ئهو كاته رێز له یاسا دهگرن ،که دهسهاڵت له دهست كهس������انێك بێت و جێی پهس������ندیان بێت .دهبێت سهرۆكێك ههوڵ بۆ بهدهس������تهێنانی ڕێز و پاڵپش������تیی كهس������انی تر بدات. خاوهنانی دهس������هاڵت له رێكخراوێك������دا ،پێكهاتهیهكی فهرمی و نافهرمی دروس������ت دهكهن .سهركردایهتیكردنی له دامهزراوه و كارمهندهكانیا ن كه حكوومهتێك ،پێكهاتهیهكه به دوای بهڕێوهبردنی ههندێ ڕێوشوێن و یان بهڕێوهبردنی ئهو ڕێكخراوانه دهبن .ئهو مافهی كه به بهرپرسهكان دهدهن بۆ كونترۆل یا بهڕێوهبردنی دهس������هاڵت بهسهر كهسێك یا شتێك ،بهشێوهی دهستڕۆییشتوویییه .كهسانێك كه خاوهنی دهس������هاڵتن ،بڕیار دهدهن و كاروبارێ������ك ئهنجام دهدن ،كه زۆرجار كارتێكهریان بهس������هر ژیانی كهسانی تردا دهبێت. ههر كهس������ێك دهبێت یاسا و هۆکارهکانی هاتنهكایهی ئهو بزانێت. سێ كاركردی سهرهكی بۆ بهرپرسهكان ههن .یهكهم: ئهوان بهرپرس������یارهتیی كارمهندان دهسنیشان دهكهن و ئهوهش بهم مانایهیه ،كه گشت هاوواڵتیان بهپێی یاساكان و رێزگرتن له بایهخهكانی كۆمهڵگه ههڵسوکهوت دهکهن و گش������ت هاوواڵتیان و بهرپرس������هكانیش ،بهرپرس������ی كارهكانی������ان دهبن .دووهم :بهرپرس������هكان پشتڕاس������ت دهبنهوه كه بڕی������ارهكان به لێهاتووییی������هوه وهرگیراون و ڕهوت������ی بڕیاردان ،به بڕش������ت و مهنتقییه .س������ێیهم: بهرپرسهكان چاالكییهكان ههماههنگ دهكهن ،ئامانج له ههماههنگیش ،رێنماییكردنی س������هرچاوهكان به جۆرێكه ك������ه ئهو ئامانجانهی دهبێ بهڕێوهبچن ،به ش������ێوهیهكی تهواو سهركهوتوو بن.
سهرچاوه:
http://facultyofjournalism.af
حزبی سهربهخۆییخوازی کێبێک ل ه ههڵبژاردنی پهرلهمانیدا سهرکهوت ل������ه ()٢٠١٢/٩/٥دا هاوواڵتیانی کێبێ������ک بۆ ههڵبژاردنی پهرلهمان������ی ڕوویان له س������ندووقهکانی دهنگ������دان کرد .له ملمالنێیهک������ی ق������ورس ل������ه نێ������وان س������هربهخۆییخوازان و لیبراڵهکان������دا ،حزب������ی س������هربهخۆییخوازی کێبێک (حزبی کێبێکواز )PQتوانی دوای ٩س������اڵ دووریی له دهس������هاڵت و ب������ه جیاوازییهکی کهمهوه ،بهس������هر خهنیم������ه بههێزهکهی (لیبراڵ)هکاندا سهر بکهوێت. کێبێ������ک یهکێک ل������ه ههرێمهکانی کهنهدای������ه و خاوهن پهرلهمانه .پهرلهمانی کێبێک ١٢٥کورسی ههیه و حزبی س������هربهخۆییخوازی کێبێک ل������هو ههڵبژاردنهدا توانی ٥٤ کورس������ی له ١٢٥کورس������یی پهرلهمان مس������ۆگهر بکات. بهمشێوهیه ،سهربهخۆییخوازهکان دوای ٩ساڵ دهسهاڵتیان گرتهوه دهس������ت .بهاڵم حزبی سهربهخۆییخوازانی کێبێک ب������ه پێی ئهوهی نهیتوانیوه زۆرینهی کورس������ییهکان ()٦٣ بهدهست بێنێت ،لهبهر ئهوه دهبێ حکوومهتی هاوپهیمانی ببهس������تێت ،یان حکوومهت������ی کهمینه پێ������ک بێنێت .جێی ئاماژهی������ه که بۆ یهکهمین جاره له مێژووی كێبێكدا ژنێک (پۆلین مارۆوا) دهبێته سهرۆکوهزیرانی ئهو ههرێمه. س������هرکهوتنی س������هربهخۆییخوازان جارێکی تر پرس������ی سهربهخۆیی ئهو ههرێمهی له شانشینی فیدراڵیی کهنهدادا هێنایهوه گۆڕێ .ڕێک دوای ڕاگهیاندنی ئاکهمهکانی ههڵبژاردن، (پۆلین مارۆوا) س������هرۆکی حزبی سهربهخۆییخوازی كێبێك،
(پۆلین مارۆوا) سهرۆك وهزیرانی نوێی كێبێك
"جهختی لهسهر سهربهخۆیی كێبێك کردهوه" .به پێی ڕاپۆرتی ههندێک له ئاژانس������ه ههواڵدهریی������هکان ،نزیک به ()%٣٠ی دانیش������تووانی ئهو ههرێمه فرانس������هوی زمانه ،الیهنگری له سهربهخۆیی کێبێک دهکهن. ژان شارۆ سهرۆکوهزیرانی پێشووی حزبی دهسهاڵتداری لیبراڵ که کورسیی سهرۆکوهزیرانی بهجێ هێشت ،ڕایگهیاند: "حزبی کێبێکواز تهنیا توانیویهتی دهنگی کهمینه بهدهس������ت بێنێت .ئاکامهکانی ههڵبژاردنیش ئهو ڕاستییه نیشان دهدهن، که داهاتووی كێبێك ههروا لهدهست کهنهدادا دهبێت". له س������هردهمی دهس������هاڵتی ٩س������اڵهی لیبراڵ������هکان به سهرکردایهتیی ژان ش������ارۆ که لهگهڵ سهربهخۆیی کێبێکدا نییه ،پهیوهندییهکی گورجوگۆڵی لهگهڵ حکوومهتی کهنهدادا چێ کردووه. پرس������ی س������هربهخۆیی کێبێک له شێس������تهکانی سهدهی ڕاب������ردوودا بوو به یهکێک له بابهتهکان������ی ڕۆژ له کهنهدا و کێبێک������دا .تا ئێس������تا دوو جار (له س������اڵی ١٩٨٠و جاری دوومیش له ساڵی )١٩٩٥له الیهن حزبی سهربهخۆییخوازی کێبێکهوه ڕاپرسی بۆ سهربهخۆیی ئهو ههرێمه بهڕێوهچووه، بهاڵم له هیچ کام لهو دوو ڕاپرس������ییهدا سهربهخۆییخوازان دهنگی پێویستیان نههێنا. له ههڵبژاردن������ی ()٢٠١٢/٩/٥دا( ،حزبی کێبێکواز )PQ به بهدهستهێنانی ()%٣١،٩٣ی دهنگهکان بوو به خاوهنی 54 کورسی له پهرلهمانی ١٢٥کورس������یی کێبێکدا .لیبراڵهکان به مس������ۆگهرکردنی ()%٣١،٢ی دهنگهکان ٥٠ ،کورس������ییان بهدهستهێنا .بهرهی هاوپهیمانیش ( )CAQبه بهدهستهێنانی ()%٢٧ی دهنگهکان له ڕیزی س������ێیهمدایه و بوو به خاوهنی ١٩کورسی له پهرلهمانی (کێبێک)دا. کهن������هدا خاوهن������ی سیس������تهمی سیاس������یی فیدراڵی������ی دیموکراتییه ،دهوڵهته پارێزگایی و ههرێمییهکان دهسهاڵتێکی زۆری������ان ههیه .كێبێك یهکێک ل������هو ههرێمانهی کهنهدایه که ئهنجومهنی ههرێمی ههیه و ههڵبژاردنی پهرلهمانیش������ی تێدا بهڕێوه دهچێت.
ئهیلوولی 2012
13
ههرێمی كێبێك
و :شهیدا كێبێك به فهڕهنس������ی ( )Québecیهكێكه له ههرێمهكانی واڵتی كهنهدا .پایتهختی شاری كێبێك و گهورهترین شاریشی (مۆنتراڵ)ـه. ئ������هو ههرێمه له ڕووی جوگرافیاوه گهورهترین و له ڕووی ژم������ارهی دانیشتووانیش������هوه به دووهمی������ن ههرێمی كهنهدا (دوای ههرێمی ئۆنتاریۆ) ئهژمار دهكرێت. دانیشتووان ژم������ارهی دانیش������تووانی ههرێم������ی كێبێ������ك نزیكهی 7.669.100ك������هس دهبێت .چڕی دانیش������تووانی كێبێك زۆر كهم������ه ،وات������ه نزیكهی 4.9كهس له ه������هر كیلۆمهتر چوارگۆشهدا. ژمارهی دانیشتووان له باكووری واڵت زۆر كهمه و نزیكهی %80ی دانیش������تووانی كێبێك له كهنارهكانی ڕووباری (سێن لۆران) نیشتهجێن. زمانی فهرمی زمانی سهرهكی و فهرمیی كێبێك فهڕهنسییه %83 .خهڵكی ههرێمی كێبێك به فهڕهنسی قسه دهكهن. ههروهها كێبێ������ك تهنها واڵتێكه كه زۆرینهی فهڕهنس������ی زمانهكان������ی له ئهمریكای باكوور ،جگ������ه له كۆمهڵه دوڕگهی فهڕهنسیی (سهن پیر و میلشۆن) لهخۆ دهگرێت. %8خهڵك������ی كێبێك به زمانی ئینگلیزی قس������ه دهكهن و ئهو كهمینهیهی كه به دوو زمان قسه دهكهن له كهمبوونهوهدایه.
14ههڵبژاردن ژماره ()25
نزیك������ه تهواوی ئ������هو گهنجان������هی كه تهمهنی������ان له ژێر 30س������اڵیدایه و به ئینگلیزی قس������ه دهكهن ،بهسهر زمانی فهڕهنسیشدا زاڵن. ئهو كهس������انهی كه به ئینگلیزی قس������ه دهكهن ،له بهشی ڕۆژئاوای مۆنترالدا ژیان بهسهر دهبهن. له ناوچهكان������ی دیكهی كێبێك نزیك������هی %9ی هاوواڵتیان زمان������ی فهرمییان ن������ه ئینگلیزییه و نه فهڕهنس������ی ،بهوانهش دهگوترێت .allophone پایتهختی نهتهوهیی یان پایتهختی كۆنی كێبێك به هۆی زمان و كولتووره كۆنهكهیهوه له كیشوهری ئهمریكا شاری كێبێكه. نیوهی چڕیی دانیشتوانی كێبێك له مۆنترالی گهوره (لهژێر ناوی مترۆپۆل) لهگهڵ كێبێك دهردهكهوێت. سیمبول و نیشانهكان دروش������می كێبێك ئهوهی������ه Je me souviens( :من به بیرخۆم دێنمهوه) كه لهس������هر ڕووی دهرهوهی باڵهخانهی پهرلهمان ههڵكهندراوه و لهس������هر تابڵۆكانی ش������ار و تابلۆی ئۆتۆمبیلهكانی دهبینرێت. پیرۆزیی پارێزگاری كهنهدیی فهڕهنسی ژان باتیست (La )Saint-Jean-Baptisteـ������ه و رۆژی 24ی (ژوئ������ن) رۆژی پی������رۆز و جهژنی نهتهوهیییه .س������روودی نهتهوهیی نافهرمیی كێبێك ،س������روودی مارسیز ،كه ههمان س������روودی نهتهوهیی فهڕهنسایه.
جوگرافیا پانتاییهكهی نزیكهی 1.542.000كیلۆمهتری چوارگۆشهیه، واته سێجار له پانتایی فهڕهنسا و كهمێك له چوار بهرامبهری یابان زیاتره. ئ������هو ههرێمه ل������ه ڕوی پانتایی������هوه گهورهترین ههرێمی كهنهدای������ه ،كه ژمارهی دانیش������تووانی كهم������ه%90 ،ی هی كهنهدایه .له س������هردهمی كۆلۆنیالیس������تی فهڕهنس������ادا و دامهزراندن������ی فهڕهنس������ای نوێ ،واڵتی كێبێ������ك پێكهاتبوو ل������ه دهیان كیلۆمهتر كه به درێژایی ڕووباری س������ێن لۆران ههڵكهوتبوو ،ئهو ش������وێنهی كه بۆ یهكهم جار كۆچبهران بۆ كشتوكاڵ لێی نیشتهجێ بوون. واڵت������ی كێبێك له جوگرافیاێك������ی جۆراوجۆر پێكهاتووه. ئهو واڵته بهس������هر سێ بهش������ی جوگرافیایی له باكوورهوه بۆ باش������وور دابهش بووه .دهشتی لۆرنتین نزیكهی %90ی پانتایی كێبێكی داگیر كردووه و بهشێكه له كهنهدا و یهكێكه ل������ه كۆنترین رووداوهكانی جوگرافیایی جیهان .س������نووری باش������ووری پێكهاتووه له :لۆرنتید ،زنجیره گردۆڵكهیهك كه به گردۆڵكه خڕهكان بهناوبانگه ،دارستانهكان و دهریاچهی بچ������ووك .زهویی������ه نزمهكانی س������هن لۆران دهش������تێكه كه پێكهاتووه لهو زهویانهی كه له كهنارهكانی ههردوو الی ئهو ڕووبارهی كه ههمان ناوی ههیه. ناوچهی ئۆنگاڤا له باش������وورهوه زنجی������ره گردۆڵكهكانی خڕ و پڕ له داری بااڵبهرز و زهوییه كشتوكاڵییهكان دهبڕێت .بناری ئهو زنجیره گردۆلكان������ه تاكو ویالیهت������ه یهكگرتووهكانی ئهمریكا درێژهی ههیه .له كۆتایی زهوییه نزمهكانی ئارتیك كهنداوی هۆدسۆن لهخۆ دهگرێت.
دارستانی لۆرنتید له ساڵی 1912له پهرلهمانی كێبێك بڕیاردرا كه ناوچهی ئۆنگاڤا بخرێته س������هر كێبێك ،كه ئ������هو زهویه پان و بهرینهی باكوور ئێستا به نۆناڤیك دهناسرێت. واڵتی كێبێك پڕه له س������هرچاوهی سروشتی و دارستانی گهاڵ دهرزی (كاج و سنۆبهر) و گهاڵپان (چنار) و ژمارهیهكی زۆری دهریا و ڕووبار. پیشهس������ازیی كاغ������هز ،دار و كارۆئاوی������ی ،گرنگتری������ن پیشهس������ازیی ئهو ههرێمهیه .ئاوهدانترین ناوچهی دهكهوێته دۆڵی سێن لۆران له باشوور ،ئهو شوێنهی مۆنترال و ناوهندی كێبێكی لێیه. ڕووباری سێن لۆران له باكوور مۆنترال لۆرنتید دهبینرێت كه كۆنترین زنجیره چیای جیهانه و له ڕۆژههاڵتیش ئاپاالش كه تا كانتۆن درێژهی ههیه ،بهرچاو دهكهوێت. ڕووباری س������ێن لۆران به گرنگترین ناوچهكانی ئهمریكای باكوور ئهژمار دهكرێت .درێژاییهكهی 1.200كیلۆمهتره ،كه به یهكێك له گهورهترین ش������وێنی دهریاوانیی جیهان ئهژمار دهكرێت و س������هرچاوهی س������هرهكیی ڕووباری كیش������وهری ئهمریكای باكووره. ئاو و ههوا له كێبێ������ك چوار وهرزی زۆر جی������اوازی ههیه ،بههارێكی هێدی و نهرمونیان و كورت ،پاییزێكی سارد و ڕهنگینی ههیه. وهرزه دیار و بهرچاوهكانی ،زستان و هاوینه. هاوینی گهرم و ههندێجار ش������ێداره ،زستانهكهش������ی س������ارد و درێژ و پڕ بهفر و ههندێك شێداره .لهو وهرزه جیاوازانهدا ههندێجار پل������هی گهرمی له هاوین دهگاته 35پلهی سهدی و له زستانیش دهگاته 35پلهی سهدی ژێر س������فر .ماوهی بهفربارین و سهرما له باشوور (له مۆنترال) چوارمانگ و له باكوور (له ڕادیس������ۆن) شهش مانگ������ه .ڕێژهی بهفربارین لهو ماوهیهدا له كێبێك ههمان ئهو ڕێژهیهیه كه له ڕووس������یا و هێلس������ینكی ،ههروهها له ئۆسلۆ دهبارێت .به گش������تی بای سارد دهبێته هۆی كهمبوونهوهی پلهی مامناوهندیی گهرما و ساردی دهكات. (بهفرێكی كهم لهگهڵ بادا دێت). ش������اره كهناراوییهكانی (نیوه دوڕگهیی) سوود له كهش و ه������هوای مامناوهندیی دڵخۆش������كهری زهریا وهردهگرێت و زستانێكی نهرمونیان و هاوینێكی فێنك دروست دهكات. http://fa.wikipedia.org
ئهیلوولی 2012
15
چارچوڤێ هوشیاریا مهدهنی و هوشیاریا دهنگدهران
و :ئهڤراز عومهر دهستپێكا مێژوویــی
هوشیاریا دهنگدهری وهكو چاڤلێكرن ههر ژ دهمهك ێ درێ������ژ و نها ژی بۆ رێكخس������تنا ههلبژارتنێن نوو رولێ خۆ ههی������ه .ژ ئالیێ بهرامبهر ژی ،هوش������یاریا مهدهنی رابوردوویا خۆ د ههر ئێك د پێش������كهفتنا دیموكراس������یا كهڤنار و و پێكهاتا دهولهتێدا مایه. ئارمانج ژ پهروهردا گشتی ل دهولهتا دیموكراسیا مودێرن ژ بۆ پشتگیری و موكومكرنا دیموكراسیێیه .ههروهسا ئهو كهسێن ڕادبن ب رێكخستنا ههو و ههلمهتان بۆ بهرفرههكرنا ێ مافێ ههلبژارتن������ێ ڕابۆینه ب بجهئینانا پروگرامێن بیاڤ گشتی یێن هوشیاریێ و ڕاگههاندنێ .بۆ نمــونه ،دهستهكا ێ ێ بهێز دهنگدهرێن ئافرهتێن ویالیهتێن ئێكگرتی پروگرامهك بێالیهن ژ ه������هر حزبهكێ گرتینهبهر داكو ئافرهتا دهنگدهر ههلبژارتنا خۆ یا سیاسی ب هوشیاری مسوگهر بكهت. هوشیاریا دهنگدهری ژ مێژه وهره وهكو كێماسیهكێ ل س������هر دهس������تههالتێن ههلبژارتن������ان مایه .ل������ێ ئهڤه ژ دهمهك������ێ نێزیك وهره ،رێكخراوێ������ن ئهكتیڤ د بیاڤێ هوشیاركرن و تێگههاندنا دهنگدهری ههنه ،زێدهباری بۆ بیاڤێن دوزێن بهرفرههترێن پهیوهس������ت ب هاووالتیبوونێ و دیموكراس������یێ ههنه .نها كهسێن خهمخور و تێكهل بۆ
16ههڵبژاردن ژماره ()25
هوشیاریا دهنگدهری باكگراوندهكێ بهرفرهھ ههیه. رهنگه هندهكان باكگراوند لسهر رێڤهبهریا ههلبژارتنان ههبیت .هندهكان ژی شارهزایــی لسهر بیاڤێ؛ هوشیاریا مهدهنی ،یان بهرگریا گشی ،یان چارهسهریا ناكوكییان، یان خۆگههاندنا جهماوهری ،یان مهش������قێ ،یان فێركرنا سهرهتایی ،یان ناڤنجی ،یان بلند ،یان ژی فێركرنا كهسێن ڤێراگههش������تی ههبیت .رهنگه ژی هندهكان ب ئاوایهكێ بهرف������رهھ دگهل یهكهیێن جهماوهری یێ������ن تایبهت مینا؛ گهنجان ،پی������ران ،ئافرهتان ،پهككهفتیان ،كێمه نهتهوهیێن ن������هژادی و زمانی ،یان ئافرهتان كار كربیت .باراپتر ژی ێ وان كارتێكرن لسهر دیتن و رهفتار و دبیت باكگراوند ناڤهرۆك و جهماوهرێ پروگرامێن هوشیاریا دهنگدهرێن بهشدار ههبیت.
ئهڤ رێبازا كو پێڕابوونێن پروسێسا هوشیاریێ تێدا دهێته ئهنجامدان
ههرچهن������ده ئهڤی ئالی������ێ بابهتی ڤ������هدهری دناڤبهرا چارچوڤێن سیاس������ی و كومهالیهتی یێن نهوهكیهكدا نینه ژبلی هندهك بهش������ێن كێمێن دیارك������ری نهبیت ،لێ ئهو هزرێن ل ڤێره دهێنه پرسین رهنگه ژ هندهك رێبازان بۆ هندهكێن دیتر پتر دگونجای بن.
رێب������ازا كومهالیهتی و سیاس������ی یا كو تێ������دا ئێك ژ ههلبژارتنان یان راپڕسینان دهێته ئهنجامدان كارتێكرنا بنهڕهتی ل س������هر پروگرامێ هوشیاریا ئهوان دهنگدهرێن پش������تهڤان دكهت .ههر دهستپێش������خهریهكا هوش������یاریا دهنگ������دهران دهێت������ه كارتێكرن ب مێژووی������ێ و ژینگهها كومهالیهتی -سیاس������ی یا ك������و د چارچوڤێ وێدا دهێته پالندانان و بجهئینان. ب ش������ێوهیهكی سهرهكی هندهك پروگرامێن پهیوهست ب بابهتیڤ������ه ههنه كو ل دووڤ ئارمانجێن پهروهردهیی و ئایدلۆژی و ب ههمان ش������ێوه ل دووڤ رێبازێن ناڤخۆیی دكارن بهێن������ه دهستنیش������انكرن .ئ������هڤ ئهم������ره ژی ب شێوهیهكێ تایبهت دهمێ ئارمانج ب موكومی ههڤبهندی ژینگهها ههلبژارتنان و سیاسی دبیت دهێته بجهئینان. ێ مـــخابن ،ههموو بهندێن هوشیاریا دهنگدهران وهكو لـــ ێ كاودانێن پێشكهفتنا دهوروبهری ناهێنه بكارئینان. ژێدهر چهسپاندنا ئهڤان پێزانینان د شیاندایه مفایێ ئهڤان بهندان پتر بك������هت ،ههتا بكارئینانا ئهو بهندێ������ن ههین ل رێبازێن وهكوی������هك بال ئهڤ رێبازه ژ ئالیێ دهم و ش������وێنی ژی ژ ههڤدوو د جودابن ،هاندانا خۆ ههیه.
دیموكراسیێن خۆگر
ل دیموكراس������یێن خۆگر ئهوێن كهلچهرێ ههلبژارتنێن خۆلی������ی تێدا ههن������ه ،جوداتیێن م������هزن د دیتنێن وان دا بهرامبهر هوشیاریا دهنگدهری ههنه .ههر ئێك ژ ئوسترالیا و كهنهدا ژ دێرزهماندا پروگرامێن مهزن بۆ هوش������یاریا دهنگدهری نهبهس ل دهمێ س������ازدانا ههلبژارتنان لێ ب درێژیا س������الێ یا بهردهوامه .ل هندهك وهالتێن ئوروپــی، چاالكیێ������ن هوش������یاریا دهنگدهری ژ ئالی������ێ رێكخراوێن چڤاكا س������یڤیل دهێنه پێشكهش������كرن .ل هیندس������تانێ ژینگهها سیاسی یا زیندوو پشتهڤانیا پارتێن سیاسی بۆ گرنگیدان ب ههلبژارتنان دكهت. ل ویالیهتێن ئێكگرتی یێن ئهمهریكــی ،كومهكا ههمهجۆر ژ یهكهیێ������ن پێكهات������ی ژ؛ دهس������تههالتێن ههلبژارتنێ ل س������هر ئاستێ دهولهتێ ،ڕێدهرێن میدیایێ بۆ نمونه ههوا ( )Rock the Voteی������ا وێزگهه������ا ( ،)MTVكومهكا رێكخراوێن چڤاكا س������یڤیل ،كومهلێن گڤاشتنێ ،ئێكهتی و رێكخراوێن پیشهیی (ژ وانه ژی ئێكهتیا ئهمهریكی یا كار و كونگرێن پیشهسازی ،))the AFL-CIOپارتێن سیاس������ی ههموو پێكڤه ب ئهرك و فهرمانێ هوش������یاری و ڤهجهماندن������ا دهنگدهری ڕادبن .دبی������ت نێڕینا هندهك
ژ ئهڤان رێكخراوان وهس������ا بهێتهك������رن كو رێكخراوێن سیاس������ی یان رێكخراوێن بهرگریێنه ،نهكــو پس������پورێن هوشیاریێ و نه الیهنگرێن حزبانه ،لێ هندهك ژی خۆدان تۆمار و مێژوویهكا تژی شانازینه سهبارهت ب هوشیاریا دهنگدهران و "دهرخستنا دهنگان".
ێ قوناغێن ڤهگوهاستنێ بۆ دیموكراسی
گهلهك دهولهت بۆ جارا ئێــكێ ب قۆناغا دامهزراندنا سس������تهمــێ دیموكراس������یدا دهربازبووین������ه ،یان پاش س������هردهمهك ژ حوكمــ������ێ دیكتاتۆری ج������ارهكا دی بۆ دیموكراس������یێ زڤرینه .ب ئاوایهكێ گشتی ،ههلبژارتنێن ئێكێ یان یێن دامهزرێنهر ب قهدهرهكا مهزن ب كومكرنا سیاس������ی هاتین������ه نیاس������ین .دهرهنجام������ێ گوهورینێن سستهمیی و یاسایی و پێڕابوونێن مهزن ئهوێن ل دهمێ ههلبژارتنێ������ن دامهزرێنهر و ل دهمێ خولێن ههلبژارتنێن پاشدا دهێنه روودان ،هوشیاریا دهنگدهری ب گرنگیهكا ئێكجار مهزن ل پێش������یێ دهێت .سهرباری دهمێ كومهال ێ دبیت، دهولی بهشداری پش������تگیریا ئهڤێ ڤهگوهاستن وهبهرهێنان دێ بهر ئاراس������تهیێ هوشیاریا دهنگدهری و رێڤهبهریا ههلبژارتنان چیت. ئهڤ وهبهرهێنانه وهكو ش������ێوهیێ هاریكاریا تهكنیكی و پشتگیری بۆ دهستههالتا ههلبژاتنان و بۆ رێكخراوێن چڤاكا س������ڤیال ناڤخۆ و بهش������داری د بهند و ژێدهرێن دهمێ مهشقكرنێدا دهێت .ل هندهك رهوشاندا ئهڤه دێ بیته رێخۆش������كهرهك بۆ دامهزراندنا دهزگههێن ناڤخۆیی كو دش������ێن بهردهوامیێ ب كارێ خۆ بدهن .لێ دیس������ان هندهك كاودان ههنه كو تێدا زهحمهته پش������تگیریا ئهوان دهزگههێ������ن ناڤخۆیی بكهن یێن گرنگیێ ب هوش������یاریا دهنگدهری و بهشداریا هاوالتی دكهن .
ئهیلوولی 2012
17
دوباره ئاڤاكرنا دهولهتا سهرنهكهفتی و دامهزراندنا دهولهتێن نوو
روخان������ا دهولهتان ژ ئهنجامێ ش������هر و ههڤڕكیێن خۆ یێن تایبهت ،یان بڕیارا دانپێدانا سهركرده و هاووالتی و كومهلگهها نێڤدهولهتی ب س������نورێن نوو یێن نێودهولهتی ،دێ بارگرانیهكا تایبهت هاڤێته س������هر ملێن ئهوان كهسان یێن كو ئهركه لسهر وان هاریكاری������ا وهرارا ئهڤ������ان دهولهت������ان بك������هن .ل هندهك رهوش������ان ،بهری وێنهكێشانا س������نوران بهێته كرن ریفراندۆم دهێته سازدان ،پاشان ژ بۆ ههلبژارتنا ئهنجومهنێن نوو لسهر ئاستێ نهتهوهیی و ناڤخۆیی ههلبژارتن دهێنه ئهنجامدان. پڕانیا ج������اران كومهلگهها دهولی خۆ دكێش������ته دناڤا ئهڤان كرداران ب رێكا پروگرامێن چڕ و پڕ كو ژ هوش������یاریا هاووالتی و هوش������یاریا دهنگ������دهری پێكدهێت .هی������چ ژی پێنهڤێت ،ل گهل ئهڤان كاران پێتڤیه دهزگههێن تازه بهێنه ئاڤاكرن و پاراس������تن و هاندانا كومهلگهها مهدهن������ی بهێتهكرن .بێی گوهداریا پێكهاتێن راگههاندنێ و هوشیاریا دهنگدهری ،سهرباری ئهڤان رهنگه ئێك ژ پروگرامێن چڕ و تهواو؛ سهركردایهتیێ ،لێبورینێ ،چارهسهریا ههڤڕكیان و پرانسیبێن دیموكراسیێ ژی بخۆڤه بگریت.
وانهیێن گشتی
ههرچهنده پێش������بینی دناڤا كومهلگهها دهولی و لسهر ێ پسپوریا دهھ سالێن چوویــی ئاستێ ناڤخۆیی یا بلنده ،ل ێ زهالل دیار دكهت كو هوش������یاریا دهنگدهری ب ئاوایهك������ و كار و چاالكیێ������ن بهرفرههتر بۆ ئاڤاكرنا دیموكراس������ێ ێ دومــدرێژ .ب ڕامان������هكا دی واته دخازیت������ه رهنجهكــ������ ئافــراند یان موكومكرنا ش������یانێن ناڤخــۆیی و موكومكرنا پشتگیریا ههرێمایهتی و تهمامكاری. داكو دهستپێشخهریا هوشیاریا مهدهنی و هوشیاریا دهنگدهری یا س������هركهفتی بی������ت ،پێتڤیـه ب ههڤڕا بیت ل گ������هل دامهزراندنا دهزگههێن دیموكراس������ی یێن جێگیر و بهردهوام ،ئهڤه ژی وهكو؛ پارتێن سیاس������ی یێ������ن قابلی ژی������ان و وهرارێ ،چڤاتێن كاركــهر، روش������نبیریا حوكمێ ژیر ،پاراس������تنا دهس������توری ژ ئالیێ قهزایا س������هربهخۆ ،دهس������تههالتا ههلبژارتنێن پاك كو شیانا ئهنجامدانا ههلبژارتنێن خۆلی ههبیت ،ههروهسا دهولهتا كاریگهر. د ژینگهههكا وهس������ادا ،د ش������یاندایه جهماوهر بكاریت ڕاهاتنا مافێن خۆ بكهت ،ههروهسا د شیاندایه هوشیاریا رول و بهرپرسیارهتیا وی بهێتهكرن ،ژ وانه ژی بهشداریكرن د ههلبژارتنان������دا .لێ د كاودانێن كێمتر گــونجایدا ،رهنگــه هوشیاریا دیتر یا ئارمانجدار نهبیت. http://aceproject.org/ace-ar/topics/ve/ve20
18ههڵبژاردن ژماره ()25
ئازادیی هزر و حوكمڕانی
فرێدریکی مهزن ()Friedrich der Große ۱۷۸۶-۱۷۱۲
که له سااڵنی ١٧٤٠تا ١٧٦٨حوکمڕانی ئهڵمانیا بوو ،بڕوای به ئازادیی هزر ههبوو و گهش������هی فکریی خهڵکیشی بۆ ئهم ئازادییه دهگهڕاندهوه. دهڵێن :ڕۆژێک فرێدریک لهگهڵ چهند س������وارێک به ناو یهکێک له شهقامهکانی بهرلیندا دهگهڕا ،بینی که “گرووپێکی توندئاژۆ” بهیاننامهکیان به دژی ئهو له دیوار داوه. فرێدریک ههر لهسهر پشتی ئهسپهکهیهوه بهیاننامهکهی خوێن������دهوه و گوت������ی :ئهوان������ه چهنده بێ ئینس������افن ،ئهم بهیاننامهیان له شوێنێکی ئهوهنده بهرز داوه ،ئێمه لهسهر پشتی ئهسپهوه توانیمان بیخوێنینهوه ،بهاڵم ئهی ئهوانهی پیادهن چۆن دهتوانن ئ������هم بهیاننامهیه بخوێننهوه؟ ئهمری کرد بهیاننامهکه لێ بکهنهوه و له ش������وێنێکی وای بدهن که خهڵکی به ئاسانی بتوانن بیخوێننهوه! یهکێک لهو کهس������انهی که لهگهڵ (فرێکدریک)دابوو ،به سهرس������ووڕمانهوه گوتی :گهورهم ،ئ������هوه به دژی ئێوه و بنهمای ئیمپراتۆری نووسراوه! فرێکدریک به پێکهنینهوه گوتی :ئهگهر حکوومهتی ئێمه به ڕاستی زوڵمی له خهڵک کردووه و ئهوهنده ناسهقامگیره، که به چهند دێڕی بهیاننامهیهک بڕووخێت ،وا باش������تره که ههر ئێس������تا نهمێنێت و حکوومهتێکی باش������تر شوێنی ئهو بگرێت������هوه .بهاڵم ئهگهر حکوومهتی ئێمه لهس������هر بنهمای یاس������ا ،دادپهروهریی کۆمهاڵیهتی ،ئازادی������ی ڕادهربڕین و قهڵهمه ،بێش������ک دهب������ێ بزانن که ئهوهنده س������هقامگیره و توانایی ههیه ،که به بهیاننامهیهک نهڕووخێت.
بهڕێوهچوونی ههڵبژاردنی پهرلهمانی ل ه (هۆنگ کۆنگ)دا له ()٢٠١٢/٩/٩دا ههڵبژاردن������ی پهرلهمانی له هۆنگ کۆنگدا بهڕێوهچ������وو .پهرلهمان������ی ئهو واڵته که خاوهنی ٧٠کورس������ییه، هاوواڵتیان تهنیا بۆیان ههی������ه ٤٠نوێنهر ههلبژێرن .لهو واڵتهدا مافی دهنگدانی گشتی بوونی نییه. له کۆی ٧٠کورس������ی ٤٠ ،کورس������ی ب������ۆ هاوواڵتیان تهرخان کراوه و ( )٣٠کورس������ییهکهی تریش بۆ ئهو کهسانهیه که خاوهن بهرژهوهندیی سیاسی و ئابوورین و ،به گشتی له سیاسهتهکانی چین نزیکن. نزیک به ٣ملیۆن و نیو خاوهن مافی دهنگدان بوون .بهاڵم تهنیا نزیک به ١ملیۆن و ههشت سهد ههزار کهس له ههڵبژاردنهکهدا بهشدار بوون. هاوپهیمانیی دیموکراسی که له سیاسهتهکانی چین بهدووره، ل������هو ههڵبژاردنهدا توانی ٢٧کورس������ی له کۆی ٤٠کورس������یی دهسنیشان کراو بهدهس������ت بێنێت .جێی ئاماژه پێکردنه که ٤٠ نوێن������هری پهرلهمان بۆ ماوهی چوار س������اڵ ڕاس������تهوخۆ لهالیهن هاوواڵتیانهوه ههڵدهبژێردرێن. له ساڵی ١٩٩٧دا ،بریتانیا هۆنگ کۆنگی ڕادهستی چین کرد. کۆماری چین بهڵێنی به هۆنگ کۆنگ داوه ،که له ساڵی ٢٠١٧دا دهنگدانی گشتی لهو واڵتهدا بهڕێوهبچێت .ههر ئێستا لهو واڵتهدا ئازادی������ی بهڕێوهبردن������ی کۆڕوکۆبوون������هوه و ئازادیی چاپهمهنی مسۆگهر کراوه.
هونگ كۆنگ ( )香港ش������ارێكی دوڕگهییه ،كه تاكو س������اڵی 1997لهژێ������ر دهس������هاڵتی بریتانیادا بوو ،ش������ارێك كه ژمارهی دانیش������توانی 6.8ملیۆن كهس������ه و كهوتۆته ئهوپهڕی ڕۆژههاڵتی ئاسیا و سیمبولی شارستانیهتی هاوچهرخی مرۆڤه .پانتاییهكهی به گش������تی 1103كیلۆمهتر چوارگۆش������هیه ،ك������ه 79كیلۆمهتر چوارگۆشهی ئاوه و 1024كیلۆمهتر چوارگۆشهی وشكانییه. ناوچهی هۆن������گ كۆنگ یهكێك لهو دوو ناوچه دابهش������بووهی كۆماری گهلی چینه ،كه ناوچهكهی دیكهش (ماكائۆ)یه .ناوچهی هۆنگ كۆنگ كهوتۆته ڕۆژههاڵتی سێگۆشهی ڕووباری مرواری و له باكوورهوه لهگهڵ پارێزگای (گوئانگ دونگ) و له باشووریشهوه لهگهڵ دهریای چینی باشووری هاوسنووره. ش������اری هۆنگ كۆنگ له سهدهی نۆزدهههمدا وهكو بهندهرێكی بازرگانیی كاری دهكرد ،بهاڵم له كاتی ئێس������تادا بۆته ناوهندێكی سهرهكیی كاروباری ئابووری له جیهاندا. هۆنگ كۆنگ له س������الی 1842تاكو 1997بهش������ێك بووه له كۆلۆنیالیس������تی پاش������ایهتی بریتانی������ا و له س������اڵی 1997لهبهر بهكۆتاهاتنی پهیمانی پێشووی ،لكێندرایهوه كۆماری گهلی چین. بهپێی یاس������ای دیاریكراو ،بڕیاره هۆنگ كۆنگ تاكو ساڵی 2047 پلهیهكی بهرزی ئۆتۆنۆمی بهدهست بێنێت. هۆنگ كۆنگ ش������ارێكه كه ئاپارتمانێكی زۆر بهرزی ههیه و به شاری ئاسمانقلێشهكان بهناوبانگه .ههرچهنده خۆی به سهربهخۆ دهزانێت ،بهاڵم بههۆی ش������وێنه گهشتیارییه سهرنجڕاكێشهكانی، هێشتا نهیتوانیوه سێبهری چین لهسهر خۆی دوور بخاتهوه.
ئهیلوولی 2012
19
دهستووری گشتی له ڕهوتی مێژوودا نووس������ینی دهس������تووری گش������تی بۆ ڕێکوپێککردنی الیهنهکانی ژیان (سیاس������ی ،ئاب������ووری ،کۆمهاڵیهتی و کاروباری دهرهکی) له کۆمهڵگهدا، یهکێ������ک ل������ه پرس������ه س������هرهکی و بنهڕهتییهکان������ی کۆمهڵگ������هی مرۆڤایهتی بووه. ئا :ئهلند زاگرۆس له ڕهوتی مێژوودا دوو هێڵی س������هرهکی ئاڕاس������تهی یاس������اکانی بۆ بهڕێوهبهریی واڵت به پێی (دهس������تووری گش������تی )Constitution -دهسنیش������ان ک������ردوو. ملمالنێکان ههمیشه بهو ئاڕاستهیهدا بوونه ،که دهستوور یان دهس������توورهکان ل������ه بهرژهوهندیی دهس������هاڵتداران، یان ل������ه قازانج������ی هاوواڵتیاندا بێت؟ ب������ه واتایهکی تر، جهختکردنهوه و پروپاگهنده بۆ ڕهچاوکردن و ملکهچی له بهرامبهر یاس������ا واته دهسهالت ،یان هاوسهنگی له نێوان یاسا و ئازادییهکان له دهستووری گشتی واڵتدا بێت .ئهم ملمالنێیه تا ئیس������تاش به شێوازی جۆراجۆر له بهشێکی بهرچاو له جیهاندا له ئارادایه. دهس������تووری گشتی ،بهرزترین بهڵگهی یاسایی واڵتێکه، ههروهها ڕێ نیشاندهری نووس������ینه بۆ یاساکانی تریش. دهس������تووری گش������تی باس له بنهمای سیاسی ،پێکهاته و شێوازی دهسهاڵت ،پێناس������هی سیستهمی سیاسیی واڵت و مافی هاوواڵتیان دهکات .له دهستووری گشتیدا جهخت ل������هوهش دهکرێتهوه ،که چهقی دهس������هاڵت ل������ه کوێدا چڕ
20ههڵبژاردن ژماره ()25
دهبێت������هوه .ههندێک له کارناس������انی کاروباری یاس������ایی، دهستووری گشتی به "ئهخالقی گشتی" ناو دهبهن.
یاساکانی حهموورابی
یهکهمین دهس������تووری گشی که به شێوهی نووسراوه له جیهاندا ناوی دهرکردووه( ،یاسای حهموورابی)یه ،له نێوان س������ااڵنی ( ١٧٩٢تا ١٧٥٠پ .ز) بۆ واڵتی بابل نووسراوه. سهرجهم یاساکهی حموورابی له ( )٢٨٢خاڵ پێکهاتووه. ناوهڕۆک������ی یاس������اکان زۆر تایبهت بوونه و س������زاکانیش پهیوهندیی������ان ب������ه تاوانهکانهوه ههبووه .یاس������اکان زۆر توند و ڕهق بوون������ه و ههندێک جار له ئاکامی س������زاداندا ،مردنی بهدواوه بووه .بهاڵم سهرهڕای ئهمانهش ،یهکێک له خاله ههره گرینگهکانی ئهم یاسایانه ئهوه بووه ،که تاوانبار مافی ئهوهی ههبوو شایهتی ههبێت .خاڵێکی تریش ئهوه بووه ،هیچ چهشنه کهمکردنهوهیهکی (سزا)ش بۆ تاوانباران له گۆڕێدا نهبووه. ناوهڕۆکی (یاساکانی حهموورابی) که لهسهر بهردێکی س������توونی و به شکڵی کێل نووسراوه ،زۆرتر باس له "ماف و پهیوهندیی نێوان تاکهکانی کۆمهڵگهدا دهکات".
یوونانی کۆن
له س������اڵی (٦٢١ی پێ������ش زایین)دا یهکهمین یاس������ای (دهوڵهت -ش������ار)ی ئاتێن لهالیهن مامۆستایهک به ناوی (دراکۆ) نووس������را .بهاڵم ئهم یاسایه له رادهبهدهر توند و ڕهق بوو و س������زای "مردن" بۆ گشت "تاوان"هکان لهبهرچاو گیرابوو .یاس������ای گشتیی ئاتێن ،له سااڵنی ٥٩٤تا ٥٠٨ی پێ������ش زایین لهالیهن (س������وولوون) حوکمڕان������ی (ئاتێن) و (کلیستێنس)ی نهجیبزادهوه ئاڵوگۆڕی بهسهردا هات. به پێی بهڵگه مێژوویییهکانهوه ،ئهرهستوو ()٣٢٢-٣٨٤ فیلهس������ووفی ناوداری یوونانی یهکهمین ک������هس بووه ،که جیاوازیی له نێوان یاس������ای گشتی و یاسا ئاسایییهکاندا کردووه.
دهستووری گشتی له ئیمپراتۆریای (ڕۆم)دا
بۆ یهکهمین جار ئیمپراتۆر (تێئۆدۆس������یۆس) له س������اڵی ( ٤٣٨ز)دا کۆمهڵه یاسایهکی دیاریکراوی بۆ بهڕێوهبهریی ئ������هو ئیمپراتۆرییه نووس������ی .نزیک به ١٠٠س������اڵ دواتر (٥٣٤ی ز) ژۆس������تینیان یهکهم ئیمپراتۆری بیزانس (ڕۆمی ڕۆژههاڵت) چهند یاس������ایهکی نووسین و بهڕێوهی دهبردن و ،له درێ������ژهی زهماندا کارتێکهرییهک������هی ئهوهند بوو ،تا سهدهکانی ناوهڕاستیش کهڵکی لێوهردهگیرا.
یهکهمین یاسای گشتگیر له ژاپۆندا
له س������اڵی (٦٠٤ی زایینی)دا( ،ش������ۆتۆکۆ) ش������ازادهی ژاپۆنی کۆمهڵێک یاس������ا که له ( )١٧خ������اڵ پێکهاتبوو ،له کۆمهڵگ������هدا کاری پێ کرد .ئهم یاس������ایانه ل������ه وانهکانی (بودا)وه سهرچاوهیان وهرگرتبوو ،بهاڵم زۆرتر باسیان له "ئهخالقی کۆمهاڵیهتی" دهکرد ،تا باس له پێکهاتهی دهوڵهت بکات.
ســهدهکانی ناوهڕاست
یاس������ای (ماگن������ا کارت������ا لێبێرتات������ووم) و حکوومهتی سنوورداری پاشایهتی له بریتانیا. یاس������ای (ماگنا کارت������ا لێبێرتات������ووم – Magna Carta )Libertatumی������ان یاس������ای گ������هورهی ئازادی له س������اڵی ١٢١٥دا نووس������را .هۆکار بۆ نووس������ینی ئهم یاسایه ،ناکۆکی نێوان (ئینۆس������نێتی س������ێیهم) پاپای کهنیس������ه ،بارۆنهکان و نهجیبزادهکانی بریتانیا و ش������ای ئینگلس������تان لهسهر ڕاده و پلهی دهسهاڵتی پاشا بوو .ئهم یاسایه شای ناچار دهکرد که واز له بهشێک له دهسهاڵتی خۆی بێنێت و ڕێز له یاسا بگرێت و ئهوهش قبووڵ بکات ،که یاسا لهسهرووی ئیرادهی پاشایه. یاس������ای (ماگنا کارتا لێبێرتاتووم) گهرچ������ی نهیتوانی له کاتێکی خێرادا کارێگهریی لهس������هر کردار و شوێنی پاشا له بریتانیادا دابنێت ،بهاڵم سهرهتایهک بوو بۆ داهێنانی سیستهمی پاش������ایهتیی س������نووردار و پێکهێنانی ئهنجومهنی گشتی ،که پارسهنگی هێزهکانی بهقازانجی هاوواڵتیان گۆڕی.
یاسای قبتی له میسر و ئتیۆپیادا
له س������اڵی (١٢٤٠ی ز)دا (ئهبوو ئهفزاییل) نووسهری قبتیی میس������ری به تێکهاڵوکردنی بهش������ێک له (یاساکانی ئنجیل) ،یههوودییتهت و یاس������اکانی ئیمپراتۆری بیزانس، یاس������ایهکی نوێی ب������ه زمانی عهرهبی نووس������ی .ههندێک بهڵگهی مێژوویی باس لهوه دهکهن ،که ئهم یاسایه له ساڵی ()١٤٥٠دا له واڵتی حهبهشه (ئتیۆپیا)دا بۆ یهکهمین جار له سهردهمی پاشایهتیی (سارس������ا دێنێگال) ئیمپراتۆری
یاسای گهورهی ئاشتیی هیندییه سوورهکانی ئهمریکای باکوور
له نێوان س������ااڵنی ١٠٩٠تا ١١٥٠ی زایینیدا یاسایهک به ناوی (گایاناش������اگۆوا )Gayanashagowa -یا (یاسای گ������هورهی ئاش������تی) له نێ������وان ئهندامانی کۆنفدراس������یۆنی (ئیرۆکی) که له شهش قهبیلهی گهورهی هیندییه سوورهکانی ئهمری������کای باکووری پێکهابوو ،جێبهج������ێ کرا .دهڵێن چهند سهد س������اڵ دوای ئامادهکردنی ئهم (یاس������ا)یه ،ههندێک له کاربهدهستانی ئهمریکا وهکو (بێنجامین فرانکلین) و (جێمز مهدیسێن) له کاتی گهاڵڵهکردنی دهستووری گشتیی ویالیهته یهکگرتووهکان������ی ئهمری������کا ( )١٧٨٨کهڵکیان ل������ه ههندێک له بیرۆکهکان������ی (گایاناش������اگۆوا)Gayanashagowa - وهرگرتبوو.
ئهیلوولی 2012
21
ئتیۆپیا بوو به یاس������ای گش������تیی واڵت و بهڕێوهچوو .ئهم یاسایه زیاتر له ٤٠٠ساڵ لهو واڵتهدا جێبهجێ کرا ،بهاڵم له سهردهمی ئیمپراتۆری (هایلێ سالسی )١٩٧٥-١٨٩٢ و له س������هردهمی دهس������هاڵتدارێتی ئهودا ()١٩٧٤-١٩٣٠ ههڵوهشێندرایهوه و یاسایهکی نوێ بۆ ئتیۆپیا نووسرا.
یاسای گشتیی سان مارینۆ
کۆنترین ”یاسای گشتیی نهتهوهیی”یه که تا ئێستاکهش جێبهجێ دهکرێت .یاس������ای س������ان مارینۆ که له س������اڵی ١٦٠٠ی زایینیدا نووس������راوه و به یاس������ای کۆماری سان مارینۆ ناوی دهرکردووه .یاس������ی گش������تیی س������ان مارینۆ که به زمانی التینی نووس������راوه (Leges Statutae )Republicae Sancti Mariniل������ه ش������هش بهش پێکهاتووه و ههر بهش������هش ٦٢مادده لهخۆ دهگرێت .ئهو یاسایه باس له ئهنجومهن ،دادگه و دامهزراوهکانی دهوڵهت دهکات ،ههروهها ش������یکردنهوهی کاروبارهکانی دهوڵهتیش بهشێکن له ناواخنی یاساکان.
دهستووری گشتیی مۆدێرن دوای چاخی ڕۆشنگهری له ئهورووپادا
له چاخی ڕۆش������نگهری و له ماوهی چل ساڵدا١٧٥٠( ، ت������ا ١٨٠٠ی زایینی) چهند دهس������تووری گش������تیی نوێ و کارتێکهر س������هریان ههڵدا .دهس������تووری گشتیی کۆماری ک������ۆرس (به فرانس������هوی )Corseو س������وئید یهکهمین نموونهی دهس������تووری گش������تیی نوێن ،که له دوای چاخی ڕۆشنگهرییهوه نووسران. ل������ه س������اڵی ()١٧٥٥دا ،کۆم������اری ئۆتۆنۆمیی کۆرس دهستوورێکی گشتیی نوێی نووسی و له کردهوهدا بهڕێوهی دهبرد .ئهم دهستووره کارتێکهریی فکر و هزری (ژان ژاک ڕۆسۆ )١٧٧٨-١٧١٢ی پێوه دیار بوو .زانایان دهستووری گشتیی کۆماری ئۆتۆنۆمیی کۆرس ،به یهکهمین دهستووری گشتیی مۆدێرن ناو دهبهن .ئهو دهستووره ( )١٤ساڵ لهو کۆماره بچکۆاڵنهیهدا بهڕێوهچوو ،بهاڵم له س������اڵی ،١٧٦٩ فرانسه ئهو کۆماره ئۆتۆنۆمییهی به خاكی خۆیهوه لکاند. له س������اڵی ()١٧٨٨دا دهس������تووری گش������تیی ویالیهته یهکگرتووهکان������ی ئهمریکا نووس������را .ئهم دهس������تووره بۆ ئیدارهکردن������ی سیس������تهمێکی چهند ویالیهت������ی و له ژێر کارتێکهریی سیس������تهمی پاش������ایهتیی بریتانیادا نووسرا. بیروڕاکان������ی (پۆلیبیووس ١٧٠-٢٠٣پ .ز) فیلهس������ووفی یوونانی( ،جۆن الک )١٧٠٤-١٦٣٢فیلهس������ووفی بریتانی و (ش������ارل دێ مۆنتێس������کیۆ )١٧٥٥-١٦٨٩کارتێکهرییان لهسهر دهستووری گشتیی ئهمریکادا ههبووه.
22ههڵبژاردن ژماره ()25
سێ ساڵ دواتر ،له س������اڵی ١٧٩١دهستووری گشتیی پۆلۆنیا -لیتوانیا و فرانس������ه ئاماده کران .له ساڵی ١٨٣١ پاشایهتیی بهلژیکا ،لیبێریا له ساڵی ،١٨٤٧لۆگزامبۆرگ له ساڵی ١٨٦٨و (کۆنفێدراسیۆنی سوئیس)یش لهو واڵتانه بوون ،که پێشهنگی نووسینی دهستووری گشتیی نوێ بوون لهو سهردهمدا. دهس������توو ر یان دهستوورهکان ،بریتین له کۆمهڵێک یاسا و ڕێوش������وێن بۆ سیاسهتوانان و هاوواڵتیان ،که دهبێ چی بکهن و چی نهکهن .به واتایهکی تر ،کۆمهڵه یاسایهکن ،که دهبێ چۆن واڵت ئیداره بکرێت و بهڕێوهبچێت .دهستووری گشتی پێناسهی سیس������تهمی سیاسیی واڵتێکه که ماف و ئهرکی دهسهاڵتهکان دهسنیشان دهکات ،ههروهها به ڕێگهی دهس������توورهوهیه که کار و ئهرکهکان ل������ه واڵتهدا دابهش دهکرێن و ههر دهس������هاڵتێکش جغزی دهستڕۆییشتوویی بۆ کاروچاالکییهکانی دیاری دهکرێت. دهستووری گشتی یهکێکه له بنهما ههره سهرهکییهکان، تا به هۆی ئهوهوه س������هروهریی یاس������ا ل������ه واڵتدا جێگیر بکرێت .له جیهانی ئهمڕۆدا ،دهس������تووره گشتییهکان دهبێ وهاڵمی ئهم پرس������ه گرینگانه بدهن������هوه ،که تا چ ڕادهیهک دهتوان دهسهاڵتهکان لێک جیا بکهنهوه و هاوسهنگییهک له نێوان یاس������ا و ئازادییهکاندا بکهن؟ ملمالنێکانیش ههر لهو ئاڕاستهیهدان .یاسا بهبێ ئازادی و ئازادیش بهبێ یاسا، کۆمهڵگه بهرهو خنکاندن و ههڵدێر دهبهن.
سهرچاوهکان:
http://sv.wikipedia.org http://fa.wikipedia.org www.ne.se http://fa.wikisource.org
ههڵبژاردنی پێشوهختهی پهرلهمانی ل ه هۆڵهندا
له ()٢٠١٢/٩/١٢دا ههڵبژاردنی پێشوهختهی پهرلهمانی له هۆڵهندا ئهنجام درا .له س������هرهتای مانگ������ی ()٤دا به هۆی کێشهی قورس له نێوان هاوپهیمانیی پێکهێنهرانی حکوومهت لهو واڵتهدا ،حکوومهتی هاوپهیمانی دهستی له کار کێشایهوه و بڕیاری ههڵبژاردنی پێشوهخته ڕاگهیێندرا. ل������ه ههڵبژاردن������ی ڕۆژی چوارش������هممهدا ()٢٠١٢/٩/١٢ ملمالنێی سهرهکی له نێوان حزبی لیبڕالهکان و حزبی کاردا بهڕێوهچوو .ئاکامی ههڵبژاردنهکان باس������ی له کێبهڕکێیهکی پش������ووبڕ له نێ������وان ئهم دوو حزبهدا دهک������رد ،که له ئاکامدا حزبی لیبڕال به بهدهس������تهێنانی ٤١کورس������ی له کۆی ١٥٠ کورسیی پهرلهمان ،پلهی یهکهمی بۆ خۆی تۆمار کرد( .حزبی کار)یش توانی ٤٠کورسی لهو ملمالنێیهدا مسۆگهر بکات. حزبی لیبراڵ له س������الی ٢٠٠٦دا شهش کورسیی پهرلهمانی
لهدهس������تدا و چووه بهرهی ئۆپۆزس������یۆنی ئهو واڵتهوه .بهاڵم له ساڵی ٢٠١٠دا ،به مسۆگهرکردنی ٣١کورسی بوو به گهورهترین حزبی هۆلهندا .حزبی لیبراڵ له ساڵی ١٩٤٨دا پێکهاتووه. مارک ڕووته که سهرۆکی حزبی لیبراڵه و پێنج مانگ پێش به ههڵوهشاندنهوهی حکوومهته هاوپهیمانییهکهی ناچاربوو دهست لهکار بکێشێتهوه .بهاڵم له ههڵبژاردنی ڕۆژی چوارشهممهدا ( )٢٠١٢/٩/١٢نهتهنیا پێشهنگی ههڵبژاردن بوو ،بهڵکو توانی ( )١٠کورسی زیاتریش بۆ حزبهکهی مسۆگهر بکات .کێشهی ئابووری یهکێکه له پرسه سهرهکییهکانی هۆڵهندا. مارک ڕووته ههر دوای ڕاگهیاندنی ئاکامی دهنگهکان ئهوهی دهربڕی ،که به لێبڕاوی بهدوای "هاوپهیمانییهکی س������هقامگیردا دهگهڕێ������ت" .ڕووت������ه ب������ۆ پێکهێنانی حکوومهت دهب������ێ بهدوای هاوپهیمانییهکدا بێت ،که زۆرینهی پهرلهمان لهگهڵی هاوڕا بن.
هۆڵهندا ناوی ڕهسمی:
پاشایهتیی هۆڵهندا
پایتهخت:
ئامستردام ،ژمارهی دانیشتووان ( )776.000کهس – ()٢٠١٢
پانتایی خاک:
41.526کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
16.696.000کهس)٢٠١١( .
ڕێژهی شارنشینی:
( )%٨٢،٩ئامار – ٢٠١٠
ڕێژهی ژنان:
( )%٥٠،٤ئامار – ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
( )%٤٩،٦ئامار ٢٠٠٩
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین) )%٩٩( :ئامار ٢٠٠٩ ئابووری:
( )%٢کشتوکاڵ )%٢٣،٩( ،پیشهسازی و ()%٧٤،١یش بهشی خزمهتگوزارییه)٢٠١٠( .
ڕێژهی بێکاری:
( )%٤،٤ئامار ٢٠١١
ئهیلوولی 2012
23
ڕاپرسییهكان و خاوهنڕایان
وهرگێڕانی :تهحسین تهها بههائهدین ی ڕاپرسی ل ه ههڵبژاردندا ی سهرهكی ڕۆڵ
ی گش������تی ،گهرچی بهشێك نییه له ی لهسهر ڕا ڕاپرس������ ی یاسا و ڕێسای پهیوهست به ههڵبژاردن ،بهاڵم بووهته بهش ی ئهم دواییهدا. ی ههڵبژاردن له دهیهكان ی ل������ه ڕهوت زهرور ی ی ڕاپرس������ ی زۆر له كاندیدهكان ،ئهو كهس������انه ژمارهیهك ئهنجام دهدهن دادهمهزرێنن و كۆمهڵێكی زۆر ڕاپرسی ڕێك ی كاندیده سیاسییهكان دهدات دهخهن .ڕاپرسی ،یارمهتی ی ههڵبژاردن ت������ا دۆخی خۆیان بهبهراورد ب������ه ڕكابهرهكان ی كه بۆ ههڵ س������هنگێنن و بزانن گرنگترین ئهو پرس������انه دهنگدهران لهئارادان ،كامانهن. میدی������اكان ـ چاپهمهنیی������هكان و تهلهڤزیۆنیش كۆمهڵێك ی ی ساز دهدهن و ڕاپۆرتهكهی (له تهك ئهنجامهكان ڕاپرس ڕاپرسییه تایبهتییهكاندا) دهگهیهنن به هاوواڵتییان تا بزانن ی ئهو كاندیدایانهی ڕهچاویان كردووه پرس������هكان و ڕێباز ی تر له چ دۆخێكدایه. سهبارهت به كاندیداكان ی ێ ڕێكخراو پهنجا س������اڵ پێ������ش ،تهنی������ا دوو یا س������ گهوره ،كاری ڕاپرس������ییان قۆرخ كردب������وو .ئهمڕۆكه ،واته ی بهپهڵه ،ئینترنێ������ت و ،كهناڵه ههواڵییه له چاخ������ی ههواڵ 24كاتژمێرییهكاندا ،زۆر سهرچاوه ههواڵهكانی پهیوهست ێ ی ل ی ڕاپرس������ییهكان دابین دهك������هن و ههموان به ئهنجام ئاگادار دهكهنهوه.
24ههڵبژاردن ژماره ()25
ی ڕاپرس ی مێژوو ی ی بههۆ ی بهردهوامی ڕای گشت له ئێستادا ،ڕاپرس������ی ی و كارامهكانهوه ،ب������ۆ كاندیداكان بووهته ڕاپرس������ه تایبهت ی و س������هرپێیی و ،به ههمان شێوه بۆ پله ی ئاس������ای شتێك ی خاوهن پۆس������ته دهوڵهتییهكانی وهك سهركۆماری، بااڵكان ی بارودۆخهكه بن. ی چهن������د و چۆن ێ ئاگادار ك������ه دهیانهو بهههر حاڵ ،ڕاپرس������ییهكانی پهیوهس������ت ب������ه میدیاكان له مێژووی ئهمریكادا باوتر بوون. ی ی سیاس������ ی كه یهكهمین ڕاپرس������ی ی ئهوه س������هرهڕا ی 1824و لهالیهن رۆژنامهیهك������ی خۆجێییهوه له له س������اڵ ی هێریس������بۆرگ ،پێنس������یلڤانیا ،ئهنج������ام درا ،ئهم بهش������ه ی ی ،1930هێش������تا نهببووه كار ڕاپرس������ییهكان تا دهی������ه ی ی ملمالنێ ی میدیاكان له ڕووماڵكردن������ی ههواڵ س������هرهكی ێ ی ههر س������ ی ههواڵ ی ،1970كهناڵ ههڵبژاردندا .له دهیه ی ی ئهمریكا (ئهی بی سی ،س ی تهلهڤزیۆن كهناڵی سهرهكی ی خۆیان له ی س������ی) ههر یهكیان ڕاپرسی بی ئێس و ئێن ب ی سهركۆماریدا خسته ڕوو و لهوهودواش ڕكابهرایهتییهكان ێ سیاسییهكاندا بۆ ی كار له گرنگترین ملمالن ئهم شێوازه ی ی كۆنگره ی ویالیهتهكان و ئهندامان ی س������هرۆك ههڵبژاردن ئهمریكا ،بهردهوام بوو. ی ی بهناو ی میدیاكان -وهك ئهوانه ڕاپرسییه مۆدێرنهكان
كهناڵی ههواڵی تهلهڤزیۆن و ڕۆژنامه هاوپشكهكهی ئهنجام ی ی بی ئێس /نیوی������ۆرك تایمز ،ئه ێ (بۆ نموونه س������ دهدر ی س������ی /واشینگتۆن پۆس������ت ،ئێن بی سی /واڵ ستریت ب جۆرناڵ) به ش������ێوهیهكی ڕێكوپێك و بهردهوام ئاگادارن و ی دهتوانن بهش������ێوهی ههفتانه و تهنانهت ڕۆژانه ،ئاگادار ی بن سهبارهت به كاندیدهكان یا پرسهكانی تر. ڕای گشت ئهم ڕاپرس������ییانه به جۆرێك دادهڕێژرێن كه س������هربهخۆ و بێالیهن بن. به درێژاییی چهندین دهیهی یهك له دوای یهك ،ڕاپرسیی سیاسیی سهربهخۆ ،بووهته هۆی ئهزموونێكی واقیعبینانه له ڕكابهرییهكان������ی ههڵبژاردندا ،خاڵه بههێز و الوازهكانی ههر كاندیدایهكی ههڵسهنگاندووه و ،له گرووپهكانی داكۆكیكاری ههر یهك له كاندیداكان كۆڵیوهتهوه .ڕاپرسییه سهربهخۆكان، ئ������هم دهرفهت������ه دهدات������ه پهیامنێران و سهرنووس������هران كه ههڵس������هنگاندنێكی ڕاس������تگۆیانه ب������ۆ ملمالنێ������كان بكهن و دهنگدهران به ئاسۆی سیاسی ئاشنا بكهن.
ی نموونهوهرگرتن و تێكهڵكردن پانتایی
ههندێ جار دوای ڕووداو و پێش������هاته گرنگهكان ،وهكو ی سهركۆمار س������هبارهت به دۆخی واڵت، ی س������ااڵنه وتار ی یا قسهوباس������ی كاندیدهكان بۆ وهدهس������تهێنانی پۆستێك ی جار ی شهوانه ئهنجام دهدرێت .زۆربه سیاسی ،ڕاپرسی ئهم ڕاپرسییانه بۆ ئهوهی ڕۆژی دواتر باڵو بكرێتهوه ،یهك ی 500كهس له گهورهسااڵن ش������هوه ئهنجام دهدرێت و ڕا دهگرێتهخۆ. ئهم ڕاپرس������ییانهی یهك ش������هوه ،ههرچهن������ده دهتوانن ێ له ی خهڵك تۆمار بك������هن ،بهاڵم ههند ی خێرا كاردان������هوه ی بۆ ی 500كهس پس������پۆران لهو باوهڕهدان كه نموونهیهك ی ی 300ملیۆن كهس������ ئاگاداربوون له داوهریی نهتهوهیهك بههیچ شێوهیهك بهس نییه. ی پس������پۆر لهم بوارهدا باوهڕیان وایه زۆرێك له كهس������ان كه ڕاپرس������ی دهبێ������ت النیكهم بۆ 1000ك������هس بكرێت تا نموونهیهك له گش������ت دانیشتوان پێشكهش بكات .تهنانهت له ڕاپرسییه زۆر وردهكانیشدا جێی پرسیار دهمێنێتهوه و، ی تهواوهوه ی و نهناسیاوی زۆر كاندیدا ههبوون كه له بێناو ت������ا خۆشویس������تن و جهماوهریبوون چوونهت������ه پێش ،ڕێك ی ڕاپرسییهكان دهریان خستووه. پێچهوانهی ئهوه ئ������هو ڕاپرس������ییانهی كه پێش������وهخت ئهنج������ام دراون، زانیاری������ی گرنگتر له لهپێش������هوهبوون ی������ا لهدواوهبوونی كاندیدهكان ههڵ دهگرن .دهتوانن نیش������اندهری نیگهرانی
بۆ پرس������ه ههنووكهییهكان یا حاڵ و ههوای گشتیی خهڵك بن .یهكێ له ڕاپرس������هكان دهڵێ" ،ڕاپرسی ههندێك ئاگایی و هۆش������یاری بۆ ئهو ش������تهی كاندی������دهكان دهی بینن و خهڵك ههس������تی پێدهكهن -ڕهزامهندی ،ڕهنجان ،تووڕهیی، دڵس������اردی ،متمانه ،یا تهنان������هت نائۆمێدی ،زیاد دهكات". ئهنجامهكانی ڕاپرسییه گش������تی و تایبهتییهكان یارمهتیی كاندیدهكان دهدات تاكو بتوانن باشترین پهیامی پهیوهندی بگهیهننه خهڵك و جهخت لهسهر ئهو بابهتانه بكهنهوه ،كه گرنگیی ههیه بۆیان.
ی كاردا ی ل ه كۆتایی ڕاپرس
ی (ك������ه لهالی������هن كهناڵ������ه ئ������هم ج������ۆره ل������ه ڕاپرس������ ی تهلهڤزیۆنییهكان������هوه و ل������هو كاتهدا كه خهڵ������ك بنكهكان ی ێ دههێڵن ،ئام������اده دهكرێ) ،ل������ه دهیه دهنگ������دان بهج������ ی ێ له قۆناغه س������هرهكییهكانی ههڵبژاردن 1970هوه ،یهك������ ی پێك هێناوه. ئهمریكا ئهم جۆره ڕاپرسییانه زیاتر له جۆرهكانی تر مشتومڕ ههڵ دهگرن چونكه لهسهر بنهمای چاوپێكهوتن لهگهڵ ئهو خهڵكهی كه له بنكهكانی دهنگدانهوه دێنه دهرهوه ،توانای پێش������بینیی ئاییندهی ههڵبژاردن دهدهنه كهناڵه تهلهڤزیۆنییهكان. ی كۆتایی ،بووه مایهی ڕیس������وایی له ڕاپرس������ییهكان ههڵبژاردنی س������هركۆماریی ساڵی 2000دا ،كاتێ كه له كهناڵ������ه تهلهڤزیۆنییهكانهوه ،نه جارێ بهڵكو دوو جار بۆ لهكهداركردنی وێنهی ئهو كهسهی كه لهالیهن دهنگدهرانی فلۆریداوه ههڵ بژێردرابوو ،كهڵكی خراپی لێ وهرگیرا. لهم حاڵهتهدا ،فشاری وهرگرتنی ههواڵی یهكهم ،بهسهر باڵوكردنهوهی ههواڵی دروستدا زاڵ بوو. ی كارهكهدا ێ كه ل������ه كۆتایی������ لهگ������هڵ ئهوهش������دا ،كات بهش������ێوهیهكی دروس������ت سوود له ڕاپرس������ی وهربگیرێت، ی بێت بۆ ڕاپرس������هكان، ی ژیان دهتوان������ێ وهك ئامرازێك������ چاپهمهنییهكان و ،خاوهنڕایان .ئهم جۆره ڕاپرس������ییانه ،به ی ی پرسیار لێیان لهباره چاوپۆش������ین له كهڵكوهرگرتنی جێ ی ههڵبژاردن ،دهتوانن ی براوهكان������ ڕاگهیاندنی پێش واده ی پسپۆران و توێژهرانی زانستی سیاسهت له وردهكارییهكان ی دانیش������توان و، ی گرووپه جیاوازهكان ی دهنگدان چۆنییهتی هۆی ههڵبژاردنیان ئاگادار بكهنهوه. تێبینی: ی ی ئهمریكا بهشێوهیهك (ئهم پێش������هكییه له "ههڵبژاردن ی دهرهوه وهرگیراوه). ی وهزارهت پوخت" له باڵوكراوهكان
ئهیلوولی 2012
25
Chavezs latest Tool for Voter Intimidation
نڤێسین :بێن كـــوهــن وهرگێران ژ ئنگلیزی :احسان عادل
ئاالفێن شافیزی بۆ ترساندنا دهنگــدهری 26ههڵبژاردن ژماره ()25
بهری ههلبژارتنێن ڤێنزوال ل 7ی ئوكتوبهرێ ،رژێما هــوگــو ێ و تهكبیر و تهكتیكێ������ن نوو گرتینهبهر و ش������افیز هندهك ر ێ ێ چوارێ ی كرینه نیش������انا خۆ ژ مهرهما گهرهنتیكرنا تێرم مانا شافیزی ل دهستههالتێ وهكو سهرۆك یان كۆماندۆ. ێ ئێكــێ ،ش������وینتبلكرنا د بهرێدا بۆ ئهڤ س������اله بۆ جار ێ ب مهش������ینێن دیاركرن������ا دهنگ������دهری دهات������ه بكارئینان د ئهلكترون������ی یێن دهنگدانێڤه هێنه گرێ������دان ،چونكی دهنگدهر ێ ێ دهنگدان دڤێت تبال خۆ یا بهرانی بشدینیت داكو سستهم ێ خۆدا بۆ ێ ئهكتی������ڤ بیت ،ئهڤه ژی دێ ترس������هكا د جه ی ێ تاك پهیدا كهت. توماركرنا ئهلكترونی بۆ ههر دهنگهك ێ ڤهدكهن ئ������هو دكتاتورێن جار ب جار دهرگههێن دهنگدان دهێلن جهم������اوهر بچن������ه بنگههێن دهنگدانێ ب������ۆ مهرهمێن درێژهپێدان������ا دهس������تههالتێ و دابزانن كا كی دێ دهنگێ خۆ ێ دهت������ێ و كی ژی بهرهن������گاره .روبهرت موگابی ،س������هروك ێ نێزیكێ ش������افیزی؛ ل دهس������تپێكا سالێن زمبابوی و ههڤال ههشتێیان دهنگدهرێن بهرهنگار سزادان ،ههوهكا توندوتیژی ێ بهرپاكر. دژی وان ژ سێدارهدانا بكۆم و برسیكرن ئهگهر شاڤیزی ههولدان ترس و لهرزێ بێخنه د دلێ خهلكێ ڤێن������زوالدا داك������و ناچاربن دهنگێ خۆ بدهنێ و ل دهس������تههالتێ دومبك������هت ،دێ چهپێ مامناوهن������د ()Henrique Capriles سهركهفتیێ داهاتی بیت( :شارهزا دبێژن هیچ دهلیل نینه كو رژێم بشێت دهنگێ دهنگدهری جودا بكهت و كونترولێ بكهت و بزانیت دهنگێ خۆ بۆ كێ دایه ،بتنێ بۆ ترس و لهرزا دهنگدهریه). پڕانیا سهركردێن ئۆپۆزس������یۆنێ دلتهنگن كو الیهنگرێن وان ژب������هر ئهگهرێن دیڤچوون و لێپرس������ینێ و س������زادان ێ ژ ئالی ێ رژێمێڤ������ه رهنگه دهنگ ێ خۆ ن������هدهن و دوودلیهك بۆ پهیدا ببیت، لهوا ل پروسێس������هكێ دگهرن كو گهرهنتیا مافێ دهنگدهرێ تێدا یا مس������وگهر كری بیت .دلتهنگی������ا وان ژی د جهێ خۆدایه و یا بهردهوامه .گهلهك بهرهنگارێن حكومهتێ دبێژن كو دهس������تودار و الیهنگرێ������ن ش������افیزی كونتروال تهواو یا لس������هر (ئهنجومهن ێ نیش������تمانی ی ێ ههلبژارتنان) كری ،كو ب كوم ناڤێن دهنگدهرێن دژه ــ ش������افیز ژ مافێ دهنگدان������ێ زڕبههر كرینه و بیرا خهلك ێ ڤێنزوال بۆ ساال 2004دئینن كو گهلهك كهسان ناڤ ێ وان د لیستا دهنگدانێ یا دبێژنێ (لیستا تاسكون) نههاتبوونه تۆماركرن. شێوازێ پهنجهمور یان شوینتبل دبیت باشترین و كاریگهرترین فرت و فێل بیت بۆ بهردهوامبوونا ستراتیژیهتا شافیزی كو ههر ژ ساال 2006پهیڕهو كریه ،دهمێ ئهوی ل ههمان سال شكهستن ێ خۆ (مانیێل روس������ال) ل ههلبژارتنێن س������هروكاتی ێ ب ركبهر ئینای .ههروهكــو راپورت������ا وهزارهتا دهرڤهیا ئهمهریكــی ئاماژه پێدای كو (ژێدهرێن حكومهتێ بۆ سهرخستنا ههوا ههلبژارتنێن
شافیزی :تاكتیكێن ترساندنا دهنگدهری و دهستكاری د تومارێن ههلبژراتنان������دا ،ب زیق������ی هاتبوون������ه بكارئین������ان) .ژ ئهنجام ێ سهركهفتنا شافیزی ل ههلبژارتنێن سهروكاتی ێ ل ساال ،2006 شافیزی مهرسومێن تایبهت دبهرژهوهندا مانا خۆدا دهرێخستن و كهرتێ كارهب������ێ و گههاندن ێ خۆمالی كرن ،كونترول لس������هر پیشهس������ازیا پهترۆلێ كر و پهترۆل ب بهای ێ %40داش������كاندن فروته ههڤپهیمانا خۆ یا كومینیست ل كوبا. ێ كو ێ ههلبژارتن������ان ،ی������ ێ نیش������تمانی ی������ ئهنجومهن������ ێ دكهت ،ههموو ێ لسهر پێكهاتا ئاالڤێن دهنگدان سهرپهرشتی ێ الیهنگر و پش������تهڤانێن ش������افیزینه( .جــورج ئهندامێ������ن و ێ رودریگێس) ،سهروكــێ بهرێ یێ ئهنجــومهنی نها رێڤــهبهر ههوا ههلبژارتنێن ش������افیزییه .گهل������هكا ب زهحمهته تیمهك ژ ێ نیشتمانی ێ خۆ ل ئهنجومهن كهسێن شارهزا و بێالیهن جه ێ دیتر پتر و ب ێ ههلبژارتنان ببینیت .نها ژ ههموو دهمهك ی������ ێ دبیت، ێ تووشی گهف و ترساندن ێ وێنه دهنگدهر ئاوایهكێ ب نهمازه نها لدوڤ ڕاپرس������یان دهێته زانین كو (كاپریلس) د ههلبژارتناندا دێ یێ سهركهفتی بیت. د ههمان دهمــدا ،كاپریلس یێ د گهرمه گهرما پروپاگهندا پێش ههلبژارتناندا و س������هرهدانان بۆ ههموو دهڤهران ساز دكهت و خۆ بۆ بانگهێش������تا ههلبژارتنان بهرههڤ دكهت .ههرچهنده دهزگههێن راگههاندنا ش������افیزی دژاتی������ا وی دكهت .لێ كاپریس������ی هندهك ههلبژارده و رێبازێن دیتر بۆ بهردهوامبوونا ئهڤێ ماراسونێ ههنه: ئ������هو دكاریت بێژته دهنگدهران كو پالن������ا وی یان پروژهیێ وی بۆ چاكس������ازیا كهرتێ پهترۆلێ دێ كوژمــ������ێ ( )6.7$بلیون دوالران س������االنه بۆ وهالتی زڤرینیت و مس������وگهركهت ،ئهو دش������ێت باسی ێ ش������افیزی بكهت كو ههموو تێكدا گهندهلن ،ئهو كهسێن دهردور دشێت ئاماژه ب كوش������تنا جێگرێ بالیوزێ ڤینزوال ل كینیا بكهت ك������و ژ ئهنجام������ێ داكوكیكرنێ ژ كارێ خۆ ب پیالنا ش������افیزی ب كوشتینی تهڕمێ وی هاته دیتن .ئهو دشێت هێشتا بێژیت و سوزێ بدهت كو جارهكا دی ڤێنزوال توشی هیچ كارهساتان نابیت. ێ بكهت كو ژ ڤــێ ههمــیێ گرنگـتر ،كاپریلس دش������ێت رژدی ههتا نها ش������افیزی هیچ شروڤهیێن بهرئاقل بۆ رهوشا خۆ یا ێ توشی پهنجهشێرهكا د ێ نهدایه ،كو وهسا دیاره ی ساخلهمـی ێ ڤێنزوال قۆناغهكا پێشكهفتیدا بووی .ئهگهر وهسا بیت ،خهلك ێ پاش رهنگه بریارا خۆ بدهن كو ئهو زێدهتر د گهل شافینیزم ێ ناژین. چوونا شافیزی ل ڤێ جیهان
ژێدهر:
Commentary Magazine http://www.commentarymagazine. /07/08/com/2012
ئهیلوولی 2012
27
چوارچێوه ی پهروهرده ی مهدهنی و دهنگدهر ی مێژووهكه
وهرگێڕانی له ئینگلیزییهوه :ئێحسان نهزهت مزووری پهروهردهی دهنگدهر نهریتێكی ههیه كه به پوختی و به كورتی وهك ڕێنوێنیكردنی ههڵبژاردنی مۆدێرن دادهنرێت. له الیهكی ترهوه پ������هروهردهی مهدهنی له ههردوو ڕووی پێشكهوتنی دیموكراس������یی كۆن و پێكهێنانی دهوڵهتهوه، ڕابردوویهكی ههیه. پ������هروهردهی جیهان������ی ل������ه دهوڵهتێك������ی مۆدێ������رن و دیموكراسیدا ،خۆی پێویستی به هاندان و پشتگیریكردنی دیموكراس������ی ههبوو .هاتنهكایهوهی ئ������هم ههڵمهتانه بۆ گهیاندن������ی مافی بهش������داریكردن له دهنگ������دان هاتبوون، ههروهه������ا ڕێنوێن������ی زانیاریی گش������تی و پڕۆگرامهكانی پهروهردهییش������یان دهكرد .بۆ نموونه ،كۆمهڵهی دهنگدهره ئافرهتهكان له ویالیهت������ه یهكگرتووهكاندا ،پارێزگاری له پڕۆگرامێك������ی بههێ������ز و ناپارتیزان������ی دهكات ،بۆ ئهوهی جهخت لهوه بكاتهوه كه دهنگدهران لهبارهی ههڵبژاردنی سیاسیدا ئاگادار كراون. پهروهردهكردنی دهنگدهر ماوهیهكی زۆره بۆته بواری كاركردنی دهس������هاڵتدارانی ههڵب������ژاردن .ههرچهنده لهم دواییان������هدا ڕێكخراوهكان ل������ه پهروهردهكردن و هاندانی دهنگدهران ئهكتیف بوونه ،لهگهڵ ئهوهش������دا س������نووری مهسهلهكانی هاوواڵتیبوون و دیموكراسی زیاتر فراوان و
28ههڵبژاردن ژماره ()25
فرهج������ۆر كراوه .ئهمڕۆ ئهو ئارهزوومهند و چاالكوانانه ی بواری پهروهردهكردن������ی دهنگدهر له مهودایهكی فراوانی پێشینهیییهوه هاتوون. لهوانهیه ههندێ كهس له بهڕێوهبردنی ههڵبژاردنهكاندا پێش������ینهیهکیان ههبێ������ت و لهوانهی������ه ههندێك������ی تریش شارهزاییان له پهروهردهی مهدهنی و ڕاوێژكارییهتی گشتی و چارهسهرییهكانی ملمالنێ و فرهجۆریی پهیوهندیكردن و ڕاهێنان ،یانیش پهروهردهكردنی س������هرهتایی ،ناوهندی و پهروهردهكردنی پێش������كهوت و پێگهیش������توودا ههبێت. لهوانهش������ه ههندێكی تریان به شێوهیهكی فراوان كاریان لهگهڵ ناوچهکان������ی تایبهتیی ههڵبژاردن������دا ،وهك الوان، گهوران ،كهمئهندامان و كهمایهتییه نهژادی یا زمانییهكان، یان ئافرهتاندا كردبێت .زۆربهی پێشینهکان كاریگهرییان ههیه لهس������هر نزیكبوونهوهی شێواز ،قایلبوون و بینهرانی پڕۆگرامهكان������ی پ������هروهردهی ئهو دهنگدهران������هی لهناو كارهكهدان. دهك������رێ گفتوگۆیهكه دهرب������ارهی بۆچوونی جیاواز و كاریگهریگهرییهكانی ئهم گفتوگۆیه له بهش������ی سهرهكیی پ������هروهردهی مهدهنیدا بدۆزرێتهوه .ئهو ههڵس������وكهوتهی كه پێش������ینه جیاوازهكانی پهروهردهخ������وازان و بههاكان
دهتوانن كاریگهری بكهنه سهر پڕۆگرامهكانی پهروهرده ی دهنگدهران و دهكرێش له ژێر بههاكانی پهروهردهخوازاندا بدۆزرێنهوه.
ی كه پهروهردهكردنی تێدا ئهو چوارچێوهیه ئهنجام دهدرێت
ی له نێوان لهو كات������هی كه مهیدان������ی بابهت جی������اواز چوارچێوه سیاسی و كۆمهاڵیهتییه جۆراوجۆرهكاندا ناكات ی تایبهت نهبێت ،ڕهنگه ی دیاریكراو ێ بهش������ جگه له ههند ێ ئ������هو بیرۆكانهی كه لێرهدا خراونهتهڕوو ،زیاتر بۆ ههند ی تر گونجاو بن. چوارچێوه له ههندێ چوارچێوه ئهو چوارچێوه سیاسی و كۆمهاڵیهتیانهی كه ڕیفراندۆم یا ههڵبژاردنیان تێدا ئهنجام دهدرێت ،كاریگهریی بنهڕهتییان لهسهر پڕۆگرامی پهروهردهی دهنگدهر ههیه ،كه پشتگیری پڕۆگرامهك������ه دهكات .ههموو جۆره دهسپێش������خهرییهكی پ������هروهردهی دهنگدهر زۆر به توندی ل������ه الیهن مێژوو و ژینگهی سۆشیۆپۆلێتیكهوه كاریگهری تێدهكرێت ،ئهمیش لهناو ئهو چوارچێوهیهدا ئهنجام دهدرێت ،كه تێیدا پالنی بۆی دادهنرێت و جێبهجێ دهكرێت. زۆر شێوازی س������هرچاوهیی ههن كه بهشێوهیهكی گش������تی پهیوهنددارن و ڕهنگه ئ������هو ههڵبژاردنهش به پێی پێویست وهك ئامانجهكانی پهروهرده و ئایدۆلۆژیا به گوێرهی چوارچێ������وه ناوخۆیییهكان دیاری بكرێن. ههرچهنده له ههمان كات������دا ئامانجی وا دێنه كایهوه كه به شێوهیهكی سهرهتایی له الیهن چوارچێوهكهوه دیاریدهكرێ������ن ،بهتایبهتی������ش ئهم������ه وهك ڕاس������تییهك دهردهكهوێت كاتێك كه ئامانج������هكان زۆر له نزیكهوه
لهگ������هڵ ژینگهی سیاس������ی و ههڵبژاردندا پێكهوه گرێ دهدرێن. بهداخ������هوه ههموو ئامێرهكانی پهروهردهی دهنگدهر بۆ سهرچاوه لهبهر دهست نین تاكو بارودۆخهكه له ژێر ئهو ڕێگهیهی كه پێشخراون ،ئاشكرا و بهرچاو بكهن .دهكرێ لهخۆگرتنی ئ������هم جۆره زانیارییانه ،ئ������هم ئامێرانه زیاتر س������وودبهخش بكهن و تهنانهت ڕهنگه هانی بهكارهێنانی پهیداكردنی ئامێرهكانیش ل������ه ههمان چوارچێوهدا بدهن، ئهگ������هر ههرچهندیش ئهم چوارچێوان������ه لهڕووی كات و جوگرافیاوه لێك جیابكرێنهوه.
دیموكراسیی ه سهقامگیرهکان
لهو دیموكراسییه دامهزراوانهدا كه نهریتی ههڵبژاردن ی خولیان ههیه ،ئهوا جیاوازی بهرچاو ههن له نزیكبوونهوهی پ������هروهردهی دهنگدهر ب������هدی دهكرێت .ه������هردوو واڵتی كهنهدا و ئوستڕالیا پڕۆگرامی درێژخایهن و بهردهوامیی پ������هروهردهی دهنگدهریان ههیه ،كه ن������هك تهنها له كاتی ههڵبژاردندا كاریان پێدهكرێت ،بهڵكو بۆ گشت ئهو ساڵهی كه ههڵبژاردنهكه تێدا ئهنجام دهدرێت ،كاریان پێدهكرێت. ل������ه ههندێ واڵتی ئهورووپی������دا چاالكییهكانی پهروهردهی دهنگدهر به ش������ێوهیهكی س������هرهتایی لهالیهن ڕێكخراوی كۆمهاڵیهتیی مهدهنییهوه بهڕێوهدهبردرێت .له هیندس������تان ژینگهیهكی سیاس������یی ههس������تیار و بهرزی پارتیزانی له ههڵبژاردن������دا ،بهردهوامی به س������وود و بهرژهوهندییهكان دهدات. له ویالیهته یهكگرتووهكان������ی ئهمریكادا پهروهردهی دهنگدهر و ئامادهكردنیان لهالیهن كیانه جۆراوجۆرهکانهوه ب������ه دهس������هاڵتدارانی س������هر ئاس������تی ههڵب������ژاردن و س������هرچاوهكانی میدیاش������هوه ،بۆ نموونه وهك (MTV )rock the campaignو خانهخوێ������ی ڕێكخ������راوی كۆمهڵگ������هی مهدهنی و گرووپه خ������اوهن بهرژهوهندییه تایبهتیی������هكان و یهك������ه و كۆمهڵه پڕۆفێش������نالهكان به ( )AFL , CIOو حیزبه سیاسییهكانیش������هوه ،ئهنجام دهدرێ������ت .ڕهنگه ههندێك لهم كۆمهاڵنهی كه باس������مان ك������ردن زیاتر ب������ه ڕێكخراوی ڕاوێژكاری یا سیاس������ی دابنرێن ،وهك ل������هوهی به پهروهردهخوازیی دهنگدهریی ناپارتی������زان دابنرێن ،بهاڵم ئهوانی ت������ر مێژوویهكی پڕ شانازییان له تۆماركردن و پهروهردهكرنی دهنگدهران و چوونهدهرهوه له دهنگداندا ههیه.
ئهیلوولی 2012
29
ی گواستنهوه بۆ دیموكراس
ژمارهیهكی زۆر له واڵتان شارهزاییان له دامهزراندن ی فهرمانێكی دیموكراس������یدا ههیه .لهو كاتهی كه یهكهمین ج������ار ئهو فهرمانه دهردهكرێت ،ی������ا له كاتی گهڕانهوه بۆ دیموكراسی لهدوای ماوهی حكومڕانییهكی ئۆتۆكراتیدا. بهشێوهیهكی نهگۆڕ ههڵبژاردنی یهكهم یا (بنهڕهتی) لهالیهن گۆڕانكاریی سیاس������یی كردارییهوه دیاریك������راوه .لهبهر هۆكاری كرداری سیس������تماتیكی و یاسایی و ڕیكارهكانی گۆڕانكاری كه له وادهی دهستپێكردنی دهنگدانهكان و ،له وادهی بازن������هی دهرئهنجامهكانی ههڵبژاردن دێنه ئاراوه، ئهوا لهو كات������هدا پهروهردهی دهنگدهر زۆر گرنگ دهبێت. لهو كاتهوه كه كۆمهڵگهی نێودهوڵهتی تووش������ی هاندانی سیستهمی گواس������تنهوه بووه ،زۆر كات وهبهرهێنانهكان له پهروهردهی دهنگدهر و بهڕێوهبهرایهتیی ههڵبژاردنهوه دروست دهبن. وهبهرهێنانهكه له ش������ێوهی هاوكاری و پش������تگیریی تهكنیكییهوه بۆ دهس������هاڵتی ههڵبژاردن و ڕێكخراوهكانی كۆمهڵگهی مهدهنیی خێزانی و هاوبهشیكردنی سهرچاوه و ماددهكان ل������هوادهی ڕاهێنانهوه هاتوون .ئهم ش������تهی باسمانكرد ،له ههندێ مهسهلهدا بۆته هۆی دامهزراندنی دام������ودهزگای ناوخۆ كه بهردهوامیش������یان بهخۆه بینیوه، ب������هاڵم لهههمان كاتدا ههندێ جار بارودۆخی وا هاتونهته كایهوه ،كه ش������تێكی ئاس������ایی نهبووه تاك������و بهردهوامی ب������هو دامودهزگا ناوخۆیییانه بدرێت ب������ۆ پهروهردهكردنی دهنگدهران و پارێزگاری بهشداریكردنی هاوواڵتیان.
بونیات نانهوهی واڵت ه ڕووخاوهكان و دامهزراندنی واڵتی نوێ
داڕووخانی واڵتهكان له ئهنجامی شهڕ و ملمالنێكانیان یا ل������ه ئهنجام������ی بڕیارهكانی س������هركرده و هاوواڵتی و كۆمهڵگ������هی نێودهوڵهتییهوهیه بۆ دیاریكردنی س������نووری دهوڵهته نوێیهكان ،بارێكی تایبهت دهخهنه س������هر ش������انی ئهو كهس������انهی كه دهبێت یارمهتیدهر بن له پێشخستنی ئهم واڵتانه .له ههندێ حاڵهتیش������دا پێش ئهوهی سنووره نوێی������هكان دابمهزرێنرێ������ن ،ڕیفراندۆم ئهنج������ام دراوه و دوابهدوای ئهوهش ههڵبژاردن بۆ ئهنجوومهنه نوێیهكان له سهر ئاسته ناوخۆی و نهتهوهیی ئهنجام دراوه. ب������ه ش������ێوهیهكی نموونهیی ،كۆمهڵگ������هی نێودهوڵهتی لهناو ئهم پڕۆس������هیهدا ب������ه پڕۆگرامێك������ی یهكگرتوویهوه بوونی ههیه ،كه پ������هروهردهی دهنگدهر و هاوواڵتی لهخۆ دهگرێت .به ش������ێوهیهك كه چ������ار نییه و دهبێ ههر ببێت،
30ههڵبژاردن ژماره ()25
ئهویش ئهم ش������تانهن كه باس������مانكردن پێویسته دهست لهناو دهس������ت لهگهڵ بونیاتنانی دامودهزگاكان و هاندان و پارێزگاریكردن������ی كۆمهڵگهی نێودهوڵهتی ههنگاو بنێت. بهش������ێكی پهروهردهی نهریتی������ی دهنگ������دهر و زانیارییه بنهڕهتییهكان و پڕۆگرامێكی یهكگرتوو ،ڕهنگه ههر مانای س������هركردایهتی و پێکهوهههڵک������ردن و چارهس������هركردنی بهربهرهكانی و بنهماكانی دیموكراسی بدات.
وان ه گشتییهكان
ههرچهن������ده پێش������بینییهكان ل������ه دی������دی كۆمهڵگه ی نێودهوڵهتییهوه ل������هڕووی ناوخۆیییهوه بهرزن ،ئهزموونی س������هدهی ڕابردوو ئهوهی دهرخس������توه كه پ������هروهردهی دهنگ������دهر و چاالكییهكانی بونیاتنانی دیموكراس������ییهكی بهرفراوانتر ،ههوڵ و كۆشش������ێكی زیاتری پێویسته .ئهمه واتای خوڵقاندن یا زیادكردنی توانای ناوخۆیییه ،ههروهها مانای هاندانی پشتگیریی ههرێمی و ڕیزگرتووانهشه. ی ی مهدهن ی دهسپێش������خهرییهكانی پهروهرده بۆ ئهوه و دهنگدهر س������هركهوتووبن ،پێویس������ته ئهم دوو شته هاوتا ی دامودهزگا بهردهوامه دیموكراتییهكاندا لهگهڵ دامهزراندن بن ،تهنانهت به حزبه سیاس������ییه بهتواناكان و ئهنجوومهنه كردارییهكان و كولتوورێكی خاوهن بهڕێوهبردنێكی باش و ی پارێزگاریكردنی دهستووریشهوه ،كه لهالیهن دهسهاڵتێك ی بێالیهن ی ههڵبژاردنێك دادوهریی سهربهخۆ و دهس������هاڵت ی لێ ی بهڕێوهببات ،پش������تگیر ی خول كه بتوانێت ههڵبژاردن كرابێت. له ژینگهیهك������ی لهم ش������ێوهیهدا ،هاوواڵتیان دهتوانن ماف������ی خۆیان پی������اده بكهن و دهش������توانرێت به یاس������ا و بهرپرس������یاریهتییهكانیانهوه پ������هروهرده بكرێ������ن ،ك������ه بهشداریكردن له ههڵبژاردنهكانیش له خۆ بگرێت. سهرچاوهhttp://aceproject.org :
پاڵپشتی دارایی بۆ پارتی و هێزه سیاسییهکان سوئید ب ه نموونه
ئا :باوکی زاگرۆس پاڵپش������تی دارای������ی له الی������هن دهوڵ������هت و پهرلهمانی س������وئیدهوه ،گهورهترین س������هرچاوهی داهاته بۆ ئهو پارت و ڕێکخراوه سیاس������ییانه ،که به پێ������ی ههڵبژاردن ڕێژهی %4ی دهنگ بهدهس������ت دێنن و دهچنه ناو پهرلهمانهوه .ئهم یارمهتیی������ه دارایییه ،ئهو دهرفهته ب������ه پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییهکان دهدات ،به بێ ئهوهیکه س������هر به یارمهتیی دارایی یان ش������وێنی تر بن ،درێژه به خهبات و کاروباری درێژخایهنی خۆیان بدهن .دابینکردنی پێداویس������تییهکانی بنک������ه و دامهزراوه حیزبییهکان له بواری سهرانس������هریدا (سوئید) به ڕێگای ئهم یارمهتییهوه بهڕێوه دهچێت. یارمهتیی دارایی به پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییهکانی س������وئید له س������اڵی 1966بهواڵوه ،به گوێرهی یاسا ،بهو پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییانه دهدرێت ،که نوێنهریان له پهرلهماندا ههیه .ژمارهی نوێنهر (کورسی) له پارلهماندا، ڕێژهی یارمهتییهکه دیاری دهکات.
بنهمای ئهم یاس���ایه له سوئید بۆ چهند خاڵ دهگهڕێتهوه:
ـ پارت������ی و ڕێکخراوی سیاس������یی ئازاد و س������هربهخۆ، یهکێک������ه له بنهماکانی دیموکراس������ی .لهبهر ئهوه ،پارتی و ڕێکخراوه سیاسییهکان ،ڕۆڵێکی دێموکراتیک له پێکهێنانی بیروڕای گشتی ،به تایبهتی له کاتی ههڵبژاردن و ڕووداوه گرینگهکاندا دهگێڕن. ـ پارت������ی و ڕێکخراوه سیاس������ییهکان ،ئ������هو توانایهیان ههی������ه که له کۆمهڵگادا ئهلترناتیڤ ،زانیاری و دهرفهت بۆ کارتێکهری بێننه کایهوه ،ههروهها له ڕووداوهکاندا بهشدار بن .بهش������ێکی تریش بهرپرسیاریهتی وهس������تۆ بگرن و له ناوخۆیان و له ناو کۆمهڵگهشدا بڕهو بهو بهرپرسیاریهتییه بدهن. ـ پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییهکان ،به هێنانه گۆڕێ و گهاڵڵهکردن������ی ڕێڕهو و پالنی ڕێک ب������ۆ پاڵێوراوان له کاتی
ئهیلوولی 2012
31
ههڵبژاردندا ،ئهو ئاسانکارییه بۆ هاوواڵتیان دروست دهکهن، کهههڵبژاردن و بڕیاردانیان تا ڕادهیهک بۆ ئاسان ببێتهوه. ئهم������هش یهکێکه لهو ڕێگا و میکانیزمان������ه ،که هاوواڵتیان له ڕهوتی بڕیاردان و ڕادهربڕیندا بهش������دار دهبن .ئهمهیان الیهنی فێرکردن و ڕاهێنانی هاوواڵتییانه ،بۆوهی بهشێک بن له سیاسهت و بڕیاردان. ـ پارتی و ڕێکخراوه سیاسییهکان ،که ههوڵ ،تێکۆشان و ئامانجیان گهیشتن به دهسهاڵته ،به شێوهیهکی یاسایی و به ڕێگای ههڵبژاردن و بههۆی هاوواڵتییانهوه ئهم ئامانجه دهپێکن. ـ هاوواڵتیان������ی س������وئید به ڕێگای پارت������ی و ڕێکخراوه سیاسییهکانی خۆیانهوه ،حکوومهت و دهسهاڵتی دڵخوازی خۆی������ان پێکدێنن .حکوومهتیش لهبهرامب������هر هاوواڵتییاندا واڵمدهره ،ئهویش بهو مانایه ،که حکوومهت سهبارهت بهو بڕیار و تهمایانهی که دهیگرێت و بهڕێوهی دهبات ،زانیاری و ڕوونکردنهوه به هاوواڵتیان دهدات.
چهشنی یارمهتییهکان :دهوڵهت و پهرلهمان
1ـ دهوڵ������هت یارمهتیی ئابووری به دهزگا و دامهزراوهی پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییهکان له بواری سهرانسهریدا دهدات. ٢ـ پهرلهمانی������ش یارمهتیی ئابووری ب������ه گرووپی پارتی و ڕێکخ������راوهکان ،ههروهها بۆ ههڵس������ووڕاندنی کاروباری گرووپی پارلمانیی پارتی و ڕێکخراوهکان و نووسینگهکانیان له پهرلهماندا دهدات. ـ یارمهتی������ی دارایی به گرووپ������ی حیزبی له پهرلهماندا. (ئهندامانی پهرلهمان که س������هر به پارتی یان ڕێکخراوێکی سیاسین و پێکهوه کار دهکهن). ـ ههر پارتی یان ڕێکخراوێکی سیاس������ی ،نووس������ینگهی تایب������هت به خۆی له ناو پهرلهماندا ههیه .بهش������ێکی تری یارمهتی������ی دارایی پهرلهمان بۆ ئهم نووس������ینگانه تهرخان دهکرێت( .ئهو کهسانهی که لهم نووسینگانهدا کار دهکهن، بریتین له :س������کرتێری سیاسی ،کارناس������ان ،پسپۆران و کارمهندان. ـ کاری س������کرتێری سیاس������ی بریتییه له :کۆکردنهوهی زانیاری ،گهاڵڵهکردنی پێشنیاز ،چێکردنی پهیوهندی لهگهڵ ئامرازی ڕاگهیاندنی گش������تیدا ،ههروهه������ا واڵمدانهوه بهو نامان������هی که بۆ ئهندامی پهرلهمان دێ������ن .ههر ئهندامێکی پهرلهمان دهتوانێت سکرتێرێکی سیاسی ههبێت.
32ههڵبژاردن ژماره ()25
ـ یارمهت������ی ب������هو نوێنهرانهی پهرلهم������ان دهدات ،که بۆ ئی������ش و کاری پهرلهمانی دهچن������ه دهرهوهی واڵت ،وهکوو بهشداربوون له کۆنفرانسه نێونهتهوهیییهکاندا. ڕێ������ژه و ڕادهی یارمهتیی دارایی به پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییهکان ڕێک ل������هوه گرێدراوه ،که ه������هر پارتی یان ڕێکخراوێک چهند نوێنهری له پهرلهماندا دهبێت. دیاره ئ������هوه پارتی و ڕێکخراوه سیاس������ییهکانن بڕیار دهدهن ،ک������ه ئ������هم یارمهتییانه چۆن و ل������ه کوێ خهرجی ههڵسووڕانی کاروباری خۆیان بکهن .دهوڵهت و پهرلهمانی سوئید ،خۆ لهم کاره وهرنادهن.
ههندێک سهرچاوهی نادهوڵهتی بۆ یارمهتی ـ یارمهتی له الیهن ئهندامانهوه. ـ له الیهن شهریکه و سهندیکاکانهوه.
(ههرێمی و ناوچهیی)
یارمهتی������ی دارای������ی ل������ه الی������هن ئهنجومهنی ش������ار و پارێزگاکانهوه ل������ه س������اڵی 1969بهم���ل��اوه ،ئهنجومهن������ی ش������ار و پارێزگاکانیش ئهو مافه یاس������ایییهیانپێدرا ،که ئهوانیش له ناوچهی ژێر دهسهاڵتی خۆیاندا (ههرێمی و ناوچهیی) یارمهتیی دارایی بهو پارتی و ڕێکخراوه سیاسییانه بدهن، که له ئهنجومهنی شار و پارێزگاکاندا نوێنهریان ههیه .ئهم یارمهتییهش پهیوهندی به ڕێژهی ئهو نوێنهرانهوه ههیه ،که له دهسهاڵته ناوچهیی و ههرێمییهکاندا بهشدارن.
سهرچاوهکان:
http://www.ne.se http://sv.wikipedia.org
یاساكانی ههڵبژاردن له ژاپۆن
سنۆبهر تهیب ههر چهنده خولی ئهنجومهنی نوێنهرانی ژاپۆن چوار ساڵه ،بهاڵم له دهستووری گشتی ئهم واڵتهدا ،دهسهاڵت به س������هرۆكوهزیران دراوه كاتێ كه سیاس������هتهكانی له ئهنجومهندا ڕووبهڕووی بهرههڵستكاری ببێتهوه ،دهتوانێت ئهنجومهنی نوێن������هران ههڵبوهش������ێنێتهوه و ههڵبژاردنی گشتی ئهنجام بدرێت. له ژاپۆندا ههڵبژاردنی گش������تیی ئهنجومهن ،یهكێ له گرنگترین پێكهاته بنهڕهتییهكانه بۆ پاراستنی سیستهمی دیموکراسی ،كه ئامانجیان بهشداریكردنی ڕاستهوخۆی خهڵكه له كاروباری سیاسیدا. حزبهكان رۆڵێكی گهوره له بهڕێوهبردنی كاروباری واڵتدا دهگێ������ڕن و دوو ئهنجومهنی (نوێن������هران) و (ڕاوێژكاران) كاری یاس������ادانان بهڕێوهدهب������هن .ماوهی ه������هر خولێكی نوێنهرایهتی له ئهنجومهن������ی نوێنهراندا كه 480ئهندامی ههیه ،چوار س������اڵه و له (ئهنجومهنی راوێژكاران)یش������دا كه 242ئهندامی ههیه ،ش������هش س������اڵه .ههر س������ێ ساڵ جارێك نیوهی نوێنهرانی ئهنجومهنی راوێژكاران له ڕێگهی ههڵبژاردنهوه دهستنیش������ان دهكرێن ،بهاڵم له ئهنجومهنی نوێنهراندا به هۆی ئهوهی كه س������هرۆكوهزیران دهسهاڵتی
ههڵوهشاندنهوهی ئهنجومهنی ههیه ،له زۆربهی بوارهكاندا ههڵبژاردن پێش كۆتایی هاتنی خۆلی نوێنهرایهتی ئهنجام دهدرێت. بۆی������ه له مێژوودا ،دوای ش������هڕی دووهم������ی جیهانی، تهنیا جارێك له س������اڵی 1976ی زایینی������دا ،ئهنجومهنی نوێنهرانی ژاپۆن دوای كۆتاییهاتنی خولی چوارساڵهكهی ههڵوهش������ایهوه .ئهنجومهنی نوێنهران كه له ڕاس������تیدا ئهنجومهن������ی ڕاس������تهقینهی ژاپۆنه ،ل������هم ڕووهوه گرنگه كه حزبهكان به بهدهس������تهێنانی زۆرینهی كورسییهكانی ئهنجومهن ،دهتوانن دهسهاڵتداریی له واڵت بگرنه ئهستۆ. ب������ه هۆی ئهمهوه مافی ههڵوهش������اندنهوهی ئهنجومهن له الیهن س������هرۆكوهزیرهوه تهنیا به ئهنجومهنی نوێنهرانهوه سنووردار كراوه. ههرچهنده له ژاپۆن ههڵبژاردنی سهرۆكوهزیران له دوو ئهنجومهنی نوێن������هران و ئهنجومهنی ڕاوێژكاران ئهنجام دهدرێت ،بهاڵم ئهگهر سهرۆكوهزیری ههڵبژێردراو له دوو ئهنجومهندا جیاواز بێت ،ئهوا ئهو س������هرۆكوهزیرهی كه له ئهنجومهنی نوێنهراندا ههڵبژێردراوه ،له ئهولهوییهتدا دهبێ������ت .تهنیا ئهنجومهنی نوێنهرانی ژاپۆن مافی دهنگی
ئهیلوولی 2012
33
متمانه لێس������هندنهوهی له لێژنهی دهوڵهت ههیه ،كهوا لهم حالهتهدا دهبێت س������هرۆكوهزیران دهست له پۆستهکهی بكێشێتهوه یان ئهنجومهن ههڵبوهشێنێتهوه و ههڵبژاردن ئهنجام بدرێتهوه. مهرجی خۆپااڵوت������ن بۆ ههڵبژاردن������ی ئهنجومهن لهم واڵتهدا ئاس������ان بووه ،به جۆرێكه ك������ه ههر هاوواڵتییهك توانای ههبێت ،دهتوانێت به ش������ێوهیهكی س������هربهخۆ له ههڵبژاردندا خۆی كاندید بكات .له دهس������تووری گشتیی ژاپۆندا ئازادیی چاالكیی سیاس������ی بۆ خهڵك دهستهبهر ک������راوه و بۆی������ه هێزه ئهمنیی������هكان ناتوانن دهس������ت له دهسنیشانكردنی لێهاتوویی كهسهكان بۆ بهشداریكردنی ههڵبژاردن وهربدهن. تهمهنی س������هرتر له 25س������اڵ (له بارهی ئهنجومهنی راوێژكارانهوه 30س������اڵه) ،بهرهگ������هز ژاپۆنی ،له كاتی ناونووس������یندا پاڵێوراو به هۆی تاوان و فهرمانی دادگه له ناو بهندیخانهدا نهبێت ،ئهوهش یهکێکه له مهرجهكانی پاڵێوراویی ههڵبژاردنی ئهنجومهنی ژاپۆن. بهپێی یاس������ا ،ڕابردووی كهسانێك كه ماوهی سزای خۆی تێپهراندووه ،هیچ جۆره كێشهیهكیان له خۆپااڵوتن ل������ه ههڵبژاردندا نابێت .وهزارهتی بهڕێوهبهری گش������تیی ژاپۆن بهرپرسیارهتیی بهڕێوهبردنی ههڵبژاردن له ئهستۆ دهگرێت ،بهاڵم له كردهوهدا بهرپرسیارهتیی چاودێریكردنی ههڵبژاردنهكان له ئهستۆی ئهو ئهنجومهنهیه كه له توێژه بیرمهندهكانی كۆمهڵگه دهسنیشان دهكرێن.
34ههڵبژاردن ژماره ()25
ئ������هم ئهنجومهن������هی چاودێریك������ردن ،ئهنجومهنێك������ی ناوهندی لهخۆ دهگرێت ،كه چاودێریی گشت ههڵبژاردنه سهرتاس������هرییهکان دهكات و ئهنجومهنی پارێزگارهكان چاودێریی ههڵبژاردنی ناوخۆ و ش������وێنی ناونووس������ینی پاڵێوراوان ،پارێزگاران و شارهوانییهكانی ههر ناوچهیهك دهكهن. بهپێی یاسای ههڵبژاردن 3( ،ملیون یێن) وهك پارهیهكی پێشوهخته له ههر پاڵێوراوێك وهردهگیرێت ،كه ههر كهسێك نهتوانێت خۆی بپاڵێوێت .ئهگهر پاڵێوراوێك نهتوانێت یهك لهسهر دهی گشت دهنگهكان بهدهست بێنێت ،ئهو پارهیهی كه پێشوهخته دانراوه ،ناگهڕێندرێتهوه. لهم واڵت������هدا دوای قۆناغی ناونووس������ین ،مۆڵهتی 12 رۆژه به پاڵێوراو دهدرێت كه چاالكیی پڕوپاگهندهی خۆی ب������كات ،ههروهها ئهم چاالكییان������ه دهبێت له چوارچێوهی رێوش������وێنی تایبهتی������دا ئهنجام بدرێن .واڵت������ی ژاپۆن به بوونی چڕیی دانیشتووان ،بهسهر 300ناوچهی بچووكی ههڵبژاردن������دا دابهش دهبێت ،كه له ههر ناوچهیهكدا یهك كهس له 480نوێنهر ڕهوانهی ئهنجومهن دهکرێت. ههروهها 180كورسی كه ماوه ،نه له ڕێگهی ههڵبژاردنی ڕاستهوخۆی نوێنهرانهوه ،بهڵكو له 11بهشی دابهشكراو له ڕێگهی دهنگدانهوه به حزبهكانی خۆی ،دهسنیش������ان دهکرێت .بۆ ئهم مهبهس������ته حزب������ه ژاپۆنییهکان له كاتی ههڵبژاردندا ،لیستی ناوی ئهندامانی خۆیان ڕادهگهیێنن و كاتێ كه خهڵ������ك دهنگ بهم حزبانه دهدهن ،به ژمارهی دهنگی كهس������انێ كه ناسراون ،به ڕیزبهندی له سهرووی لیستهكهوه ڕهوانهی ئهنجومهن دهکرێن. دهنگ������دهران له كاتی نووس������ینی ناوی حزب لهس������هر پس������وولهی دهنگ������دان ،دهتوانن ناوی پاڵێ������وراوی جێی پهس������ندی خۆیان که س������هر بهو حزبهیه بنووسن .جێی ئاماژهیه که تهمهنی دهنگدهر له ژاپۆن دهبێت 20س������اڵ بێت .ش������ارهوانیی ناوچهكه بۆ ئهو كهس������انهی كه مافی دهنگدانیان ههیه ،كارتی تایبهتییان له رێگهی پوستهوه بۆ دهنێرێت و كهسهكه لهگهڵ خۆی دهیباته بنكهی دهنگدان و دهنگی خۆی دهخاته ناو س������ندووقهکانی دهنگدانهوه. ئهو كهس������هی که ڕۆژی دهنگدان له ش������وێنی نیشتهجێی خۆیدا نهبێت ،دهتوانێت به شێوهیهكی تایبهت پێش رۆژی دهنگ������دان له ش������وێنی دهسنیش������انكراودا ،دهنگی خۆی بدات. سهرچاوهaftab.ir :
جیهان ل ه ڕوانگهی ئامارهوه جیهان له ڕوانگهی ئامارهوه ،باس له الیهنه جۆراوجۆرهکانی ژیان ،پێداویس������تییهکان و ڕووداوهکان به گوێرهی ئاماره دهکات .ههندێ له ئامارهکان له ماوهی نۆ مانگه ،بهاڵم ههندێکیان له ماوهی ڕۆژێکدایه .بهشێک له ئامارهکان پهیوهندییان به ( )٩مانگ ،واته له سهرهتای ساڵی ( )٢٠١٢تا ()06-09-2012هوه ههیه ،بهاڵم بهشێکیان پهیوهندییان به ئاماری یهک ڕۆژه ،واته ڕۆژی پێنجشهممه ( )06-09-2012تا کاتژمیر ٨ی شهو به کاتی ههولێرهوه ههیه. دانیشتووانی گۆی زهوی: ژمارهی دانیشتووانی گۆی زهوی
7.064.624.218کهس
لهدایکبووانی ئهمساڵ
90.609.753
لهدایکبووان له ڕۆژێکدا ()٢٠١٢/٩/٦
302.169
کۆچی دوایی له ئهمساڵدا
38.698.635
ژمارهی ئهوانهی كه ڕۆژێکدا کۆچی دواییان کردووه ()٢٠١٢/٩/٦
129.054
زیادبوونی ڕێژهی دانیشتووان له ئهمساڵدا
51.911.118
حکوومهت و ئابووری: تێچووی تهندروستی و داودهرمان لهالیهن واڵتانی جیهانهوه له یهک ڕۆژدا
8.434.364.091 $
تێچووی فێرکردن لهالیهن واڵتانی جیهانهوه له یهک ڕۆژدا ()٢٠١٢/٩/٦
7.440.498.338 $
تێچووی نیزامی لهالیهن واڵتانی جیهانهوه له یهک ڕۆژدا ()٢٠١٢/٩/٦
3.831.662.319 $
کۆمهڵگه و ڕاگهیاندنهکان: ژمارهی ئهو کتێبانهی که له ئهمساڵدا باڵو کراونهتهوه
789.900
ژمارهی ئهو ڕۆژنامانهی که له یهک ڕۆژدا باڵوکراونهتهوه ()٢٠١٢/٩/٦
423.773.014
ژمارهی ئهو تهلهفزیۆنانهی که له یهک ڕۆژدا فرۆشراون ()٢٠١٢/٩/٦
590.958
تهلهفۆنی دهستی (مۆبایل) که له ئهمساڵدا فرۆشراون
4.365.841
تێچووی کڕینی یارییهکانی کۆمپیۆتێری له یهک ڕۆژدا ()٢٠١٢/٩/٦
148.478.894 $
بهکارهێنهرانی ئینترنێت له جیهاندا
2.421.970.013
ژمارهی نامه نێردراوهکان (ئهلکترۆنی) له یهک ڕۆژدا ()٢٠١٢/٩/٦
332.500.630.877
ژمارهی ئهو بابهتانهی که له یهک ڕۆژدا خراونهته سهر وێب ()٢٠١٢/٩/٦
3.382.699
بهدواداچوون له ( )googleله ڕۆژێکدا ()٢٠١٢/٩/٦
3.275.712.093
خواردهمهنی و ئاو: ژمارهی ئهو کهسانهی که دهستیان به خواردنی باش ڕاناگات
908.099.655
ژمارهی ئهو کهسانه که له یهک ڕۆژدا له برسان مردوون ()٢٠١٢/٩/٦
25.521
ژمارهی ئهو کهسانهی که دهستیان به ئاوی خاوێنی خواردنهوه ڕاناگات
812.372.954
سـهرچــاوهhttp://www.worldometers.info :
ئهیلوولی 2012
35
کێ جاڕنامهی جیهانیی مافی مرۆڤی نووسی؟
ن :سووزان واڵتس و :م .ساماڵ ئهحمهدی زۆر ج������ار ناوی ئهلنوور ڕۆزڤێڵ������ت به دوای جاڕنامهی جیهان������ی مافی مرۆڤ������دا دێ ،ئهمهش هۆکارێکی باش������ی ههیه .بێوهژنی سهرۆک فڕانکلین دالنۆ ڕۆزڤێڵت له ساڵی ١٩٤٦هوه تاکوو ١٩٥١وهکوو سهرۆکی کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوی نهتهوه یهکگرتووهکان خزمهتی کرد ،لهو پلهیهدا خۆشهویس������تیو ڕێزێک������ی زۆری له الیهن خهڵکی دنیاوه پێبڕا .له کهشی ئاڵۆزی سیاسیی کۆتایی دهیهی -١٩٤٠دا ،وێڕای دهسپێکی شهڕی سارد و دژایهتیکردنی ڕۆژ ل������ه ڕۆژان زیاتر لهگهڵ حکوومهته ئیس������تعمارییهکان _ زانایی سیاس������یو لێزانییه دیپڵوماسییهکانو ئیرادهی پۆاڵیینی خانمی ڕۆزڤێڵت بۆ س������هرکهوتن و تێکۆشانهکانی ک������ه بوون به بنهم������ای جاڕنامهی مافی م������رۆڤ ،ههڵگری بایهخێکی ژیانبهخش بوو. س������هرهڕای ئهوهی که ناکرێ ڕۆڵی بهرچاوی ئهو پشت گ������وێ بخرێ ،بهاڵم ئهو به هیچ جۆرێک له نووس������ینی ئهم جاڕنامهیهدا بهش������دار نهبوو .ئهو نه له ڕێکخستنی دهقی تاپۆکهدا دهستی ههبوو ،نه له گهوههری ئهو بۆچوونانهدا که جاڕنامهی جیهانیی مافی مرۆڤیان داڕشت .کهواته ئهم تاپۆ گرینگه چۆن هاته ب������واری ههبوونهوه؟ وێڕای ئهوهی که خانمی ڕۆزڤێڵتو بهشێک له ڕهشنووسانی ئهم تاپۆیه،
36ههڵبژاردن ژماره ()25
ڕۆڵی بنهڕهتییان ههبوو ،بهاڵم له پێش������ینه مێژووییهکانهوه وهدیار دهک������هوێ که جاڕنامهی جیهانی������ی ،ڕهنگدانهوهی یارمهتیی دیپڵۆماتکارانی زۆرب������هی واڵتان بووه ،ههروهها یو دهبێته س������هلمێنهری یهکڕهنگییهکی نێونهتهوهیی ڕاست دهروهستییهکی ڕاستهقینه -ههرچهند ،ههر تاکوو ڕادهیهک هاتهدی -له ڕێگای باڵوبوونهوه و گهڕهنتی مافی تاکهکان، له ههموو شوێنێکی دنیادا. ناوبانگی پێشنیاری گهاڵڵهیهک بۆ مافی مرۆڤ له نهتهوه یهکگرتووکان ،له ڕاس������تیدا پێوهندیی ب������ه ڕیکادۆ ئاڵفارۆ، س������هرکۆماری پێش������ووی پاناماوه ههیه .ئاڵف������ارۆ وهکوو نوێنهری واڵتی پاناما له کۆبوونهوهی کرانهوهی ڕێکخراوی نهتهوهکان له ساڵی١٩٤٥دا ،ڕهشنووسی گهاڵڵهیهکی مافی مرۆڤی لهگهڵ خۆی هێنابوو و به فهرمی پێشنیاری کرد که له جاڕنامهی ڕێکخراوی نهتهوهکاندا بگونجێنرێ .گرووپه مهدهنییهکان له سهرانس������هری دنیادا ،پس������پۆڕانی مافو ڕووناکبیرانی وهکوو هـ .گ .وێڵز ،نووس������هری بریتانیایی، لهمێژس������اڵ بوو که پش������تیوانییان له ڕاگهیاندنی جیهانیی ماف������ی مرۆڤ دهک������رد .ئاڵفاڕۆ به یارمهت������ی دامهزراوهی مافی ئهمریکا (گرووپێک ل������ه قازییان ،پارێزهرانی ماف و مامۆستایانی ماف که کاریان داڕشتنی "مۆدێل"ی یاساکانه،
یانی مۆدێلیک که یاس������ادانهران به کهڵ������ک لێ وهرگرتنی و باش������تر تێگهیشتنی رێس������اکان ،ئاس������انتر بتوانن یاسا دابڕێژن) ،ئهو ڕهشنووس������هی بهرههڤ کردبوو ،که لهگهڵ خ������ۆی هێنابووی .ئهو دیپڵۆماتانهی که له مانگی مهی ئهو ساڵهدا له سانفڕانسیسکۆ کۆ ببوونهوه ،له هیچ الیهنێکهوه ئامادهیی ئهوهیان نهبوو که پێشنیارهکهی ئاڵفاڕۆ وهربگرن، بهاڵم ساغبوونهوه لهس������هر دامهزراندنی کومیسیۆنێک بۆ مافی مرۆڤو به شێوهیهکی نافهرمی پێکهاتن که یهکهمین ئهرکهکانی ئهو کۆمیسیۆنه نووسینهوهی گهاڵاڵیهک بێ بۆ مافی مرۆڤ. له مانگهکانی دواتردا دهست کرا به پێکهێنانی لێژنهگهلێک بۆ بهش������داریکردن له ئامادهکردنی جاڕنامهی ڕێکخراوی نهتهوهکان و دامهزراندنی کارمهندانێک بۆ ئهو کاره .داوا ی ماف کرابوو که له جان هامفێری ،مامۆس������تای کهنهدای بهرپرسیارهتی بهشی بچووکی مافی مرۆڤ له نووسینگهی ڕێکخراوی نهتهوهکاندا وهئهس������تۆ بگرێ و دهس������تهیهکی ئامادهکارییش لهالیهن ئهنجوومهنی ئابووری و کۆمهاڵیهتی تازه پێکهاتووی ڕێکخراوی نهتهوهکانهوه ،دیاری کرابوو بۆ پێکهێنانی کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوی نهتهوهکان. له ژانوییهی ساڵی ١٩٤٧دا ١٨ ،واڵتی ئهندام ههڵبژێردران و کومیسیۆن دهستی به کارهکانی خۆی کرد.
گهڕان ب ه دوای ڕێچکهیهکی هاوبهشدا
ڕهشنووسی جاڕنامه ،کارێکی درێژخایهن بوو .سهرهتا، بڕیار وابوو سێ ئهندامی کۆمیسیۆن ڕهشنووسێک ئاماده بکهن بۆ ب������اسو لێکۆڵین������هوه ،که ئهو گهاڵڵهیه س������هری نهگ������رت .کاتێک که ئهلنوور ڕۆزڤێڵ������ت ،داوای له جێگری کۆمیس������یۆن ،ژهنگ پێنگجوون (ناسراو به پ .ک .چانگ) و ههواڵدهری کۆمیس������یۆن شارڵ حهبیب مهلیک (له واڵتی لوبنان) کرد که له ماڵهکهی ئهو له نیۆیۆرک ،کار لهس������هر ڕهشنووسهکه بکهن .ئهو دوانه له نیوهڕۆوه تاکوو ئێوارێ سهرقاڵی دهمهتهقهی فهلس������هفی بوون .یهکیان الیهنگری مافی فهلس������هفیی سروش������تی بوو ،ئهوی تریش الیهنگری بنهما فهلس������هفییهکانی کۆنفسیۆس بوو .بهم شێوهیه ههر دووک مێشکی بیرمهندی کمیسیۆنهکه ،نهیانتوانی بگهن به ش و ڕۆزڤێڵتو هامفێریش به ناهومێدی ڕێچکهیهکی هاوبه مانهوه. ئاکامی ئهو بنبهستهی نێوان ژهنگ و مهلیک ،کاریگهرییهکی گرینگی له سهر دواین پێکهاتهی جاڕنامهی جیهانی دانا. ڕێچکهی فهلس������هفی له چوارچێوهی ش������ێوازێکی بهرزدا، جێ������گای خۆی دا ب������ه ڕێچکهیهکی بهک������ردهوه و دهقێکی
ش������یاوی لێدوان ،ئهرکی ئامادهکردنی ڕهشنووس������هکهش به نووس������ینگهی رێکخراوی نهتهوهکان ئهس������پێردرا .جان هامفێری ،که توێژهرێک بوو خاوهنی بۆچوونێکی واقیعبینانه، ئهرکی ئامادهکردنی هێڵه س������هرهکییهکانی جاڕنامهی پێ ئهس������پێردرا .لهم پێوهندییهدا ،پێنج واڵتیتریش به گرووپی ڕهشنووسهکانی کۆمیسیۆنهوه زیاد ببوون ،که ئهمهش خۆی دهبوو به هۆی زیادبوونی گرفتهکانی سهرڕێی ئامادهکردنی ڕهشنووسێک که جێگای ڕهزامهندیی ههمووان بێ. لهبهر ئهوهی که هامفێ������ری ،دیکۆمێنتێکی زۆری لهبهر دهستدا بوو ،زۆری پێ نهچوو که دهقهکهی ئاماده کرد .له نێو ئهو دێکۆمێنتانهدا ،ڕهشنووس و پێشنیاری ئهژمارێکی زۆری واڵتا ن و کۆمهڵه مهدهنییهکان و یاسا بنهڕهتییهکانی ههم������وو واڵتانی ئهندام������ی ڕێکخ������راوی نهتهوهکانی ،تێدا بوو .هامفێ������ری به کهڵک وهرگرتنی ڕهها لهو دێکۆمێنتانه، یهکهم ڕهش������نووس و دهقی بناغ������هی جاڕنامهی جیهانیی مافی مرۆڤ������ی ،ئاماده کرد .له ماوهی ١٥مانگی دواتردا، چهندین جاران لهس������هر ئهو دهق������ه کار کرا .داوا له ڕنێ کسێن ،توێژهری فهڕهنس������ایی بواری ماف کرا ،بۆ ئهوهی مادهکان له ڕیزبهندییهکی نوێدا ڕێک بخاتو پێشهکییهکی وهک������وو چوارچێوهی ئهو ماددانه ،بۆ دانێت و دهس������تهی ڕهشنووس������یش ،ڕسته به ڕسته خستییه بهر باس و پێیدا چوونهوهوه. کاری س������هرهکی له س������اڵی ١٩٤٧دا ب������هڕی نکردنهوه و تهواوترکردن������ی دهقهکه و ملمالنێی س������اڵی ١٩٤٨یش، گهڕهنتی ڕێککهوتنی سیاسی نێوان ههموو واڵتانی ئهندامی ڕێکخراوی نهتهوهکان بوو .کاتێک که ئهنجوومهنی گشتیی ڕێکخراوی نهت������هوهکان له کۆتایی س������ێپتامبری ١٩٤٨دا کۆب������ۆوه ،کاربهدهس������تانی وهزارهت������ی دهرهوهی ئهمریکا س و لێکۆڵینهوه له بارهی جاڕنامهوه هی������وادار بوون که با ل������ه چهند ڕۆژێکی پتر پێ نهچێ .ئ������هم هیوایانه زۆر زوو بوون به بڵقی سهر ئاو. داوا له دهستهی سێیهمی ئهنجوومهنی گشتی (بهرپرسی کاروب������اری کۆمهاڵیهت������ی ،کولتووری و مرۆڤ دۆس������تانه) ک������را ،پێش ئ������هوهی تاپۆک������ه بگاته دهس������ت ئهنجوومهنی ی تری پێدا بچێتهوه ،شارڵ مهلیک ،وهکوو گش������تی ،جارێک بهرپرس������ی ئهو کۆبوونهوهی گوێ لێ ڕاگرتنه ،دیاری کرا. مهلیک زانی که بۆ گهیش������تن به یهک دهنگیو بهدیهێنانی ههس������تی هاوپێوهندیی سیاسی له نێوان واڵتانی ئهندامدا، بهش������داریکردنی بهرباڵوی ئهندامان پێویسته .ههر لهبهر ئهوهش ،لهبهرانبهر پهلهکردن له کارهکهدا ڕاوهس������تا .ئهو
ئهیلوولی 2012
37
پێش������نیاری کرد" ،دهبێ دهرفهت بدرێ به کاروبارهکان ،بۆ ئهوهی بهره بهره پێ بگهن و سووچه تیژهکانی ڕێگا تهخت بکرێنو ببن به نهرمهڕێ". دوای س������هرنجه بهراییهکانی پتر ل������ه ٤٠واڵت ،مهلیک ب������ه وردیو م������اده به م������اده دهقهک������هی وهرد داوه .له کۆبوونهوهکانی ڕۆژانهی دهورهیهکی دوو مانگهدا ،نوێنهران دهستیان کرد به توێژینهوهی بهرباڵوی هاوپێچه تهواوکهره نووس������راوهکانی (که زۆربهیان له الی������هن واڵتانی کووبا، یهکێتی س������ۆڤیهت ،پاناما ،لوبنان ،فهڕهنسا ،و میسرهوه، بهڕێ کرابوون) .ههر کام ل������ه هاوپێچه تهواوکهرهکان به جودا و هێندێکیش������ان زۆر به وردی������ێو بهرباڵوی خرانه بهرباس و ههم������وو ماددهکانی ڕهشنووس������ی جاڕنامهکه، خرایه بهر دهنگدانهوه .ههر باس������کردن لهس������هر مادهی یهکهم ،ماوهی ش������هش ڕۆژی پێچوو ،سهرهڕای ئهوهی که مهلی������ک کۆرنومهترێکی کڕیبوو ،بۆ ئ������هوهی ئاگاداربێ که هیچکام له وتارخوێنهکان له کاتی دیاریکراوی خۆیان پتر قسه نهکهن ،ڕاپۆرته فهرمییهکانی پێوهندیدار به دانیشتنه ڕاوێژکارییهکانی دهستهی سێیهم ،پتر له ٩٠٠الپهڕه دهقی چاپکراو دهبێ. کاتیک که دهستهی س������ێیهم بۆ دواجار کاری خۆی له س������هرهتای دیس������امبری ١٩٤٨دا تهواو کرد ،جاڕنامهکه جارێکیت������ر ب������ۆ پێداچوونهوهی م������اده به م������اده ،درا به ئهنجوومهنی گشتی .دهنگی مێژوویی ئهنجوومهنی گشتی لهس������هر دهقی کۆتایی ،دوای نیوهشهوی١٠ ،ی دیسامبر، ڕاگهیاندرا ،و ئێس������تاش ئهو ڕۆژه ،وهکوو ڕۆژی جیهانیی ت و س������ێ مادده له مافی مرۆڤ ،ڕێزی لێ دهنرێ .بیس������ سی ماددهی ئهو جاڕنامهیه به دهنگی گشتی ،پهسند کرا
ڕیکادۆ ئاڵفارۆ ()1971-1882 38ههڵبژاردن ژماره ()25
و له حاڵێکدا که واڵتانی ئهفریقیای باشوور ،عهرهبستانی س������عوودیو یهکێتی س������ۆڤیهت خۆیان له دهنگی کۆتایی پاراس������ت ٤٨ ،واڵت دهنگی ڕهزامهندیی������ان دهربڕی .هیچ واڵتێکیش دژایهتی نهکرد.
وتووێژ لهسهر دهقهک ه
مێژووی ئهم پرۆسه درێژخایهنو پڕ له باس و خواسه، سااڵنێک خرایه پشت گوێ ،له سۆنگهی نهبوونی ناسیاوی ت������هواوهوه ،زۆر گریمان������ه و مهزهندهی پاس������او ههڵ نهگر هاتبوونه ئاراوه .به لهبهر چاوگرتنی ئاکامی لێکۆڵینهوهکانی ئهم دواییانه ،ئێس������تا ئێمه دهزانین ک������ه زلهێزهکانی دنیا، دهس������تیان له ئامادهکردن������ی جاڕنام������هی جیهانیی مافی مرۆڤ������دا نهبووه ،ئهم تاپۆیه تهنیا یهک بهرههمهێنی نهبووه و دهقهکهی له الیهن دیپڵۆماتو کار بهدهستانی واڵتانهوه ڕێکخ������راوه ،نهک لهالیهن فیلهس������ووفانهوه .نهتهنیا ههموو توخمهکان������ی نێوناخی بهوردی لهبهر چ������او گیراوه ،بگره ههموو ماددهکانیش������ی له ماوهی دوو ساڵی تهواوکردنیدا، ئاڵوگۆڕی بهس������هردا هات������ووه و زۆر جاران کهشو وهرد دراوهتهوه .دهقی کۆتایی لهسهر دهستی کهسانێکی زۆرهوه بهرههم هاتووه ،که نوێنهرانی چهندین واڵت بوون. ڕهنگه له ئهمڕۆدا بابهتی ش������اراوهی پش������ت ئهم دهقه ببێت������ه مایهی سهرس������ووڕمانی زۆر کهس������ان .بۆ نموونه، گهرموگوڕترین پشتیوانانی مافه کۆمهاڵیهتیو ئابوورییهکان، خهڵکی ئهمریکای التین بوون ( لهجیاتی ئهوهی که وێدهچوو هی واڵتانی یهکێتی س������ۆڤیهت ب������ن) .وهڤدهکانی یهکێتی س������ۆڤیهت له بهرانبهر دهس������تتێوهردان له دهسهاڵتداریی واڵتان������دا بهرهنگارییان دهکرد ،بهاڵم به توندی پێداگربوون
ئهلنوور ڕۆزڤێڵت ()1962 - 1884
لهس������هر نهبوونی جیاکاری و تا ڕادهیهکیش له س������ۆنگهی بهدواداچوونی ئهوانهوه بوو ،که ههر ماددهیهکی جاڕنامهکه به کهلکی ههموو کهسێک دێ .میسر داواکاری ڕاگهیاندنی جیهانگیری������ی بوو له دهس������پێکی جاڕنام������هی جیهانیدا و نوێنهرانی ئ������هو واڵته خوازیار ب������وون ،ڕێنوێنییهکانی ئهو جاڕنامهی������ه ههم له نێو واڵتانی ئهندامدا جێبهجێ بکرێ و ههم لهنێو خهڵکی ههموو واڵتانیتریشدا. بهپێش������بینیکردنی نیگهرانییهکان������ی س������هردهمی ئێمه، نوێنهران������ی هیند ،کۆم������اری دوومینیک������هن و دانماڕک بۆ دهستڕاگهیشتن به شێوهی دهربڕینی مافی مرۆڤ ،که ههر ێ و بۆ بهفهرمیی بهتهنیا ڕهگهزێکی تایبهت لهبهر چاو نهگر ناسینی مافی ژنان ،خهباتیان کرد .نوێنهری پۆڵۆنیا ،گرفتی قاچاخی مرۆڤی خس������ته بهر سهرنجی ههمووان و ئهمهش بوو به ه������ۆی ئهوهی ،که هاوپێچێک������ی تهواوکهر لهبارهی قهدهغهکرانی ''ههموو جۆرهکانی'' کۆیلهیی و ملکهچییهوه، له جاڕنامهکهدا زیاد کرا .نوێنهرێکی ژنی پاکس������تانی ،له کاتێکدا که س������هرتاپا جلوبهرگێکی داپۆش������راوی لهبهردا بوو ،ههس������تا و به توندی له دژی زهماوهندکردنی مندااڵن قس������هی کرد .نوێنهری فیلیپینیش ،وێڕای وهبیرهێنانهوهی دهستدرێژیو کهڵکاوهژووهکانی ئهلمانیای نازی ،لهبارهی الوازیی قهدهغهکرانی ئهشکهنجهوه له جاڕنامهی جیهانیدا، هوشداریی دا؛ ئهو ڕایگهیاند که الوازیی ئهم قهدهغهکرانه، دهتوانێ ڕووپۆش لهس������هر کردهوه قێزهونهکانی خهڵکانێک دابنێ که به پاساوی کولتوورییهوه ،ههموو جۆره دڵڕهقییهک ڕهچاو دهکهن. ئ������هم ڕاپۆرتانه جێگای هیچ ش������کێک ناهێڵنهوه ،که ئهو دیپڵۆماتان������هی بۆ ئامادهکردنی دهقهک������ه دیاری کرابوون، ئهرک������ی خۆیان به ت������هواوی بهجێ هێنا و ب������ه تهواویش شارهزای مانای شاراوهی دهقهکه بوون .ئهوان بهردهوام یهکتریان ئاگادار دهکردهوه که دهقهکه دهبێ بۆ ههمووان ش������یاوی پهسندکردن بێ ،بۆ ئهوهی ڕهوابوونی نهچێته ژێر پرسیارهوه .بهاڵم سهرهڕای ئهمهش ،هێزی دهروهستبوونی ئ������هوان ،هێزێکی تهواوکهر ب������وو ،ب������ۆ تێپهڕاندنی ههموو جوداوازییهکانو ڕاستکردنهوهی ههموو کهمایهسییهکان. جوداوازی������ی بیرۆک������هکان لهب������ارهی گرینگایهتی������ی دهس������هاڵتدارهتی نهتهوهیی ،بارودۆخی مافی کۆمهاڵیهتی، ئاب������ووری و بابهت������ی کۆتای������ی پێوهندی������دار به ش������یانی جێبهجێکرانی ئ������هو بنهمایانهوه ،له ههموو کۆبوونهوهکاندا س و لێکۆڵینهوه و وهکوو بڵێی ،ئهمه بۆسهی دهخرانه بهر با نابۆوه بۆ ئهوهی گهلێک جاران ههڕهش������ه له لێکترازانو
ههڵوهشانهوهی کۆبوونهوهکان بکاتو یهکێک له گرینگترین ههوڵهکانی مرۆڤایهتی به ههڵدێری مێژوودا ههڵواسێ. ههاڵییسانی شهڕ له خۆرههاڵتی نێوهڕاست ،باشووری ئاسیا و شوێنیتر و کارهساتی پهنابهرانی ئهو ڕووداوانه، ه������هر دهه������اتو ڕهچاوکردنی مافی مرۆڤی پێویس������تتر و گرینگتر دهکرد .بهاڵم ئهوهشی وهبیر نوێنهران دێناوه ،که ی و نهبوونی هاوههنگاویی له نێوان ی و بێدهروهست بێالیهن قسه و کردهوهدا ،هیچ ئاکامێکی لێ ناکهوێتهوه. هێندێ کهس ،لهنێوان کهمایهسییهکانی ئهو جاڕنامهیهدا ئاماژه ب������هو بابهتانه دهکهن که ل������ه جاڕنامهی جیهانیدا پێداگریی لهس������هر ڕهچاوکردنی ماف������هکان دهکرێ ،بهاڵم س������هرنج نهدراوهته ئهو ئهرکانهی که دهبێ بهدوایاندا بێ و کهمتری گرینگیی پێ دهدرێ ،ههر وهکوو به ماددهکانی کۆتایی ئهسپێردراوه و که سهرنجی دهدهین ،پێمان وادهبێ که ڕهنگه له ماددهکانی دواتردا پێشبینی کرابێ .ههڵبهت ئهم بابهته دهگهڕێتهوه بۆ س������هر ئ������هو ئاڵوگۆڕانهی که له دوای������ن کاتهکاندا ،به پێش������نیاری نوێنهری چین ،جێبهجێ کرا .جان هامفێری ئهم بابهتهی وهکوو ههڵهیهک پێناس������ه کرد ،چونکه هیچکهس له ژهنگ پێنگجوون وردتر نهبوو له بهدیهێنانی هاوسهنگیی نێوان مافهکانو ئهرکهکاندا. کهمبوون������ی کاتیش ڕهنگه هۆکاری ڕاگهیاندنی بێالیهنی بووب������ێ له الیهن عهڕهبس������تانی س������عوودییهوه ،له دواین کۆبوونهوهی دهنگدان بۆ پهس������ندکرانی جاڕنامهکهدا .به ئاماژه بۆ شهڕهکانی خاچپهرهستیو ههنگاوه تازهترهکانی پڕوپاگهندهکهرانی ئاینزایی ،نوێنهری عهڕهبستانی سعوودی ڕهخنهی له ڕس������تهی ''ئازادیی گۆڕینی ئاینزا'' گرت .ههر بهو هۆیهش پشتیوانیی له جاڕنامهکه نهکرد. بهاڵم به لهبهر چاوگرتنی ئهوهی که چهند س������اڵ دواتر و ل������ه نێوان وتووێژ لهس������هر پهیمانێکی پێویس������تدا ،ههر ههمان نوێنهری عهڕهبس������تانی س������عوودی ڕهزامهندیی له سهر ڕس������تهی ههس������تیارتری '' ئازادیی پێوهستبوون به ئاینزایهکهوه'' دهربڕیبوو ،ڕهنگه به تێکۆشانی دیپڵۆماتیکی زیاتر دهکرا له س������اڵی ١٩٤٨دا دهنگ������ی ڕهزامهندیی لێ وهربگیرایه و یهکێک له سهرچاوهکانی نالێکیی کولتووری لهم جاڕنامهیهدا بسڕدرایهتهوه. له کۆتاییش������دا ڕهنگه س������هرنهکهوتن له ڕهچاوکردنی مافی کهمایهتییهکاندا ،بگهڕێتهوه بۆ کێشهی نێوان یهکێتی سۆڤییهت و یۆگۆساڵڤیا .س������ۆڤیهتییهکان چاوپۆشییان له هی������چ دهرفهتێک نهدهکرد بۆ وهبهرچاو خس������تنی کردهوه قیزهونهکانی ڕهگهزپهرهس������تیو نایهکس������انی له ویالیهته
ئهیلوولی 2012
39
یهکگرتووهکانی ئهمهریکا ،کهچی کاتێک که نۆره دهگهیشته س������هر خۆیان ،هیچ پێیان خۆش نهبوو باس������ی نههێشتنی جیاکاری بکرێ .بهداخهوه ،بهش������ێوهیهکی دیار ،زۆربهی نوێنهران س������هرنجی ههره زۆریان لهس������هر کهمایهسی و خاڵه الوازهکانی ڕکهبهرهکانی خۆیان ههبوو ،له جیاتی ئهو ڕووداوان������هی که له واڵتهکهی خۆیاندا له ئارادا بوون ،ئهم هۆگرییه به شێوهیهکی یهکسان له نێوان واڵتانی بچووکتر و هاوتا گهورهکانیاندا دهبینرا.
ئهرکهکانی داهاتوو
ئهم تێبینییه سیاس������ییانه ،بمانهوێو نهمانهوێ ،ڕهوتی کاری کۆمیس������یۆنیان خاو دهکردهوه ،ئهو کۆمیسیۆنهی که له س������اڵی ١٩٤٦دا پێکهاتبوو بۆ بهرههمهێنانی تاپۆیهکی یاس������ایی ئهرکدار و میکانیزمێک که ل������ه پاڵیدا ،ڕێنوێنییه کارگێڕییهکانیشی دیاری بکا .بۆ تهواو بوونی ئهو ئهرکانهی که پێوهی زیاد کرابوو ١٨ ،س������اڵی تر کات پێویست بوو. لهم پێوهندییهدا ،واڵتانی ئهندام������ی ڕێکخراوی نهتهوهکان بهناچاری پێکهاتن لهس������هر ئهوهی که؛ لهجیاتی پهیمانێک، دوو پهیمان ئاماده بکرێو مافه مهدهنیو سیاسییهکان له مافه کۆمهاڵیهتی ،کولتووری و ئابوورییهکان جودا بکرێنهوه و ههر کامیش������یان میکانیزمی کارگێڕی������ی تایبهتی خۆیان ههب������ێ .تاکوو ئهو کاتهی که ه������هر دوو پهیمانهکه ئاماده کرابوون بۆ پهس������ندکران ،ئهژماری ئهندامانی ڕێکخراوی نهتهوهکان له ١٠٠واڵت تێپهڕی بوو ،ئاڵوگۆڕی سیاسیش له گۆڕێدا بوو .له ساڵهکانی سهرهتای ئهم دیالۆگهدا ،پتر له نیوهی واڵتان بهو پهڕی هێزهوه پش������تیوانی میکانیزمه کارگێڕییهک������هی ب������وون ،بهاڵم له نێوهڕاس������تهکانی دهیهی ١٩٦٠دا ،کۆمهڵێ������ک نیگهران������ی وهکوو دهس������تتێوهردانو دهسهاڵتدارهتیی نهتهوهیی ،کهوتبوونه ڕۆژهڤهوه. پێش������نیاره تایبهتهکان������ی پێوهندیدار به ئیج������ازهی تاکو ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان بۆ گهاڵڵهکردنی ناڕهزایهتییهکانی خۆی������انو دانی سهربهس������تی به ڕێکخ������راوی نهتهوهکان بۆ جێبهجێکردنی لێکۆڵینهوهی پێویستو گهڕاندنهوهی بابهتهکان بۆ دادگای عهداڵهت������ی نێونهتهوهیی ،ههموویان وهال نران .له بهرانبهردا دوو لێژنهی ههمیشهیی یان ''وهڤده پێوهندیدارهکان به پهیمانهکهوه'' له الیهن ئهو واڵتانهوه که پهیمانهکهیان پهسند کردبوو ،دیاری کران بۆ چاودێریکردن بهس������هر بهکارهێنرانی مافی مرۆڤو کۆکردنهوهی ڕاپۆرتی دهورهیی. بۆ ئهو کهس������انهی که بهدوای پڕۆسهی ٢٠ساڵهی ئهم دیالۆگ������هوه بوون ،نایهکس������انیو جودایی نێوان ئاڕمانجه
40ههڵبژاردن ژماره ()25
س������هرهتایییهکان و ئاکامه کۆتایییهکانی به تهواوی ڕوون ی و بهرچاوه .پڕۆتۆکۆلێکی ئیختی������اری که به مافه مهدهن و سیاس������ییهکانهوه لکێندراب������وو ،توانایی ئهوهی به واڵتان دهبهخشی که ڕێکخراوێک بۆ ناڕهزایهتییهکانی هاوواڵتییانی خۆی������ان دابین بکهن ،بهاڵم ئهمه ،ئهو ڕێس������ا و ڕێکخراوه ش������ێلگیره نهبوو که زۆر کهس������ان بهتهمای بوون .گهاڵڵهی جاڕنامهی جیهانیی مافی مرۆڤ ڕهنگه واڵمی بۆ ئاواتهکانی خهڵکانێکی خۆشبین پێ نهبوو ،بهاڵم لهو شته پتر ههڵکشا که خهڵکی بهرچاوتهنگ چاوهڕوانی بوون. کاتێک که دهقی ههر دوو پهیمانهکه له س������اڵی ١٩٦٦دا، ڕهوانهی ئهنجومهنی گش������تی کرا ،بهکۆی دهنگ پهس������ند ک������را .ئهمجارهیان هیچ واڵتێک نه بێالیهن بوو ،نه دژایهتی کردبوو. ل������ه کۆنفرانس������ی جیهانی������ی س������اڵی ١٩٩٣دا ،واڵتانی ئهندامی ڕێکخ������راوی نهتهوهکان ،دهروهس������تیی خۆیان له بهرانب������هر جاڕنامهی جیهانیدا دووپات ک������ردهوه و پتر له ١٥٠واڵت تاکوو ئێس������تا ههر دوو پهیمانهکهیان پهس������ند کردووه .ئهم س������ێ تاپۆیه – جاڕنام������هی جیهانیی مافی ی و سیاسییهکان مرۆڤ ،پهیمانی نێونهتهوهیی مافه مهدهن و پهیمان������ی نێونهتهوهی������ی مافه کۆمهاڵیهت������ی ،ئابووری و کولتوورییهکان – به ش������ێوهیهکی نافهرمی پێیان دهگوترێ جاڕنامهی نێونهتهوهیی مافهکانو پێکهوه ،کۆمهڵه یاس������ا نێونهتهوهییهکانی مافی مرۆڤ پێک دێنن.
تێبینی:
س������ووزان واڵتس ،پس������پۆڕی مافی مرۆڤو کاروباری نێونهتهوهیی ،مامۆس������تای سیاسهتی گش������تی له کۆلێژی سیاسهتی گشتیی (جڕاڵد ئاڕ .فۆڕد)ی زانکۆی میشیگانه. ئهو نووس������هری کتێبی مافی مرۆڤو ڕیفۆڕمهکان :گۆڕینی ڕواڵهتی سیاس������هت له باکووری ئهفریقیا ()١٩٩٥یه و لهم دواییانهدا دهس������تی داوهته باڵوکردنهوهی زنجیره وتارێک لهبارهی سهرچاوهی مێژوویی کهرهسه نێونهتهوهیییهکانی مافی مرۆڤو ئهو پڕۆس������ه سیاس������ییهی که بوو به هۆی بهدیهاتنی .واڵتس له ساڵی ١٩٩٣هوه تاکوو ساڵی ١٩٩٩ له کۆمیسیۆنی نێونهتهوهیی کارگێڕیی ڕێکخراوی لێبوردنی نێونهتهوهییدا خزمهتی کردووه و له ساڵی ٢٠٠٠یشهوه له ئهنجومهنیی نهتهوهیی دهس������تهی خزمهتگوزاریی دۆستانی ئهمهریکادا سهرقاڵی کار و تێکۆشان بووه. سهرچاوهwww.america.gov :
یهک لهسهر سێی دانیشتووانی جیهان کهڵک له ئینترنێت وهردهگرن
توێژینهو هیهک������ی نوێ ئ������هوه دهردهخات که له ب������واری کهڵکوهرگرتن له ئینترنێت له جیهاندا ،س������وئید له پلهی یهکهم و ئهمریکاش له پلهی دووهمدایه .توێژینهوهکه باس لهوه دهکات که یهک لهس������هر س������ێی دانیش������تووانی جیه������ان کهڵک له ئینترنێت وهردهگ������رن ،بهاڵم له ئافریقادا یهک لهسهر شهشه. (دامهزراوهی جیهانیی وێب) له ٦١واڵتهدا س������هبارهت ب������ه بهکارهێنانی ئینترنێت توێژینهوهیهک������ی ئهنجام داوه. پێ������وهرهکان بۆ ئهم کاره وهکو ،ژێرخان������ی پهیوهندییهکان، بهکارهێن������ان ،ناوهڕۆکی وێ������ب و کارتێکهرییه سیاس������ی، کۆمهاڵیهت������ی و ئابوورییهکانی ئینترنێتی لهبهرچاو گرتووه. بهڕێوهبهری������ی (دامهزراوهی جهانیی وێ������ب) لهالیهن (تیم بێرنێرزلی)یهوه بهڕێوه دهچێت و "داهێنهری وێب"یشی پێ دهڵێن.
سوئید ل ه ڕیزی پێشهوهدایه
ئاکامی توێژینهوهکه ئهوه دهردهخات که س������وئید له ڕیزی پێشهوهی کهڵکوهرگرتن له ئینترنێته ،ئهمریکا له پلهی دووهمدایه. ()%٩٠ی هاوواڵتیانی س������وئید و ()%٧٥ی ئهمریکییهکانیش کهڵک له ئینترنێت وهردهگرن .لهگهڵ ئهوهشدا ،بهاڵم بنهماڵه ئهمریکییهکان به ڕێژهیهکی کهمتر خاوهنی کۆمپیۆتێرن و له ڕیزبهندییهک������هدا دوای کهنهدا ،ئیرلهندا ،ژاپۆن و نۆروێژدا دێت .یهم������هن ،دوای (زیمبابوێ) و (بوورکینا فاس������ۆ) له کۆتایی ڕیزبهندییهکهدایه .بهپێی توێژینهوهکه ،سهنگاپوور
خاوهن������ی خێراترین هێڵی ئینترنێت������ه له جیهان������دا و ئابووریی ئیرلهنداش باشترین کهڵکی له ئینترنێت وهرگرتووه.
پێویس���تیی کهمکردن���هوهی تێچ���وووی پهیوهندییهکان
تیم بێرنێرزلی س������هرۆکی دام������هزراوهی جیهانیی وێب، ئهوهشی ڕاگهیاند :وێب گفتوگۆی جیهانییه .سهرکوتکردنی ڕوو له زیادبوون������ی ئازادیی دهربڕین ،لهوانهیه گهورهترین ملمالنێ ب������ۆ داهاتووی جیهانی وێب بێت .تێچووی بهرزی پهیوهندییهکان ،به ملیارد کهس له دهستپێڕاگهییش������تن به زانست و بهشداریی چاالکان تووشی کێشه دهکات. دهستپێڕاگهییش������تن به ئینترنێت بۆ ژمارهیهکی بهرچاو له دانیش������تووانی گۆی زهوی ،ئهمڕۆکه بۆته س������امان و به شێوهیهکی بهرفراوان وهکو مافێکی مرۆڤی و کهرهسهیهکی پێویست بۆ خۆدهرخستنی جێی پهسن له کۆمهڵگهی نوێدا هاتۆته كایهوه.
تێبینی:
گرووپی توێژینهوهی (دام������هزراوهی جیهانیی وێب) به هاوکاریی بهشی ئابووریی ئهکسفۆرد ،به ماوهی پێنج ساڵ زانیارییان کۆکردۆتهوه و بۆ ماوهی س������اڵێکیش سهرقاڵی ڕاپرس������ی بوون .له بواری داراییش������هوه )google( ،به یهک ملیارد دۆاڵر یارمهتیی ئهو پڕۆژهیهی داوه. سهرچاوهhttp://www.dw.de :
ئهیلوولی 2012
41
سیستهمی ههڵبژاردن ل ه كهنهدا
و :عهزیز عهبدولخالق واڵتی كهندهدا سیس������تهمی پاشایهتیی مهرجداری ههیه. ئهوه بهومانایه دێت كه كهنهدا واڵتێكه ههم پاشایهتی (شا یان شاژن له لووتكهی واڵته) و ههم دیموكراسییه (هاوواڵتیانی كهنهدی بۆ ههڵبژاردنی پاڵێوراوه سیاسییهكانی خۆیان دهنگ دهدهن تا وهكو نوێنهرهكانیان له دهوڵهتدا خزمهت بكهن. سێ بواری دهوڵهتی ههیه كه خهڵكی كهنهدا دهتوانن له ههڵبژاردنی دیموكراسیانه بهشدار بن. • شارهوانی (گوند ،شارۆچكه و شار) • پارێزگاریی یان ناوچهیی (پارێزگا یان ناوچه) • فیدڕاڵ (نهتهوهیی)
ههڵبژاردنی شارهوانی
ش������ارهوانییهكان به گشتی بهرپرسن له پێشكهشكردنی خزمهتگ������وزاری وهكو :دابینكردنی ئاو ،ئاوهڕۆ ،پارێزگاری له ش������هقامهكان ،ڕاماڵینی بهفر ،پۆلی������س ،ئاگركوژێنهوه، باخچه گشتییهكان و ...هتد. له ههڵبژاردنی ش������ارهوانی ،هاوواڵتیان بۆ ههڵبژاردنی ئهندامێكی ئهنجومهن (كه نوێنهری ناوچهیهكی ههڵبژاردنه) و ههروهها بۆ ههڵبژاردنی شارهدار یان سهرۆك شارهوانی (كه بهرپرسی شارهوانییه) دهنگ دهدهن. ئهو كهس������انهی ك������ه دهبن������ه پاڵێ������وراوی ههڵبژاردنی شارهوانییهكان ،نوێنهری هیچ حزبێكی سیاسی نین.
42ههڵبژاردن ژماره ()25
له دوڕگهی پرهنس ئێدوارد ،ههڵبژاردنی شارهوانییهكان له ش������ارهكانی (ش������ارلوت تاون ،سامرس������اید ،كۆرنڤال و ستراتفۆرد) ،ههر چوار ساڵ جارێك له یهكهمین یهكشهممهی مانگی كانوونی یهكهم ئهنجام دهدرێت و له شارهوانییهكانی دیكه سێ ساڵ جارێكه .له ههندێ كۆمهڵهی گوندنشینانیش كۆبوونهوهی ههڵبژاردنیان ههیه ،كه ناونووسین و ههڵبژاردن پێكهوه له یهك كاتدا ئهنجام دهدرێن.
ههڵبژاردنی پارێزگا ل ه دوڕگهی پرهنس ئێدوارد
دهوڵهتی پارێزگا بهرپرس������ه له كاروباری وهكو :فێركردن، تهندروستی ،گهشتوگوزار ،پرۆگرامهكانی كۆمهڵگه و ...هتد. ل������ه ههڵبژاردنی پارێزگای دوڕگ������هی پرهنس ئێدوارددا، هاوواڵتیان بۆ ههڵبژاردنی ئهندامێكی ئهنجومهنی یاسادانان ( )MLAدهنگ به نوێنهری ناوچ������هی ههڵبژاردنی خۆیان دهدهن. پاڵێوراوان������ی ههڵبژاردنی پارێزگا ههندێجار س������هر به حزبێكی سیاسیین .دوای ههڵبژاردن ،سهرۆكی ئهو حزبهی كه زۆرترین پاڵێوراوی له ههڵبژاردن سهركهوتنیان بهدهست هێناوه ،یان زۆرترین كورسی ههیه ،دهبێته سهرۆكوهزیری پارێزگا .س������هرۆكی دووهمین حزبی سهركهوتووش دهبێته سهرۆكی فهرمی گرووپی كهمینهی نهیار (ئۆپۆزسیۆن). له كاتی ئێستادا ،له پارێزگای دوڕگهی پرهنس ئێدوارد،
27بنك������هی ههڵبژاردن ههیه كه بهقهدهر كورس������ییهكانی ئهنجومهنی یاس������اداڕێژهری پارێزگایه .ههر كۆمهڵگهیهكی دوڕگه ،به بهشێك له ناوچهی ههڵبژاردن ئهژمار دهكرێت. له س������هرهتای س������اڵی 2011له دوڕگهی پرهنس ئێدوارد، كاتی ههڵبژاردن ههر چوار س������اڵ جارێ������ك و له یهكهمین دووشهممهی مانگی تشرینی یهكهم دیاری كراوه.
ههڵبژاردنی فیدڕاڵ
دهوڵهتی فیدڕاڵی كهنهدا بهرپرسه له كاروباری تهواوی واڵت ،وهكو :سیس������تهمی ب������اج ،كاروب������اری هاوواڵتیان و كۆچب������هران ،بهرگری������ی نهتهوهیی ،كاروب������اری دهرهوه و بازرگانی لهگهڵ واڵتانی دیكه و ...هتد. ل������ه ههڵبژاردنی فیدڕاڵ ،تهنها دهن������گ به یهك ئهندامی پهرلهم������ان ( )MPدهرێ������ت تاكو ببێته نوێن������هری بازنهی ههڵبژاردن له ئهنجومهنی گش������تیی كان������ادا .پاڵێوراوانی ئهندامی پهرلهمان ههندێجار سهر به حزبێكی سیاسین. له كهنهدا ،دهنگ بۆ ههڵبژاردنی س������هرۆكوهزیر نادرێت. س������هرۆكی حزبی سیاسیی كه زۆرترین كورسیی بهدهست هێناوه (زۆرتری������ن پاڵێوراوی س������هركهوتوی ههیه) دوای ههڵبژاردن ،دهبێته س������هرۆكوهزیر و بهرپرس������ی دهوڵهتی كهنهدا .س������هرۆكی فهرمیی ئهو حزب������هی كه پلهی دووهم بهدهست دێنێت ،دهبێته ئۆپۆزسیۆن. زۆربهی پارێزگا و ناوچهكان بهپێی ژمارهی دانیشتووان، ژمارهیهكی دیاریكراوی ئهندام پهرلهمانیان ههیه .بهو پێیه، له دوڕگ������هی پرهنس ئێدوارد ،چوار نوێن������هری ئهنجومهن ( )MPههیه ،كه نوێنهری چوار ناوچهی ههڵبژاردنن: • ( Egmontشاری سامرساید و ڕۆئاوای شار) • ( Malpequeرۆژههاڵت������ی ش������اری سامرس������اید تا شارلوت تاون) • ( Charlottetownشاری شارلوت تاون) • ( Cardiganرۆژههاڵتی شاری شارلوت تاون)
حزبی سیاسیی تۆماركراوی زۆر له كهنهدا ههیه ،بهاڵم ههم������وو حزبهكانی دوڕگهی پرهنس ئێ������دوارد نوێنهر یان پاڵێوراوی چااڵكیان له ههڵبژاردنی فیدڕاڵدا نییه .بۆ نموونه له ههڵبژاردنی س������اڵی ،2011له كۆی ههموو حزبهكانهوه تهنها پێنج حزب لهو ههڵبژاردنهدا نوێنهریان ههبوو.
بهرپرسانی دهوڵهتیی ههڵنهبژێردراو
له ت������هواوی بوارهكانی دهوڵهتی كهنهدا ،ههندێ پۆس������ت ههیه كه دهنگدهران دهنگیان پێ نادهن .ئهو پۆس������تانه وهكو پۆستی سیاسی ئهژمار دهكرێن و ههندێك لهوان بریتین له: • وهزیرهكانی كابینهی فیدڕاڵ – سهرۆكوهزیر ههندێ له ئهندامانی پهرلهمان بۆ بهرپرس������یاریهتی پۆس������تهكانی دهوڵهت ههڵدهبژێرێت. • وهزیرهكان������ی كابین������هی پارێزگا – س������هرۆكوهزیری پارێزگا ،كهسانێك له ئهندامانی ئهنجومهنی یاسادانان بۆ بهرپرس������یاریهتیی بهڕێوهبهرایهتییهكانی دهوڵهتی پارێزگا ههڵدهبژێرێت. • فهرمانداری گش������تی و بری������كاری فهرماندارهكان – فهرمانداری گش������تیی كهنهدا لهالیهن پۆس������تی پاشایهتیی دیاری دهكرێت ،بریكارهكان������ی پارێزگا و ناوچهیی لهالیهن فهرمانداری گش������تی دیاری دهكرێت و ههردوو پۆس������تیش لهسهر پێشنیاری سهرۆكوهزیری كهنهدا جێبهجێ دهكرێت. • س������یناتۆرهكان – ئهنجومهن������ی پیران������ی كهن������هدا، بهش������ێك له پهرلهمانی كهنهدایه ،كه لێكۆڵینه لهسهر یاسا پێشنیاركراوهكانی نوێنهران له ئهنجومهنی گشتی دهكات. س������یناتۆرهكان لهالیهن فهرمانداری گشتی و به پێشنیاری سهرۆكوهزیر دیاری دهكرێن.
ههر دهنگێك ئهژمار دهكرێت
ههر كهس������ێك كه مافی دهنگدان������ی ههبێت ،دهبێ دهنگ بدات .ههموو دهنگهكان له ههڵبژاردن ئهژمار دهكرێن. له كهنهدای ئهمڕۆدا دهنگدان له ههڵبژاردن ،مافێكه كه لهالیهن بالوكراوهی ماف و ئازادییهكان ،بۆ هاوواڵتیانی تهم������هن 18س������اڵ و بهس������هرهوه دیاری ك������راوه .بهاڵم ههمیش������ه ئهوها نهبووه .له مێژووی كۆنی كهنهدا ،تهنها ئهو پیاوانهی كه خاوهنی س������هروهت و س������امان بوون و زیاتر له 21س������اڵ تهمهنیان ههب������وو ،دهیانتوانی دهنگ بدهن .ئافرهتان ،كهسانێك كه بنچینهی ئاسیایی و خهڵكی ڕهسهن له ڕیزی ئهو كهسانه بوون كه بۆ بهدهستهێنانی مافی دهنگ������دان ،چهندین دهیه خهباتیان دهكرد .ههندێك لهوانه ،تهنها له نیوهی دووهمی س������هدهی بیس������تهم ئهو مافهیان بهدهست هێنا.
ئهیلوولی 2012
43
ئاگاداربوون (ڕۆشنبیری)
ئاگادارب������وون له ش������ێوازی دهنگ������دان زۆر گرنگه .پێش ههڵبژاردن ،دهنگدهران دهبێ لهو پرس������انهی كه كاریگهرییان لهسهر كۆمهڵگه ،پارێزگا و واڵتی نوێی (كهنهدا) ههیه ،ئاگادار بن .دهنگوباسهكان بخوێننهوه ،سهیری تهلهفزیۆن بكهن ،گوێ له ڕادیۆ بگرن و ،بهش������داری له گردبوونهوه گش������تییهكان یا گفتۆگۆكاندا بك������هن ،تاكو زانیارییێكی زیاتر س������هبارهت به پاڵێوراوه سیاسییهكان و برنامهی حزبهكهی خۆیان بهدهست بێنن .دهنگدهران دهبێ سهر له بنكهكانی ههڵمهتی ههڵبژاردن بدهن تاكو لهس������هر پاڵێوراوان و گرنگیی دروشمهكانیان كه دهری دهبڕن ،زانیاری زیاتر بهدهست بێنن.
مهرجی پێویست بۆ دهنگدان
بۆ دهنگدان له ههڵبژاردنێك له كهنهدا ،دهنگدهر دهبێ: • هاوواڵتیی كهنهدا بێت (ئهو بیانیانهی كه به شێوهی ههمیشهیی یان كاتی له كهنهدا نیشتهجێن ،ناتوانن دهنگ بدهن). • له رۆژی ههڵبژاردندا ،دهبێ تهمهنیان گهیشتبێته 18 ساڵی تهواو. • دانیش������تووی ئهو ناوچهیه بن ك������ه ههڵبژاردنی تێدا ئهنجام دهدرێت( ،له كاتی ئهنجامدانی ههڵبژاردنی پارێزگا له دوڕگهی پرهنس ئێدوارد ،دهنگدهر دهبێ النیكهم شهش مانگ پێش بانگهش������هی ههڵبژاردنی دهوڵهتی ،دانیشتووی ئهو دوڕگهیه بێت). • ناوی له لیستی تۆماری دهنگدهران تۆمار كرابێت. دڵنیابوون لهوهی كه ناوی دهنگدهر له لیستی دهنگدهراندا ههیه. له ههر ههڵبژاردنێكدا ،دهنگدهر دهبێ دڵنیا بێت كه ناوی خۆی له لیستی دهنگدهران یان ههڵبژاردن تۆمار كردبێت. له كاتی ههڵبژاردنی فیدڕاڵ ،پس������وولهی دهنگدان پێش ههڵبژاردن و له ڕێی پۆستهوه بۆ دهنگدهر دهنێردرێت .لهو پس������وولهیهدا وێڕای ئهوهی كه دهنگدهر دڵنیا دهكاتهوه له تۆماركردنی ناوی له لیستی دهنگدهران ،زانیاریی پێویست سهبارهت به شوێن و كاتی ههڵبژاردنی تێدایه. ئهگهر هاتوو زانیارییهكانی دهنگدهر لهسهر پسوولهی دهنگدان ههڵهی تێدا بێت و یان پسوولهكهی وهرنهگرتبێت ،بۆ بهدهستهێنانی زانیاری و پهیوهندیكردن به كارمهندی س������هردانیكردن (،)RO دهب������ێ پهیوهندی به كۆمیس������یۆنی ههڵبژاردنی كهنهداوه بكات. پێش ههڵبژاردن دهنگدهر دهبێ پهیوهندی بهو كارمهندهوه بكات تاكو زانیارییهكانی دهنگدهر راس������ت بكاتهوه و یان پس������وولهی ناونووسینی دهنگدهران وهربگرێت.
44ههڵبژاردن ژماره ()25
پێ������ش ههڵبژاردنی پارێزگا ل������هو دوڕگهیهدا ،دهبێ دوو كارمهندی پهس������هندكردنی زانیارییهكان س������هردانی ماڵی دهنگدهر بكهن تاكو دڵنیا بن كه ناوی دهنگدهر له لیس������تی ههڵبژاردنهكاندا ههیه یان نا .ئهگهر دهنگدهر له ماڵهوه بێت، ئهوان ناوی ههموو ئهو كهس������انهی كه مهرجی دهنگدانیان ههیه تۆمار دهكهن و پسوولهی دڵنیایی له ناوی دهنگدهران، لهگهڵ زانیاریی پێویس������ت كه پهیوهندیی به شوێن و كاتی دهنگدان دهدهنه دهس������ت دهنگدهران .وهرگرتنی پسوولهیه بۆ كاتی دهنگدان بیرۆكهیهكی باشه. ئهگهر كارمهندانی پهس������هندكردنی زانی������اری ،دووجار س������هردانی ماڵی دهنگدهر بكهن و دهنگدهر له ماڵ نهبێت، ئ������هوان كارتێكی زانیاری به مهبهس������تی پهیوهندیكردن به كارمهندنی ( )ROجێ دههێڵن تاكو دهنگدهر به مهبهستی ناونووسین پهیوهندی بهو كارمهندهوه بكات. ئهگ������هر بهههر هۆیهك ،له ڕۆژی دهنگدان ناوی دهنگدهر له لیس������تی دهنگ������دهران نهبوو ،دهنگ������دهر دهتوانێت ناوی خ������ۆی تۆمار ب������كات و دهنگ بدات .لهوكات������هدا ،دهنگدهر دهبێ س������هردانی ناوهندی دهنگدانی خۆی بكات و داوایان ل������ێ بكات كه ڕێگهی پێ بدرێت قس������ه لهگ������هڵ كارمهندی سهردانكردن بكات.
ل ه ڕۆژی ههڵبژاردن
له ڕۆژی ههڵبژاردن ،دهنگدهر دهبێ پابهند بێت به: • دهنگ������دهر دهب������ێ ل������ه كاتژمێرهكانی دهنگ������دان (له ههڵبژاردنی فیدڕاڵ به گش������تی ل������ه 8ی بهیانی تاكو 8ی ئێواره ،و ل������ه ههڵبژاردنی پارێزگاكانی������ش له 9ی بهیانی تاكو 7ی ئێواره) سهردانی بنكهی دهنگدان بكات .شوێنی دهنگدان به گش������تی له قوتابخانهكان ،هۆڵی كلێس������اكان، هۆڵی كۆبوونهوهكان یان ش������وێنه هاوشێوهكان له ناوچهی ههڵبژاردنه. • له ههڵبژاردن������ی فیدڕاڵ ،دهنگدهر دهبێ پس������وولهی زانیاری������ی دهنگدهرانی فیدڕال و پس������وولهی ناس������اندنی پهسهندكراویان پێ بێت. • له ههڵبژاردنی پارێزگا ل������ه دوڕگهدا ،دهبێ دهنگدهر پسوولهی پهسهندكراوی دهنگدانیان پێ بێت. • له شوێنی دهنگدان ،دهبێ ناو و شوێنی دانیشتن بخرێته بهردهستی بهرپرس������ان .ئهوان دوای پشتڕاستكردنهوهی ناوی دهنگدهر ،پسوولهیهكی دهنگدان دهدهنه دهنگدهر. • دهنگدهر دهبێ پسوولهی خۆی بباته ئهو شوێنهی كه بۆ دیاریكردنی دهنگهكهی دیاری كراوه و به نهێنی دهنگ بدات. • دهنگدهر دهبێ لهوێ پس������وولهی خۆی بكاتهوه و لهو
شوێنهی كه بۆ دانانی نیشانه له بهرامبهر ئهو پاڵێوراوهی كه دهیهوێ دهنگی پێ بدات ،نیشانهی ( )Xدابنيت. • پس������وولهی دهنگدان كه نیش������انهی دهنگدانی لهسهر دیاریكراوه دووباره دهینوش������تێنێتهوه و دهیداته دهس������ت بهرپرسی ش������وێنی دهنگدان ،ئهو پارچهیهك له پسوولهكه لێ دهكاتهوه و دهیداتهوه دهست دهنگدهر تاكو بیخاته نێو سندووقی دهنگدانهوه.
دهنگدانی پێشوهخته
ئهگهر دهنگدهر نهتوانێت ل������ه ڕۆژی ههڵبژاردندا دهنگ ب������دات ،یان بیهوێت زۆت������ر دهنگ بدات ،ههل������ی دهنگدانی پێش������وهخته ههیه و دهنگ������دهر دهتوانێ������ت زووتر و پێش ههڵبژاردن دهنگ بدات .زانیاریی پێویس������ت س������هبارهت به چۆنیهتی دهنگدانی پێش������وهخته لهسهر پسوولهی دهنگدان (بۆ ههڵبژاردنی فیدڕاڵ) و یان پس������وولهی پهسهندكردنی دهنگدهر (بۆ ههڵبژاردنی پارێزگا) تۆمار كراوه.
دهنگدان له ڕێی پۆستهوه
ئهگهر دهنگدهر نهتوانێت له ڕۆژی ههڵبژاردن دهنگ بدات یان نهتوانێت پێشوهخته دهنگ بدات ،دهتوانێت بۆ وهرگرتنی پسوولهی تایبهت به دهنگدان له ڕێی پۆستهوه ،ناوی خۆی تۆمار بكات .ئهو پس������وولهیه بۆ قوتابیان ،سهربازان ،یان ئهوانهی كه له سهفهر بهسهر دهبهن ،سوودبهخشه. بۆ ئهو كارهش پێویسته فۆڕمێكی تایبهت پڕ بكاتهوه و لهگهڵ ناس������نامهی پهیوهست لهكاتی خۆی و پێش ڕۆژی ههڵبژاردن ڕهوانه بكات .بۆ دهنگدان له ڕێی پۆس������تهوه، دهبێ دهنگ������دهر پهیوهندی به بهرپرس������انی ههڵبژاردنی (فیدڕاڵ ،پارێزگا یان شارهوانی) بكات.
بهڵگهنامهی ناساندنی پهس������هندكراو بۆ ههڵبژاردنی فیدڕاڵ بۆ وهرگرتنی پسوولهی دهنگدان له شوێنی وێستگهی دهنگدان������ی ههڵبژاردنی فیدڕاڵ ،یان بۆ ناونووس������ین له دهنگدانی پێشوهخته ،دهبێ ناسنامه و شوێنی دانیشتنی دهنگدهر دیاری بكرێت .بۆ ئهم مهبهسته دهبێ: • بهڵگهنامهی ناساندن كه له حكوومهتهوه دهرچووبێت و وێنه و ناو و نیش������انی دهنگدهری لهس������هر بێت (وهكو مۆڵهتی لێخوڕینی ئۆتۆمۆبێل) نیشان بدرێت. • دوو بهڵگهی ئهس������لی له پس������وولهی ناساندن كه یهكێكیان ناو و ش������وێنی نیشتهجێ و ئهوهیتریان النیكهم ناوی دهنگدهری لهسهر بێت (وهكو پسوولهی تهندروستی یان پس������وولهی كارهبا) ،یان لهالیهن دهنگدهرێكی ترهوه ك������ه ناوی له ههمان لیس������تی دهنگدهران������هوه ههیه یان كهس������ێك كه بهڵگهنامهی ناساندنی پهسهندكراوی ههیه (بۆ نموونه ،دراوس������ێ یان كهس������ێك كه لهگهڵ دهنگدهر لهیهك ژووردا ژیان بهسهر دهبات) بناسرێت.
دیاریكردنی ناسنامه ل ه ههڵبژاردنی پارێزگادا
له ههڵبژاردنی پارێزگاییدا له دوڕگهی پرهنس ئێدوارد، له كاتی دهنگدان ،ئهگهر بهڵگهی ناساندن لهگهڵ دهنگدهر نهبێت ،پێویس������ته كه دهنگدهر سوێند بخوات .لهو كاتهدا دهنگدهر س������وێند دهخوات ،ههم������وو ئهوانهی كه دهیڵێت س������هبارهت بهوهی كه ئهو كێیه و له كوێ ژیان بهس������هر دهبات ،ڕاست و دورسته.
کهنهدا ناوی ڕهسمی:
کهنهدا
پایتهخت:
ئۆتاوا
پانتایی خاک:
9.958.319کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
34.482.779کهس .ئامار ٢٠١١ -
ڕێژی شارنشینی:
( )%٨٠،٦ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژهی ژنان:
( )%٥٠،٥ئامار – ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٩،٥
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین) )%٩٩( :ئامار – ٢٠٠٩ ئابووری:
( )%١،٩کشتوکاڵ )%٣٢( ،پیشهسازی و ()%٦٦،١یش بهشی خزمهتگوزارییه .ئامار – ٢٠٠٨
ڕێژهی بێکاری:
( )%٧،٥ئامار – ٢٠٠٨
ئهیلوولی 2012
45
كۆمهڵگه؛ دهوری ڕێکخراوهکانی کۆمهڵگهی مهدهنی ئهم چهمكه له رابردوودا پهسهندكرابوو كه بڕیارهكان لهالیهن چهند كهسێكهوه له بارهی ژیانی گشتییهوه بدرێت. ب������هاڵم ئهمرۆكه ئ������هم ش������ێوازه ئاڵۆگۆڕی بهس������هردا هاتووه. بهدهستهێنانی بهرفراوانی زانیارییهكان ،به هۆی ئهمهش تهكنهلۆژیای پێش������كهوتوو و دهسپێراگهیشتنی باشتر و زۆرتری هاوواڵتیانی به ژیانی گشتی رهخس������اندووه .دهسپێڕاگهیشتن به زانیارییهكان به مانای بهشداریكردنی كهسانێكی زۆره له گفتوگۆكانی پهیوهست به بڕیارهكان ،كه كاریگهرییان لهسهر ژیانیاندا دهبێت. زانیاری������ی دهس������هاڵت دێنێتهکای������هوه ،ههروهه������ا خهڵ������ك تێگهیشتوونه كه حكوومهتهكان پێویس������تیان به بهشداریكردنی خهڵك له رهوتی بڕیارداندا ههیه .ئهمرۆكه كۆمهڵگه گرنگییهكی زۆر به بهش������داریكردنی خهڵك دهدات ،ئهگهر كۆمهڵگه له ڕهوتی بڕیارداندا بهشداری نهكات ،داخوازیی خهڵك له بڕیارهكاندا له بهرچاو ناگیرێت .كاتێ كه كۆمهڵگه بهش������داری لهم پرۆسهیهدا دهكات ،ئهم������ه باس ل������ه بهكارهێنانی بنهماکان������ی دیموكراتی و دهسهاڵتی خهڵك دهكات .لهو واڵتانهدا كه سیاسهتهكانیان ناچڕه، هاوواڵتیان چاالكانه بهشداری له ژیانی گشتیدا دهكهن. حكوومهته خۆجێییهكان بڕیاردان له ئاستی كۆمهڵگه و ڕێگه ب������ه هاوواڵتیان دهدهن تا بیرۆڕای خ������ۆی دهرببڕن و پهیوهندی نزیكتر له نێوان حكوومهت و خهڵكدا دروست دهكهن. حكوومهته خۆجێیهكان ،ش������هفافییهت و متمان������ه بههێز دهكهن. هاوواڵتیان و كاربهدهستانی حكوومهتی پهره به پهیوهندیی پێویست ب������ۆ بهڕێوهبهرییهتی كاروباری كۆمهڵگهی دهدهن .دهس������تێوهردانی هاوواڵتی������ان له ژیان������ی كۆمهلگ������هدا دهبێته هۆی به بڕش������تبوون، شهفافییهت و ئاشكرا بوونی بهڕێوهبهریی ئهرکهکان له کۆمهڵگهدا. گرنگتر له ههموویان ،ئهم پهیوهندییانه دهرفهتی گهش������هی متمانه و باوهڕ له نێوان خۆ و ئهندامانی تری كۆمهلگهدا دێنێته کایهوه. كۆمهڵگ������هی مهدهن������ی دهرخ������هری رێكخراوه خۆبهخش������هکان و خۆبهڕێوهبهرییه ،كه وهك بازنهی نێوان خهڵك و حكوومهت كار دهكات. ئهم رێكخراوانه ،هاوواڵتیان بۆ بهرژهوهندیی هاوبهش������یان بهیهكهوه گ������رێ دهدات و دهنگی یهكگرتوو ،س������هربهخۆ و بههێز به هاوواڵتیان دهدات .ئهمه بارودۆخێك دێنێته گۆڕێ ،كه هاوواڵتیان تێیدا دهرفهتی بهشداریكردن و كارتێكهرییان بهسهر ڕهوتی بڕیارداندا دهبێت .گرووپه مهدهنییهكان جۆراوج������ۆرن و بریتین له :گرووپه ئایینییهكان ،یهكێتی كرێكاران ،رێكخراوی قۆتابیان و تهنانهت یانه وهرزشییهكان. پێویسته له پڕۆس������هی دیموكراتیدا ،كۆمهڵگهیهكهی مهدهنیی بههێز ڕۆلێكی ڕاس������تهقینه ببینێ������ت .رێكخراوهکانی كۆمهڵگهی مهدهن������ی وهکو دهنگی خهڵك خۆ دهردهخ������هن .ئهم رێكخراوانه
46ههڵبژاردن ژماره ()25
به بهش������داریكردنی ئهندامانی خۆیان له زانیارییهكان ،ئاگادار و فێری������ان دهكهن و به ڕێگهی چاالکییهکانیانهوه ،پهیامی ئهوان دهگوازنهوه .ههروهها وهك هێزێکی یهكگرتوو له كۆمهڵگهدا كار دهک������هن ،پهیوهندی نێوان ئهندامانی كۆمهلگه بههێز دهكهن و بۆ ئامانجێكی یهكگرتوو كارهکان ڕادهپهڕێنن. كۆمهڵگهی مهدهنی به ش������ێوازی جۆراوجۆر یارمهتیی بهرژهوهندیی هاوواڵتی������ان و حكووم������هت دهدات ،كۆمهڵگ������هی مهدهن������ی ل������ه ڕێگهی سنوورداركردنی دهسهاڵتی حكوومهت و پێشگیری له خراپ بهكارهێنانی حكوومهت ،له جێبهجێکردنی خواستهکانی خهڵک دڵنیا دهبێتهوه. پرۆسهی بهشداریكردن له رێكخراوهكانی كۆمهڵگهدا ،هانی پهیوهندی ڕاس������تگۆیانهی نێوان ئهندامان و ئاڵۆگوڕی بیرۆڕاكان و باوهڕهكان له ئهنجامی گفتوگ������ۆدا دهدات .گفتوگۆ یارمهتیی ئاشكرابوونی هزرهکان و رێگه پێش������كهوتووهكانی بیركردنهوه و ئهنجامێك كه به چارهس������هری كێشهكان كۆتایی دێت ،دهدات. كاتێ كه هاوواڵتیان بهشداری له پڕۆسهی دیموكراتیدا دهكهن، س������هرمایهی كۆمهاڵیهتی كه له متمان������ه و خۆڕاگری و یهكگرتن پێک دێت ،له کردهوهدا دروست دهبێت. كۆمهڵگهی مهدهنی پهیوهندی������ی نێوان حكوومهت و هاوواڵتیان پت������هو دهكات و چاودێ������ری كاروباری گش������تیی كۆمهڵگه دهكات. بهشداریكردنی كۆمهڵگه له كاروباری گشتیدا ،سهرهكیترین بهشه له پهرهپێدانی دیموكراتی و دووركهوتنهوهیه له دهسهاڵتی ناوهند. رێكخراوه كاریگهرهکان له كۆمهڵگهدا خاوهنی سێ چهمكن: یهكهم ،ههبوونی تێڕامان و لێكۆڵینهوه ،كه دهرفهتی شیكاری و ڕهوتی لێكدانهوهی الیهنه جۆراوجۆرهكانی پرس������هكان دێنێته کای������هوه .تێڕامان له ئاڵۆگۆڕی زانیارییهكان و بیركردنهوه پێش بڕیاردانی كۆتایی ،پێك دێت. دووهم ،ههبوونی گفتوگۆ .گفتوگۆ شێوازێكی تایبهتهله لێدوان كه پێویس������تی به چڕیی زیاتر له دیالۆگی ئاس������ایی ههیه .ههر كۆمهڵگهیهك دهبێت كهشوههوایهك بۆ رێكخستنی چاوپێكهوتنی گشتی ،دانیشتن ،گفتوگۆكان و ڕهوتی فێركردنی ههبێت .گفتوگۆ، ئاڵۆگۆڕی ئازادانهی بیری نوێ و ئهرێنی دێنێتهكایهوه. س������ێیهم ،كۆدهنگی .گهییش������تن به ڕێککهوت������ن دوای گفتوگۆ و ئاش������كرا بوونی دهنگی زۆرینهیه .گهیش������تن به كۆدهنگییهكی سهركهوتوو دوای كۆكردنهوه ،شیكاری و لێكدانهوهی باوهڕهكانی گشت هاوواڵتیان بهدهست دێت. بهکارهێنانی كۆدهنگییهكه ل������ه قۆناغی بهڕێوهبردنی بڕیارهكان زۆر گرینگه ،چونکه ئهندامانی كۆمهڵگه بهشدارییان تێدا كردووه. سهرچاوهu.s.info :
پارهكۆكردنهوهی ڕاستهوخۆ و ناڕاستهوخۆ ی میللی ی دارڤان ی ل ه ئینگلیزییهوه :باوك وهرگێڕان پارهكۆكردن������هوهی میلل������ی دهگهڕێت������هوه ب������ۆ ئهو پارهكۆكردنهوه و سهرچاوانهی ،كه لهالیهن حكوومهت ی������ا دهوڵهت������هوه بۆ كاندی������د و حیزبه سیاس������ییهكان دابینكراوه. پێویسته كاندید و حیزبه سیاسییهكان ههمان مافی چۆنیهكی بهش������داریكردنی پارهكۆكردنهوهی میللییان ههبێت ،ههروهها پێویس������ته یاس������اكانی پهیوهست به پارهكۆكردنهوهی میللی به ئاشكرا له یاسادا ئاماژهیان پێ بدرێت .به تایبهت زۆر گرنگه كه كاندید یا حیزبی دیاریكراو س������هرچاوه میللییهكان به شێوهیهكی خراپ بهكار نههێنن .پێویسته چوارچێوهی یاسایی ،بونیاتنان و بهردهوامیی سیستهمی فره حیزبی هان بدات. پارهكۆكردنهوهی میللی بهس������هر پارهكۆكردنهوهی ڕاس������تهوخۆ و پارهكۆكردنهوهی میللیی ناڕاستهوخۆدا دابهش دهكرێت ،ئهویش به پشتبهس������تن بهو شێوازهی ك������ه س������هرچاوه میللیی������هكان بهدهس������ت دههێنرێن. پارهكۆكردن������هوهی ڕاس������تهوخۆ وهك دراو ،بهڕێگهی
گواس������تنهوهی دراو ل������ه بانك������دا دهدرێت������ه حیزب������ه سیاس������ییهكانهوه .پارهكۆكردنهوهی ناڕاس������تهوخۆش دهگهڕێتهوه بۆ ئهو سهرچاوانهی به نرخێكی دراوییهوه حكوومهت بۆ حیزبه سیاسییهكان تهرخانی دهكات. ی میلل ی بهكارهێنانی پارهكۆكردنهو ه ئهگ������هر پارهكۆكردنهوهی میلل������ی بدرێته كاندید و حیزبه سیاس������ییهكان ،ئهوا ڕهنگ������ه واڵت ڕای خۆی دهرببڕێت كه ئهو پارهیه بۆ چ ش������تێك خهرج بكرێت. ههندێ كات دهش������ێ ئهمه به پش������تگیری بۆ كاندید و حیزبه سیاس������ییهكان دابنرێت ،كهچی له حاڵهتهكانی تردا پاره كۆكردنهوه بۆ مهبهسته تایبهتییهكان ،یان بۆ بهكارهێنانی ههندێ شتی دیار و قهدهغهكراو تهرخان دهكرێت. یهكێك له جیاوازییه سهرهكییهكان ئهوهیه ،ئاخۆ پێش������بینی دهكرێت یان نا ك������ه پارهكۆكردنهوهكه بۆ مهبهس������تهكانی ههڵمهتی ههڵبژاردن بهكاردههێنرێت ئهیلوولی 2012
47
(ئهمهش زیاتر لهو شوێنانه باوه كه پارهكۆكردنهوه ی میلل������ی به كاندی������دهكان دهدرێت) یا ب������ۆ چاالکییه پهیوهندی������داره ڕووتینییهكان������ی ناپهیوهس������ت ب������ه ههڵبژاردنهكان������هوه(ئهم������هش زیاتر لهو ش������وێنانه باوه ك������ه پارهكۆكردنهوهی میلل������ی دهدرێته حیزبه سیاسییهكان) .دهكرێ پارهكۆكردنهوهی گشتی ههم بۆ مهبهس������ته تایبهتییهكان و ههمیش بۆ مهبهس������ته قبوڵك������راوهكان تهرخ������ان بكرێت ،دهش������كرێ لهناو لیستهكهدا دابنرێت و ڕێگه بهوه بدرێت ،كه حیزبهكه ی������ا كاندیدهك������ه پارهكۆكراوهكه له نێ������وان خۆیاندا دابهش دهكهن. بهش������ێك ل������ه مهبهس������تهكانی ههڵمهتی گش������تیی ههڵب������ژاردن و چاالکیی������ه ڕووتینییهكان������ی حیزبهكه س������هبارهت به پارهكۆكراوهكه به شێوهیهكی گشتی بۆ ئهم مهبهستانهی خوارهوه تهرخان دهكرێت: -1كارهكانی گرووپی پهرلهمانی (بهکۆ) كه ستافی بهڕێوهبردن و لێكۆڵینهوهی یاسادانان و ڕاگهیاندن یا زانیارییه پێویستهكانی تر لهخۆ دهگرێت. -2مهشقكردنی كاندید یا ئهندامانی حیزب له ههموو بوارێك������دا و تهنانهت له ئایدۆلۆژی������ای حیزبهكهوه بۆ دامهزراندنی ئهندامان و خۆشگوزهرانی هاوواڵتیان. -3لێكۆڵین������هوه به س������تافی لێكۆڵین������هوه و ئالهتی زانیاری و بهدهستهێنانی بیروڕاكانیشهوه. -4هاوكاری������ی كاری حیزب������ی ل������ه واڵتان������ی تردا، زۆرجار له شێوهی پارهكۆكردنهوهدا بۆ دامهزراندنی حیزبێكی سیاس������ی تهرخانكراوه ،تاكو له واڵته دیموكراسییه پێشكهوتووهكاندا پش������تگیریی حیزبه دهستهخوشكهكان بكات. -5ئ������هو چاالكییانهی مهبهس������تیان پشتگیریكردنی گرووپه تازههاتووهكانه، ی ی زانی������ار ه������هروهك ههڵمهتهكانــ������ ی مهبهس������ـــــــــتیان ل������ه زیادكردنـــــــــ������ بهشداریپێكردنی كهمایهتییهكان ،كۆمهڵه كۆچبهرهكان و دهنگ������دهره گهنجهكان ی ی������ا ئ������هو دهنگدهرانه لهو ش������وێنانه ماف������ی دهنگدانی دهنگ������دهر له ههموو ی واڵتدا كهمتره. ی تر شوێنهكان
48ههڵبژاردن ژماره ()25
-6حیسابهكانی بانكی بۆ ههڵبژاردن لهو واڵتانه ی كه كاندید و حیزبه سیاس������ییهكان ،كه دهبێ حیسابێك بكهن������هوه تاكو ناوی خۆیان ب������ۆ ههڵبژاردنهكان تۆمار بكهن. -7یارمهت������ی بۆ كۆكردنهوهی واژو لهو واڵتانهی كه واژۆیهكان بۆ ناو تۆماركردن پێویست بن. -8پ������هروهردهی دهنگ������دهر كه بهرپرس������یارییهتی و كاری كاندید و حیزبه سیاسییهكانه ،ئهوا ئهگهر وابێت دهتوانن زۆرجار پارهكۆكراوهكه بۆ تێچووهكانیان خهرج بكهن .لهو كۆمهڵگانهی كه گۆڕانكاریی سهرهكی بهسهر سیستهمهكانی ههڵبژاردن و پڕۆسه و ڕێكارهكاندا هاتووه و ،ب������ۆ ئهو حاڵهتهی كه دهنگ������دهران یهكهم جاریانه و مافی دهنگدانیان پێ بهخشراوه ،ڕهنگه پهروهردهكردنی دهنگدهر ڕۆلێكی گرنگ بگێڕێت. -9پ������هروهردهی دهنگ������دهر ب������ه ههم������ان ش������ێوه بهرپرسیاریهتی و كاری كاندید و حیزبه سیاسییهكانه. پهروهردهی دهنگدهر لهو چهمكه فراوانانه دهكۆڵێتهوه كه پش������تگیرییهكی بههێزی كۆمهڵگهیهكی دیموكراسی دهكهن وهك ڕۆل������ه بهرچاوهكان و بهرپرس������یاریهتیی هاوواڵتی������ان و حكوومهت و بهرژهوهندییه سیاس������ی و تایبهتهكان ،میدیای ههمهجۆر و كاروبارهكان ،سێكتهره ناسوودبهخش������هكان و به گرنگیی ههڵبژاردنه خولی و خاوهن ڕكابهرهكانیشهوه. -10باڵوكردن������هوهی بهیاننام������هی ههڵب������ژاردن و باڵوكراوه ئایدۆلۆژیاییهكان و حیزبییهكان.
سهرچاوهhttp://aceproject.org :
بهرههڤی بۆ دهنگدان ێ
ێ یاسایی و رێكخستی و چارچوڤهی ێ سیاسهتا گشتی چارچوڤهی
ژ پێخهم������هت ئهنجامدان������ا پروسێس������ا دهنگدان������ێ و ههلبژارتن������ێ ب ئاوایهكێ زهالل و ش������هفاف ،وهكههڤی دناڤبهرا دهنگدهراندا ،ڕێ������ك و گونجای ل ههموو جهێن دهنگدانێ ،پێتڤیه ب ئاوایهكێ گهلهك روون پهیكهر و پێكهاتا ههلبژارتنێ د یاس������ایاندا بهێته دیاركرن .پڕانیا جاران د ژینگههێن ههلبژارتناندا كێش������هیێن گرێدای ب بهالنسا د ناڤبهرا قهید و ئاس������تهنگێن یاسایێ و رێكخستنێ دا خۆیا دبیت ،هندی گرفتێن دیترن دشێن بۆ رێكا سیاسهتا گش������تی یا كو رێڤهبهریا ههلبژارتنان دهستنیشان دكهت بهێلن .لێ یاس������ایا كو حوكمی ل پروسێسێن دهنگدانێ و ههلبژارتنێ������دا دگێریت دڤێت یا گش������تگیر و تهواو بیت نهمازه د ئهڤان كاودانێن خوارێ دا: ێ دیس������پلینا رێڤهبهری������ا ههلبژارتنان یا بژاله دهم بیت. دهمێ ئهڤ رێڤهبهریه قابلی باندورا سیاسی بیت،یان دهمێ یا نهجهرباندی یان كێم پسپوری بیت.ب ئاوایهكی گش������تی دكارین بێژین ،هندی گرفت ب بڕیارا سیاسیا رێڤهبهریا ههلبژارتنان نههێنه ئێكالكرن، دێ نهرمات������ی بۆ بهرههنگاربوونا گوهورینێن ل ژینگهها
و :عزت یوسف ههلبژاتنان پت������ر بیت .هندی ژی هووركاری د پهیكهر و ێ دا ههبیت ،دێ پراكتیك چارچوڤێن یاسایێ و رێكخستن و بجهئینانا رێكوپێك و گونجاتیا پروسێسا دهنگدانێ و ههلبژارتنێ ب ساناهیتر بیت.
پێڕابوونێن دهنگدانێ
بكارئینان������ا ئهنجامێ������ن پێڕابوونان ل پروسێس������ێن ێ ێ ل س������هر رێڤهبهریا پروسێس������ێن دهنگدان دهنگدان������ بخۆژی دهێته چهس������پاندن .ژ بۆ گهرهنتیكرنا بجهئینانا ئهڤان پێڕابوونان ب شێوهیهكی كاریگهر ههموو چاالكیێن دیتر دهێنه ڕاگرتن .مهرجێن سهرهكی ژی بۆ پێڕابوونێن دهنگدانێ ئهڤهنه: ێ دهنگدهران ب ساناهی یا س������اكار بیت ،كو ژ ئالی بهێته تێگههشتن و وهرگرتن؛ دهلیڤا ههبوونا شیانا عهمهلی و كاریگهر بۆ ههمووێ ێ داكو دهنگ كهسێن پێڕاگههشتی و شیاو بۆ دهنگدان خۆ بدهن؛ یا ههژی باوهریێ بیت ،پهیداكرنا پاكس������ازیا تهواوبۆ بهرههنگاربوونا ههر ههڤڕكیهكێ؛ پروسێس������ا پێكڤه گرێ������دان و گههاندن������ێ ،دناڤبهرا شێوازێن دهنگدانا گونجایدا دهێته گوهارتن ،ههروهسا
ئهیلوولی 2012
49
دناڤب������هرا خ������ۆدا ژی ل دووڤ ژینگههێ������ن جودایێ������ن ههلبژارتنان جوداتی ههیه .سهرباری پێڕابوونێن زانیار و كارپێك������ری ل رۆژا دهنگدانا وهك ههرجار .بجهئینانا ێ ێ د ههموو جۆرێن ئاس������انكاریێن تایبهتێ������ن دهنگدان هاریكاریا بهرههڤبوون و بهش������داربوونا كهسێن ئاكنجی ێ كهت ،زێدهباری كهس������ێن ل دووری بنگههێن دهنگدان ێ هاتینه وهكو نهخ������ۆش و پهككهفت������ی ل رۆژا دهنگدان تۆماركرن و خهلكێ ل دهڤهرێن دوور دژین.
سهقامگیریا پهیكهر و چارچوڤهیێن پروسێسێن دهنگدانێ
ژ مهرهم������ێ موكومكرنا ژێهاتن و چاالكیان ل كردارا ێد بهایێ������ن رێڤهبهریێ و زێدهكرن و بهێزكرنا بجهئینان پروسێس������ا دهنگدانێدا ،فهره هندهك گوهورین د پهیكهر ێ بهێنه ئهنجامدان .ل هندهك و چارچوڤهیێن دهنگدان������ ێ ژینگههێن ههلبژارتنێ ،یێن كو ڕاهاتنا ههلبژارتنێن بهر ێ ژێهاتنا تێدا جوداتی ههبوو یان ژی یا الواز بوو ژ ئالی پیش������هیی ،پاكسازی ،ئاسایش ،ب س������اناهی گههشتنه س������ندوقێن دهنگدانێ و دهنگدان بۆ ههموو دهنگدهران، دخازته پێڕابوونێن گوهورینێن ڕیشهیی تێدا .ههروهسا ێ پێتڤیه بهری ههر گوهورینهكا د چارچوڤهیێن دهنگدان بهێته سازدان ،ڤهكولینهكا هوور د بیاڤێ پارێ تێدچیت بهرامبهری مفایێ دهستكهڤیت بهێته ئهنجامدان. دڤێت گهلهك هوش������یاری و ئاگاداری ههبیت داكو بجهئینانا گوهورین������ان دهنگ������دهری ت������ا ڕاددهك������ێ زۆر ئال������وز نهكهت. رهنگه گهلهك ساخلهت و مفایێ گرنگ ب رێكا پاراستنا هندهك س������هقامگیریێ د چارچوڤهیێن كارپێك������ری د دهنگ������دان و ههلبژارتناندا بدهس������تكهڤیت. دهم������ێ بنهمایهك������ێ جێگیر بۆ ئهڤان پرسان دناڤبهرا خولهكا ههلبژارتن و ئێكا دی دا ههبیت، دهلیڤ������ا پێزانینێن رێكخس������تنا دهنگدان������ێ و دهنگ������دهری ب پێوهرێن پێویست دێ پروسێسهكا كاریگهرا دهنگدان و ههلبژارتنان هێته ئهنجامدان.
50ههڵبژاردن ژماره ()25
چاڤدێرییا ههلبژارتنان
ێ گرۆپێن س������هربهخۆ، چاڤدێری������ا ههلبژارتنان ژ ئالی چ ئهڤ گروپ������ه ناڤخۆیی بن یان دهرهكی ،س������هرباری چاڤدێریا پروسێسێن ههلبژارتنان ژ ئالیێ نوینهرێن حزب و كاندیدان دێ هاریكاریا بجهئینانا زهاللی و شهفافیهتا پروسێس������ا ههلبژارتنان كهت ،زێدهباری دێ هاریكاریا دیاریكرنا شاشیان ،یان ههر رهوشهكا خهمساریێ ،یان دهلیڤ������ا نهوهكههڤیا د پێكهاتا دهنگدانێ و چارچوڤهیێن بجهئینانێ كهت.
بكارئینانا تهكنهلوژیا
ژمارهكا پێش������كهفتنێن تهكنهل������وژی ژ ئالیێ تهكنیكا چاپێ ،بكارئینانا بهندێن ن������وو ،بكارئینانا كۆمپیۆتهری، گههاندنا تێلیكۆم د پروسێسێن دهنگدانێدا ،دێ شیانێن ێ بهرفرههتر لێكهت. پروسێسا دهنگدان پشتبهس������تن ب ش������ارهزایی د ههلبژاردهیێ������ن چارهس������هریێن تهكنیكی دێ بههایهك������ێ زێدهتر دهته رهنجێ������ن رێڤهبهری������ا ههلبژارتن������ان ،دێ داكوكیێ ل س������هر چارهس������هریێن گونجای د ژینگهها جوگرافی و ههلبژارتن و رۆش������نبیری و ژێرخانا ئابوری كهت. د گهلهك دوخ و رهوش������ادا ،چارهسهریێن ئاسانتر و پتر گههش������تی دێ ژ ئالیێ كاریگهریا تێچوونێڤه پتر كاریگهر مینیت.
http://aceproject.org/ace-ar/topics/ve/ve20
ئهیلوولی 2012
51
52ههڵبژاردن ژماره ()25