halbzhardn zhmara 25

Page 1

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬


‫ده‌ستووری گشتی‪ ،‬یاسا و ئازادییه‌کان‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫له‌ جیهانی ئه‌مڕۆدا و پێش هه‌موو ش������تێک‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌کان به‌ ڕێگه‌ی ده‌س������تووری گشتییه‌و‌ه‬ ‫پێناس������ه‌ ده‌کرێن‪ .‬چونکه‌ ده‌ستووری گشتی ڕێکخه‌ری ژیانی سیاسی‪ ،‬ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫هه‌ر جڤاکێکه‌‪ .‬ده‌س������تووری گش������تی سیسته‌می سیاس������ی و حوکمڕانیی واڵت گه‌اڵڵه‌ ده‌کات‬ ‫و ڕێوش������وێن بۆ سیاس������ه‌توانان و هاوواڵتیان دیاری ده‌کات‪ .‬ئه‌رک و مافه‌کان دوو کۆڵه‌که‌ی‬ ‫سه‌ره‌کیی ده‌ستووری گشتین‪.‬‬ ‫هاوس������ه‌نگی له‌ نێوان یاس������ا و ئازادییه‌کانیشدا که‌ پێناس������ه‌یه‌کی تر ده‌ستووری گشتین‪،‬‬ ‫چه‌مکی بنه‌ڕه‌تین له‌ جیهانی سه‌رده‌مدا‪ .‬پاراستنی ماف و ئازادییه‌کانی تاکیش له‌ ده‌ستووردا‬ ‫بۆته‌ ڕۆح و ناواخنی یاس������اکانی ئه‌مڕۆ‪ .‬گش������تی ئه‌مانه‌ش له‌ چه‌مکی «مافی مرۆڤ»دا خۆ‬ ‫ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ که‌ ده‌ستووری گشتی به‌ «دایکی یاساکان»‪« ،‬ڕۆحی کۆمه‌ڵگه‌» و «ئه‌خالقی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌» باسی لێوه‌ده‌کرێت‪ .‬هه‌ر به‌ ڕێگه‌ی ده‌ستووری گشتییه‌وه‌یه‌ که‌ سه‌روه‌ریی یاسا له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا سه‌قامگیر ده‌بێت‪.‬‬ ‫بوونی ده‌ستووری گشتی‪ ،‬کۆده‌نگی له‌سه‌ر و پاراستنی ئه‌و‪ ،‬مه‌رجی سه‌ره‌کییه‌‪ ،‬به‌اڵم کاتێک‬ ‫ته‌واوکه‌ر ده‌بیت‪ ،‬که‌ به‌ لێبڕاوییه‌وه‌ له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا به‌ڕێوه‌ بچێت‪ .‬له‌ هه‌مان کاتدا‪ ،‬ده‌ستووری‬ ‫گشتی س������ه‌یوانه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی و گشتییه‌ که‌ ده‌بێ ئاسایشی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و تاکی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ دابین بکات‪.‬‬ ‫ده‌س������تووری گش������تی له‌ چوارچێوه‌ و س������نووری نه‌ته‌وه‌ییدا مانا ده‌دات‪ ،‬هه‌ر به‌و پێیه‌ش‬ ‫ڕێککه‌وتنێکی نه‌ته‌وه‌یییه‌ که‌ حکوومه‌ت‪ ،‬په‌رله‌مان و دامه‌زراوه‌کان پێش������ه‌نگی به‌ڕێوه‌به‌ریی و‬ ‫جێبه‌جێکردنی ده‌ستووری گشتین‪.‬‬

‫سه‌نووسه‌ر‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪3‬‬


‫پرۆژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستان‪،‬‬ ‫پێناس ‌ه و ڕێکخه‌ری نه‌ته‌وه‌یی‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫ده‌ستوور‌ یان ده‌س������تووره‌کان‪،‬‬ ‫بریتین له کۆمه‌ڵێک یاسا و ڕێوشوێن‬ ‫بۆ سیاسه‌توانان و هاوواڵتیان‪ ،‬که‌‬ ‫ده‌ب������ێ‌ چی بکه‌ن و چی نه‌که‌ن‪ .‬به‬ ‫واتایه‌کی تر‪ ،‬کۆمه‌ڵه‌ یاسایه‌کن‪ ،‬که‬ ‫ده‌بێ چ������ۆن واڵت ئیداره‌ بکرێت و‬ ‫به‌ڕێوه‌بچێت‪ .‬پڕۆژ‌ه‌ی ده‌ستووری‬ ‫هه‌رێمی کوردس������تان ـ عێراقیش‪،‬‬ ‫جیا له‌م واتا‌ گشتییه نییه‪.‬‬ ‫پڕۆ ‌ژه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬یه‌که‌مین‬ ‫به‌ڵگ������ه‌ و ئه‌زموون������ی مێژووی������ی نه‌ت������ه‌وه‌ی کورد و‬ ‫نه‌ته‌وه‌کانی تری کوردس������تانه‪ ،‬ک������ه وه‌کو یه‌که‌یه‌کی‬ ‫سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬به‌اڵم ڕه‌نگاوڕه‌نگ ده‌یانناسێنێت‬ ‫و گه‌اڵڵه‌یان ده‌کات‪ .‬ئه‌م پرۆژه‌یه‪ ،‬له‌ مه‌یدانی سیاسیدا‪،‬‬ ‫یه‌که‌یه‌کی سیاسی و نه‌ته‌وه‌یی که خاوه‌نی سنووری‬ ‫جوگرافیای نه‌ته‌وه‌یی خۆی ده‌بێت‪ ،‬له عێڕاقدا دێنێته‌‬ ‫کایه‌وه‌ و کۆتایی به‌ مێژووی ده‌سه‌اڵتی چڕ‪ ،‬تۆکمه‌ و‬ ‫توتالیتار له ئێراقدا دێنێت‪.‬‬ ‫یه‌کێ������ک ل������ه ئامانج������ه‌ س������ه‌ره‌کییه‌کانی پڕۆژ‌ه‌ی‬ ‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ده‌س������تووری هه‌رێمی کوردستان ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬به‌شێک له‬ ‫ده‌سه‌اڵتی سیاسی‪ ،‬ئابووری‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و نیزامی‬ ‫له به‌غدا وه‌رده‌گرێته‌وه‌ (دابه‌شکردنی ده‌سه‌اڵته‌کان)‬ ‫و بۆ هه‌رێمی کوردس������تانی ده‌گوێزێت������ه‌وه‌‪ .‬ئاکامی‬ ‫ئه‌م گواس������تنه‌وه‌یه‌ ئه‌وه‌یه‪ ،‬که له بواری سیاس������ی‬ ‫و یاسایییه‌وه‌‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی به‌غدا بچووک ده‌کاته‌وه‌‬ ‫و‌ عێراق ده‌کاته‌ خاوه‌ن������ی دوو پایته‌ختی بڕیاردان‌‪،‬‬ ‫(به‌غ������دا و هه‌ولێر)‪ .‬پڕۆژ‌ه‌ی ده‌س������تووری هه‌رێمی‬ ‫کوردستان‪ ،‬ئه‌م یه‌که‌ سیاسی ـ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌ (هه‌رێمی‬ ‫کوردستان)‪ ‌،‬به‌ڕه‌سمی و به‌یاسایی ده‌کات‪.‬‬


‫بنه‌مای سه‌ره‌کیش بۆ ئه‌م بڕیاره‌‪ ،‬ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ سه‌ر‬ ‫مادده‌کانی (‪ )2‬که سنووری هه‌رێمی کوردستان له‬ ‫عێراق������دا دیاری ده‌کات‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا مادده‌ی (‪ )٥‬که‌‬ ‫باس������ی نه‌ته‌وه‌کانی تر له کوردس������تاندا ده‌کات‪ .‬له‌‬ ‫کۆتاییش������دا مادده‌کان������ی ‪ ١١ ،١٠‬و ‪ ١٢‬که باس له‬ ‫پایته‌ختی هه‌رێمی کوردس������تان‪ ،‬زمان‪ ،‬ئااڵ‪ ،‬جه‌ژن و‬ ‫س������روودی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬هه‌روه‌ها هێزی پێشمه‌رگه‌ که‬ ‫هێزی پاراستنی هه‌رێمی کوردستان ده‌بێت‪ ،‬ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ پێناس������ه‌ی سیس������ته‌می سیاسیی‬ ‫هه‌رێم������ی کوردس������تان‪ ،‬له‌ م������ادده‌ی (‪)١‬دا هاتووه‌‪:‬‬ ‫(په‌رله‌مان������ی‪ ،‬کۆم������اری و دیموکراتی)یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پرس������ی گرنگی ده‌ستاوده‌ستکردنی ده‌سه‌اڵتیشی له‌‬ ‫"هه‌ڵبژاردنی گش������تیی ڕاسته‌وخۆ و نهێنی"یه‌وه‌ گرێ‬ ‫ده‌دات‪ .‬ئه‌مه‌یان یه‌کێکه‌ له‌ خاله‌ گرینگه‌کانی پرۆژه‌ی‬ ‫ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستان‪.‬‬ ‫پڕۆژ‌ه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستان ـ عێراق‪،‬‬ ‫به‌ڵگه‌ی دروستکردنی یه‌که‌یه‌کی فیدراڵییه‌ له‌ عێراقدا‬ ‫که‌ گرووپه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تری کوردس������تانیش له‌م‬ ‫یه‌که‌یه‌دا به‌ ئاشکرا بوونیان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و پرۆژه‌یه‌ ئه‌و‬ ‫یه‌که‌ فیدراڵییه‌ له چوارچێوه‌ی عێراق و له ده‌ره‌وه‌دا‪،‬‬ ‫به‌یاسایی و به‌ڕه‌سمییان ده‌کات‪.‬‬ ‫پڕۆژ‌ه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستان ـ عێراق‪،‬‬ ‫ئ������ه‌م ده‌رفه‌ته‌ی بۆ کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردس������تان‬ ‫ڕه‌خساندووه‌‌‪1 :‬ـ به‌ڵگه‌یه‌کی مێژوویییه بۆ به‌ڕێوه‌به‌ریی‬ ‫یه‌که‌ی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی هه‌رێمی کوردستان‪.‬‬ ‫‪2‬ـ نه‌زمێکی نوێی کۆمه‌اڵیه‌تی له هه‌رێمی کوردستاندا‬ ‫د‌ێنێته‌ کایه‌وه‌‪3 .‬ـ له بواری ده‌ره‌وه‌ی کوردستاندا‪ ،‬به‬ ‫‌شێوه‌یه‌کی فیدراڵی و دیموکراتیک‪ ،‬په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫حکوومه‌تی عێراقدا ڕێکوپێ������ک ده‌کات‪4 .‬ـ له بواری‬ ‫جیهانیشدا‪ ،‬ڕاسته‌وخۆ و ناڕاسته‌وخۆ‪ ،‬نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردستان ده‌کات‪.‬‬

‫پڕۆژ‌ه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستان و‬ ‫واڵتانی ده‌و‌روبه‌ر‬

‫ب������ه‌ پێی ئه‌وه‌ی که واڵتان������ی ده‌وروبه‌ری هه‌رێمی‬ ‫کوردس������تان (ئێران‪ ،‬تورکیه و سوریه) وه‌کو عێراق‬ ‫فره ‌نه‌ته‌وه‌ن‪ ،‬ده‌توانێت ئه‌و کارتێکه‌رییه‌ی له‌س������ه‌ر‬ ‫پارچه‌کان������ی ت������ر کوردس������تاندا هه‌بێت‪ ،‬ک������ه پله‌ی‬ ‫داخوازی������ی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬دیموکراتیک و مه‌ده‌نیی ئه‌وان‬

‫به‌رزتر بکاته‌وه‌ و وه‌کوو هاوکێشه‌یه‌ک ڕۆڵی هانده‌ر‬ ‫له‌و به‌شانه‌دا بگێڕێت‪.‬‬ ‫بێشک بوونی یه‌که‌ی سیاسیی هه‌رێمی کوردستان‬ ‫ل������ه‌ پاڵ (ئێ������ران‪ ،‬تورکیه و س������وریه)دا‪ ،‬ئه‌و واڵتانه‌‬ ‫ناچار ده‌کات‪ ،‬که وه‌کوو هاوکێش������ه‌یه‌کی سیاس������ی‬ ‫ڕه‌فتار له‌گه‌ڵ حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستاندا بکه‌ن‪،‬‬ ‫به‌اڵم پیالن و گوشار هێنانیش بۆ سه‌ر ئه‌و ده‌سه‌اڵته‌‬ ‫سنوورداره‌ (حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان) الیه‌نێکی‬ ‫تر له سیاسه‌تی ئه‌وان ده‌بێت‪.‬‬

‫پڕۆژ‌ه‌ی ده‌ستووری هه‌رێمی کوردستان و‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‬

‫واڵتانی ده‌وروبه‌ری هه‌رێمی کوردستان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫واڵتانی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست‪ ،‬داخراو و یه‌کپارچه‌ن‪،‬‬ ‫ک������ه له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای (یه‌کێتی له یه‌کده‌س������تی و‬ ‫یه‌کڕه‌نگ������ی)‪ ،‬ئه‌ویش ب������ه ڕێ������گای زه‌بروزه‌نگه‌وه‌‬ ‫دروس������تکراو‌ن‪ .‬پ������ڕۆژ‌ه‌ی ده‌س������تووری هه‌رێم������ی‬ ‫کوردس������تان ـ عێراق‪ ،‬یه‌که‌مین به‌ڵگه‌ی مێژوویی‌ له‬ ‫ڕۆژهه‌التی ناوه‌ڕاستدایه‌‪ ،‬که ده‌سه‌اڵت به شێوه‌یه‌کی‬ ‫دیموکراتیک دابه‌ش ده‌کات و یه‌کێتییه‌کی دڵخوازانه‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای چه‌ند نه‌ته‌وه‌ی������ی و چه‌ند ڕه‌نگی‬ ‫(یه‌کێتی له چه‌ند چه‌شنی)دا‪ ،‬پێکدێنێت‪.‬‬ ‫هه‌رێمی کوردستان ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ مێژوویییه‌ی بۆ‬ ‫ڕه‌خس������اوه‌‪ ،‬که له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا یه‌کێک‬ ‫له هاوکێش������ه‌ دیموکراتییه‌کان بێت و ل‌ه شه‌ترنجی‬ ‫ئاڵۆزی ئه‌و ناوچ‌ه گڕگرتووه‌دا یاریکه‌ر بێت و شوێنی‬ ‫هه‌بێ������ت‪" .‬به‌ه������اری عه‌ره‌ب"یش که‌ش������وهه‌وایه‌کی‬ ‫له‌باری بۆ لێکترازاندن������ی ده‌وڵه‌ته‌ چڕ و تۆکمه‌کان‬ ‫ڕه‌خس������اندووه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش������یان ئه‌و ئاڕاس������ته‌یه‌یه‌ ک‌ه‬ ‫ل‌ه ه������زر و ناواخنی پرۆژه‌ی ده‌س������تووری هه‌رێمی‬ ‫کوردستان نزیکه‌‪.‬‬ ‫هه‌رێمی کوردس������تان به‌ پرۆژه‌ ده‌ستووره‌که‌یه‌وه‌‪،‬‬ ‫پێش������ه‌نگی جاڕدانی چه‌ش������نێک له‌ دیموکراس������ییه‌‬ ‫ل������ه‌ ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا‪ ،‬هه‌روه‌ها بانگه‌ش������ه‌ی‬ ‫بچووککردن������ه‌وه‌ی حکوومه‌ت������ی ناوه‌ن������دی ده‌کات و‬ ‫الگیری ل������ه‌ خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری به‌ ش������ێوه‌یه‌کی فیدراڵی‬ ‫ده‌کات‪ .‬ئه‌مه‌ش کاکڵی سه‌ره‌کی و بنه‌ڕه‌تیی چه‌شنێک‬ ‫له‌ فیدراڵیس������مه‌ له‌ ئێراقی نوێدا‪ ،‬ک������ه‌ کۆڵه‌که‌که‌ی‬ ‫دیموکراسی و فره‌چه‌شنییه‌‪.‬‬ ‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪5‬‬


‫ملمالنێی هه‌ڵبژاردن له‌ (ئانگۆال)دا‬

‫ڕۆژی هه‌ین������ی (‪ )٢٠١٢/٨/٣١‬هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی‬ ‫ل‌ه ئانگ������ۆالدا به‌ڕێوه‌چ������وو‪ .‬ل‌ه س������اڵی ‪ ١٩٧٥‬که‌ ئانگۆال‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی به‌ده‌س������تهێنا و ل‌ه ڕێژ ده‌سه‌اڵتی پورتوگالدا‬ ‫نه‌ما‪ ،‬ئه‌و‌ه س������ێیه‌مین هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانییه‌ له‌و واڵته‌دا‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪.‬‬ ‫به‌ پێی ڕاگه‌یێندراوی کۆمیس������یۆنی هه‌ڵبژاردنی ئانگۆال‪،‬‬ ‫حزبی ده‌س������ه‌اڵتدار (‪ )MPLA‬به‌ سه‌رۆکایه‌تیی (ژۆزێ‬ ‫ئێدواردۆ دووس س������انتۆز) ک‌ه ‪ ٣٣‬س������اڵ‌ه حوکمڕانی ئه‌و‬ ‫واڵت������‌ه ده‌کات‪ ،‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا توانی (‪)%٧٥‬ی ده‌نگه‌کان‬ ‫مس������ۆگه‌ر بكات‪ .‬به‌م پێیه‌ ژۆزێ ئێدواردۆ بۆ پێنج س������اڵی‬ ‫تریش بۆ س������ه‌رکۆماری ئانگ������ۆال هه‌ڵبژێردرایه‌وه‌‪ .‬حزبی‬ ‫به‌رهه‌ڵس������تکاری (یوونیتا) ته‌نیا توانی (‪)%١٨‬ی ده‌نگه‌کان‬ ‫به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫به‌پێی یاسای نوێی ئانگۆال‪ ،‬ڕێبه‌ری حزبی سه‌رکه‌وتوو‬ ‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا ک‌ه ب‌ه چه‌ش������نێک هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌رکۆماریش������ه‌‪ ،‬به‌ش������ێوه‌یه‌کی ڕاس������ته‌وخۆ ده‌بێت������‌ه‬ ‫سه‌رکۆمار‪.‬‬ ‫ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ک‌ه نزیک ب‌ه (‪ )١٠‬ملیۆن که‌س مافی‬ ‫به‌ش������داریکردن ل������ه‌ ده‌نگدانیاندا هه‌ب������وو‪ ،‬ته‌نیا (‪)%٥٧‬ی‬ ‫ده‌نگده‌ران به‌شدارییان له‌و هه‌ڵبژاردندا کرد‪.‬‬ ‫به‌رهه‌ڵس������تکارانی ده‌وڵه‌ت������ی ئانگ������ۆال و چاودێران������ی‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫هه‌ڵب������ژاردن ڕایانگه‌یاند‪ ،‬ک‌ه ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا‬ ‫فرتوفێڵ و ساخته‌کاری کراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه دوای د‌ه ساڵ شه‌ڕی ناوخۆ له‌و واڵته‌دا‬ ‫به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬جێی ئاماژ‌ه پێکردنه‌ که‌ له‌ نێوان س������ااڵنی‬ ‫‪ ١٩٧٥‬تا س������اڵی ‪ ٢٠٠٢‬ک‌ه ش������ه‌ڕی ناوخۆ ل������ه‌و واڵته‌دا‬ ‫گ������ڕی گرت‪ ،‬نزیک ب������‌ه نیو ملیۆن که‌س ک������وژران و زیاتر‬ ‫ل������‌ه ملیۆنێکیش بوونه‌ کۆچب������ه‌ر‪ .‬گه‌رچی ئانگۆال دووه‌مین‬ ‫هه‌نارده‌کاری نه‌وت‌ه ل‌ه ئه‌فریقادا‪ ،‬به‌اڵم بێکاری و هه‌ژاری‬ ‫گه‌لێک به‌رچاوه‌‪.‬‬

‫ژۆزێ ئێدواردۆ دووس سانتۆز‬


‫كۆماری ئا‌نگۆال‬

‫كۆماری ئانگۆال‪ ،‬واڵتێكه‌ كه‌وتۆته‌ باشووری خۆرئاوای‬ ‫ئه‌فریقیا‪ .‬پایته‌ختی ش������اری (لۆئاندا)یه‌‪ .‬زمانی فه‌رمیی‬ ‫ئانگۆال (پورتوگالی)یه‌‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتوانی ‪ 18‬ملیۆن و‬ ‫نیوه‌ و دراوی ناوی (كوانزا)یه‌‪.‬‬ ‫خه‌ڵك������ی ئانگۆال ئایینی مه‌س������یحییان هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ زیاتر‬ ‫له‌ نیوه‌ی ش������وێنكه‌وتووی ئایینی كاتولیكی ڕومی و یه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر چواریشی پرۆتستانن‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی خه‌ڵكی ئانگۆال ڕه‌شپێستی سه‌ر به‌ (بانتۆ)نه‌‪،‬‬ ‫ك‌ه ‪ %36‬له‌ خێڵی (ئوویمبوندۆ)‪ %25 ،‬له‌ خێڵی (ئامبوندۆ)‬ ‫و ئه‌وانی تریش سه‌ر به‌ خێڵه‌كانی ترن‪.‬‬ ‫واڵتی ئانگۆال یه‌كێكه‌ له‌ واڵتانی هه‌نارده‌كردنی نه‌وت‌‪،‬‬ ‫كه‌ زیات������ر له‌ ‪%60‬ی به‌رهه‌می خ������اوی ناوخۆیی له‌ ڕێی‬ ‫فرۆش������تنی نه‌وت دابین ده‌كات و نه‌وتی پێویستیی خۆی‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی ل������ه‌ ده‌ره‌وه‌ی والت ده‌پاڵێودرێت و به‌رهه‌مه‌‬ ‫نه‌وتییه‌كانی لێ دروس������ت ده‌كرێت‪ ،‬هاورده‌ی ده‌كاته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم دوو له‌سه‌ر سێی خه‌ڵكی ئه‌و واڵته‌ به‌ هه‌ژاری ژیان‬ ‫به‌سه‌ر ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫ئانگ������ۆال‪ ،‬دوای ئه‌وه‌ی له‌ به‌هاری س������اڵی ‪ 2002‬له‌‬ ‫ش������ه‌ڕێكی ناوخۆیی ‪ 15‬س������اڵه‌ ده‌ربازی ب������وو‪ ،‬له‌ كاتی‬ ‫ئێستادا له‌ دوای نێجیریا بۆته‌ دووه‌م واڵتی به‌رهه‌مهێنه‌ری‬

‫ن������ه‌وت و ئه‌مریكاش دووه‌م واڵت������ی كڕیاری نه‌وتی خاوی‬ ‫ئ������ه‌و واڵته‌یه‌‪ .‬ل������ه‌ بواری ئابووریش������ه‌وه‌ له‌ باش������ووری‬ ‫س������ه‌حرا‪ ،‬دوای ئه‌فریقیای باش������وور و نێجیریا به‌ پله‌ی‬ ‫س������ێیه‌م دێت‪ ،‬ئانگۆال له‌ ئێستادا خۆی له‌نێو واڵتانی تازه‌‬ ‫پێگه‌یش������تووی ئابووریی جیهان ده‌بینێت‪ .‬واڵتی پورتوگال‬ ‫كه‌ پێش������تر له‌و واڵته‌ ده‌س������ه‌اڵتدار بوو‪ ،‬له‌ كاتی ئێستادا‬ ‫خۆی تووشی گرفتی گه‌وره‌ی بێكاری بووه‌ و ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆی ش������اره‌زایانی پورتوگالی بۆ به‌ده‌س������تهێنانی هه‌لی‬ ‫كار ڕوویان له‌ ئانگ������ۆال كردووه‌‪ .‬ئانگۆال ئه‌ندامی یه‌كێتی‬ ‫ئه‌فریقیا‪ ،‬ڕێكخراوی نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان و كۆمیته‌ی‬ ‫هاوكاریی گه‌شه‌ سه‌ندنه‌ له‌ ئه‌فریقیا‪.‬‬ ‫له‌ كۆتاییه‌كانی سه‌ده‌ی پازده‌هه‌مدا‪ ،‬ئانگۆال ژێرده‌سته‌ی‬ ‫پورتوگال بوو‪ .‬له‌ س������ه‌ده‌ی بیس������ته‌م‪ ،‬بێگاری‪ ،‬وه‌رگرتنی‬ ‫باجێكی زۆر و پاكتاویی ڕه‌گه‌زی له‌الیه‌ن پورتوگاله‌كانه‌وه‌‪،‬‬ ‫بووه‌ هۆی سه‌رهه‌ڵدانی بزاڤی نیشتمانی‪ .‬سه‌ركوتكردنی‬ ‫هه‌م������وو ناڕه‌زایی������ه‌ سیاس������ییه‌كان له‌ س������اڵی ‪1961‬دا‬ ‫هه‌ڵگیرس������انی ش������ه‌ڕی پارتیزانی لێ كه‌وته‌وه‌‪ .‬كاتێك كه‌‬ ‫له‌ ساڵی ‪ 1975‬سه‌ربه‌خۆیی ڕاگه‌یێندرا‪ ،‬سێ بزوتنه‌وه‌ی‬ ‫ڕكابه‌ری پارتیزان بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ده‌س������ه‌اڵتی واڵت‬ ‫كه‌وتنه‌ به‌رامبه‌ر یه‌كتری‪ .‬باڵی گه‌ل بۆ ئازادیی ئانگۆال‪ ،‬به‌‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪7‬‬


‫پشتیوانیی ڕووسیا و كوبا‪ ،‬به‌ سه‌رۆكایه‌تیی (ئاگۆستینۆ‬ ‫نتۆ) پێ������ش كه‌وت‪ ،‬هه‌روه‌ها توانی به‌رپه‌رچی هێرش������ێك‬ ‫كه‌ له‌الیه‌ن ئه‌فریقیای باش������ووره‌وه‌ ئه‌نجامدرا‪ ،‬بداته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ده‌یه‌ی ‪ ،1980‬س������ه‌ربازه‌كانی كوبایی پش������تیوانیان له‌‬ ‫ده‌وڵه‌تی باڵی گه‌ل بۆ ئازادی������ی ئانگۆال كرد له‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ب������ه‌ بزووتن������ه‌وه‌ی (یونیتا) به‌ س������ه‌رۆكایه‌تیی (جواناس‬ ‫ساویمبی)‪ ،‬كه‌ ئه‌فریقیای باشوور پشتیوانییان ده‌كردن‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1990‬ده‌س������تتێوه‌ردانی ده‌ره‌كی له‌ ش������ه‌ڕی‬ ‫ناوخۆ كۆتایی هات و له‌ ساڵی ‪ 1991‬له‌سه‌ر ئاگربه‌ست‬ ‫ڕێككه‌وتن‪ .‬له‌ س������اڵی ‪ 1992‬دوای ئ������ه‌وه‌ی (یۆنیتا) به‌‬ ‫ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی چه‌ند حزبی ڕازی نه‌بوو‪ ،‬ش������ه‌ڕ له‌‬ ‫نێ������وان ئه‌و بزووتنه‌وه‌یه‌ و باڵی گ������ه‌ل بۆ ئازادیی ئانگۆال‬ ‫جارێكی دیكه‌ ده‌ستی پێكرده‌وه‌‪.‬‬

‫مێژوو‬

‫له‌ س������اڵی ‪( 1482‬دیێگۆ كائۆ) ده‌ریاوانی پورتوگالی‪،‬‬ ‫واڵتی ئانگ������ۆالی دۆزییه‌وه‌‪ .‬په‌یوه‌ندیی بازرگانی له‌ نێوان‬ ‫هیند و ڕۆژئاوای دوور دروست بوو و دواتر بووه‌ ناوه‌ندی‬ ‫فرۆشتنی كۆیله‌ به‌ واڵتانی ژێرده‌ستی پورتوگال له‌ به‌ڕازیل‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی په‌یماننامه‌ی س������اڵی ‪1885‬ی برلن‪ ،‬داگیركه‌رانی‬ ‫بریتانی و پورتوگال������ی بۆ ده‌رهێنانی كانه‌ ژێرزه‌وییه‌كانی‬ ‫ئانگۆال ده‌ستیان به‌ دروستكردنی ڕێگا گشتییه‌كان‪ ،‬ڕێگای‬ ‫ش������ه‌مه‌نده‌فه‌ر‪ ،‬دامه‌زراوه‌ پیشه‌سازییه‌كان و په‌ره‌پێدانی‬

‫كشتوكاڵی كرد‪.‬‬

‫دیێگۆ كائۆ ‪1486 - 1450‬‬

‫ئانگ������ۆال دوایین كۆڵۆنی گه‌وره‌ی ئه‌ورووپایی بوو ك‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی خۆی به‌ده‌س������ت هێنا‪ .‬ئه‌و واڵته‌ نزیكه‌ی‬ ‫پێنج س������ه‌ده‌ له‌ژێر ده‌س������ه‌اڵتی پورتوگالدا بوو‪ ،‬كه‌ به‌‬ ‫هاوكارییه‌ س������ه‌ربازییه‌كانی ڕوس������یا و كوبا له‌ شه‌ڕه‌‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ناوخۆییه‌كان������ی ‪ 1975‬ت������ا ‪ 1976‬س������ه‌ركه‌وت‪ .‬دوای‬ ‫شه‌ڕی دووه‌می جیهانی له‌گه‌ڵ سه‌رهه‌ڵدانی بزووتنه‌وه‌‬ ‫ئازادیخوازه‌كانی كیش������وه‌ری ئه‌فریقیا‪ ،‬سه‌ركوتكردنی‬ ‫بزووتنه‌وه‌ له‌الیه‌ن پورته‌گالییه‌كانه‌وه‌ شكس������تی هێنا و‬ ‫له‌ كۆتاییدا له‌ مانگی نیس������انی ‪ 1974‬پورتوگال ناچار‬ ‫بوو سه‌ربه‌خۆیی پێ بدات و ساڵی دواتر سه‌ركۆماری‬ ‫پورتوگال (فرانسیسكۆ داكۆس������تاكومز) سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ئانگ������ۆالی قبوڵ ك������رد و دوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫‪ ،MPLA‬باڵ������ی ئازادیخوازی ئانگۆال‪ FNLA ،‬و یونیتا‬ ‫به‌ هاوبه‌ش������ی س������ه‌ربه‌خۆیی واڵتیان به‌ده‌س������ت هێنا‪.‬‬ ‫هه‌ندێ له‌و باڵه‌ سیاس������ییانه‌ هاوكاریی و پێشنیاریان‬ ‫له‌ هه‌ندێ واڵت������ی جۆراوجۆر وه‌رده‌گ������رت‪ .‬زۆری پێ‬ ‫نه‌چ������وو كه‌ ئانگۆال بوو‌ه مه‌یدانی ش������ه‌ڕی ناوخۆیی و‬ ‫ده‌ره‌ك������ی‪ .‬حكوومه‌تی نوێی ئانگ������ۆال له‌الیه‌ن ‪MPLA‬‬ ‫به‌ س������ه‌رۆكایه‌تی (ئاگۆستینو نتو) له‌ یازده‌ی شوباتی‬ ‫‪ 1976‬دروس������ت بوو و كۆماری خه‌ڵك������ی ئانگۆال هاته‌‬ ‫كایه‌وه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم له‌الیه‌ن زه‌ئیر‪ ،‬ئه‌فریقیای باش������ووره‌وه‌‬ ‫ده‌ستدرێژییه‌كی زۆری كرایه‌ سه‌ر‪.‬‬ ‫دوا ب������ه‌ دوای ڕوخان������ی حكوومه‌تی كۆڵۆنیالیس������تی‬ ‫پورتوگال له‌ نیس������انی ‪ ،1974‬به‌ به‌ش������داری سه‌ربازانی‬ ‫ئه‌فریقیای باش������وور له‌ پاڵ هێزه‌كانی (یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫بۆ س������ه‌ربه‌خۆیی ته‌واوی ئانگۆال) (یونیتا)‪ ،‬شه‌ڕ ده‌ستی‬ ‫پێكرد و دوای ڕاگه‌یاندنی س������ه‌ربه‌خۆییش هه‌ر به‌رده‌وام‬ ‫بوو‪ .‬ده‌وڵه‌ت������ی (بزووتنه‌وه‌ی خه‌ڵك ب������ۆ ئازادیی ئانگۆال‬ ‫‪ )MPLA‬به‌ هاوكاری هێزه‌كانی كوبا به‌رگرییان كرد‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ ،1992‬بۆ به‌رنگاربوونه‌وه‌ی هێرشی نوێی‬ ‫(یه‌كێتی نه‌ته‌وه‌یی بۆ س������ه‌ربه‌خۆیی ت������ه‌واوی ئانگۆال ‪-‬‬ ‫یونیتا) و پاراس������تنی دامه‌زراوه‌ نه‌وتیی������ه‌كان‪ ،‬ده‌وڵه‌تی‬ ‫لۆئاندا داوای هاوكاریی سه‌ربازیی له‌ فه‌ره‌نسا كرد‪ .‬له‌‬ ‫ساڵی ‪1993‬دا كۆمپانیای (ئێكزكیوتیو ئوتكامز) به‌ هانای‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ی ئانگۆالوه‌ چوو تاكو ناوچه‌ی نه‌وتیی (س������ویۆ)‬ ‫له‌ژێر ده‌سه‌التی یونیتا ده‌ربێنێت‪.‬‬

‫سیاسه‌ت‬

‫حزبی ده‌سه‌اڵتداری ئانگۆال ‪ MPLA‬له‌ ساڵی ‪1975‬‬ ‫به‌دواوه‌ له‌و واڵته‌دا حوكمڕانی ده‌كات‪.‬‬ ‫ژۆزێ ئێدواردۆ دووس س������انتۆس‪ ،‬سه‌ركۆماری ئه‌و‬ ‫واڵته‌یه‌‪ .‬ناوبراو له‌گه‌ڵ س������ه‌ربه‌خۆیی ئانگۆال له‌ ساڵی‬ ‫‪1975‬ی زایینی‪ ،‬به‌ وه‌زیری كاروباری ده‌ره‌وه‌ی ده‌وڵه‌ت‬ ‫هه‌ڵبژێردرا‪ .‬له‌ س������اڵی ‪1978‬ی زایینی بوو به‌ وه‌زیری‬


‫پالندان������ان و دوابه‌دوای مردنی (ئه‌نتۆنیۆ ئاگوس������تینو‬ ‫نێتو)‪ ،‬دووس سانتۆس له‌ ‪10‬ی ئه‌یلوولی ‪1979‬ی زایینی‬ ‫پۆستی سه‌ركۆماری ئانگۆالی وه‌رگرت‪.‬‬ ‫دووس س������انتۆس له‌ س������اڵی ‪1991‬ی زایینی له‌گه‌ڵ‬ ‫ناڕازییه‌ ناوخۆیییه‌كان‪ ،‬ك������ه‌ ناكۆكی له‌گه‌ل ئه‌وان‌ بووه‌‬ ‫هۆی پێكدادان و ش������ه‌ڕی ناوخۆیی‪ ،‬ڕێككه‌وتنی ئاشتیی‬ ‫گ������رێ دا و بڕیار درا كه‌ یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردن له‌ س������اڵی‬ ‫‪1992‬ی زایینی ئه‌نجام بدرێت‪ .‬گرنگترین گرووپی نه‌یاری‬ ‫‪ MPLA‬كه‌ له‌ هه‌وڵی وه‌رگرتنی ده‌س������ه‌اڵت بوو‪ ،‬حزبی‬ ‫(یونیت������ا) بوو‪ .‬هه‌ڵبژاردن له‌ كاتی دیاریكراو ئه‌نجام درا‬ ‫و به‌ په‌س������ه‌ندكردنی ڕێكخراوی نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‬ ‫و چاودێران������ی دیكه‌ی نێوده‌وڵه‌تی‪ MPLA ،‬ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫وه‌رگرت و دووس س������انتۆس بووه‌ سه‌ركۆماری ئانگۆال‪.‬‬ ‫یونیتا هێشتا له‌س������ه‌ر ناڕه‌زایه‌تییه‌كه‌ی به‌رده‌وام بوو و‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنی قبول نه‌كرد‪ ،‬به‌و هۆیه‌ش������ه‌وه‌‬ ‫جارێكی دیك������ه‌ واڵت بووه‌ مه‌یدانی ش������ه‌ڕ و پێكدادان‪.‬‬ ‫دووس س������انتۆس ب������ۆ گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئارام������ی بۆ واڵت‬ ‫هه‌وڵێك������ی زۆری دا و بۆ چاره‌س������ه‌ری ئ������ه‌و قه‌یرانه‌ش‬ ‫س������وودی له‌ ڕێكخراوی نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كان‪ ،‬ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ڕوسیا و پورتوگال وه‌رگرت‪.‬‬ ‫ئه‌نجام������ی ئ������ه‌و هه‌نگاوان‌ه ئه‌وه‌بوو كه‌ ل‌ه تش������رینی‬ ‫دووه‌م������ی ‪1994‬ی زایینی (په‌یماننامه‌ی لۆس������اكا) ل‌ه‬ ‫نێوان ده‌وڵه‌ت و حزب������ی یونیتا گرێ درا‪ .‬دوای ئه‌وه‌ی‬ ‫ئارامییه‌ك گه‌ڕایه‌وه‌ واڵت‪ ،‬ل‌ه ئه‌یلوولی ‪1995‬ی زایینی‪،‬‬ ‫به‌ مه‌به‌ستی چاكسازی و به‌هێزكردنی ژێرخانی واڵت‪،‬‬ ‫دووس سانتۆس چه‌ند نوێنه‌رێكی بۆ ڕاكێشانی پشتیوانیی‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی نێوده‌وڵه‌تی ڕه‌وانه‌ی برۆكسل كرد‪ .‬نائارامیی‌ه‬ ‫ناوخۆیییه‌كانی ئانگۆال تا س������اڵی ‪ 2002‬درێژه‌ی كێشا‪،‬‬ ‫به‌اڵم دوای كوژرانی (جوناس س������اویمبی)‪ ،‬س������ه‌رۆكی‬ ‫حزبی یونیتا‪ ،‬به‌ده‌س������تی هێزی س������ه‌ربازیی ئانگۆال ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪ ،2002‬ئه‌ندامانی دیكه‌ی ئه‌و حزبه‌ ده‌س������تیان‬ ‫ل‌ه ش������ه‌ڕ هه‌ڵگرت و ئاش������تییان هه‌ڵبژارد‪ .‬حزبی یونیتا‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ 1993‬له‌الیه‌ن ئه‌مریكاو‌ه به‌فه‌رمی ناسرابوو‪.‬‬ ‫له‌ هه‌نگاوه‌كانی دووس س������انتۆس ده‌توانین ئاماژه‌ ب‌ه‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی حوكمی له‌ سێداره‌دان و چاكسازی‬ ‫له‌ ده‌ستووردا بكه‌ین‪.‬‬ ‫دووس سانتۆس له‌ ساڵی ‪2001‬ی زایینی ڕایگه‌یاندبوو‬ ‫كه‌ به‌ش������داری له‌ هه‌ڵبژاردندا ناكات‪ ،‬به‌اڵم جارێكی دیكه‌‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 2003‬وه‌كو س������ه‌رۆكی حزبی ده‌سه‌اڵتدار و‬ ‫سه‌ركۆمار ناسێندرا‪.‬‬

‫جوگرافیا‬

‫ئانگۆال واڵتێكی گه‌وره‌یه‌ كه‌وتۆته‌ باش������ووری ڕۆژئاوای‬ ‫ئه‌فریقیا و كه‌نارئاوییه‌كانی باش������ووری زه‌ریای ئه‌تله‌س������ی‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها كه‌وتۆته‌ نێوان واڵت������ی نامیبیا و كۆماری كۆنگۆی‬ ‫دیموكراتیك‪ .‬ڕێژه‌ی بارانبارینی سااڵنه‌ له‌ نێوان ‪ 25‬سانتیمه‌تر‬ ‫له‌ باكوور‪ 60 ،‬سانتیمه‌تر له‌ باشوور‪ ،‬ده‌گۆڕدرێت‪ .‬نزمترین‬ ‫ش������وێنی ئانگۆال كه‌وتۆته‌ كه‌ناره‌كانی زه‌ریای ئه‌تله‌سیی كه‌‬ ‫له‌ ئاس������تی ده‌ریایه‌ و به‌رزترین شوێنی ئه‌و واڵته‌ش (مورو‬ ‫دموكو)یه‌ كه‌ به‌رزییه‌كه‌ی ده‌گاته‌ ‪ 2.620‬مه‌تر له‌ ئاس������تی‬ ‫ده‌ری������اوه‌‪ .‬درێژایی هێڵی كه‌نارئاوییه‌كان������ی له‌گه‌ڵ زه‌ریای‬ ‫ئه‌تله‌سی له‌ الی رۆژئاواوه‌ ده‌گاته‌ ‪ 1600‬كیلۆمه‌تر‪.‬‬ ‫(كابین������دا) ناوچه‌یه‌ك������ی جیابوه‌وه‌ ل������ه‌ خاكی واڵتێ‬ ‫ئانگۆالیه‌ كه‌ كه‌وتۆته‌ به‌شی باكووری ڕووباری كۆنگۆ‪.‬‬ ‫به‌شی هه‌ره‌ زۆری واڵتی ئانگۆال پێكهاتووه‌ له‌ ده‌شتایی (بیه‌‬ ‫و لوئاندا گرنگترین ده‌شته‌كانیه‌تی)‪ ،‬ده‌شته‌ كه‌نارئاوییه‌كانی‬ ‫له‌ باشووره‌وه‌ بۆ باكوور درێژ ده‌بنه‌وه‌‪ ،‬له‌ باشوور باریك و‬ ‫له‌ باكووریش پانتر ده‌بنه‌وه‌‪ .‬ده‌ش������ته‌ ناوخۆییه‌كانی ئانگۆال‬ ‫له‌ باكووره‌وه‌ به‌هۆی ڕووباری كۆنگۆ و له‌ باشووریش������ه‌وه‌‬ ‫به‌هۆی ڕووباری كوبانگو‪ ،‬به‌ش������ێك له‌ سنووری نێوده‌وڵه‌تی‬ ‫پێ������ك دێنن‪ .‬ڕووباری زامبزی ك������ه‌ ‪ 2575‬كیلۆمه‌تر درێژه‌ و‬ ‫دڕژێته‌ زه‌ری������ای هینده‌وه‌ له‌ دوورترین به‌ش������ی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ئانگۆالوه‌ س������ه‌رچاوه‌ ده‌گرێت‪ ،‬ل������ه‌ ڕووباره‌ گرنگه‌كانی ئه‌و‬ ‫واڵته‌ ده‌توانین كوننه‌‪ ،‬كوانزا و كویتو ناوببه‌ین‪.‬‬ ‫ناوچه‌كانی ڕۆژئاوای ئانگ������ۆال به‌هۆی ئه‌وه‌ی كه‌وتۆته‌‬ ‫لێواره‌كانی زه‌ریای ئه‌تله‌س������ی‪ ،‬ئاو و هه‌وایه‌كی زه‌ریایی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم ناوچه‌ باكوورییه‌كانی ئاو و هه‌وایه‌كی سارد و‬ ‫كوێستانی هه‌یه‌ و زۆربه‌ی ناوچه‌كانی ڕۆژهه‌اڵتیش ئاو و‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪9‬‬


‫هه‌وایه‌كی گه‌رم و شێداری هه‌یه‌‪ .‬ده‌شته‌ ناوخۆییه‌كانیشی‬ ‫به‌ه������ۆی به‌رزاییه‌كه‌یه‌وه‌ ئ������او و هه‌وایه‌كی مامناوه‌ندی و‬ ‫باراناوی هه‌یه‌‪ .‬نێ������وان مانگی ته‌مووز و ئه‌یلوول گه‌رم و‬ ‫وش������ك و نێوان مانگی تشرینی یه‌كه‌م و نیسان ساردترین‬ ‫كاتی س������اڵه‌ له‌و واڵته‌‪ ،‬مامناوه‌ندیی ڕێژه‌ی باران بارین‬ ‫‪ 152‬سانتیمه‌تره‌ و له‌ باكووری ڕۆژهه‌اڵت ده‌بارێت‪.‬‬

‫ئابووری‬

‫نیوه‌ی زیاتری خه‌ڵك كه‌ به‌ته‌مه‌نن له‌ به‌شی كشتوكاڵدا‬ ‫كار ده‌كه‌ن‪ ،‬ك‌ه زۆربه‌یان خه‌ریكی به‌رهه‌مه‌كانی خۆراكن‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی به‌رهه‌مه‌ نێرده‌كانیش������ی قاوه‌یه‌‪ .‬به‌ش������ێكی زۆری‬ ‫خه‌ڵكی ئه‌و واڵت‌ه خه‌ریكی چاندنی گه‌نمه‌شامی و قاوه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئانگۆال س������ه‌رچاوه‌ی ژێرزه‌وی������ی زۆر ده‌وڵه‌مه‌ندی وه‌كو‪:‬‬ ‫نه‌وت‪ ،‬ئه‌لماس‪ ،‬ئاسن‪ ،‬مس و زێری هه‌یه‌ و زیاتر ل‌ه نیوه‌ی‬ ‫داهاتی ئه‌و واڵت‌ه ل‌ه ناردنه‌ده‌ره‌وه‌ی نه‌وت به‌ده‌س������ت دێت‪.‬‬ ‫ناوه‌نده‌كانی پیشه‌س������ازی و ب‌ه تایبه‌تی ڕس������تن و چنین‪،‬‬ ‫زۆربه‌یان كه‌وتوونه‌ت‌ه ده‌وروبه‌ری پایته‌خت‪.‬‬ ‫س������ێیه‌مین ئابووریی ئه‌فریقیای باش������ووری سه‌حرای‌ه‬ ‫دوای ئه‌فریقیای باش������وور و نیجێریا‪ ،‬ئانگۆال ل‌ه ئێس������تاو‌ه‬ ‫خۆی ل‌ه نێو واڵتانی تازه‌ پێگه‌یش������تووی جیهان داده‌نێت ل‌ه‬ ‫ڕووی ئابوورییه‌وه‌‪ .‬دوای س������ه‌ركه‌وتنی ل‌ه ئاشتبوونه‌وه‌ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی و دوای چه‌ندین ده‌ی‌ه ش������ه‌ڕی ناوخۆیی‪ ،‬ئانگۆال‬

‫به‌هۆی جێگیربوونی باری سیاس������ی بۆته‌ هۆی ڕاكێشانی‬ ‫به‌رهه‌مهێنه‌رانی بیانی به‌تایبه‌ت چینییه‌كان‪.‬‬ ‫دوابه‌دوای ئاگربه‌س������ت و كۆتایی ش������ه‌ڕی ناوخۆی ل‌ه‬ ‫واڵتی ئانگۆالی ئه‌فریقیایی له‌ س������اڵی ‪ ،2002‬بیناس������ازی‬ ‫ل������‌ه لوئاندای پایته‌خت������ی ئه‌و واڵت‌ه س������ه‌ری هه‌ڵدا‪ .‬باری‬ ‫جوگرافیایی ئه‌و شار‌ه ب‌ه شێوه‌یه‌ك‌ه ك‌ه ته‌نها ‪ 500‬هه‌زار‬ ‫كه‌س له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬ل‌ه حالێكدا ئێستا زیاتر له‌ پێنج ملیۆن‬ ‫كه‌س له‌و شاره‌دا نیشته‌جێ بوونه‌‪ ،‬هه‌ر ئه‌وه‌ش بۆته‌ هۆی‬ ‫ئه‌وه‌ی ك‌ه ژیان بۆ ئه‌و بیانیانه‌ی ك‌ه به‌ مه‌به‌ستی كاركردن‬ ‫دێنه‌ ئه‌و ش������اره‌‪ ،‬گرانبه‌ها بێت و بۆته‌ گرانترین پایته‌ختی‬ ‫جیهان‪.‬‬ ‫پورتوگال كه‌ پێش������تر داگیركه‌ری ئانگۆال بوو‪ ،‬ئێستا‬ ‫خۆی تووش������ی گرفتی بێكاری بووه‌ و ژماره‌یه‌كی زۆری‬ ‫ش������اره‌زایانی پورتوگالی بۆ به‌ده‌س������تهێنانی كار ڕوویان‬ ‫له‌ ئانگۆال كردووه‌‪ .‬له‌ ك������ۆی ‪ 532‬دامه‌زراوه‌ی بیانی له‌‬ ‫ئانگ������ۆال كه‌ زیاتر له‌ ‪%40‬ی به‌رهه‌م������ی خاوی ئه‌و واڵته‌‬ ‫كۆنترۆل ده‌كات‪%38 ،‬ی هی پورتوگالییه‌كان و ‪%18.8‬یشی‬ ‫هی چینییه‌كانه‌‪ .‬پورتوگالییه‌كانی ئانگۆال له‌ ساڵی ‪2003‬‬ ‫نزیكه‌ی بیس������ت و یه‌ك هه‌زار كه‌س بوون‪ ،‬به‌اڵم له‌ ساڵی‬ ‫‪ 2011‬ژماره‌یان له‌ س������ه‌د هه‌زار كه‌س تێپه‌ڕ بووه‌‪ .‬به‌پێی‬ ‫ڕاپۆرتی كونس������وڵگه‌رییه‌كانی ئانگۆال‪ ،‬ژماره‌ی دروس������ت‬ ‫دووبه‌رامبه‌ری ئه‌و ژماره‌یه‌‪.‬‬

‫ئانگۆال‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری ئانگۆال‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫لوواندا – دانیشتووان (‪ )4.700.000‬که‌س – ئاماری سالی ‪٢٠١٠‬‬

‫ژماره‌ی دانیشتوانی واڵت‪:‬‬

‫(‪ )19.618.432‬که‌س – ئامار ‪٢٠١٠‬‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫(‪ )1.246.700‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٥٨،٥‬ئامار ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥٠،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪ )%٧٠( :‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥٧،٦‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٨٢،٩‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١٠‬کش������توکاڵ‪ )%٦٠،٢( ،‬پیشه‌س������ازی و (‪)%٢٩،٨‬ی������ش به‌ش������ی‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪ )%٤٦‬ئامار ساڵی ‪٢٠٠٩‬‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬


‫ێوا‬ ‫ش‬ ‫زی‬ ‫ڕانی‬ ‫وكم‬ ‫ح‬ ‫یب‬ ‫اش‬

‫و‪ :‬هێلن‬ ‫تێگه‌یشتنی حكوومه‌ت ب‌ه مانای زانینی ئه‌م بابه‌ته‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫چۆن دیموكراسییه‌كان خزمه‌تی هاوواڵتیانی خۆیان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫پێداویستییه‌كانی واڵتێك چۆن ئاڵوگۆڕیان به‌سه‌ردا دێت و‬ ‫دامه‌زراوه‌ دیموكراتییه‌كانی������ش ده‌بێت ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫داخوازییه‌كانی خه‌ڵك‪ ،‬خۆیان بگۆڕن‪.‬‬ ‫حكوومه‌تێكی باش‪ ،‬ڕاده‌ی كارك������ردی به‌ڕێوه‌به‌ریه‌تیی‬ ‫گشتی و كاریگه‌ریی ئه‌و به‌سه‌ر خه‌ڵكدا ده‌سنیشان ده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌م بابه‌ت‌ه پێویس������تی ب‌ه به‌هێزكردنی تواناكانی حكوومه‌ت‬ ‫و هاوواڵتیان������ه‌و‌ه هه‌یه‌‪ .‬به‌هێزكردنی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ل‌ه‬ ‫ئاستی خۆجێییه‌كاندا‪ ،‬ده‌توانێت گۆڕانكاری به‌سه‌ر ئاست‌ه‬ ‫به‌رزه‌کاندا بێنێت‪.‬‬ ‫ڕێگه‌ی زۆر بۆ پێناسه‌ی حكوومه‌تێكی باش هه‌ن‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫ی به‌ باشترین شێوه‪ ،‬نیشانده‌ری ئامانجی‬ ‫واتای وه‌اڵمده‌ری ‌‬ ‫دامه‌زراوه‌ دیموكراته‌كانه‌‪ .‬دیموکراس������ی ب‌ه چاودێریكرنی‬ ‫به‌سه‌ر ئیدارات و وه‌زاره‌ته‌كان‪ ،‬ده‌رفه‌تی ده‌سپێڕاگه‌ییشتنی‬ ‫زانیاری به‌ هاوواڵتیانی خۆی ده‌دات و ش������ه‌فافییه‌تیش ل‌ه‬ ‫ناو حکوومه‌تدا زیاتر ده‌کات‪.‬‬ ‫ش������ه‌فافییه‌ت به‌ مانای ده‌س������تپاکیی‌ه ل‌ه گشت كاروبار‪،‬‬ ‫کۆبوونه‌وه‌کانی یاسادانان‪ ،‬بودج‌ه و بڕیاره‌كانی حكوومه‌تدا‪.‬‬ ‫گشت كاروباره‌کانی حكوومه‌ت نابێت شاردراوه‌ بێت‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫ده‌بێ ل‌ه به‌رده‌س������تی گش������تیدا بێت‪ .‬شه‌فافییه‌ت هانده‌ری‬

‫به‌رپرسیاره‌تی و وه‌اڵمده‌ریی‌ و ڕێگ‌ه ب‌ه گشت یاریکه‌ره‌کان‬ ‫ده‌دات‪ ،‬ك‌ه بزانن چ كه‌س������ێك به‌رپرس������ی چ كارێك بووه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها یارمه‌تی ب‌ه سیس������ته‌مێكی یه‌كپارچه‌یی ده‌دات تا‬ ‫له‌ به‌رامبه‌ر گه‌نده‌ڵیدا بوه‌ستێت‪.‬‬ ‫زانیارییه‌كانیان ب‌ه ئۆكسیژێنی دیموكراسی ناو نراوه‌‪.‬‬ ‫ده‌سپێڕاگه‌یش������تنی گش������تی ب‌ه زانیاریی������ه‌كان‪ ،‬بریتییه‌ ل‌ه‬ ‫ده‌ستپێڕاگه‌یش������تن به‌ ڕاپۆرته‌ گش������تییه‌كان وه‌ك‪ ،‬ئاماری‬ ‫دادگاكان‪ ،‬سه‌رچاو‌ه داراییه‌ ته‌رخانكراوه‌كانی كاروباری‬ ‫گش������تی‪ ،‬هه‌روه‌ها بیروڕا و ڕاپۆرت‌ه یاس������ایییه‌كانه‌‪ .‬كاتێ‬ ‫ك‌ه زانی������اری نه‌بێت‪ ،‬متمانه‌ش نایه‌ت������ه‌دی‪ .‬به‌بێ متمانه‌‪،‬‬ ‫ده‌رفه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی ڕاست و دروستی سیاسه‌ته‌كانیش‬ ‫ی‬ ‫نیی‌ه و نه‌بوونی پش������تیوانیی گش������تی له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ هۆ ‌‬ ‫شكس������تی به‌رنامه‌كان‪ .‬هاوواڵتییه‌ك ك‌ه به‌ باشیی زانیاری‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬باشتر بڕیار ده‌دات و به‌شداریی چاالكتر و زیاتری‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نیدا ده‌بێت‪.‬‬ ‫دوو پێ������وه‌ری كاریگه‌ری خزمه‌تگوزاری������ی حكوومه‌تی‪،‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدارییه‌تیی یاس������ا و بنه‌م������ای ئه‌خالقیی������ه‌‪.‬‬ ‫خزمه‌تگوزاری������ی حكوومه‌ت������ی ب������ۆ ئ������ه‌و ش������ته‌ی ک‌ه بۆ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی گش������تی باش������ه‌‪ ،‬یارمه‌تی������ده‌ر‌ه و په‌یوه‌ندیی‬ ‫ڕۆژان‌ه و كاركردی نێوان هاوواڵتیان و حكوومه‌ت دروست‬ ‫ده‌كات‪ .‬خزمه‌تگ������وزاری وه‌ك������و ته‌ندروس������تی‪ ،‬فێركردن‪،‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪11‬‬


‫خزمه‌تگوزاریی خوش������گوزه‌رانی‪ ،‬پێشكه‌شكردنی بودجه‌ی‬ ‫دارایی‪ ،‬كه‌ پێویس������تی ب‌ه چاودێریكردن و رێكخستن هه‌ی‌ه‬ ‫و‪ ،‬ده‌بێت كاركردی حكوومه‌ت ب‌ه شێوه‌یه‌كی رێكوپێك هه‌ڵ‬ ‫بسه‌نگێندرێت‪.‬‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدارییه‌تیی یاس������ا‪ ،‬پێویس������تی به یه‌كسانیی‬ ‫هه‌مووان‌ه‌ل‌ه به‌رامبه‌ر یاس������ادا‪ .‬هیچ كه‌سێك نابێت به‌بێ‬ ‫به‌ڵگه‌ی یاس������ایی ده‌ستبه‌سه‌ر بکرێت یا بگیرێت‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫هیچ كه‌سێك ته‌نانه‌ت سه‌ركۆمار و پاشاش به‌رزتر ل‌ه یاسا‬ ‫نین‌‪.‬‬ ‫سیس������ته‌مێكی كارتێکه‌ریی داد ب‌ه واتای سیس������ته‌می‬ ‫دادپ������ه‌روه‌ری‪ ،‬ده‌بێت ل������ه‌ ده‌س������ه‌اڵته‌كانی به‌ڕێوه‌بردن و‬ ‫یاس������ادانان س������ه‌ربه‌خۆ بێت‪ .‬سه‌روه‌ریی یاس������ا‪ ،‬متمان‌ه‬ ‫دروس������ت ده‌كات و بنه‌ما ئه‌خالقییه‌كان له‌ ناو حكوومه‌تدا‬ ‫به‌هێ������ز ده‌كات‪ .‬بنه‌ما ئه‌خالقیی������ه‌کان بریتین له‌ کۆمه‌ڵێک‬ ‫هه‌ڵس������وكه‌وت‪ ،‬س������ه‌رچاو‌ه ئه‌خالقیی������ه‌كان‪ ،‬بنه‌م������ا و‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌كانی تاكه‌ كه‌سین‪.‬‬ ‫ب������ۆ هه‌بوون������ی حكوومه‌تێك������ی ب������اش‪ ،‬پێویس������ته‌ ك‌ه‬ ‫كاربه‌ده‌س������تانی حكوومه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا هاوواڵتیان ڕێز ل‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی گش������تی و یاس������اكانی واڵتی خۆیان بگرن‪.‬‬ ‫كارمه‌ندانی به‌شی ده‌وڵه‌تی ده‌بێت بێالیه‌ن و ده‌ستپاك بن‬ ‫و به‌شێوه‌یه‌کی شه‌فاف ئه‌ركه‌كانیان ئه‌نجام بده‌ن‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگ���ه‌ی مه‌ده‌ن���ی و میدی���اكان چ ڕۆلێ���ك ل ‌ه‬ ‫حكوومه‌تدا ده‌گێڕن؟‬ ‫ده‌ك������رێ كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌نی وه‌ك رێكخ������راوه‌كان‬ ‫س������ه‌یر بکه‌ین‪ ،‬ك‌ه س������ه‌ربه‌خۆ ‌ن له‌ ده‌وڵه‌ت و له‌ رێگه‌ی‬ ‫خۆبه‌خش������انه‌و‌ه ب������ۆ پاراس������تنی به‌رژه‌وه‌ندیی ئه‌وان‪،‬‬ ‫یا په‌ره‌پێدانیان دروس������ت بوون������ه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫ڕایه‌ڵه‌یه‌كه‌ له‌ رێكخراوه‌كان ك‌ه ب‌ه ش������ێوه‌ی یه‌كگرتوو‬ ‫به‌رگ������ری ل‌ه ماف������ی هاوواڵتیان ده‌ك������ه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌م‬ ‫ڕێكخراوان������‌ه وه‌ك بازنه‌یه‌ك ل‌ه نێ������وان ده‌وڵه‌ت‪ ،‬حزب‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان و هاوواڵتیاندا كار ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫میدی������اكان و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی پێكه‌و‌ه ڕۆلێكی به‌رچاو‬ ‫ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌گێڕن‪ .‬ڕاگه‌یاندنه‌كان ده‌س������ه‌اڵتی ده‌وڵه‌ت‬ ‫س������نووردار ده‌كه‌نه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ هه‌مان كاتدا ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫هاوواڵتی������ان له‌ ڕێگه‌ی گفتوگۆی گش������تی زی������اد ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها میدیاكان هه‌س������تی به‌رپرسیاره‌تی و وه‌اڵمدانه‌و‌ه‬ ‫ل‌ه ڕێگه‌ی هوشیاریی بابه‌ته‌كان و باشتركردنی چۆنیه‌تیی‬ ‫حكوومه‌ت به‌هێز ده‌كه‌ن‪.‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫كاتێ ك‌ه ڕۆلی به‌رپرس������ان و به‌رپرسیاره‌تی دێته‌گۆڕێ‪،‬‬ ‫ڕۆلی س������ه‌رۆكایه‌تی ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا گرنگ ده‌بێت‪ .‬زۆرجار‬ ‫خه‌ڵك ئه‌و كات‌ه رێز ل‌ه یاسا ده‌گرن‌‪ ،‬ک‌ه ده‌سه‌اڵت ل‌ه ده‌ست‬ ‫كه‌س������انێك بێت و جێی په‌س������ندیان بێت‪ .‬ده‌بێت سه‌رۆكێك‬ ‫هه‌وڵ بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ڕێز و پاڵپش������تیی كه‌س������انی تر‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫خاوه‌نانی ده‌س������ه‌اڵت ل‌ه رێكخراوێك������دا‪ ،‬پێكهاته‌یه‌كی‬ ‫فه‌رمی و نافه‌رمی دروس������ت ده‌كه‌ن‪ .‬سه‌ركردایه‌تیكردنی‬ ‫له دامه‌زراو‌ه و كارمه‌نده‌كانیا ‌ن ك‌ه‬ ‫حكوومه‌تێك‪ ،‬پێكهاته‌یه‌ك‌ه ‌‌‬ ‫ب‌ه دوای به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ندێ ڕێوشوێن و یان به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫ئه‌و ڕێكخراوان‌ه ده‌بن‪ .‬ئه‌و مافه‌ی ك‌ه ب‌ه به‌رپرسه‌كان ده‌ده‌ن‬ ‫بۆ كونترۆل یا به‌ڕێوه‌بردنی ده‌س������ه‌اڵت به‌سه‌ر كه‌سێك یا‬ ‫شتێك‪ ،‬به‌شێوه‌ی ده‌ستڕۆییشتوویییه‌‪ .‬كه‌سانێك كه‌ خاوه‌نی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتن‪ ،‬بڕیار ده‌ده‌ن و كاروبارێ������ك ئه‌نجام ده‌دن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫زۆرجار كارتێكه‌ریان به‌س������ه‌ر ژیانی كه‌سانی تردا ده‌بێت‌‪.‬‬ ‫هه‌ر كه‌س������ێك ده‌بێت یاسا و هۆکاره‌کانی هاتنه‌كایه‌ی ئه‌و‬ ‫بزانێت‪.‬‬ ‫سێ كاركردی سه‌ره‌كی بۆ به‌رپرسه‌كان هه‌ن‪ .‬یه‌كه‌م‪:‬‬ ‫ئه‌وان به‌رپرس������یاره‌تیی كارمه‌ندان ده‌سنیشان ده‌كه‌ن و‬ ‫ئه‌وه‌ش به‌م مانایه‌یه‌‪ ،‬كه‌ گشت هاوواڵتیان به‌پێی یاساكان‬ ‫و رێزگرتن له‌ بایه‌خه‌كانی كۆمه‌ڵگه هه‌ڵسوکه‌وت ده‌که‌ن‬ ‫و گش������ت هاوواڵتیان و به‌رپرس������ه‌كانیش‪ ،‬به‌رپرس������ی‬ ‫كاره‌كانی������ان ده‌بن‪ .‬دووه‌م‪ :‬به‌رپرس������ه‌كان پشتڕاس������ت‬ ‫ده‌بنه‌و‌ه ك‌ه بڕی������اره‌كان ب‌ه لێهاتووییی������ه‌وه‌ وه‌رگیراون‬ ‫و ڕه‌وت������ی بڕیاردان‪ ،‬ب‌ه بڕش������ت و مه‌نتقییه‌‪ .‬س������ێیه‌م‪:‬‬ ‫به‌رپرسه‌كان چاالكییه‌كان هه‌ماهه‌نگ ده‌كه‌ن‪ ،‬ئامانج ل‌ه‬ ‫هه‌ماهه‌نگیش‪ ،‬رێنماییكردنی س������ه‌رچاوه‌كان ب‌ه جۆرێك‌ه‬ ‫ك������‌ه ئه‌و ئامانجانه‌ی ده‌بێ به‌ڕێوه‌بچن‪ ،‬ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫ته‌واو سه‌ركه‌وتوو بن‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬

‫‪http://facultyofjournalism.af‬‬


‫حزبی سه‌ربه‌خۆییخوازی کێبێک‬ ‫ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا سه‌رکه‌وت‬ ‫ل������ه‌ (‪)٢٠١٢/٩/٥‬دا هاوواڵتیانی کێبێ������ک بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مان������ی ڕوویان له‌ س������ندووقه‌کانی ده‌نگ������دان کرد‪ .‬له‌‬ ‫ملمالنێیه‌ک������ی ق������ورس ل������‌ه نێ������وان س������ه‌ربه‌خۆییخوازان و‬ ‫لیبراڵه‌کان������دا‪ ،‬حزب������ی س������ه‌ربه‌خۆییخوازی کێبێک (حزبی‬ ‫کێبێکواز ‪ )PQ‬توانی دوای ‪ ٩‬س������اڵ دووریی له‌ ده‌س������ه‌اڵت‬ ‫و ب������ه‌ جیاوازییه‌کی که‌مه‌وه‌‪ ،‬به‌س������ه‌ر خه‌نیم������ه‌ به‌هێزه‌که‌ی‬ ‫(لیبراڵ)ه‌کاندا سه‌ر بکه‌وێت‪.‬‬ ‫کێبێ������ک یه‌کێک ل������ه‌ هه‌رێمه‌کانی که‌نه‌دای������ه‌ و خاوه‌ن‬ ‫په‌رله‌مانه‌‪ .‬په‌رله‌مانی کێبێک ‪ ١٢٥‬کورسی هه‌یه‌ و حزبی‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆییخوازی کێبێک ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا توانی ‪٥٤‬‬ ‫کورس������ی له‌ ‪ ١٢٥‬کورس������یی په‌رله‌مان مس������ۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫به‌مشێوه‌یه‌‪ ،‬سه‌ربه‌خۆییخوازه‌کان دوای ‪ ٩‬ساڵ ده‌سه‌اڵتیان‬ ‫گرته‌وه‌ ده‌س������ت‪ .‬به‌اڵم حزبی سه‌ربه‌خۆییخوازانی کێبێک‬ ‫ب������ه‌ پێی ئه‌وه‌ی نه‌یتوانیوه‌ زۆرینه‌ی کورس������ییه‌کان (‪)٦٣‬‬ ‫به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ده‌بێ حکوومه‌تی هاوپه‌یمانی‬ ‫ببه‌س������تێت‪ ،‬یان حکوومه‌ت������ی که‌مینه‌ پێ������ک بێنێت‪ .‬جێی‬ ‫ئاماژه‌ی������ه‌ که‌ بۆ یه‌که‌مین جاره‌ له‌ مێژووی كێبێكدا ژنێک‬ ‫(پۆلین مارۆوا) ده‌بێته‌ سه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌و هه‌رێمه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌رکه‌وتنی س������ه‌ربه‌خۆییخوازان جارێکی تر پرس������ی‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی ئه‌و هه‌رێمه‌ی له‌ شانشینی فیدراڵیی که‌نه‌دادا‬ ‫هێنایه‌وه‌ گۆڕێ‪ .‬ڕێک دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکه‌مه‌کانی هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫(پۆلین مارۆوا) س������ه‌رۆکی حزبی سه‌ربه‌خۆییخوازی كێبێك‪،‬‬

‫(پۆلین مارۆوا) سه‌رۆك وه‌زیرانی نوێی كێبێك‬

‫"جه‌ختی له‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆیی كێبێك کرده‌وه‌"‪ .‬به‌ پێی ڕاپۆرتی‬ ‫هه‌ندێک له‌ ئاژانس������ه‌ هه‌واڵده‌ریی������ه‌کان‪ ،‬نزیک به‌ (‪)%٣٠‬ی‬ ‫دانیش������تووانی ئه‌و هه‌رێمه‌ فرانس������ه‌وی زمانه‌‪ ،‬الیه‌نگری له‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی کێبێک ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ژان شارۆ سه‌رۆکوه‌زیرانی پێشووی حزبی ده‌سه‌اڵتداری‬ ‫لیبراڵ که‌ کورسیی سه‌رۆکوه‌زیرانی به‌جێ هێشت‪ ،‬ڕایگه‌یاند‪:‬‬ ‫"حزبی کێبێکواز ته‌نیا توانیویه‌تی ده‌نگی که‌مینه‌ به‌ده‌س������ت‬ ‫بێنێت‪ .‬ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردنیش ئه‌و ڕاستییه‌ نیشان ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫که‌ داهاتووی كێبێك هه‌روا له‌ده‌ست که‌نه‌دادا ده‌بێت‪".‬‬ ‫له‌ س������ه‌رده‌می ده‌س������ه‌اڵتی ‪ ٩‬س������اڵه‌ی لیبراڵ������ه‌کان به‌‬ ‫سه‌رکردایه‌تیی ژان ش������ارۆ که‌ له‌گه‌ڵ سه‌ربه‌خۆیی کێبێکدا‬ ‫نییه‌‪ ،‬په‌یوه‌ندییه‌کی گورجوگۆڵی له‌گه‌ڵ حکوومه‌تی که‌نه‌دادا‬ ‫چێ کردووه‌‪.‬‬ ‫پرس������ی س������ه‌ربه‌خۆیی کێبێک له‌ شێس������ته‌کانی سه‌ده‌ی‬ ‫ڕاب������ردوودا بوو به‌ یه‌کێک له‌ بابه‌ته‌کان������ی ڕۆژ له‌ که‌نه‌دا و‬ ‫کێبێک������دا‪ .‬تا ئێس������تا دوو جار (له‌ س������اڵی ‪ ١٩٨٠‬و جاری‬ ‫دوومیش له‌ ساڵی ‪ )١٩٩٥‬له‌ الیه‌ن حزبی سه‌ربه‌خۆییخوازی‬ ‫کێبێکه‌وه‌ ڕاپرسی بۆ سه‌ربه‌خۆیی ئه‌و هه‌رێمه‌ به‌ڕێوه‌چووه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم له‌ هیچ کام له‌و دوو ڕاپرس������ییه‌دا سه‌ربه‌خۆییخوازان‬ ‫ده‌نگی پێویستیان نه‌هێنا‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردن������ی (‪)٢٠١٢/٩/٥‬دا‪( ،‬حزبی کێبێکواز ‪)PQ‬‬ ‫به‌ به‌ده‌ستهێنانی (‪)%٣١،٩٣‬ی ده‌نگه‌کان بوو به‌ خاوه‌نی ‪54‬‬ ‫کورسی له‌ په‌رله‌مانی ‪ ١٢٥‬کورس������یی کێبێکدا‪ .‬لیبراڵه‌کان‬ ‫به‌ مس������ۆگه‌رکردنی (‪)%٣١،٢‬ی ده‌نگه‌کان‪ ٥٠ ،‬کورس������ییان‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪ .‬به‌ره‌ی هاوپه‌یمانیش (‪ )CAQ‬به‌ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫(‪)%٢٧‬ی ده‌نگه‌کان له‌ ڕیزی س������ێیه‌مدایه‌ و بوو به‌ خاوه‌نی‬ ‫‪ ١٩‬کورسی له‌ په‌رله‌مانی (کێبێک)دا‪.‬‬ ‫که‌ن������ه‌دا خاوه‌ن������ی سیس������ته‌می سیاس������یی فیدراڵی������ی‬ ‫دیموکراتییه‌‪ ،‬ده‌وڵه‌ته‌ پارێزگایی و هه‌رێمییه‌کان ده‌سه‌اڵتێکی‬ ‫زۆری������ان هه‌یه‌‪ .‬كێبێك یه‌کێک ل������ه‌و هه‌رێمانه‌ی که‌نه‌دایه‌ که‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نی هه‌رێمی هه‌یه‌ و هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیش������ی تێدا‬ ‫به‌ڕێوه‌ ده‌چێت‪.‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪13‬‬


‫هه‌رێمی كێبێك‬

‫و‪ :‬شه‌یدا‬ ‫كێبێك ب‌ه فه‌ڕه‌نس������ی (‪ )Québec‬یه‌كێك‌ه ل‌ه هه‌رێمه‌كانی‬ ‫واڵتی كه‌نه‌دا‪ .‬پایته‌ختی شاری كێبێك و گه‌وره‌ترین شاریشی‬ ‫(مۆنتراڵ)ـه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و هه‌رێم‌ه ل‌ه ڕووی جوگرافیاو‌ه گه‌وره‌ترین و له‌ ڕووی‬ ‫ژم������اره‌ی دانیشتووانیش������ه‌و‌ه ب‌ه دووه‌می������ن هه‌رێمی كه‌نه‌دا‬ ‫(دوای هه‌رێمی ئۆنتاریۆ) ئه‌ژمار ده‌كرێت‪.‬‬ ‫دانیشتووان‬ ‫ژم������اره‌ی دانیش������تووانی هه‌رێم������ی كێبێ������ك نزیكه‌ی‬ ‫‪ 7.669.100‬ك������ه‌س ده‌بێت‪ .‬چڕی دانیش������تووانی كێبێك‬ ‫زۆر كه‌م������ه‌‪ ،‬وات������‌ه نزیكه‌ی ‪ 4.9‬كه‌س ل‌ه ه������ه‌ر كیلۆمه‌تر‬ ‫چوارگۆشه‌دا‪.‬‬ ‫ژماره‌ی دانیشتووان ل‌ه باكووری واڵت زۆر كه‌م‌ه و نزیكه‌ی‬ ‫‪%80‬ی دانیش������تووانی كێبێك ل‌ه كه‌ناره‌كانی ڕووباری (سێن‬ ‫لۆران) نیشته‌جێن‪.‬‬ ‫زمانی فه‌رمی‬ ‫زمانی سه‌ره‌كی و فه‌رمیی كێبێك فه‌ڕه‌نسییه‌‪ %83 .‬خه‌ڵكی‬ ‫هه‌رێمی كێبێك ب‌ه فه‌ڕه‌نسی قس‌ه ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها كێبێ������ك ته‌نها واڵتێك‌ه ك‌ه زۆرینه‌ی فه‌ڕه‌نس������ی‬ ‫زمانه‌كان������ی ل‌ه ئه‌مریكای باكوور‪ ،‬جگ������‌ه ل‌ه كۆمه‌ڵه‌ دوڕگه‌ی‬ ‫فه‌ڕه‌نسیی (سه‌ن پیر و میلشۆن) له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪ %8‬خه‌ڵك������ی كێبێك به‌ زمانی ئینگلیزی قس������ه‌ ده‌كه‌ن و ئه‌و‬ ‫كه‌مینه‌یه‌ی كه‌ به‌ دوو زمان قسه‌ ده‌كه‌ن له‌ كه‌مبوونه‌وه‌دایه‌‪.‬‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫نزیك������ه‌ ته‌واوی ئ������ه‌و گه‌نجان������ه‌ی ك‌ه ته‌مه‌نی������ان له‌ ژێر‬ ‫‪ 30‬س������اڵیدایه‌ و ب‌ه ئینگلیزی قس������ه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌سه‌ر زمانی‬ ‫فه‌ڕه‌نسیشدا زاڵن‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌س������انه‌ی ك‌ه به‌ ئینگلیزی قس������ه‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬ل‌ه به‌شی‬ ‫ڕۆژئاوای مۆنترالدا ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن‪.‬‬ ‫له‌ ناوچه‌كان������ی دیكه‌ی كێبێك نزیك������ه‌ی ‪%9‬ی هاوواڵتیان‬ ‫زمان������ی فه‌رمییان ن������ه‌ ئینگلیزییه‌ و نه‌ فه‌ڕه‌نس������ی‪ ،‬به‌وانه‌ش‬ ‫ده‌گوترێت ‪.allophone‬‬ ‫پایته‌ختی نه‌ته‌وه‌یی یان پایته‌ختی كۆنی كێبێك به‌ هۆی زمان‬ ‫و كولتووره‌ كۆنه‌كه‌یه‌وه‌ له‌ كیشوه‌ری ئه‌مریكا شاری كێبێكه‌‪.‬‬ ‫نیوه‌ی چڕیی دانیشتوانی كێبێك ل‌ه مۆنترالی گه‌ور‌ه (له‌ژێر‬ ‫ناوی مترۆپۆل) له‌گه‌ڵ كێبێك ده‌رده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫سیمبول و نیشانه‌كان‬ ‫دروش������می كێبێك ئه‌وه‌ی������ه‌‪ Je me souviens( :‬من‬ ‫ب‌ه بیرخۆم دێنمه‌وه‌) كه‌ له‌س������ه‌ر ڕووی ده‌ره‌وه‌ی باڵه‌خانه‌ی‬ ‫په‌رله‌مان هه‌ڵكه‌ندراو‌ه و له‌س������ه‌ر تابڵۆكانی ش������ار و تابلۆی‬ ‫ئۆتۆمبیله‌كانی ده‌بینرێت‪.‬‬ ‫پیرۆزیی پارێزگاری كه‌نه‌دیی فه‌ڕه‌نسی ژان باتیست (‪La‬‬ ‫‪)Saint-Jean-Baptiste‬ـ������ه‌ و رۆژی ‪24‬ی (ژوئ������ن) رۆژی‬ ‫پی������رۆز و جه‌ژنی نه‌ته‌وه‌یییه‌‪ .‬س������روودی نه‌ته‌وه‌یی نافه‌رمیی‬ ‫كێبێك‪ ،‬س������روودی مارسیز‪ ،‬كه‌ هه‌مان س������روودی نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫فه‌ڕه‌نسایه‌‪.‬‬


‫جوگرافیا‬ ‫پانتاییه‌كه‌ی نزیكه‌ی ‪ 1.542.000‬كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه‌‪،‬‬ ‫وات‌ه سێجار ل‌ه پانتایی فه‌ڕه‌نسا و كه‌مێك ل‌ه چوار به‌رامبه‌ری‬ ‫یابان زیاتره‌‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و هه‌رێمه‌ ل������ه‌ ڕوی پانتایی������ه‌وه‌ گه‌وره‌ترین هه‌رێمی‬ ‫كه‌نه‌دای������ه‌‪ ،‬كه‌ ژماره‌ی دانیش������تووانی كه‌م������ه‌‪%90 ،‬ی هی‬ ‫كه‌نه‌دایه‌‪ .‬له‌ س������ه‌رده‌می كۆلۆنیالیس������تی فه‌ڕه‌نس������ادا و‬ ‫دامه‌زراندن������ی فه‌ڕه‌نس������ای نوێ‪ ،‬واڵتی كێبێ������ك پێكهاتبوو‬ ‫ل������ه‌ ده‌یان كیلۆمه‌تر كه‌ به‌ درێژایی ڕووباری س������ێن لۆران‬ ‫هه‌ڵكه‌وتبوو‪ ،‬ئه‌و ش������وێنه‌ی كه‌ بۆ یه‌كه‌م جار كۆچبه‌ران بۆ‬ ‫كشتوكاڵ لێی نیشته‌جێ بوون‪.‬‬ ‫واڵت������ی كێبێك له‌ جوگرافیاێك������ی جۆراوجۆر پێكهاتووه‪.‬‬ ‫ئه‌و واڵته‌ به‌س������ه‌ر سێ به‌ش������ی جوگرافیایی له‌ باكووره‌وه‌‬ ‫بۆ باش������وور دابه‌ش بووه‌‪ .‬ده‌شتی لۆرنتین نزیكه‌ی ‪%90‬ی‬ ‫پانتایی كێبێكی داگیر كردووه‌ و به‌شێكه‌ له‌ كه‌نه‌دا و یه‌كێكه‌‬ ‫ل������ه‌ كۆنترین رووداوه‌كانی جوگرافیایی جیهان‪ .‬س������نووری‬ ‫باش������ووری پێكهاتووه‌ له‌‪ :‬لۆرنتید‪ ،‬زنجیره‌ گردۆڵكه‌یه‌ك كه‌‬ ‫به‌ گردۆڵكه‌ خڕه‌كان به‌ناوبانگه‌‪ ،‬دارستانه‌كان و ده‌ریاچه‌ی‬ ‫بچ������ووك‪ .‬زه‌ویی������ه‌ نزمه‌كانی س������ه‌ن لۆران ده‌ش������تێكه‌ كه‌‬ ‫پێكهاتووه‌ له‌و زه‌ویانه‌ی كه‌ له‌ كه‌ناره‌كانی هه‌ردوو الی ئه‌و‬ ‫ڕووباره‌ی كه‌ هه‌مان ناوی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ناوچه‌ی ئۆنگاڤا‬ ‫ل‌ه باش������ووره‌وه‌ زنجی������ره‌ گردۆڵكه‌كانی خڕ و پڕ ل‌ه داری‬ ‫بااڵبه‌رز و زه‌ویی‌ه كشتوكاڵییه‌كان ده‌بڕێت‪ .‬بناری ئه‌و زنجیر‌ه‬ ‫گردۆلكان������‌ه تاكو ویالیه‌ت������‌ه یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكا درێژه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬ل‌ه كۆتایی زه‌ویی‌ه نزمه‌كانی ئارتیك كه‌نداوی هۆدسۆن‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬

‫دارستانی لۆرنتید‬ ‫ل‌ه ساڵی ‪ 1912‬له‌ په‌رله‌مانی كێبێك بڕیاردرا ك‌ه ناوچه‌ی‬ ‫ئۆنگاڤا بخرێته‌ س������ه‌ر كێبێك‪ ،‬كه‌ ئ������ه‌و زه‌ویه‌ پان و به‌رینه‌ی‬ ‫باكوور ئێستا ب‌ه نۆناڤیك ده‌ناسرێت‪.‬‬ ‫واڵتی كێبێك پڕه‌ ل‌ه س������ه‌رچاوه‌ی سروشتی و دارستانی‬ ‫گه‌اڵ ده‌رزی (كاج و سنۆبه‌ر) و گه‌اڵپان (چنار) و ژماره‌یه‌كی‬ ‫زۆری ده‌ریا و ڕووبار‪.‬‬ ‫پیشه‌س������ازیی كاغ������ه‌ز‪ ،‬دار و كارۆئاوی������ی‪ ،‬گرنگتری������ن‬ ‫پیشه‌س������ازیی ئه‌و هه‌رێمه‌یه‌‪ .‬ئاوه‌دانترین ناوچه‌ی ده‌كه‌وێت‌ه‬ ‫دۆڵی سێن لۆران ل‌ه باشوور‪ ،‬ئه‌و شوێنه‌ی مۆنترال و ناوه‌ندی‬ ‫كێبێكی لێیه‌‪.‬‬ ‫ڕووباری سێن لۆران‬ ‫ل‌ه باكوور مۆنترال لۆرنتید ده‌بینرێت ك‌ه كۆنترین زنجیر‌ه‬ ‫چیای جیهانه‌ و ل‌ه ڕۆژهه‌اڵتیش ئاپاالش كه‌ تا كانتۆن درێژه‌ی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌رچاو ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ڕووباری س������ێن لۆران به‌ گرنگترین ناوچه‌كانی ئه‌مریكای‬ ‫باكوور ئه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬درێژاییه‌كه‌ی ‪ 1.200‬كیلۆمه‌تره‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫به‌ یه‌كێك له‌ گه‌وره‌ترین ش������وێنی ده‌ریاوانیی جیهان ئه‌ژمار‬ ‫ده‌كرێت و س������ه‌رچاوه‌ی س������ه‌ره‌كیی ڕووباری كیش������وه‌ری‬ ‫ئه‌مریكای باكووره‌‪.‬‬ ‫ئاو و هه‌وا‬ ‫له‌ كێبێ������ك چوار وه‌رزی زۆر جی������اوازی هه‌یه‌‪ ،‬به‌هارێكی‬ ‫هێدی و نه‌رمونیان و كورت‪ ،‬پاییزێكی سارد و ڕه‌نگینی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫وه‌رز‌ه دیار و به‌رچاوه‌كانی‪ ،‬زستان و هاوینه‌‪.‬‬ ‫هاوینی گه‌رم و هه‌ندێجار ش������ێداره‌‪ ،‬زستانه‌كه‌ش������ی‬ ‫س������ارد و درێژ و پڕ به‌فر و هه‌ندێك شێداره‌‪ .‬له‌و وه‌رزه‌‬ ‫جیاوازانه‌دا هه‌ندێجار پل������ه‌ی گه‌رمی له‌ هاوین ده‌گاته‌‬ ‫‪ 35‬پله‌ی سه‌دی و له‌ زستانیش ده‌گاته‌ ‪ 35‬پله‌ی سه‌دی‬ ‫ژێر س������فر‪ .‬ماوه‌ی به‌فربارین و سه‌رما له‌ باشوور (له‌‬ ‫مۆنترال) چوارمانگ و له‌ باكوور (له‌ ڕادیس������ۆن) شه‌ش‬ ‫مانگ������ه‌‪ .‬ڕێژه‌ی به‌فربارین له‌و ماوه‌یه‌دا له‌ كێبێك هه‌مان‬ ‫ئه‌و ڕێژه‌یه‌یه‌ كه‌ له‌ ڕووس������یا و هێلس������ینكی‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ ئۆسلۆ ده‌بارێت‪ .‬به‌ گش������تی بای سارد ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫كه‌مبوونه‌وه‌ی پله‌ی مامناوه‌ندیی گه‌رما و ساردی ده‌كات‪.‬‬ ‫(به‌فرێكی كه‌م له‌گه‌ڵ بادا دێت)‪.‬‬ ‫ش������ار‌ه كه‌ناراوییه‌كانی (نیوه‌ دوڕگه‌یی) سوود له‌ كه‌ش‬ ‫و ه������ه‌وای مامناوه‌ندیی دڵخۆش������كه‌ری زه‌ریا وه‌رده‌گرێت و‬ ‫زستانێكی نه‌رمونیان و هاوینێكی فێنك دروست ده‌كات‪.‬‬ ‫‪http://fa.wikipedia.org‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪15‬‬


‫چارچوڤێ هوشیاریا مه‌ده‌نی و‬ ‫هوشیاریا ده‌نگده‌ران‬

‫و‪ :‬ئه‌ڤراز عومه‌ر‬ ‫ده‌ستپێكا مێژوویــی‬

‫هوشیاریا ده‌نگده‌ری وه‌كو چاڤلێكرن هه‌ر ژ ده‌مه‌ك ‌‬ ‫ێ‬ ‫درێ������ژ و نها ژی بۆ رێكخس������تنا هه‌لبژارتنێن نوو رولێ‌‬ ‫خۆ هه‌ی������ه‌‪ .‬ژ ئالیێ‌ به‌رامبه‌ر ژی‪ ،‬هوش������یاریا مه‌ده‌نی‬ ‫رابوردوویا خۆ د هه‌ر ئێك د پێش������كه‌فتنا دیموكراس������یا‬ ‫كه‌ڤنار و و پێكهاتا ده‌وله‌تێدا مایه‌‪.‬‬ ‫ئارمانج ژ په‌روه‌ردا گشتی ل ده‌وله‌تا دیموكراسیا مودێرن‬ ‫ژ بۆ پشتگیری و موكومكرنا دیموكراسیێیه‌‪ .‬هه‌روه‌سا ئه‌و‬ ‫كه‌سێن ڕادبن ب رێكخستنا هه‌و و هه‌لمه‌تان بۆ به‌رفره‌هكرنا‬ ‫ێ مافێ‌ هه‌لبژارتن������ێ‌ ڕابۆین‌ه ب بجهئینانا پروگرامێن‬ ‫بیاڤ ‌‬ ‫گشتی یێن هوشیاریێ‌ و ڕاگه‌هاندنێ‌‪ .‬بۆ نمــونه‌‪ ،‬ده‌سته‌كا‬ ‫ێ‬ ‫ێ بهێز ‌‬ ‫ده‌نگده‌رێن ئافره‌تێن ویالیه‌تێن ئێكگرتی پروگرامه‌ك ‌‬ ‫بێالیه‌ن ژ ه������ه‌ر حزبه‌كێ‌ گرتینه‌به‌ر داكو ئافره‌تا ده‌نگده‌ر‬ ‫هه‌لبژارتنا خۆ یا سیاسی ب هوشیاری مسوگه‌ر بكه‌ت‪.‬‬ ‫هوشیاریا ده‌نگده‌ری ژ مێژه‌ وه‌ره‌ وه‌كو كێماسیه‌كێ‌‬ ‫ل س������ه‌ر ده‌س������تهه‌التێن هه‌لبژارتن������ان مایه‌‪ .‬ل������ێ‌ ئه‌ڤه‌‬ ‫ژ ده‌مه‌ك������ێ‌ نێزیك وه‌ره‌‪ ،‬رێكخراوێ������ن ئه‌كتیڤ د بیاڤێ‌‬ ‫هوشیاركرن و تێگه‌هاندنا ده‌نگده‌ری هه‌نه‌‪ ،‬زێده‌باری بۆ‬ ‫بیاڤێن دوزێن به‌رفره‌هترێن په‌یوه‌س������ت ب هاووالتیبوونێ‌‬ ‫و دیموكراس������یێ‌ هه‌نه‌‪ .‬نها كه‌سێن خه‌مخور و تێكه‌ل بۆ‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫هوشیاریا ده‌نگده‌ری باكگراونده‌كێ‌ به‌رفره‌ھ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ره‌نگه‌ هنده‌كان باكگراوند لسه‌ر رێڤه‌به‌ریا هه‌لبژارتنان‬ ‫هه‌بیت‪ .‬هنده‌كان ژی شاره‌زایــی لسه‌ر بیاڤێ‌؛ هوشیاریا‬ ‫مه‌ده‌نی‪ ،‬یان به‌رگریا گشی‪ ،‬یان چاره‌سه‌ریا ناكوكییان‪،‬‬ ‫یان خۆگه‌هاندنا جه‌ماوه‌ری‪ ،‬یان مه‌ش������قێ‌‪ ،‬یان فێركرنا‬ ‫سه‌ره‌تایی‪ ،‬یان ناڤنجی‪ ،‬یان بلند‪ ،‬یان ژی فێركرنا كه‌سێن‬ ‫ڤێراگه‌هش������تی هه‌بیت‪ .‬ره‌نگه‌ ژی هنده‌كان ب ئاوایه‌كێ‌‬ ‫به‌رف������ره‌ھ دگه‌ل یه‌كه‌یێن جه‌ماوه‌ری یێ������ن تایبه‌ت مینا؛‬ ‫گه‌نجان‪ ،‬پی������ران‪ ،‬ئافره‌تان‪ ،‬په‌ككه‌فتیان‪ ،‬كێمه‌ نه‌ته‌وه‌یێن‬ ‫ن������ه‌ژادی و زمانی‪ ،‬یان ئافره‌تان كار كربیت‪ .‬باراپتر ژی‬ ‫ێ وان كارتێكرن لسه‌ر دیتن و ره‌فتار و‬ ‫دبیت باكگراوند ‌‬ ‫ناڤه‌رۆك و جه‌ماوه‌رێ‌ پروگرامێن هوشیاریا ده‌نگده‌رێن‬ ‫به‌شدار هه‌بیت‪.‬‬

‫ئه‌ڤ رێبازا كو پێڕابوونێن پروسێسا‬ ‫هوشیاریێ‌ تێدا دهێته‌ ئه‌نجامدان‬

‫هه‌رچه‌ن������ده‌ ئه‌ڤی ئالی������ێ‌ بابه‌تی ڤ������ه‌ده‌ری دناڤبه‌را‬ ‫چارچوڤێن سیاس������ی و كومه‌الیه‌تی یێن نه‌وه‌كیه‌كدا نینه‌‬ ‫ژبلی هنده‌ك به‌ش������ێن كێمێن دیارك������ری نه‌بیت‪ ،‬لێ‌ ئه‌و‬ ‫هزرێن ل ڤێره‌ دهێنه‌ پرسین ره‌نگه‌ ژ هنده‌ك رێبازان بۆ‬ ‫هنده‌كێن دیتر پتر دگونجای بن‪.‬‬


‫رێب������ازا كومه‌الیه‌تی و سیاس������ی یا كو تێ������دا ئێك ژ‬ ‫هه‌لبژارتنان یان راپڕسینان دهێته‌ ئه‌نجامدان كارتێكرنا‬ ‫بنه‌ڕه‌تی ل س������ه‌ر پروگرامێ‌ هوشیاریا ئه‌وان ده‌نگده‌رێن‬ ‫پش������ته‌ڤان دكه‌ت‪ .‬هه‌ر ده‌ستپێش������خه‌ریه‌كا هوش������یاریا‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران دهێت������ه‌ كارتێكرن ب مێژووی������ێ‌ و ژینگه‌ها‬ ‫كومه‌الیه‌تی ‪ -‬سیاس������ی یا ك������و د چارچوڤێ‌ وێدا دهێته‌‬ ‫پالندانان و بجهئینان‪.‬‬ ‫ب ش������ێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی هنده‌ك پروگرامێن په‌یوه‌ست‬ ‫ب بابه‌تیڤ������ه‌ هه‌نه‌ كو ل دووڤ ئارمانجێن په‌روه‌رده‌یی و‬ ‫ئایدلۆژی و ب هه‌مان ش������ێوه‌ ل دووڤ رێبازێن ناڤخۆیی‬ ‫دكارن بهێن������ه‌ ده‌ستنیش������انكرن‪ .‬ئ������ه‌ڤ ئه‌م������ره‌ ژی ب‬ ‫شێوه‌یه‌كێ‌ تایبه‌ت ده‌مێ‌ ئارمانج ب موكومی هه‌ڤبه‌ندی‬ ‫ژینگه‌ها هه‌لبژارتنان و سیاسی دبیت دهێته‌ بجهئینان‪.‬‬ ‫ێ مـــخابن‪ ،‬هه‌موو به‌ندێن هوشیاریا ده‌نگده‌ران وه‌كو‬ ‫لـــ ‌‬ ‫ێ كاودانێن پێشكه‌فتنا ده‌وروبه‌ری ناهێن‌ه بكارئینان‪.‬‬ ‫ژێده‌ر ‌‬ ‫چه‌سپاندنا ئه‌ڤان پێزانینان د شیاندای‌ه مفایێ‌ ئه‌ڤان به‌ندان‬ ‫پتر بك������ه‌ت‪ ،‬هه‌تا بكارئینانا ئه‌و به‌ندێ������ن هه‌ین ل رێبازێن‬ ‫وه‌كوی������ه‌ك بال ئه‌ڤ رێبازه‌ ژ ئالیێ‌ ده‌م و ش������وێنی ژی ژ‬ ‫هه‌ڤدوو د جودابن‪ ،‬هاندانا خۆ هه‌یه‌‪.‬‬

‫دیموكراسیێن خۆگر‬

‫ل دیموكراس������یێن خۆگر ئه‌وێن كه‌لچه‌رێ‌ هه‌لبژارتنێن‬ ‫خۆلی������ی تێدا هه‌ن������ه‌‪ ،‬جوداتیێن م������ه‌زن د دیتنێن وان دا‬ ‫به‌رامبه‌ر هوشیاریا ده‌نگده‌ری هه‌نه‌‪ .‬هه‌ر ئێك ژ ئوسترالیا‬ ‫و كه‌نه‌دا ژ دێرزه‌ماندا پروگرامێن مه‌زن بۆ هوش������یاریا‬ ‫ده‌نگده‌ری نه‌به‌س ل ده‌مێ‌ س������ازدانا هه‌لبژارتنان لێ‌ ب‬ ‫درێژیا س������الێ‌ یا به‌رده‌وامه‌‪ .‬ل هنده‌ك وه‌التێن ئوروپــی‪،‬‬ ‫چاالكیێ������ن هوش������یاریا ده‌نگده‌ری ژ ئالی������ێ‌ رێكخراوێن‬ ‫چڤاكا س������یڤیل دهێنه‌ پێشكه‌ش������كرن‪ .‬ل هیندس������تانێ‌‬ ‫ژینگه‌ها سیاسی یا زیندوو پشته‌ڤانیا پارتێن سیاسی بۆ‬ ‫گرنگیدان ب هه‌لبژارتنان دكه‌ت‪.‬‬ ‫ل ویالیه‌تێن ئێكگرتی یێن ئه‌مه‌ریكــی‪ ،‬كومه‌كا هه‌مه‌جۆر‬ ‫ژ یه‌كه‌یێ������ن پێكهات������ی ژ؛ ده‌س������تهه‌التێن هه‌لبژارتنێ‌ ل‬ ‫س������ه‌ر ئاستێ‌ ده‌وله‌تێ‌‪ ،‬ڕێده‌رێن میدیایێ‌ بۆ نمونه‌ هه‌وا‬ ‫(‪ )Rock the Vote‬ی������ا وێزگه‌ه������ا (‪ ،)MTV‬كومه‌كا‬ ‫رێكخراوێن چڤاكا س������یڤیل‪ ،‬كومه‌لێن گڤاشتنێ‌‪ ،‬ئێكه‌تی‬ ‫و رێكخراوێن پیشه‌یی (ژ وانه‌ ژی ئێكه‌تیا ئه‌مه‌ریكی یا‬ ‫كار و كونگرێن پیشه‌سازی ‪ ،))the AFL-CIO‬پارتێن‬ ‫سیاس������ی هه‌موو پێكڤه‌ ب ئه‌رك و فه‌رمانێ‌ هوش������یاری‬ ‫و ڤه‌جه‌ماندن������ا ده‌نگده‌ری ڕادبن‪ .‬دبی������ت نێڕینا هنده‌ك‬

‫ژ ئه‌ڤان رێكخراوان وه‌س������ا بهێته‌ك������رن كو رێكخراوێن‬ ‫سیاس������ی یان رێكخراوێن به‌رگریێنه‌‪ ،‬نه‌كــو پس������پورێن‬ ‫هوشیاریێ‌ و نه‌ الیه‌نگرێن حزبانه‌‪ ،‬لێ‌ هنده‌ك ژی خۆدان‬ ‫تۆمار و مێژوویه‌كا تژی شانازینه‌ سه‌باره‌ت ب هوشیاریا‬ ‫ده‌نگده‌ران و "ده‌رخستنا ده‌نگان‪".‬‬

‫ێ‬ ‫قوناغێن ڤه‌گوهاستنێ‌ بۆ دیموكراسی ‌‬

‫گه‌له‌ك ده‌وله‌ت بۆ جارا ئێــكێ‌ ب قۆناغا دامه‌زراندنا‬ ‫سس������ته‌مــێ‌ دیموكراس������یدا ده‌ربازبووین������ه‌‪ ،‬یان پاش‬ ‫س������ه‌رده‌مه‌ك ژ حوكمــ������ێ‌ دیكتاتۆری ج������اره‌كا دی بۆ‬ ‫دیموكراس������یێ‌ زڤرینه‌‪ .‬ب ئاوایه‌كێ‌ گشتی‪ ،‬هه‌لبژارتنێن‬ ‫ئێكێ‌ یان یێن دامه‌زرێنه‌ر ب قه‌ده‌ره‌كا مه‌زن ب كومكرنا‬ ‫سیاس������ی هاتین������ه‌ نیاس������ین‪ .‬ده‌ره‌نجام������ێ‌ گوهورینێن‬ ‫سسته‌میی و یاسایی و پێڕابوونێن مه‌زن ئه‌وێن ل ده‌مێ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن دامه‌زرێنه‌ر و ل ده‌مێ‌ خولێن هه‌لبژارتنێن‬ ‫پاشدا دهێنه‌ روودان‪ ،‬هوشیاریا ده‌نگده‌ری ب گرنگیه‌كا‬ ‫ئێكجار مه‌زن ل پێش������یێ‌ دهێت‪ .‬سه‌رباری ده‌مێ‌ كومه‌ال‬ ‫ێ دبیت‪،‬‬ ‫ده‌ولی به‌شداری پش������تگیریا ئه‌ڤێ‌ ڤه‌گوهاستن ‌‬ ‫وه‌به‌رهێنان دێ‌ به‌ر ئاراس������ته‌یێ‌ هوشیاریا ده‌نگده‌ری و‬ ‫رێڤه‌به‌ریا هه‌لبژارتنان چیت‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ وه‌به‌رهێنانه‌ وه‌كو ش������ێوه‌یێ‌ هاریكاریا ته‌كنیكی‬ ‫و پشتگیری بۆ ده‌ستهه‌التا هه‌لبژاتنان و بۆ رێكخراوێن‬ ‫چڤاكا س������ڤیال ناڤخۆ و به‌ش������داری د به‌ند و ژێده‌رێن‬ ‫ده‌مێ‌ مه‌شقكرنێدا دهێت‪ .‬ل هنده‌ك ره‌وشاندا ئه‌ڤه‌ دێ‌‬ ‫بیته‌ رێخۆش������كه‌ره‌ك بۆ دامه‌زراندنا ده‌زگه‌هێن ناڤخۆیی‬ ‫كو دش������ێن به‌رده‌وامیێ‌ ب كارێ‌ خۆ بده‌ن‪ .‬لێ‌ دیس������ان‬ ‫هنده‌ك كاودان هه‌نه‌ كو تێدا زه‌حمه‌ت‌ه پش������تگیریا ئه‌وان‬ ‫ده‌زگه‌هێ������ن ناڤخۆیی بكه‌ن یێن گرنگیێ‌ ب هوش������یاریا‬ ‫ده‌نگده‌ری و به‌شداریا هاوالتی دكه‌ن ‪.‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪17‬‬


‫دوباره‌ ئاڤاكرنا ده‌وله‌تا سه‌رنه‌كه‌فتی و‬ ‫دامه‌زراندنا ده‌وله‌تێن نوو‬

‫روخان������ا ده‌وله‌تان ژ ئه‌نجامێ‌ ش������ه‌ر و هه‌ڤڕكیێن خۆ یێن‬ ‫تایبه‌ت‪ ،‬یان بڕیارا دانپێدانا سه‌ركرده‌ و هاووالتی و كومه‌لگه‌ها‬ ‫نێڤده‌وله‌تی ب س������نورێن نوو یێن نێوده‌وله‌تی‪ ،‬دێ‌ بارگرانیه‌كا‬ ‫تایبه‌ت هاڤێته‌ س������ه‌ر ملێن ئه‌وان كه‌سان یێن كو ئه‌ركه‌ لسه‌ر‬ ‫وان هاریكاری������ا وه‌رارا ئه‌ڤ������ان ده‌وله‌ت������ان بك������ه‌ن‪ .‬ل هنده‌ك‬ ‫ره‌وش������ان‪ ،‬به‌ری وێنه‌كێشانا س������نوران بهێته‌ كرن ریفراندۆم‬ ‫دهێته‌ سازدان‪ ،‬پاشان ژ بۆ هه‌لبژارتنا ئه‌نجومه‌نێن نوو لسه‌ر‬ ‫ئاستێ نه‌ته‌وه‌یی و ناڤخۆیی هه‌لبژارتن دهێنه‌ ئه‌نجامدان‪.‬‬ ‫پڕانیا ج������اران كومه‌لگه‌ها ده‌ولی خۆ دكێش������ته‌ دناڤا ئه‌ڤان‬ ‫كرداران ب رێكا پروگرامێن چڕ و پڕ كو ژ هوش������یاریا هاووالتی‬ ‫و هوش������یاریا ده‌نگ������ده‌ری پێكدهێت‪ .‬هی������چ ژی پێنه‌ڤێت‪ ،‬ل گه‌ل‬ ‫ئه‌ڤان كاران پێتڤیه‌ ده‌زگه‌هێن تازه‌ بهێنه‌ ئاڤاكرن و پاراس������تن و‬ ‫هاندانا كومه‌لگه‌ها مه‌ده‌ن������ی بهێته‌كرن‪ .‬بێی گوهداریا پێكهاتێن‬ ‫راگه‌هاندنێ‌ و هوشیاریا ده‌نگده‌ری‪ ،‬سه‌رباری ئه‌ڤان ره‌نگه‌ ئێك‬ ‫ژ پروگرامێن چڕ و ته‌واو؛ سه‌ركردایه‌تیێ‌‪ ،‬لێبورینێ‌‪ ،‬چاره‌سه‌ریا‬ ‫هه‌ڤڕكیان و پرانسیبێن دیموكراسیێ‌ ژی بخۆڤه‌ بگریت‪.‬‬

‫وانه‌یێن گشتی‬

‫هه‌رچه‌نده‌ پێش������بینی دناڤا كومه‌لگه‌ها ده‌ولی و لسه‌ر‬ ‫ێ پسپوریا ده‌ھ سالێن چوویــی‬ ‫ئاستێ ناڤخۆیی یا بلنده‌‪ ،‬ل ‌‬ ‫ێ زه‌الل دیار دكه‌ت كو هوش������یاریا ده‌نگده‌ری‬ ‫ب ئاوایه‌ك������ ‌‬ ‫و كار و چاالكیێ������ن به‌رفره‌هتر بۆ ئاڤاكرنا دیموكراس������ێ‬ ‫ێ دومــدرێژ‪ .‬ب ڕامان������ه‌كا دی وات‌ه‬ ‫دخازیت������‌ه ره‌نجه‌كــ������ ‌‬ ‫ئافــراند یان موكومكرنا ش������یانێن ناڤخــۆیی و موكومكرنا‬ ‫پشتگیریا هه‌رێمایه‌تی و ته‌مامكاری‪.‬‬ ‫داكو ده‌ستپێشخه‌ریا هوشیاریا مه‌ده‌نی و هوشیاریا ده‌نگده‌ری‬ ‫یا س������ه‌ركه‌فتی بی������ت‪ ،‬پێتڤیـه‌ ب هه‌ڤڕا بیت ل گ������ه‌ل دامه‌زراندنا‬ ‫ده‌زگه‌هێن دیموكراس������ی یێن جێگیر و به‌رده‌وام‪ ،‬ئه‌ڤه‌ ژی وه‌كو؛‬ ‫پارتێن سیاس������ی یێ������ن قابلی ژی������ان و وه‌رارێ‌‪ ،‬چڤاتێن كاركــه‌ر‪،‬‬ ‫روش������نبیریا حوكمێ‌ ژیر‪ ،‬پاراس������تنا ده‌س������توری ژ ئالیێ‌ قه‌زایا‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆ‪ ،‬ده‌س������تهه‌التا هه‌لبژارتنێن پاك كو شیانا ئه‌نجامدانا‬ ‫هه‌لبژارتنێن خۆلی هه‌بیت‪ ،‬هه‌روه‌سا ده‌وله‌تا كاریگه‌ر‪.‬‬ ‫د ژینگه‌هه‌كا وه‌س������ادا‪ ،‬د ش������یاندای‌ه جه‌ماوه‌ر بكاریت‬ ‫ڕاهاتنا مافێن خۆ بكه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌سا د شیاندایه‌ هوشیاریا‬ ‫رول و به‌رپرسیاره‌تیا وی بهێته‌كرن‪ ،‬ژ وان‌ه ژی به‌شداریكرن‬ ‫د هه‌لبژارتنان������دا‪ .‬لێ‌ د كاودانێن كێمتر گــونجایدا‪ ،‬ره‌نگــ‌ه‬ ‫هوشیاریا دیتر یا ئارمانجدار نه‌بیت‪.‬‬ ‫‪http://aceproject.org/ace-ar/topics/ve/ve20‬‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ئازادیی هزر و حوكمڕانی‬

‫فرێدریکی مه‌زن (‪)Friedrich der Große ۱۷۸۶-۱۷۱۲‬‬

‫که‌ له‌ سااڵنی ‪ ١٧٤٠‬تا ‪ ١٧٦٨‬حوکمڕانی ئه‌ڵمانیا بوو‪ ،‬بڕوای‬ ‫به‌ ئازادیی هزر هه‌بوو و گه‌ش������ه‌ی فکریی خه‌ڵکیشی بۆ ئه‌م‬ ‫ئازادییه‌ ده‌گه‌ڕانده‌وه‌‪.‬‬ ‫ده‌ڵێن‪ :‬ڕۆژێک فرێدریک له‌گه‌ڵ چه‌ند س������وارێک ب‌ه ناو‬ ‫یه‌کێک ل‌ه شه‌قامه‌کانی به‌رلیندا ده‌گه‌ڕا‪ ،‬بینی ک‌ه “گرووپێکی‬ ‫توندئاژۆ” به‌یاننامه‌کیان ب‌ه دژی ئه‌و ل‌ه دیوار داوه‌‪.‬‬ ‫فرێدریک هه‌ر له‌سه‌ر پشتی ئه‌سپه‌که‌یه‌و‌ه به‌یاننامه‌که‌ی‬ ‫خوێن������ده‌و‌ه و گوت������ی‪ :‬ئه‌وان������‌ه چه‌ند‌ه بێ ئینس������افن‪ ،‬ئه‌م‬ ‫به‌یاننامه‌یان ل‌ه شوێنێکی ئه‌وه‌ند‌ه به‌رز داوه‌‪ ،‬ئێم‌ه له‌سه‌ر‬ ‫پشتی ئه‌سپه‌و‌ه توانیمان بیخوێنینه‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌ی ئه‌وانه‌ی‬ ‫پیاده‌ن چۆن ده‌توانن ئ������ه‌م به‌یاننامه‌یه‌ بخوێننه‌وه‌؟ ئه‌مری‬ ‫کرد به‌یاننامه‌ک‌ه لێ بکه‌نه‌و‌ه و له‌ ش������وێنێکی وای بده‌ن ک‌ه‬ ‫خه‌ڵکی ب‌ه ئاسانی بتوانن بیخوێننه‌وه‌!‬ ‫یه‌کێک له‌و که‌س������انه‌ی که‌ له‌گه‌ڵ (فرێکدریک)دابوو‪ ،‬ب‌ه‬ ‫سه‌رس������ووڕمانه‌و‌ه گوتی‪ :‬گه‌وره‌م‪ ،‬ئ������ه‌و‌ه به‌ دژی ئێو‌ه و‬ ‫بنه‌مای ئیمپراتۆری نووسراوه‌!‬ ‫فرێکدریک ب‌ه پێکه‌نینه‌و‌ه گوتی‪ :‬ئه‌گه‌ر حکوومه‌تی ئێم‌ه‬ ‫به‌ ڕاستی زوڵمی ل‌ه خه‌ڵک کردوو‌ه و ئه‌وه‌ند‌ه ناسه‌قامگیره‌‪،‬‬ ‫که‌ به‌ چه‌ند دێڕی به‌یاننامه‌یه‌ک بڕووخێت‪ ،‬وا باش������تر‌ه ک‌ه‬ ‫هه‌ر ئێس������تا نه‌مێنێت و حکوومه‌تێکی باش������تر شوێنی ئه‌و‬ ‫بگرێت������ه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر حکوومه‌تی ئێم‌ه له‌س������ه‌ر بنه‌مای‬ ‫یاس������ا‪ ،‬دادپه‌روه‌ریی کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬ئازادی������ی ڕاده‌ربڕین و‬ ‫قه‌ڵه‌مه‌‪ ،‬بێش������ک ده‌ب������ێ بزانن ک‌ه ئه‌وه‌نده‌ س������ه‌قامگیره‌ و‬ ‫توانایی هه‌یه‌‪ ،‬که‌ ب‌ه به‌یاننامه‌یه‌ک نه‌ڕووخێت‪.‬‬


‫به‌ڕێوه‌چوونی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫ل ‌ه (هۆنگ کۆنگ)دا‬ ‫له‌ (‪)٢٠١٢/٩/٩‬دا هه‌ڵبژاردن������ی په‌رله‌مانی له‌ هۆنگ کۆنگدا‬ ‫به‌ڕێوه‌چ������وو‪ .‬په‌رله‌مان������ی ئه‌و واڵته‌ که‌ خاوه‌نی ‪ ٧٠‬کورس������ییه‌‪،‬‬ ‫هاوواڵتیان ته‌نیا بۆیان هه‌ی������ه‌ ‪ ٤٠‬نوێنه‌ر هه‌لبژێرن‪ .‬له‌و واڵته‌دا‬ ‫مافی ده‌نگدانی گشتی بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫له‌ کۆی ‪ ٧٠‬کورس������ی‪ ٤٠ ،‬کورس������ی ب������ۆ هاوواڵتیان ته‌رخان‬ ‫کراوه‌ و (‪ )٣٠‬کورس������ییه‌که‌ی تریش بۆ ئه‌و که‌سانه‌یه‌ که‌ خاوه‌ن‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی سیاسی و ئابوورین و‪ ،‬به‌ گشتی له‌ سیاسه‌ته‌کانی‬ ‫چین نزیکن‪.‬‬ ‫نزیک به‌ ‪ ٣‬ملیۆن و نیو خاوه‌ن مافی ده‌نگدان بوون‪ .‬به‌اڵم ته‌نیا‬ ‫نزیک به‌ ‪ ١‬ملیۆن و هه‌شت سه‌د هه‌زار که‌س له‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا‬ ‫به‌شدار بوون‪.‬‬ ‫هاوپه‌یمانیی دیموکراسی که‌ له‌ سیاسه‌ته‌کانی چین به‌دووره‌‪،‬‬ ‫ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا توانی ‪ ٢٧‬کورس������ی له‌ کۆی ‪ ٤٠‬کورس������یی‬ ‫ده‌سنیشان کراو به‌ده‌س������ت بێنێت‪ .‬جێی ئاماژه‌ پێکردنه‌ که‌ ‪٤٠‬‬ ‫نوێن������ه‌ری په‌رله‌مان بۆ ماوه‌ی چوار س������اڵ ڕاس������ته‌وخۆ له‌الیه‌ن‬ ‫هاوواڵتیانه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٩٩٧‬دا‪ ،‬بریتانیا هۆنگ کۆنگی ڕاده‌ستی چین کرد‪.‬‬ ‫کۆماری چین به‌ڵێنی به‌ هۆنگ کۆنگ داوه‌‪ ،‬که‌ له‌ ساڵی ‪٢٠١٧‬دا‬ ‫ده‌نگدانی گشتی له‌و واڵته‌دا به‌ڕێوه‌بچێت‪ .‬هه‌ر ئێستا له‌و واڵته‌دا‬ ‫ئازادی������ی به‌ڕێوه‌بردن������ی کۆڕوکۆبوون������ه‌وه‌ و ئازادیی چاپه‌مه‌نی‬ ‫مسۆگه‌ر کراوه‌‪.‬‬

‫هونگ كۆنگ (‪ )香港‬ش������ارێكی دوڕگه‌ییه‌‪ ،‬كه‌ تاكو س������اڵی‬ ‫‪ 1997‬له‌ژێ������ر ده‌س������ه‌اڵتی بریتانیادا بوو‪ ،‬ش������ارێك كه‌ ژماره‌ی‬ ‫دانیش������توانی ‪ 6.8‬ملیۆن كه‌س������ه‌ و كه‌وتۆته‌ ئه‌وپه‌ڕی ڕۆژهه‌اڵتی‬ ‫ئاسیا و سیمبولی شارستانیه‌تی هاوچه‌رخی مرۆڤه‌‪ .‬پانتاییه‌كه‌ی‬ ‫به‌ گش������تی ‪ 1103‬كیلۆمه‌تر چوارگۆش������ه‌یه‌‪ ،‬ك������ه‌ ‪ 79‬كیلۆمه‌تر‬ ‫چوارگۆشه‌ی ئاوه‌ و ‪ 1024‬كیلۆمه‌تر چوارگۆشه‌ی وشكانییه‌‪.‬‬ ‫ناوچه‌ی هۆن������گ كۆنگ یه‌كێك له‌و دوو ناوچه‌ دابه‌ش������بووه‌ی‬ ‫كۆماری گه‌لی چینه‌‪ ،‬كه‌ ناوچه‌كه‌ی دیكه‌ش (ماكائۆ)یه‌‪ .‬ناوچه‌ی‬ ‫هۆنگ كۆنگ كه‌وتۆته‌ ڕۆژهه‌اڵتی سێگۆشه‌ی ڕووباری مرواری و‬ ‫له‌ باكووره‌وه‌ له‌گه‌ڵ پارێزگای (گوئانگ دونگ) و له‌ باشووریشه‌وه‌‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌ریای چینی باشووری هاوسنووره‌‪.‬‬ ‫ش������اری هۆنگ كۆنگ له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مدا وه‌كو به‌نده‌رێكی‬ ‫بازرگانیی كاری ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم له‌ كاتی ئێس������تادا بۆته‌ ناوه‌ندێكی‬ ‫سه‌ره‌كیی كاروباری ئابووری له‌ جیهاندا‪.‬‬ ‫هۆنگ كۆنگ له‌ س������الی ‪ 1842‬تاكو ‪ 1997‬به‌ش������ێك بووه‌ له‌‬ ‫كۆلۆنیالیس������تی پاش������ایه‌تی بریتانی������ا و له‌ س������اڵی ‪ 1997‬له‌به‌ر‬ ‫به‌كۆتاهاتنی په‌یمانی پێشووی‪ ،‬لكێندرایه‌وه‌ كۆماری گه‌لی چین‪.‬‬ ‫به‌پێی یاس������ای دیاریكراو‪ ،‬بڕیاره‌ هۆنگ كۆنگ تاكو ساڵی ‪2047‬‬ ‫پله‌یه‌كی به‌رزی ئۆتۆنۆمی به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫هۆنگ كۆنگ ش������ارێكه‌ كه‌ ئاپارتمانێكی زۆر به‌رزی هه‌یه‌ و به‌‬ ‫شاری ئاسمانقلێشه‌كان به‌ناوبانگه‌‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ خۆی به‌ سه‌ربه‌خۆ‬ ‫ده‌زانێت‪ ،‬به‌اڵم به‌هۆی ش������وێنه‌ گه‌شتیارییه‌ سه‌رنجڕاكێشه‌كانی‪،‬‬ ‫هێشتا نه‌یتوانیوه‌ سێبه‌ری چین له‌سه‌ر خۆی دوور بخاته‌وه‌‪.‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪19‬‬


‫ده‌ستووری گشتی له‌ ڕه‌وتی‬ ‫مێژوودا‬ ‫نووس������ینی ده‌س������تووری گش������تی بۆ‬ ‫ڕێکوپێککردنی الیه‌نه‌کانی ژیان‬ ‫(سیاس������ی‪ ،‬ئاب������ووری‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫کاروباری ده‌ره‌کی) له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا‪،‬‬ ‫یه‌کێ������ک ل������‌ه پرس������ه‌ س������ه‌ره‌کی‬ ‫و بنه‌ڕه‌تییه‌کان������ی کۆمه‌ڵگ������ه‌ی‬ ‫مرۆڤایه‌تی بووه‌‪.‬‬ ‫ئا‪ :‬ئه‌لند زاگرۆس‬ ‫له‌ ڕه‌وتی مێژوودا دوو هێڵی س������ه‌ره‌کی ئاڕاس������ته‌ی‬ ‫یاس������اکانی بۆ به‌ڕێوه‌به‌ریی واڵت به‌ پێی (ده‌س������تووری‬ ‫گش������تی ‪ )Constitution -‬ده‌سنیش������ان ک������ردوو‪.‬‬ ‫ملمالنێکان هه‌میشه‌ به‌و ئاڕاسته‌یه‌دا بوونه‌‪ ،‬که‌ ده‌ستوور‬ ‫یان ده‌س������تووره‌کان ل������ه‌ به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌س������ه‌اڵتداران‪،‬‬ ‫یان ل������ه‌ قازانج������ی هاوواڵتیاندا بێت؟ ب������ه‌ واتایه‌کی تر‪،‬‬ ‫جه‌ختکردنه‌وه‌ و پروپاگه‌نده‌ بۆ ڕه‌چاوکردن و ملکه‌چی له‌‬ ‫به‌رامبه‌ر یاس������ا واته‌ ده‌سه‌الت‪ ،‬یان هاوسه‌نگی له‌ نێوان‬ ‫یاسا و ئازادییه‌کان له‌ ده‌ستووری گشتی واڵتدا بێت‪ .‬ئه‌م‬ ‫ملمالنێیه‌ تا ئیس������تاش به‌ شێوازی جۆراجۆر له‌ به‌شێکی‬ ‫به‌رچاو له‌ جیهاندا له‌ ئارادایه‌‪.‬‬ ‫ده‌س������تووری گشتی‪ ،‬به‌رزترین به‌ڵگه‌ی یاسایی واڵتێکه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ڕێ نیشانده‌ری نووس������ینه‌ بۆ یاساکانی تریش‪.‬‬ ‫ده‌س������تووری گش������تی باس له‌ بنه‌مای سیاسی‪ ،‬پێکهاته‌ و‬ ‫شێوازی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬پێناس������ه‌ی سیسته‌می سیاسیی واڵت‬ ‫و مافی هاوواڵتیان ده‌کات‪ .‬ل‌ه ده‌ستووری گشتیدا جه‌خت‬ ‫ل������ه‌وه‌ش ده‌کرێته‌وه‌‪ ،‬که‌ چه‌قی ده‌س������ه‌اڵت ل������‌ه کوێدا چڕ‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ده‌بێت������ه‌وه‌‪ .‬هه‌ندێک له‌ کارناس������انی کاروباری یاس������ایی‪،‬‬ ‫ده‌ستووری گشتی ب‌ه "ئه‌خالقی گشتی" ناو ده‌به‌ن‪.‬‬

‫یاساکانی حه‌موورابی‬

‫یه‌که‌مین ده‌س������تووری گشی که‌ به‌ شێوه‌ی نووسراوه‌ ل‌ه‬ ‫جیهاندا ناوی ده‌رکردووه‌‪( ،‬یاسای حه‌موورابی)یه‌‪ ،‬له‌ نێوان‬ ‫س������ااڵنی (‪ ١٧٩٢‬تا ‪ ١٧٥٠‬پ‪ .‬ز) بۆ واڵتی بابل نووسراوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رجه‌م یاساکه‌ی حموورابی له‌ (‪ )٢٨٢‬خاڵ پێکهاتووه‌‪.‬‬ ‫ناوه‌ڕۆک������ی یاس������اکان زۆر تایبه‌ت بوون‌ه و س������زاکانیش‬ ‫په‌یوه‌ندیی������ان ب������‌ه تاوانه‌کانه‌وه‌ هه‌بووه‌‪ .‬یاس������اکان زۆر توند‬ ‫و ڕه‌ق بوون������ه‌ و هه‌ندێک جار ل‌ه ئاکامی س������زاداندا‪ ،‬مردنی‬ ‫به‌دواو‌ه بووه‌‪ .‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌مانه‌ش‪ ،‬یه‌کێک له‌ خاله‌ هه‌ر‌ه‬ ‫گرینگه‌کانی ئه‌م یاسایانه‌ ئه‌و‌ه بووه‌‪ ،‬که‌ تاوانبار مافی ئه‌وه‌ی‬ ‫هه‌بوو شایه‌تی هه‌بێت‪ .‬خاڵێکی تریش ئه‌و‌ه بووه‌‪ ،‬هیچ چه‌شن‌ه‬ ‫که‌مکردنه‌وه‌یه‌کی (سزا)ش بۆ تاوانباران له‌ گۆڕێدا نه‌بووه‌‪.‬‬ ‫ناوه‌ڕۆکی (یاساکانی حه‌موورابی) که‌ له‌سه‌ر به‌ردێکی‬ ‫س������توونی و ب‌ه شکڵی کێل نووسراوه‌‪ ،‬زۆرتر باس له‌ "ماف‬ ‫و په‌یوه‌ندیی نێوان تاکه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌دا ده‌کات‪".‬‬


‫یوونانی کۆن‬

‫له‌ س������اڵی (‪٦٢١‬ی پێ������ش زایین)دا یه‌که‌مین یاس������ای‬ ‫(ده‌وڵه‌ت ‪ -‬ش������ار)ی ئاتێن له‌الیه‌ن مامۆستایه‌ک به‌ ناوی‬ ‫(دراکۆ) نووس������را‪ .‬به‌اڵم ئه‌م یاسایه‌ ل‌ه راده‌به‌ده‌ر توند و‬ ‫ڕه‌ق بوو و س������زای "مردن" بۆ گشت "تاوان"ه‌کان له‌به‌رچاو‬ ‫گیرابوو‪ .‬یاس������ای گشتیی ئاتێن‪ ،‬ل‌ه سااڵنی ‪ ٥٩٤‬تا ‪٥٠٨‬ی‬ ‫پێ������ش زایین له‌الیه‌ن (س������وولوون) حوکمڕان������ی (ئاتێن) و‬ ‫(کلیستێنس)ی نه‌جیبزاده‌و‌ه ئاڵوگۆڕی به‌سه‌ردا هات‪.‬‬ ‫به‌ پێی به‌ڵگه‌ مێژوویییه‌کانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ره‌ستوو (‪)٣٢٢-٣٨٤‬‬ ‫فیله‌س������ووفی ناوداری یوونانی یه‌که‌مین ک������ه‌س بووه‌‪ ،‬ک‌ه‬ ‫جیاوازیی ل‌ه نێوان یاس������ای گشتی و یاسا ئاسایییه‌کاندا‬ ‫کردووه‌‪.‬‬

‫ده‌ستووری گشتی له‌ ئیمپراتۆریای (ڕۆم)دا‬

‫بۆ یه‌که‌مین جار ئیمپراتۆر (تێئۆدۆس������یۆس) ل‌ه س������اڵی‬ ‫(‪ ٤٣٨‬ز)دا کۆمه‌ڵه‌ یاسایه‌کی دیاریکراوی بۆ به‌ڕێوه‌به‌ریی‬ ‫ئ������ه‌و ئیمپراتۆرییه‌ نووس������ی‪ .‬نزیک ب‌ه ‪ ١٠٠‬س������اڵ دواتر‬ ‫(‪٥٣٤‬ی ز) ژۆس������تینیان یه‌که‌م ئیمپراتۆری بیزانس (ڕۆمی‬ ‫ڕۆژهه‌اڵت) چه‌ند یاس������ایه‌کی نووسین و به‌ڕێوه‌ی ده‌بردن‬ ‫و‪ ،‬له‌ درێ������ژه‌ی زه‌ماندا کارتێکه‌رییه‌ک������ه‌ی ئه‌وه‌ند بوو‪ ،‬تا‬ ‫سه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاستیش که‌ڵکی لێوه‌رده‌گیرا‪.‬‬

‫یه‌که‌مین یاسای گشتگیر له‌ ژاپۆندا‬

‫ل‌ه س������اڵی (‪٦٠٤‬ی زایینی)دا‪( ،‬ش������ۆتۆکۆ) ش������ازاده‌ی‬ ‫ژاپۆنی کۆمه‌ڵێک یاس������ا ک‌ه له‌ (‪ )١٧‬خ������اڵ پێکهاتبوو‪ ،‬ل‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگ������ه‌دا کاری پێ کرد‪ .‬ئه‌م یاس������ایان‌ه ل������ه‌ وانه‌کانی‬ ‫(بودا)وه‌ سه‌رچاوه‌یان وه‌رگرتبوو‪ ،‬به‌اڵم زۆرتر باسیان ل‌ه‬ ‫"ئه‌خالقی کۆمه‌اڵیه‌تی" ده‌کرد‪ ،‬تا باس له‌ پێکهاته‌ی ده‌وڵه‌ت‬ ‫بکات‪.‬‬

‫ســه‌ده‌کانی ناوه‌ڕاست‬

‫یاس������ای (ماگن������ا کارت������ا لێبێرتات������ووم) و حکوومه‌تی‬ ‫سنوورداری پاشایه‌تی ل‌ه بریتانیا‪.‬‬ ‫یاس������ای (ماگنا کارت������ا لێبێرتات������ووم – ‪Magna Carta‬‬ ‫‪ )Libertatum‬ی������ان یاس������ای گ������ه‌وره‌ی ئازادی له‌ س������اڵی‬ ‫‪١٢١٥‬دا نووس������را‪ .‬هۆکار بۆ نووس������ینی ئه‌م یاسایه‌‪ ،‬ناکۆکی‬ ‫نێوان (ئینۆس������نێتی س������ێیه‌م) پاپای که‌نیس������ه‌‪ ،‬بارۆنه‌کان و‬ ‫نه‌جیبزاده‌کانی بریتانیا و ش������ای ئینگلس������تان له‌سه‌ر ڕاده‌ و‬ ‫پله‌ی ده‌سه‌اڵتی پاشا بوو‪ .‬ئه‌م یاسایه‌ شای ناچار ده‌کرد که‌‬ ‫واز له‌ به‌شێک له‌ ده‌سه‌اڵتی خۆی بێنێت و ڕێز له‌ یاسا بگرێت‬ ‫و ئه‌وه‌ش قبووڵ بکات‪ ،‬که‌ یاسا له‌سه‌رووی ئیراده‌ی پاشایه‌‪.‬‬ ‫یاس������ای (ماگنا کارتا لێبێرتاتووم) گه‌رچ������ی نه‌یتوانی ل‌ه‬ ‫کاتێکی خێرادا کارێگه‌ریی له‌س������ه‌ر کردار و شوێنی پاشا ل‌ه‬ ‫بریتانیادا دابنێت‪ ،‬به‌اڵم سه‌ره‌تایه‌ک بوو بۆ داهێنانی سیسته‌می‬ ‫پاش������ایه‌تیی س������نووردار و پێکهێنانی ئه‌نجومه‌نی گشتی‪ ،‬ک‌ه‬ ‫پارسه‌نگی هێزه‌کانی به‌قازانجی هاوواڵتیان گۆڕی‪.‬‬

‫یاسای قبتی له‌ میسر و ئتیۆپیادا‬

‫ل‌ه س������اڵی (‪١٢٤٠‬ی ز)دا (ئه‌بوو ئه‌فزاییل) نووسه‌ری‬ ‫قبتیی میس������ری ب‌ه تێکه‌اڵوکردنی به‌ش������ێک ل‌ه (یاساکانی‬ ‫ئنجیل)‪ ،‬یه‌هوودییته‌ت و یاس������اکانی ئیمپراتۆری بیزانس‪،‬‬ ‫یاس������ایه‌کی نوێی ب������ه‌ زمانی عه‌ره‌بی نووس������ی‪ .‬هه‌ندێک‬ ‫به‌ڵگه‌ی مێژوویی باس له‌و‌ه ده‌که‌ن‪ ،‬ک‌ه ئه‌م یاسایه‌ ل‌ه ساڵی‬ ‫(‪)١٤٥٠‬دا ل‌ه واڵتی حه‌به‌ش‌ه (ئتیۆپیا)دا بۆ یه‌که‌مین جار‬ ‫ل‌ه سه‌رده‌می پاشایه‌تیی (سارس������ا دێنێگال) ئیمپراتۆری‬

‫یاسای گه‌وره‌ی ئاشتیی هیندییه‌ سووره‌کانی ئه‌مریکای‬ ‫باکوور‬

‫له‌ نێوان س������ااڵنی ‪ ١٠٩٠‬تا ‪١١٥٠‬ی زایینیدا یاسایه‌ک ب‌ه‬ ‫ناوی (گایاناش������اگۆوا‪ )Gayanashagowa -‬یا (یاسای‬ ‫گ������ه‌وره‌ی ئاش������تی) له‌ نێ������وان ئه‌ندامانی کۆنفدراس������یۆنی‬ ‫(ئیرۆکی) که‌ له‌ شه‌ش قه‌بیله‌ی گه‌وره‌ی هیندییه‌ سووره‌کانی‬ ‫ئه‌مری������کای باکووری پێکهابوو‪ ،‬جێبه‌ج������ێ کرا‪ .‬ده‌ڵێن چه‌ند‬ ‫سه‌د س������اڵ دوای ئاماده‌کردنی ئه‌م (یاس������ا)یه‌‪ ،‬هه‌ندێک له‌‬ ‫کاربه‌ده‌ستانی ئه‌مریکا وه‌کو (بێنجامین فرانکلین) و (جێمز‬ ‫مه‌دیسێن) له‌ کاتی گه‌اڵڵه‌کردنی ده‌ستووری گشتیی ویالیه‌ته‌‬ ‫یه‌کگرتووه‌کان������ی ئه‌مری������کا (‪ )١٧٨٨‬که‌ڵکیان ل������ه‌ هه‌ندێک‬ ‫له‌ بیرۆکه‌کان������ی (گایاناش������اگۆوا‪)Gayanashagowa -‬‬ ‫وه‌رگرتبوو‪.‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪21‬‬


‫ئتیۆپیا بوو ب‌ه یاس������ای گش������تیی واڵت و به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ئه‌م‬ ‫یاسایه‌ زیاتر ل‌ه ‪ ٤٠٠‬ساڵ له‌و واڵته‌دا جێبه‌جێ کرا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل‌ه سه‌رده‌می ئیمپراتۆری (هایلێ سالسی ‪)١٩٧٥-١٨٩٢‬‬ ‫و ل‌ه س������ه‌رده‌می ده‌س������ه‌اڵتدارێتی ئه‌ودا (‪)١٩٧٤-١٩٣٠‬‬ ‫هه‌ڵوه‌شێندرایه‌و‌ه و یاسایه‌کی نوێ بۆ ئتیۆپیا نووسرا‪.‬‬

‫یاسای گشتیی سان مارینۆ‬

‫کۆنترین ”یاسای گشتیی نه‌ته‌وه‌یی”یه‌ ک‌ه تا ئێستاکه‌ش‬ ‫جێبه‌جێ ده‌کرێت‪ .‬یاس������ای س������ان مارینۆ ک‌ه ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪١٦٠٠‬ی زایینیدا نووس������راوه‌ و ب‌ه یاس������ای کۆماری سان‬ ‫مارینۆ ناوی ده‌رکردووه‌‪ .‬یاس������ی گش������تیی س������ان مارینۆ‬ ‫ک‌ه ب‌ه زمانی التینی نووس������راو‌ه (‪Leges Statutae‬‬ ‫‪ )Republicae Sancti Marini‬ل������‌ه ش������ه‌ش به‌ش‬ ‫پێکهاتووه‌ و هه‌ر به‌ش������ه‌ش ‪ ٦٢‬مادد‌ه له‌خۆ ده‌گرێت‪ .‬ئه‌و‬ ‫یاسای‌ه باس ل‌ه ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬دادگه‌ و دامه‌زراوه‌کانی ده‌وڵه‌ت‬ ‫ده‌کات‪ ،‬هه‌روه‌ها ش������یکردنه‌وه‌ی کاروباره‌کانی ده‌وڵه‌تیش‬ ‫به‌شێکن له‌ ناواخنی یاساکان‪.‬‬

‫ده‌ستووری گشتیی مۆدێرن‬ ‫دوای چاخی ڕۆشنگه‌ری له‌ ئه‌ورووپادا‬

‫ل‌ه چاخی ڕۆش������نگه‌ری و ل‌ه ماوه‌ی چل ساڵدا‪١٧٥٠( ،‬‬ ‫ت������ا ‪١٨٠٠‬ی زایینی) چه‌ند ده‌س������تووری گش������تیی نوێ و‬ ‫کارتێکه‌ر س������ه‌ریان هه‌ڵدا‪ .‬ده‌س������تووری گشتیی کۆماری‬ ‫ک������ۆرس (ب‌ه فرانس������ه‌وی ‪ )Corse‬و س������وئید یه‌که‌مین‬ ‫نموونه‌ی ده‌س������تووری گش������تیی نوێن‪ ،‬ک‌ه ل‌ه دوای چاخی‬ ‫ڕۆشنگه‌رییه‌و‌ه نووسران‪.‬‬ ‫ل������‌ه س������اڵی (‪)١٧٥٥‬دا‪ ،‬کۆم������اری ئۆتۆنۆمیی کۆرس‬ ‫ده‌ستوورێکی گشتیی نوێی نووسی و له‌ کرده‌وه‌دا به‌ڕێوه‌ی‬ ‫ده‌برد‪ .‬ئه‌م ده‌ستووره‌ کارتێکه‌ریی فکر و هزری (ژان ژاک‬ ‫ڕۆسۆ ‪)١٧٧٨-١٧١٢‬ی پێوه‌ دیار بوو‪ .‬زانایان ده‌ستووری‬ ‫گشتیی کۆماری ئۆتۆنۆمیی کۆرس‪ ،‬ب‌ه یه‌که‌مین ده‌ستووری‬ ‫گشتیی مۆدێرن ناو ده‌به‌ن‪ .‬ئه‌و ده‌ستووره‌ (‪ )١٤‬ساڵ له‌و‬ ‫کۆماره‌ بچکۆاڵنه‌یه‌دا به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه س������اڵی ‪،١٧٦٩‬‬ ‫فرانسه‌ ئه‌و کۆمار‌ه ئۆتۆنۆمییه‌ی به‌ خاكی خۆیه‌وه‌ لکاند‪.‬‬ ‫ل‌ه س������اڵی (‪)١٧٨٨‬دا ده‌س������تووری گش������تیی ویالیه‌ت‌ه‬ ‫یه‌کگرتووه‌کان������ی ئه‌مریکا نووس������را‪ .‬ئه‌م ده‌س������توور‌ه بۆ‬ ‫ئیداره‌کردن������ی سیس������ته‌مێکی چه‌ند ویالیه‌ت������ی و له‌ ژێر‬ ‫کارتێکه‌ریی سیس������ته‌می پاش������ایه‌تیی بریتانیادا نووسرا‪.‬‬ ‫بیروڕاکان������ی (پۆلیبیووس ‪ ١٧٠-٢٠٣‬پ‪ .‬ز) فیله‌س������ووفی‬ ‫یوونانی‪( ،‬جۆن الک ‪ )١٧٠٤-١٦٣٢‬فیله‌س������ووفی بریتانی‬ ‫و (ش������ارل دێ مۆنتێس������کیۆ ‪ )١٧٥٥-١٦٨٩‬کارتێکه‌رییان‬ ‫له‌سه‌ر ده‌ستووری گشتیی ئه‌مریکادا هه‌بووه‌‪.‬‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫سێ ساڵ دواتر‪ ،‬ل‌ه س������اڵی ‪ ١٧٩١‬ده‌ستووری گشتیی‬ ‫پۆلۆنیا‪ -‬لیتوانیا و فرانس������‌ه ئاماد‌ه کران‪ .‬له‌ ساڵی ‪١٨٣١‬‬ ‫پاشایه‌تیی به‌لژیکا‪ ،‬لیبێریا له‌ ساڵی ‪ ،١٨٤٧‬لۆگزامبۆرگ ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪ ١٨٦٨‬و (کۆنفێدراسیۆنی سوئیس)یش له‌و واڵتان‌ه‬ ‫بوون‪ ،‬ک‌ه پێشه‌نگی نووسینی ده‌ستووری گشتیی نوێ بوون‬ ‫له‌و سه‌رده‌مدا‪.‬‬ ‫ده‌س������توو ‌ر یان ده‌ستووره‌کان‪ ،‬بریتین له کۆمه‌ڵێک یاسا‬ ‫و ڕێوش������وێن بۆ سیاسه‌توانان و هاوواڵتیان‪ ،‬ک‌ه ده‌بێ‌ چی‬ ‫بکه‌ن و چی نه‌که‌ن‪ .‬به واتایه‌کی تر‪ ،‬کۆمه‌ڵ‌ه یاسایه‌کن‪ ،‬که‬ ‫ده‌بێ چۆن واڵت ئیدار‌ه بکرێت و به‌ڕێوه‌بچێت‪ .‬ده‌ستووری‬ ‫گشتی پێناسه‌ی سیس������ته‌می سیاسیی واڵتێکه‌ که‌ ماف و‬ ‫ئه‌رکی ده‌سه‌اڵته‌کان ده‌سنیشان ده‌کات‪ ،‬هه‌روه‌ها ب‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫ده‌س������تووره‌وه‌ی‌ه ک‌ه کار و ئه‌رکه‌کان ل������‌ه واڵته‌دا دابه‌ش‬ ‫ده‌کرێن و هه‌ر ده‌س������ه‌اڵتێکش جغزی ده‌ستڕۆییشتوویی بۆ‬ ‫کاروچاالکییه‌کانی دیاری ده‌کرێت‪.‬‬ ‫ده‌ستووری گشتی یه‌کێک‌ه ل‌ه بنه‌ما هه‌ره‌ سه‌ره‌کییه‌کان‪،‬‬ ‫تا ب‌ه هۆی ئه‌وه‌و‌ه س������ه‌روه‌ریی یاس������ا ل������ه‌ واڵتدا جێگیر‬ ‫بکرێت‪ .‬له‌ جیهانی ئه‌مڕۆدا‪ ،‬ده‌س������توور‌ه گشتییه‌کان ده‌بێ‬ ‫وه‌اڵمی ئه‌م پرس������‌ه گرینگان‌ه بده‌ن������ه‌وه‌‪ ،‬ک‌ه تا چ ڕاده‌یه‌ک‬ ‫ده‌توان ده‌سه‌اڵته‌کان لێک جیا بکه‌نه‌وه‌ و هاوسه‌نگییه‌ک ل‌ه‬ ‫نێوان یاس������ا و ئازادییه‌کاندا بکه‌ن؟ ملمالنێکانیش هه‌ر له‌و‬ ‫ئاڕاسته‌یه‌دان‪ .‬یاسا به‌بێ ئازادی و ئازادیش به‌بێ یاسا‪،‬‬ ‫کۆمه‌ڵگ‌ه به‌ره‌و خنکاندن و هه‌ڵدێر ده‌به‌ن‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫‪http://sv.wikipedia.org‬‬ ‫‪http://fa.wikipedia.org‬‬ ‫‪www.ne.se‬‬ ‫‪http://fa.wikisource.org‬‬


‫هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی ل ‌ه هۆڵه‌ندا‬

‫له‌ (‪)٢٠١٢/٩/١٢‬دا هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی په‌رله‌مانی ل‌ه‬ ‫هۆڵه‌ندا ئه‌نجام درا‪ .‬له‌ س������ه‌ره‌تای مانگ������ی (‪)٤‬دا به‌ هۆی‬ ‫کێشه‌ی قورس له‌ نێوان هاوپه‌یمانیی پێکهێنه‌رانی حکوومه‌ت‬ ‫له‌و واڵته‌دا‪ ،‬حکوومه‌تی هاوپه‌یمانی ده‌ستی له‌ کار کێشایه‌وه‌‬ ‫و بڕیاری هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ ڕاگه‌یێندرا‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن������ی ڕۆژی چوارش������ه‌ممه‌دا (‪)٢٠١٢/٩/١٢‬‬ ‫ملمالنێی سه‌ره‌کی له‌ نێوان حزبی لیبڕاله‌کان و حزبی کاردا‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌کان باس������ی له‌ کێبه‌ڕکێیه‌کی‬ ‫پش������ووبڕ له‌ نێ������وان ئه‌م دوو حزبه‌دا ده‌ک������رد‪ ،‬که‌ له‌ ئاکامدا‬ ‫حزبی لیبڕال به‌ به‌ده‌س������تهێنانی ‪ ٤١‬کورس������ی له‌ کۆی ‪١٥٠‬‬ ‫کورسیی په‌رله‌مان‪ ،‬پله‌ی یه‌که‌می بۆ خۆی تۆمار کرد‪( .‬حزبی‬ ‫کار)یش توانی ‪ ٤٠‬کورسی له‌و ملمالنێیه‌دا مسۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫حزبی لیبراڵ له‌ س������الی ‪٢٠٠٦‬دا شه‌ش کورسیی په‌رله‌مانی‬

‫له‌ده‌س������تدا و چووه‌ به‌ره‌ی ئۆپۆزس������یۆنی ئه‌و واڵته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪٢٠١٠‬دا‪ ،‬ب‌ه مسۆگه‌رکردنی ‪ ٣١‬کورسی بوو به‌ گه‌وره‌ترین‬ ‫حزبی هۆله‌ندا‪ .‬حزبی لیبراڵ ل‌ه ساڵی ‪١٩٤٨‬دا پێکهاتووه‌‪.‬‬ ‫مارک ڕووته‌ که‌ سه‌رۆکی حزبی لیبراڵه‌ و پێنج مانگ پێش به‌‬ ‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی حکوومه‌ته‌ هاوپه‌یمانییه‌که‌ی ناچاربوو ده‌ست‬ ‫له‌کار بکێشێته‌وه‌‪ .‬به‌اڵم له‌ هه‌ڵبژاردنی ڕۆژی چوارشه‌ممه‌دا‬ ‫(‪ )٢٠١٢/٩/١٢‬نه‌ته‌نیا پێشه‌نگی هه‌ڵبژاردن بوو‪ ،‬به‌ڵکو توانی‬ ‫(‪ )١٠‬کورسی زیاتریش بۆ حزبه‌که‌ی مسۆگه‌ر بکات‪ .‬کێشه‌ی‬ ‫ئابووری یه‌کێکه‌ له‌ پرسه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی هۆڵه‌ندا‪.‬‬ ‫مارک ڕووته‌ هه‌ر دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامی ده‌نگه‌کان ئه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ربڕی‪ ،‬که‌ به‌ لێبڕاوی به‌دوای "هاوپه‌یمانییه‌کی س������ه‌قامگیردا‬ ‫ده‌گه‌ڕێ������ت"‪ .‬ڕووت������ه‌ ب������ۆ پێکهێنانی حکوومه‌ت ده‌ب������ێ به‌دوای‬ ‫هاوپه‌یمانییه‌کدا بێت‪ ،‬که‌ زۆرینه‌ی په‌رله‌مان له‌گه‌ڵی هاوڕا بن‪.‬‬

‫هۆڵه‌ندا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫پاشایه‌تیی هۆڵه‌ندا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ئامستردام‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووان (‪ )776.000‬که‌س – (‪)٢٠١٢‬‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 41.526‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 16.696.000‬که‌س‪)٢٠١١( .‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٨٢،٩‬ئامار – ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%٥٠،٤‬ئامار – ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪ )%٤٩،٦‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪ )%٩٩( :‬ئامار ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%٢‬کشتوکاڵ‪ )%٢٣،٩( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٧٤،١‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪)٢٠١٠( .‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪ )%٤،٤‬ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪23‬‬


‫ڕاپرسییه‌كان و خاوه‌نڕایان‬

‫وه‌رگێڕانی‌‪ :‬ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین‬ ‫ی ڕاپرسی‌ ل ‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ی سه‌ره‌كی ‌‬ ‫ڕۆڵ ‌‬

‫ی گش������تی‌‪ ،‬گه‌رچی‌ به‌شێك نیی‌ه ل‌ه‬ ‫ی له‌سه‌ر ڕا ‌‬ ‫ڕاپرس������ ‌‬ ‫ی‬ ‫یاسا و ڕێسای‌ په‌یوه‌ست ب‌ه هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌اڵم بووه‌ته‌ به‌ش ‌‬ ‫ی ئه‌م دواییه‌دا‪.‬‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن له‌ ده‌یه‌كان ‌‬ ‫ی ل������ه‌ ڕه‌وت ‌‬ ‫زه‌رور ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕاپرس������ ‌‬ ‫ی زۆر له‌ كاندیده‌كان‪ ،‬ئه‌و كه‌س������انه‌ ‌‬ ‫ژماره‌یه‌ك ‌‬ ‫ئه‌نجام ده‌ده‌ن داده‌مه‌زرێنن و كۆمه‌ڵێكی‌ زۆر ڕاپرسی‌ ڕێك‬ ‫ی كاندیده‌ سیاسییه‌كان ده‌دات‬ ‫ده‌خه‌ن‪ .‬ڕاپرسی‌‪ ،‬یارمه‌تی ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ت������ا دۆخی‌ خۆیان به‌به‌راورد ب������‌ه ڕكابه‌ره‌كان ‌‬ ‫ی ك‌ه بۆ‬ ‫هه‌ڵ س������ه‌نگێنن و بزانن گرنگترین ئه‌و پرس������انه‌ ‌‬ ‫ده‌نگده‌ران له‌ئارادان‪ ،‬كامانه‌ن‪.‬‬ ‫میدی������اكان ـ چاپه‌مه‌نیی������ه‌كان و ته‌له‌ڤزیۆنیش كۆمه‌ڵێك‬ ‫ی‬ ‫ی ساز ده‌ده‌ن و ڕاپۆرته‌كه‌ی‌ (ل‌ه ته‌ك ئه‌نجامه‌كان ‌‬ ‫ڕاپرس ‌‬ ‫ڕاپرسیی‌ه تایبه‌تییه‌كاندا) ده‌گه‌یه‌نن به‌ هاوواڵتییان تا بزانن‬ ‫ی ئه‌و كاندیدایانه‌ی‌ ڕه‌چاویان كردوو‌ه‬ ‫پرس������ه‌كان و ڕێباز ‌‬ ‫ی تر ل‌ه چ دۆخێكدایه‌‪.‬‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه كاندیداكان ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ڕێكخراو ‌‬ ‫په‌نجا س������اڵ پێ������ش‪ ،‬ته‌نی������ا دوو یا س������ ‌‬ ‫گه‌وره‌‪ ،‬كاری‌ ڕاپرس������ییان قۆرخ كردب������وو‪ .‬ئه‌مڕۆكه‌‪ ،‬وات‌ه‬ ‫ی به‌په‌ڵه‌‪ ،‬ئینترنێ������ت و‪ ،‬كه‌ناڵه‌ هه‌واڵیی‌ه‬ ‫ل‌ه چاخ������ی‌ هه‌واڵ ‌‬ ‫‪ 24‬كاتژمێرییه‌كاندا‪ ،‬زۆر سه‌رچاو‌ه هه‌واڵه‌كانی‌ په‌یوه‌ست‬ ‫ێ‬ ‫ی ل‌‬ ‫ی ڕاپرس������ییه‌كان دابین ده‌ك������ه‌ن و هه‌موان ‌‬ ‫ب‌ه ئه‌نجام ‌‬ ‫ئاگادار ده‌كه‌نه‌وه‌‪.‬‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ی ڕاپرس ‌‬ ‫ی‬ ‫مێژوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی به‌هۆ ‌‬ ‫ی به‌رده‌وامی‌ ڕای‌ گشت ‌‬ ‫له‌ ئێستادا‪ ،‬ڕاپرس������ی ‌‬ ‫ی و كارامه‌كانه‌وه‌‪ ،‬ب������ۆ كاندیداكان بووه‌ت‌ه‬ ‫ڕاپرس������‌ه تایبه‌ت ‌‬ ‫ی و س������ه‌رپێیی‌ و‪ ،‬ب‌ه هه‌مان شێوه‌ بۆ پل‌ه‬ ‫ی ئاس������ای ‌‬ ‫شتێك ‌‬ ‫ی خاوه‌ن پۆس������ت‌ه ده‌وڵه‌تییه‌كانی‌ وه‌ك سه‌ركۆماری‌‪،‬‬ ‫بااڵكان ‌‬ ‫ی بارودۆخه‌ك‌ه بن‪.‬‬ ‫ی چه‌ن������د و چۆن ‌‬ ‫ێ ئاگادار ‌‬ ‫ك������ه‌ ده‌یانه‌و ‌‬ ‫به‌هه‌ر حاڵ‪ ،‬ڕاپرس������ییه‌كانی‌ په‌یوه‌س������ت ب������‌ه میدیاكان ل‌ه‬ ‫مێژووی‌ ئه‌مریكادا باوتر بوون‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی سیاس������ ‌‬ ‫ی ك‌ه یه‌كه‌مین ڕاپرس������ی ‌‬ ‫ی ئه‌وه‌ ‌‬ ‫س������ه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫ی ‪ 1824‬و له‌الیه‌ن رۆژنامه‌یه‌ك������ی‌ خۆجێییه‌و‌ه ل‌ه‬ ‫ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫هێریس������بۆرگ‪ ،‬پێنس������یلڤانیا‪ ،‬ئه‌نج������ام درا‪ ،‬ئه‌م به‌ش������ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ ،1930‬هێش������تا نه‌ببوو‌ه كار ‌‬ ‫ڕاپرس������ییه‌كان تا ده‌ی������ه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ملمالنێ ‌‬ ‫ی میدیاكان ل‌ه ڕووماڵكردن������ی‌ هه‌واڵ ‌‬ ‫س������ه‌ره‌كی ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی هه‌ر س������ ‌‬ ‫ی هه‌واڵ ‌‬ ‫ی ‪ ،1970‬كه‌ناڵ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ .‬ل‌ه ده‌یه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مریكا (ئ‌هی‌ بی‌ سی‌‪ ،‬س ‌‬ ‫ی ته‌له‌ڤزیۆن ‌‬ ‫كه‌ناڵی‌ سه‌ره‌كی ‌‬ ‫ی خۆیان ل‌ه‬ ‫ی س������ی‌) هه‌ر یه‌كیان ڕاپرسی ‌‬ ‫بی‌ ئێس و ئێن ب ‌‬ ‫ی سه‌ركۆماریدا خست‌ه ڕوو و له‌وه‌ودواش‬ ‫ڕكابه‌رایه‌تییه‌كان ‌‬ ‫ێ سیاسییه‌كاندا بۆ‬ ‫ی كار ل‌ه گرنگترین ملمالن ‌‬ ‫ئه‌م شێوازه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كۆنگره‌ ‌‬ ‫ی ویالیه‌ته‌كان و ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی س������ه‌رۆك ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ئه‌مریكا‪ ،‬به‌رده‌وام بوو‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ناو ‌‬ ‫ی میدیاكان‪ -‬وه‌ك ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫ڕاپرسیی‌ه مۆدێرنه‌كان ‌‬


‫كه‌ناڵی‌ هه‌واڵی‌ ته‌له‌ڤزیۆن و ڕۆژنام‌ه هاوپشكه‌كه‌ی‌ ئه‌نجام‬ ‫ی‬ ‫ی بی‌ ئێس‪ /‬نیوی������ۆرك تایمز‪ ،‬ئه‌ ‌‬ ‫ێ (بۆ نموون‌ه س������ ‌‬ ‫ده‌در ‌‬ ‫ی س������ی‌‪ /‬واشینگتۆن پۆس������ت‪ ،‬ئێن بی‌ سی‌‪ /‬واڵ ستریت‬ ‫ب‌‬ ‫جۆرناڵ) ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی‌ ڕێكوپێك و به‌رده‌وام ئاگادارن و‬ ‫ی‬ ‫ده‌توانن به‌ش������ێوه‌ی‌ هه‌فتان‌ه و ته‌نانه‌ت ڕۆژانه‌‪ ،‬ئاگادار ‌‬ ‫ی بن سه‌باره‌ت ب‌ه كاندیده‌كان یا پرسه‌كانی‌ تر‪.‬‬ ‫ڕای‌ گشت ‌‬ ‫ئه‌م ڕاپرس������ییانه‌ به‌ جۆرێك داده‌ڕێژرێن ك‌ه س������ه‌ربه‌خۆ و‬ ‫بێالیه‌ن بن‪.‬‬ ‫به‌ درێژاییی‌ چه‌ندین ده‌یه‌ی‌ یه‌ك له‌ دوای‌ یه‌ك‪ ،‬ڕاپرسیی‌‬ ‫سیاسیی‌ سه‌ربه‌خۆ‪ ،‬بووه‌ته‌ هۆی‌ ئه‌زموونێكی‌ واقیعبینانه‌ له‌‬ ‫ڕكابه‌رییه‌كان������ی‌ هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬خاڵه‌ به‌هێز و الوازه‌كانی‌ هه‌ر‬ ‫كاندیدایه‌كی‌ هه‌ڵسه‌نگاندووه‌ و‪ ،‬له‌ گرووپه‌كانی‌ داكۆكیكاری‌‬ ‫هه‌ر یه‌ك له‌ كاندیداكان كۆڵیوه‌ته‌وه‌‪ .‬ڕاپرسییه‌ سه‌ربه‌خۆكان‪،‬‬ ‫ئ������ه‌م ده‌رفه‌ت������ه‌ ده‌دات������ه‌ په‌یامنێران و سه‌رنووس������ه‌ران كه‌‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندنێكی‌ ڕاس������تگۆیانه‌ ب������ۆ ملمالنێ������كان بكه‌ن و‬ ‫ده‌نگده‌ران به‌ ئاسۆی‌ سیاسی‌ ئاشنا بكه‌ن‪.‬‬

‫ی نموونه‌وه‌رگرتن و تێكه‌ڵكردن‬ ‫پانتایی ‌‬

‫هه‌ندێ‌ جار دوای‌ ڕووداو و پێش������هات‌ه گرنگه‌كان‪ ،‬وه‌كو‬ ‫ی سه‌ركۆمار س������ه‌باره‌ت به‌ دۆخی‌ واڵت‪،‬‬ ‫ی س������ااڵنه‌ ‌‬ ‫وتار ‌‬ ‫ی‬ ‫یا قسه‌وباس������ی‌ كاندیده‌كان بۆ وه‌ده‌س������تهێنانی‌ پۆستێك ‌‬ ‫ی جار‬ ‫ی شه‌وان‌ه ئه‌نجام ده‌درێت‪ .‬زۆربه‌ ‌‬ ‫سیاسی‌‪ ،‬ڕاپرسی ‌‬ ‫ئه‌م ڕاپرسییانه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‌ ڕۆژی‌ دواتر باڵو بكرێته‌وه‌‪ ،‬یه‌ك‬ ‫ی ‪ 500‬كه‌س له‌ گه‌وره‌سااڵن‬ ‫ش������ه‌و‌ه ئه‌نجام ده‌درێت و ڕا ‌‬ ‫ده‌گرێته‌خۆ‪.‬‬ ‫ئه‌م ڕاپرس������ییانه‌ی‌ یه‌ك ش������ه‌وه‌‪ ،‬هه‌رچه‌ن������د‌ه ده‌توانن‬ ‫ێ ل‌ه‬ ‫ی خه‌ڵك تۆمار بك������ه‌ن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ند ‌‬ ‫ی خێرا ‌‬ ‫كاردان������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی بۆ‬ ‫ی ‪ 500‬كه‌س ‌‬ ‫پس������پۆران له‌و باوه‌ڕه‌دان ك‌ه نموونه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 300‬ملیۆن كه‌س������ ‌‬ ‫ئاگاداربوون ل‌ه داوه‌ریی‌ نه‌ته‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫به‌هیچ شێوه‌یه‌ك به‌س نییه‌‪.‬‬ ‫ی پس������پۆر له‌م بواره‌دا باوه‌ڕیان وای‌ه‬ ‫زۆرێك ل‌ه كه‌س������ان ‌‬ ‫ك‌ه ڕاپرس������ی‌ ده‌بێ������ت النیكه‌م بۆ ‪ 1000‬ك������ه‌س بكرێت تا‬ ‫نموونه‌یه‌ك له‌ گش������ت دانیشتوان پێشكه‌ش بكات‪ .‬ته‌نانه‌ت‬ ‫ل‌ه ڕاپرسییه‌ زۆر ورده‌كانیشدا جێی‌ پرسیار ده‌مێنێته‌و‌ه و‪،‬‬ ‫ی ته‌واوه‌و‌ه‬ ‫ی و نه‌ناسیاوی ‌‬ ‫زۆر كاندیدا هه‌بوون ك‌ه له‌ بێناو ‌‬ ‫ت������ا خۆشویس������تن و جه‌ماوه‌ریبوون چوونه‌ت������‌ه پێش‪ ،‬ڕێك‬ ‫ی ڕاپرسییه‌كان ده‌ریان خستووه‌‪.‬‬ ‫پێچه‌وانه‌ی‌ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ئ������ه‌و ڕاپرس������ییان‌هی‌ كه‌ پێش������وه‌خت ئه‌نج������ام دراون‪،‬‬ ‫زانیاری������ی‌ گرنگتر له‌ له‌پێش������ه‌وه‌بوون ی������ا له‌دواوه‌بوونی‌‬ ‫كاندیده‌كان هه‌ڵ ده‌گرن‪ .‬ده‌توانن نیش������انده‌ری‌ نیگه‌رانی‌‬

‫بۆ پرس������ه‌ هه‌نووكه‌ییه‌كان یا حاڵ و هه‌وای‌ گشتیی‌ خه‌ڵك‬ ‫بن‪ .‬یه‌كێ‌ له‌ ڕاپرس������ه‌كان ده‌ڵێ‌‪" ،‬ڕاپرسی‌ هه‌ندێك ئاگایی‌‬ ‫و هۆش������یاری‌ بۆ ئه‌و ش������ته‌ی‌ كاندی������ده‌كان ده‌ی‌ بینن و‬ ‫خه‌ڵك هه‌س������تی‌ پێده‌كه‌ن‪ -‬ڕه‌زامه‌ندی‌‪ ،‬ڕه‌نجان‪ ،‬تووڕه‌یی‌‪،‬‬ ‫دڵس������اردی‌‪ ،‬متمانه‌‪ ،‬یا ته‌نان������ه‌ت نائۆمێدی‌‪ ،‬زیاد ده‌كات‪".‬‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی‌ ڕاپرسییه‌ گش������تی‌ و تایبه‌تییه‌كان یارمه‌تیی‌‬ ‫كاندیده‌كان ده‌دات تاكو بتوانن باشترین په‌یامی‌ په‌یوه‌ندی‌‬ ‫بگه‌یه‌ننه‌ خه‌ڵك و جه‌خت له‌سه‌ر ئه‌و بابه‌تانه‌ بكه‌نه‌وه‌‪ ،‬كه‌‬ ‫گرنگیی‌ هه‌یه‌ بۆیان‪.‬‬

‫ی كاردا‬ ‫ی ل ‌ه كۆتایی ‌‬ ‫ڕاپرس ‌‬

‫ی (ك������‌ه له‌الی������ه‌ن كه‌ناڵ������‌ه‬ ‫ئ������ه‌م ج������ۆر‌ه ل������‌ه ڕاپرس������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ته‌له‌ڤزیۆنییه‌كان������ه‌و‌ه و ل������ه‌و كاته‌دا ك‌ه خه‌ڵ������ك بنكه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ده‌هێڵن‪ ،‬ئام������اد‌ه ده‌كرێ‌)‪ ،‬ل������ه‌ ده‌یه‌ ‌‬ ‫ده‌نگ������دان به‌ج������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ل‌ه قۆناغه‌ س������ه‌ره‌كییه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫‪1970‬ه‌وه‌‪ ،‬یه‌ك������ ‌‬ ‫ی پێك هێناوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌مریكا ‌‬ ‫ئه‌م جۆره‌ ڕاپرسییانه‌ زیاتر له‌ جۆره‌كانی‌ تر مشتومڕ هه‌ڵ‬ ‫ده‌گرن چونكه‌ له‌سه‌ر بنه‌مای‌ چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ ئه‌و خه‌ڵكه‌ی‌‬ ‫كه‌ له‌ بنكه‌كانی‌ ده‌نگدانه‌وه‌ دێنه‌ ده‌ره‌وه‌‪ ،‬توانای‌ پێش������بینیی‌‬ ‫ئایینده‌ی‌ هه‌ڵبژاردن ده‌ده‌نه‌ كه‌ناڵه‌ ته‌له‌ڤزیۆنییه‌كان‪.‬‬ ‫ی كۆتایی‌‪ ،‬بووه‌ مایه‌ی‌ ڕیس������وایی‌ له‌‬ ‫ڕاپرس������ییه‌كان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ س������ه‌ركۆماریی‌ ساڵی‌ ‪2000‬دا‪ ،‬كاتێ‌ كه‌ له‌‬ ‫كه‌ناڵ������ه‌ ته‌له‌ڤزیۆنییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬نه‌ جارێ‌ به‌ڵكو دوو جار بۆ‬ ‫له‌كه‌داركردنی‌ وێنه‌ی‌ ئه‌و كه‌سه‌ی‌ كه‌ له‌الیه‌ن ده‌نگده‌رانی‌‬ ‫فلۆریداوه‌ هه‌ڵ بژێردرابوو‪ ،‬كه‌ڵكی‌ خراپی‌ لێ‌ وه‌رگیرا‪.‬‬ ‫له‌م حاڵه‌ته‌دا‪ ،‬فشاری‌ وه‌رگرتنی‌ هه‌واڵی‌ یه‌كه‌م‪ ،‬به‌سه‌ر‬ ‫باڵوكردنه‌وه‌ی‌ هه‌واڵی‌ دروستدا زاڵ بوو‪.‬‬ ‫ی كاره‌كه‌دا‬ ‫ێ ك‌ه ل������‌ه كۆتایی������ ‌‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا‪ ،‬كات ‌‬ ‫به‌ش������ێوه‌یه‌كی‌ دروس������ت سوود ل‌ه ڕاپرس������ی‌ وه‌ربگیرێت‪،‬‬ ‫ی بێت بۆ ڕاپرس������ه‌كان‪،‬‬ ‫ی ژیان ‌‬ ‫ده‌توان������ێ‌ وه‌ك ئامرازێك������ ‌‬ ‫چاپه‌مه‌نییه‌كان و‪ ،‬خاوه‌نڕایان‪ .‬ئه‌م جۆر‌ه ڕاپرس������ییانه‌‪ ،‬ب‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی پرسیار لێیان له‌باره‌ ‌‬ ‫چاوپۆش������ین ل‌ه كه‌ڵكوه‌رگرتنی‌ جێ ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫ی براوه‌كان������ ‌‬ ‫ڕاگه‌یاندنی‌ پێش واده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫پسپۆران و توێژه‌رانی‌ زانستی‌ سیاسه‌ت ل‌ه ورده‌كارییه‌كان ‌‬ ‫ی دانیش������توان و‪،‬‬ ‫ی گرووپ‌ه جیاوازه‌كان ‌‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫چۆنییه‌تی ‌‬ ‫هۆی‌ هه‌ڵبژاردنیان ئاگادار بكه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫تێبینی‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌مریكا به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫(ئه‌م پێش������ه‌كیی‌ه ل‌ه "هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی ده‌ره‌وه‌ وه‌رگیراوه‌‪).‬‬ ‫ی وه‌زاره‌ت ‌‬ ‫پوخت" ل‌ه باڵوكراوه‌كان ‌‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪25‬‬


‫‪Chavezs latest Tool‬‬ ‫‪for Voter Intimidation‬‬

‫نڤێسین‪ :‬بێن كـــوهــن‬ ‫وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬احسان عادل‬

‫ئاالفێن شافیزی بۆ‬ ‫ترساندنا ده‌نگــده‌ری‬ ‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬


‫به‌ری هه‌لبژارتنێن ڤێنزوال ل ‪7‬ی ئوكتوبه‌رێ‌‪ ،‬رژێما هــوگــو‬ ‫ێ و ته‌كبیر و ته‌كتیكێ������ن نوو گرتینه‌به‌ر و‬ ‫ش������افیز هنده‌ك ر ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ چوارێ‌ ی ‌‬ ‫كرین‌ه نیش������انا خۆ ژ مه‌ره‌ما گه‌ره‌نتیكرنا تێرم ‌‬ ‫مانا شافیزی ل ده‌ستهه‌التێ‌ وه‌كو سه‌رۆك یان كۆماندۆ‪.‬‬ ‫ێ ئێكــێ‌‪ ،‬ش������وینتبلكرنا د به‌رێدا بۆ‬ ‫ئه‌ڤ س������ال‌ه بۆ جار ‌‬ ‫ێ ب مه‌ش������ینێن‬ ‫دیاركرن������ا ده‌نگ������ده‌ری دهات������‌ه بكارئینان د ‌‬ ‫ئه‌لكترون������ی یێن ده‌نگدانێڤ‌ه هێنه‌ گرێ������دان‪ ،‬چونكی ده‌نگده‌ر‬ ‫ێ‬ ‫ێ ده‌نگدان ‌‬ ‫دڤێت تبال خۆ یا به‌رانی بشدینیت داكو سسته‌م ‌‬ ‫ێ خۆدا بۆ‬ ‫ێ ئه‌كتی������ڤ بیت‪ ،‬ئه‌ڤ‌ه ژی دێ‌ ترس������ه‌كا د جه ‌‬ ‫ی‌‬ ‫ێ تاك په‌یدا كه‌ت‪.‬‬ ‫توماركرنا ئه‌لكترونی بۆ هه‌ر ده‌نگه‌ك ‌‬ ‫ێ ڤه‌دكه‌ن‬ ‫ئ������ه‌و دكتاتورێن جار ب جار ده‌رگه‌هێن ده‌نگدان ‌‬ ‫دهێلن جه‌م������اوه‌ر بچن������‌ه بنگه‌هێن ده‌نگدانێ‌ ب������ۆ مه‌ره‌مێن‬ ‫درێژه‌پێدان������ا ده‌س������تهه‌التێ‌ و دابزانن كا كی دێ‌ ده‌نگێ‌ خۆ‬ ‫ێ‬ ‫ده‌ت������ێ‌ و كی ژی به‌رهن������گاره‌‪ .‬روبه‌رت موگابی‪ ،‬س������ه‌روك ‌‬ ‫ێ نێزیكێ‌ ش������افیزی؛ ل ده‌س������تپێكا سالێن‬ ‫زمبابوی و هه‌ڤال ‌‬ ‫هه‌شتێیان ده‌نگده‌رێن به‌رهنگار سزادان‪ ،‬هه‌وه‌كا توندوتیژی‬ ‫ێ به‌رپاكر‪.‬‬ ‫دژی وان ژ سێداره‌دانا بكۆم و برسیكرن ‌‬ ‫ئه‌گه‌ر شاڤیزی هه‌ولدان ترس و له‌رزێ‌ بێخنه‌ د دلێ خه‌لكێ‌‬ ‫ڤێن������زوالدا داك������و ناچاربن ده‌نگێ‌ خۆ بده‌نێ‌ و ل ده‌س������تهه‌التێ‌‬ ‫دومبك������ه‌ت‪ ،‬دێ‌ چه‌پێ‌ مامناوه‌ن������د (‪)Henrique Capriles‬‬ ‫سه‌ركه‌فتیێ‌ داهاتی بیت‪( :‬شاره‌زا دبێژن هیچ ده‌لیل نینه‌ كو رژێم‬ ‫بشێت ده‌نگێ‌ ده‌نگده‌ری جودا بكه‌ت و كونترولێ‌ بكه‌ت و بزانیت‬ ‫ده‌نگێ‌ خۆ بۆ كێ‌ دایه‌‪ ،‬بتنێ‌ بۆ ترس و له‌رزا ده‌نگده‌ریه‌)‪.‬‬ ‫پڕانیا سه‌ركردێن ئۆپۆزس������یۆنێ‌ دلته‌نگن كو الیه‌نگرێن وان‬ ‫ژب������ه‌ر ئه‌گه‌رێن دیڤچوون و لێپرس������ینێ‌ و س������زادان ‌ێ ژ ئالی ‌ێ‬ ‫رژێمێڤ������ه‌ ره‌نگه‌ ده‌نگ ‌ێ خۆ ن������ه‌ده‌ن و دوودلیه‌ك بۆ په‌یدا ببیت‪،‬‬ ‫له‌وا ل پروسێس������ه‌كێ‌ دگه‌رن كو گه‌ره‌نتیا مافێ‌ ده‌نگده‌رێ‌ تێدا‬ ‫یا مس������وگه‌ر كری بیت‪ .‬دلته‌نگی������ا وان ژی د جهێ‌ خۆدای‌ه و یا‬ ‫به‌رده‌وامه‌‪ .‬گه‌له‌ك به‌رهنگارێن حكومه‌تێ‌ دبێژن كو ده‌س������تودار‬ ‫و الیه‌نگرێ������ن ش������افیزی كونتروال ته‌واو یا لس������ه‌ر (ئه‌نجومه‌ن ‌ێ‬ ‫نیش������تمانی ی ‌ێ هه‌لبژارتنان) كری‪ ،‬كو ب كوم ناڤێن ده‌نگده‌رێن‬ ‫دژ‌ه ــ ش������افیز ژ مافێ‌ ده‌نگدان������ێ‌ زڕبه‌هر كرینه‌ و بیرا خه‌لك ‌ێ‬ ‫ڤێنزوال بۆ ساال ‪ 2004‬دئینن كو گه‌له‌ك كه‌سان ناڤ ‌ێ وان د لیستا‬ ‫ده‌نگدانێ‌ یا دبێژنێ‌ (لیستا تاسكون) نه‌هاتبوونه‌ تۆماركرن‪.‬‬ ‫شێوازێ‌ په‌نجه‌مور یان شوینتبل دبیت باشترین و كاریگه‌رترین‬ ‫فرت و فێل بیت بۆ به‌رده‌وا‌مبوونا ستراتیژیه‌تا شافیزی كو هه‌ر‬ ‫ژ ساال ‪ 2006‬په‌یڕه‌و كریه‌‪ ،‬ده‌مێ‌ ئه‌وی ل هه‌مان سال شكه‌ستن‬ ‫ێ خۆ (مانیێل روس������ال) ل هه‌لبژارتنێن س������ه‌روكاتی ‌ێ‬ ‫ب ركبه‌ر ‌‬ ‫ئینای‪ .‬هه‌روه‌كــو راپورت������ا وه‌زاره‌تا ده‌رڤه‌یا ئه‌مه‌ریكــی ئاماژ‌ه‬ ‫پێدای كو (ژێده‌رێن حكومه‌تێ‌ بۆ سه‌رخستنا هه‌وا هه‌لبژارتنێن‬

‫شافیزی‪ :‬تاكتیكێن ترساندنا ده‌نگده‌ری و ده‌ستكاری د تومارێن‬ ‫هه‌لبژراتنان������دا‪ ،‬ب زیق������ی هاتبوون������‌ه بكارئین������ان)‪ .‬ژ ئه‌نجام ‌ێ‬ ‫سه‌ركه‌فتنا شافیزی ل هه‌لبژارتنێن سه‌روكاتی ‌ێ ل ساال ‪،2006‬‬ ‫شافیزی مه‌رسومێن تایبه‌ت دبه‌رژه‌وه‌ندا مانا خۆدا ده‌رێخستن‬ ‫و كه‌رتێ‌ كاره‌ب������ێ‌ و گه‌هاندن ‌ێ خۆمالی كرن‪ ،‬كونترول لس������ه‌ر‬ ‫پیشه‌س������ازیا په‌ترۆلێ‌ كر و په‌ترۆل ب بهای ‌ێ ‪ %40‬داش������كاندن‬ ‫فروته‌ هه‌ڤپه‌یمانا خۆ یا كومینیست ل كوبا‪.‬‬ ‫ێ كو‬ ‫ێ هه‌لبژارتن������ان‪ ،‬ی������ ‌‬ ‫ێ نیش������تمانی ی������ ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ ‌‬ ‫ێ دكه‌ت‪ ،‬هه‌موو‬ ‫ێ لسه‌ر پێكهاتا ئاالڤێن ده‌نگدان ‌‬ ‫سه‌رپه‌رشتی ‌‬ ‫ێ الیه‌نگر و پش������ته‌ڤانێن ش������افیزینه‌‪( .‬جــورج‬ ‫ئه‌ندامێ������ن و ‌‬ ‫ێ‬ ‫رودریگێس)‪ ،‬سه‌روكــێ‌ به‌رێ‌ یێ‌ ئه‌نجــومه‌نی نها رێڤــه‌به‌ر ‌‬ ‫هه‌وا هه‌لبژارتنێن ش������افیزییه‌‪ .‬گه‌ل������ه‌كا ب زه‌حمه‌ت‌ه تیمه‌ك ژ‬ ‫ێ نیشتمانی‬ ‫ێ خۆ ل ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫كه‌سێن شاره‌زا و بێالیه‌ن جه ‌‬ ‫ێ دیتر پتر و ب‬ ‫ێ هه‌لبژارتنان ببینیت‪ .‬نها ژ هه‌موو ده‌مه‌ك ‌‬ ‫ی������ ‌‬ ‫ێ دبیت‪،‬‬ ‫ێ تووشی گه‌ف و ترساندن ‌‬ ‫ێ وێن‌ه ده‌نگده‌ر ‌‬ ‫ئاوایه‌كێ‌ ب ‌‬ ‫نه‌مازه‌ نها لدوڤ ڕاپرس������یان دهێته‌ زانین كو (كاپریلس) د‬ ‫هه‌لبژارتناندا دێ‌ یێ‌ سه‌ركه‌فتی بیت‪.‬‬ ‫د هه‌مان ده‌مــدا‪ ،‬كاپریلس یێ‌ د گه‌رمه‌ گه‌رما پروپاگه‌ندا پێش‬ ‫هه‌لبژارتناندا و س������ه‌ره‌دانان بۆ هه‌موو ده‌ڤه‌ران ساز دكه‌ت و خۆ‬ ‫بۆ بانگهێش������تا هه‌لبژارتنان به‌رهه‌ڤ دكه‌ت‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ده‌زگه‌هێن‬ ‫راگه‌هاندنا ش������افیزی دژاتی������ا وی دكه‌ت‪ .‬لێ‌ كاپریس������ی هنده‌ك‬ ‫هه‌لبژارده‌ و رێبازێن دیتر بۆ به‌رده‌وامبوونا ئه‌ڤێ‌ ماراسونێ‌ هه‌نه‌‪:‬‬ ‫ئ������ه‌و دكاریت بێژته‌ ده‌نگده‌ران كو پالن������ا وی یان پروژه‌یێ‌ وی بۆ‬ ‫چاكس������ازیا كه‌رتێ‌ په‌ترۆلێ‌ دێ‌ كوژمــ������ێ‌ (‪ )6.7$‬بلیون دوالران‬ ‫س������االنه‌ بۆ وه‌التی زڤرینیت و مس������وگه‌ركه‌ت‪ ،‬ئه‌و دش������ێت باسی‬ ‫ێ ش������افیزی بكه‌ت كو هه‌موو تێكدا گه‌نده‌لن‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كه‌سێن ده‌ردور ‌‬ ‫دشێت ئاماژه‌ ب كوش������تنا جێگرێ‌ بالیوزێ‌ ڤینزوال ل كینیا بكه‌ت‬ ‫ك������و ژ ئه‌نجام������ێ‌ داكوكیكرنێ‌ ژ كارێ‌ خۆ ب پیالنا ش������افیزی ب‬ ‫كوشتینی ته‌ڕمێ‌ وی هاته‌ دیتن‪ .‬ئه‌و دشێت هێشتا بێژیت و سوزێ‌‬ ‫بده‌ت كو جاره‌كا دی ڤێنزوال توشی هیچ كاره‌ساتان نابیت‪.‬‬ ‫ێ بكه‌ت كو‬ ‫ژ ڤــێ‌ هه‌مــیێ‌ گرنگـتر‪ ،‬كاپریلس دش������ێت رژدی ‌‬ ‫هه‌تا نها ش������افیزی هیچ شروڤه‌یێن به‌رئاقل بۆ ره‌وشا خۆ یا‬ ‫ێ توشی په‌نجه‌شێره‌كا د‬ ‫ێ نه‌دایه‌‪ ،‬كو وه‌سا دیاره‌ ی ‌‬ ‫ساخله‌مـی ‌‬ ‫ێ ڤێنزوال‬ ‫قۆناغه‌كا پێشكه‌فتیدا بووی‪ .‬ئه‌گه‌ر وه‌سا بیت‪ ،‬خه‌لك ‌‬ ‫ێ پاش‬ ‫ره‌نگ‌ه بریارا خۆ بده‌ن كو ئه‌و زێده‌تر د گه‌ل شافینیزم ‌‬ ‫ێ ناژین‪.‬‬ ‫چوونا شافیزی ل ڤێ‌ جیهان ‌‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬

‫‪Commentary Magazine‬‬ ‫‪http://www.commentarymagazine.‬‬ ‫‪/07/08/com/2012‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪27‬‬


‫چوارچێوه‌ ‌ی په‌روه‌‌رده‌ ‌ی مه‌ده‌‌نی‌ و ده‌نگده‌ر‬ ‫ی‬ ‫مێژووه‌كه‌ ‌‬

‫وه‌رگێڕانی‌ له‌ ئینگلیزییه‌وه‌‌‪ :‬ئێحسان نه‌زه‌ت مزووری‌‬ ‫په‌روه‌رده‌ی‌ ده‌نگده‌ر نه‌ریتێكی‌ هه‌یه‌ كه‌ به‌ پوختی‌ و ب‌ه‬ ‫كورتی‌ وه‌ك ڕێنوێنیكردنی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ مۆدێرن داده‌نرێت‪.‬‬ ‫له‌ الیه‌كی‌ تره‌وه‌ پ������ه‌روه‌رده‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ له‌ هه‌ردوو ڕووی‌‬ ‫پێشكه‌وتنی‌ دیموكراس������یی‌ كۆن و پێكهێنانی‌ ده‌وڵه‌ته‌وه‪‌،‬‬ ‫ڕابردوویه‌كی‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫پ������ه‌روه‌رده‌ی‌ جیهان������ی‌ ل������ه‌ ده‌وڵه‌تێك������ی‌ مۆدێ������رن و‬ ‫دیموكراسیدا‪ ،‬خۆی‌ پێویستی‌ به‌ هاندان و پشتگیریكردنی‌‬ ‫دیموكراس������ی‌ هه‌بوو‪ .‬هاتنه‌كایه‌و‌هی‌ ئ������ه‌م هه‌ڵمه‌تانه‌ بۆ‬ ‫گه‌یاندن������ی‌ مافی‌ به‌ش������داریكردن له‌ ده‌نگ������دان هاتبوون‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ه������ا ڕێنوێن������ی‌ زانیاریی‌ گش������تی‌ و پڕۆگرامه‌كانی‌‬ ‫په‌روه‌رده‌ییش������یان ده‌كرد‪ .‬بۆ نموونه‌‪ ،‬كۆمه‌ڵ‌هی‌ ده‌نگده‌ره‌‬ ‫ئافره‌ته‌كان له‌ ویالیه‌ت������ه‌ یه‌كگرتووه‌كاندا‪ ،‬پارێزگاری‌ له‌‬ ‫پڕۆگرامێك������ی‌ به‌هێ������ز و ناپارتیزان������ی‌ ده‌كات‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‌‬ ‫جه‌خت له‌وه‌ بكاته‌وه‌ كه‌ ده‌نگده‌ران له‌باره‌ی‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سیاسیدا ئاگادار كراون‪.‬‬ ‫په‌روه‌رده‌كردنی‌ ده‌نگده‌ر ماوه‌یه‌كی‌ زۆره‌ بۆته‌ بواری‌‬ ‫كاركردنی‌ ده‌س������ه‌اڵتدارانی‌ هه‌ڵب������ژاردن‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ له‌م‬ ‫دواییان������ه‌دا ڕێكخراوه‌كان ل������ه‌ په‌روه‌رده‌كردن و هاندانی‌‬ ‫ده‌نگده‌ران ئه‌كتیف بوونه‪ ‌،‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا س������نووری‌‬ ‫مه‌سه‌له‌كانی‌ هاوواڵتیبوون و دیموكراسی‌ زیاتر فراوان و‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫فره‌ج������ۆر كراوه‌‪ .‬ئه‌مڕۆ ئه‌و ئاره‌زوومه‌ند و چاالكوانانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫بواری‌ په‌روه‌رده‌كردن������ی‌ ده‌نگده‌ر له‌ مه‌ودایه‌كی‌ فراوانی‌‬ ‫پێشینه‌یییه‌وه‌‌ هاتوون‪.‬‬ ‫له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێ‌ كه‌س له‌ به‌ڕێوه‌بردنی‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬ ‫پێش������ینه‌یه‌کیان هه‌بێ������ت و له‌وانه‌ی������ه‌ هه‌ندێك������ی تریش‬ ‫شا‌ره‌زاییان له‌ په‌روه‌رد‌هی‌ مه‌ده‌نی‌ و ڕاوێژكارییه‌تی‌ گشتی‌‬ ‫و چاره‌سه‌رییه‌كانی‌ ملمالنێ و فره‌جۆریی‌ په‌یوه‌ندیكردن‬ ‫و ڕاهێنان‪ ،‬یانیش په‌روه‌رده‌كردنی‌ س������ه‌ره‌تایی‌‪ ،‬ناوه‌ندی‌‬ ‫و په‌روه‌رده‌كردنی‌ پێش������كه‌وت و پێگه‌یش������توودا هه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌وانه‌ش������ه‌ هه‌ندێكی تریان به‌ شێوه‌یه‌كی‌ فراوان كاریان‬ ‫له‌گه‌ڵ ناوچه‌کان������ی تایبه‌تیی‌ هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬وه‌ك الوان‪،‬‬ ‫گه‌وران‪ ،‬كه‌مئه‌ندامان و كه‌مایه‌تییه‌ نه‌ژادی‌ یا زمانییه‌كان‪،‬‬ ‫یان ئافره‌تاندا كردبێت‪ .‬زۆرب‌هی‌ پێشینه‌کان كاریگه‌رییان‬ ‫هه‌یه‌ له‌س������ه‌ر نزیكبوونه‌وه‌ی‌ شێواز‪ ،‬قایلبوون و بینه‌رانی‌‬ ‫پڕۆگرامه‌كان������ی‌ پ������ه‌روه‌رد‌هی‌ ئه‌و ده‌نگده‌ران������‌هی‌ له‌ناو‬ ‫كاره‌كه‌دان‪.‬‬ ‫ده‌ك������رێ‌ گفتوگۆیه‌كه‌‌ ده‌رب������اره‌ی‌ بۆچوونی‌ جیاواز و‬ ‫كاریگه‌ریگه‌رییه‌كانی‌ ئه‌م گفتوگۆیه‌ له‌ به‌ش������ی‌ سه‌ره‌كیی‌‬ ‫پ������ه‌روه‌رد‌هی‌ مه‌ده‌نیدا بدۆزرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌و هه‌ڵس������وكه‌وته‌ی‌‬ ‫كه‌ پێش������ینه‌ جیاوازه‌كانی‌ په‌روه‌رده‌خ������وازان و به‌هاكان‬


‫ده‌توانن كاریگه‌ری‌ بكه‌نه‌ سه‌ر پڕۆگرامه‌كانی‌ په‌روه‌رده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌نگده‌ران و ده‌كرێش له‌ ژێر به‌هاكانی‌ په‌روه‌رده‌خوازاندا‬ ‫بدۆزرێنه‌وه‌‪.‬‬

‫ی كه‌ په‌روه‌رده‌كردنی‌ تێدا‬ ‫ئه‌و چوارچێوه‌یه‌ ‌‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‬

‫ی له‌ نێوان‬ ‫له‌و كات������ه‌ی‌ كه‌ مه‌یدان������ی‌ بابه‌ت جی������اواز ‌‬ ‫چوارچێو‌ه سیاسی‌ و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌ جۆراوجۆره‌كاندا ناكات‬ ‫ی تایبه‌ت نه‌بێت‪ ،‬ڕه‌نگ‌ه‬ ‫ی دیاریكراو ‌‬ ‫ێ به‌ش������ ‌‬ ‫جگ‌ه له‌ هه‌ند ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئ������ه‌و بیرۆكان‌هی‌ ك‌ه لێره‌دا خراونه‌ته‌ڕوو‪ ،‬زیاتر بۆ هه‌ند ‌‬ ‫ی تر گونجاو بن‪.‬‬ ‫چوارچێوه‌ له‌ هه‌ندێ‌ چوارچێوه‌ ‌‬ ‫ئه‌و چوارچێوه‌ سیاسی‌ و كۆمه‌اڵیه‌تیانه‌ی‌ كه‌ ڕیفراندۆم‬ ‫یا هه‌ڵبژاردنیان تێدا ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬كاریگه‌ریی‌ بنه‌ڕه‌تییان‬ ‫له‌سه‌ر پڕۆگرامی‌ په‌روه‌رد‌هی‌ ده‌نگده‌ر هه‌یه‪ ‌،‬كه‌ پشتگیری‌‬ ‫پڕۆگرامه‌ك������ه‌ ده‌كات‪ .‬هه‌موو جۆره‌ ده‌سپێش������خه‌رییه‌كی‌‬ ‫پ������ه‌روه‌رده‌ی‌ ده‌نگده‌ر زۆر به‌ توندی‌ ل������ه‌ الیه‌ن مێژوو و‬ ‫ژینگه‌ی‌ سۆشیۆپۆلێتیكه‌وه‌ كاریگه‌ری‌ تێده‌كرێت‪ ،‬ئه‌میش‬ ‫له‌ناو ئه‌و چوارچێوه‌یه‌دا ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬كه‌ تێیدا پالنی‌‬ ‫بۆی‌ داده‌نرێت و جێبه‌جێ‌ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫زۆر شێوازی‌ س������ه‌رچاوه‌یی هه‌ن كه‌ به‌شێوه‌یه‌كی‌‬ ‫گش������تی‌ په‌یوه‌نددارن و ڕه‌نگه‌ ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ش به‌‬ ‫پێی‌ پێویست وه‌ك ئامانجه‌كانی‌ په‌روه‌رده‌ و ئایدۆلۆژیا‬ ‫به‌ گوێره‌ی‌ چوارچێ������وه‌ ناوخۆیییه‌كان دیاری‌ بكرێن‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ له‌ هه‌مان كات������دا ئامانجی‌ وا دێنه‌ كایه‌وه‌‬ ‫كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ سه‌ره‌تایی‌ له‌ الیه‌ن چوارچێوه‌كه‌وه‌‬ ‫دیاریده‌كرێ������ن‪ ،‬به‌تایبه‌تی������ش ئه‌م������ه‌ وه‌ك ڕاس������تییه‌ك‬ ‫ده‌رده‌كه‌وێت كاتێك كه‌ ئامانج������ه‌كان زۆر له‌ نزیكه‌وه‌‬

‫له‌گ������ه‌ڵ ژینگ‌هی‌ سیاس������ی‌ و هه‌ڵبژاردندا پێكه‌وه‌ گرێ‬ ‫ده‌درێن‪.‬‬ ‫به‌داخ������ه‌وه‌ هه‌موو ئامێره‌كانی‌ په‌روه‌رده‌ی‌ ده‌نگده‌ر بۆ‬ ‫سه‌رچاوه‌ له‌به‌ر ده‌ست نین تاكو بارودۆخه‌كه‌ له‌ ژێر ئه‌و‬ ‫ڕێگه‌ی‌هی‌ كه‌ پێشخراون‪ ،‬ئاشكرا و به‌رچاو بكه‌ن‪ .‬ده‌كرێ‌‬ ‫له‌خۆگرتنی‌ ئ������ه‌م جۆره‌ زانیارییانه‌‪ ،‬ئ������ه‌م ئامێرانه‌ زیاتر‬ ‫س������وودبه‌خش بكه‌ن و ته‌نانه‌ت ڕه‌نگه‌ هانی‌ به‌كارهێنانی‌‬ ‫په‌یداكردنی‌ ئامێره‌كانیش ل������ه‌ هه‌مان چوارچێوه‌دا بده‌ن‪،‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر هه‌رچه‌ندیش ئه‌م چوارچێوان������ه‌ له‌ڕووی‌ كات و‬ ‫جوگرافیاوه‌ لێك جیابكرێنه‌وه‌‪.‬‬

‫دیموكراسیی ‌ه سه‌قامگیره‌کان‬

‫له‌و دیموكراسییه‌ دامه‌زراوانه‌دا كه‌ نه‌ریتی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی‬ ‫خولیان هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌وا جیاوازی‌ به‌رچاو هه‌ن له‌ نزیكبوونه‌وه‌ی‌‬ ‫پ������ه‌روه‌رده‌ی‌ ده‌نگده‌ر ب������ه‌دی ده‌كرێت‪ .‬ه������ه‌ردوو واڵتی‌‬ ‫كه‌نه‌دا و ئوستڕالیا پڕۆگرامی‌ درێژخایه‌ن و به‌رده‌وامیی‬ ‫پ������ه‌روه‌رده‌ی‌ ده‌نگده‌ریان هه‌یه‪ ‌،‬كه‌ ن������ه‌ك ته‌نها له‌ كاتی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا كاریان پێده‌كرێت‪ ،‬به‌ڵكو بۆ گشت ئه‌و ساڵه‌ی‌‬ ‫كه‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ تێدا ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬كاریان پێده‌كرێت‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ندێ‌ واڵتی‌ ئه‌ورووپی������دا چاالكییه‌كانی‌ په‌روه‌رده‌ی‌‬ ‫ده‌نگده‌ر به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌ س������ه‌ره‌تایی‌ له‌الیه‌ن ڕێكخراوی‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ مه‌ده‌نییه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌بردرێت‪ .‬له‌ هیندس������تان‬ ‫ژینگه‌یه‌كی‌ سیاس������یی‌ هه‌س������تیار و به‌رزی‌ پارتیزانی‌ له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬به‌رده‌وامی‌ به‌ س������وود و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‬ ‫ده‌دات‪.‬‬ ‫له‌ ویالیه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كان������ی‌ ئه‌مریكادا په‌روه‌رده‌ی‌‬ ‫ده‌نگده‌ر و ئاماده‌كردنیان له‌الیه‌ن كیانه‌‌ جۆراوجۆره‌کانه‌وه‌‌‬ ‫ب������ه‌ ده‌س������ه‌اڵتدارانی‌ س������ه‌ر ئاس������تی‌ هه‌ڵب������ژاردن و‬ ‫س������ه‌رچاوه‌كانی‌ میدیاش������ه‌وه‌‪ ،‬بۆ نموونه‌ وه‌ك (‪MTV‬‬ ‫‪ )rock the campaign‬و خانه‌خوێ������ی‌ ڕێكخ������راوی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‌ مه‌ده‌نی‌ و گرووپه‌ خ������اوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندییه‌‬ ‫تایبه‌تیی������ه‌كان و یه‌ك������ه‌ و كۆمه‌ڵه‌ پڕۆفێش������ناله‌كان به‬ ‫‌(‪ )AFL , CIO‬و حیزبه‌ سیاسییه‌كانیش������ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێ������ت‪ .‬ڕه‌نگه‌ هه‌ندێك له‌م كۆمه‌اڵنه‌ی‌ كه‌ باس������مان‬ ‫ك������ردن زیاتر ب������ه‌ ڕێكخراوی‌ ڕاوێژكاری‌ یا سیاس������ی‌‬ ‫دابنرێن‪ ،‬وه‌ك ل������ه‌وه‌ی‌ به‌ په‌روه‌رده‌خوازیی‌ ده‌نگده‌ریی‌‬ ‫ناپارتی������زان دابنرێن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌وانی‌ ت������ر مێژوویه‌كی‌ پڕ‬ ‫شانازییان له‌ تۆماركردن و په‌روه‌رده‌كرنی‌ ده‌نگده‌ران‬ ‫و چوونه‌ده‌ره‌وه‌ له‌ ده‌نگداندا هه‌یه‌‪.‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪29‬‬


‫ی‬ ‫گواستنه‌وه‌ بۆ دیموكراس ‌‬

‫ژماره‌یه‌كی‌ زۆر له‌ واڵتان شاره‌زاییان له‌ دامه‌زراندن ‌‬ ‫ی‬ ‫فه‌رمانێكی‌ دیموكراس������یدا هه‌یه‌‪ .‬له‌و كاته‌ی‌ كه‌ یه‌كه‌مین‬ ‫ج������ار ئه‌و فه‌رمانه‌ ده‌رده‌كرێت‪ ،‬ی������ا له‌ كاتی‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ‬ ‫دیموكراسی‌ له‌دوای‌ ماوه‌ی‌ حكومڕانییه‌كی‌ ئۆتۆكراتیدا‪.‬‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ نه‌گۆڕ هه‌ڵبژاردنی‌ یه‌كه‌م یا (بنه‌ڕه‌تی‌) له‌الیه‌ن‬ ‫گۆڕانكاریی‌ سیاس������یی‌ كردارییه‌وه‌ دیاریك������راوه‌‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫هۆكاری‌ كرداری‌ سیس������تماتیكی‌ و یاسایی‌ و ڕیكاره‌كانی‌‬ ‫گۆڕانكاری‌ كه‌ له‌ واده‌ی‌ ده‌ستپێكردنی‌ ده‌نگدانه‌كان و‪ ،‬له‌‬ ‫واده‌ی‌ بازن������ه‌ی‌ ده‌رئه‌نجامه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن دێنه‌ ئاراوه‌‪،‬‬ ‫ئه‌وا له‌و كات������ه‌دا‌ په‌روه‌رد‌هی‌ ده‌نگده‌ر زۆر گرنگ ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌و كاته‌وه‌‌ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ تووش������ی‌ هاندانی‌‬ ‫سیسته‌می‌ گواس������تنه‌وه‌ بووه‪ ‌،‬زۆر كات وه‌به‌رهێنانه‌كان‬ ‫له‌ په‌روه‌رد‌هی‌ ده‌نگده‌ر و به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی‌ هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‬ ‫دروست ده‌بن‪.‬‬ ‫وه‌به‌رهێنانه‌كه‌ له‌ ش������ێوه‌ی‌ هاوكاری‌ و پش������تگیریی‌‬ ‫ته‌كنیكییه‌وه‌ بۆ ده‌س������ه‌اڵتی‌ هه‌ڵبژاردن و ڕێكخراوه‌كانی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی‌ مه‌ده‌نیی‌ خێزانی‌ و هاوبه‌شیكردنی‌ سه‌رچاوه‌‬ ‫و مادده‌كان ل������ه‌واده‌ی‌ ڕاهێنانه‌وه‌ هاتوون‪ .‬ئه‌م ش������ته‌ی‌‬ ‫باسمانكرد‪ ،‬له‌ هه‌ندێ‌ مه‌سه‌له‌دا بۆته‌ هۆی‌ دامه‌زراندنی‌‬ ‫دام������وده‌زگای‌ ناوخۆ كه‌ به‌رده‌وامیش������یان به‌خۆه‌ بینیوه‌‪،‬‬ ‫ب������ه‌اڵم له‌هه‌مان كاتدا هه‌ندێ‌ جار بارودۆخی‌ وا هاتونه‌ته‌‬ ‫كایه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ش������تێكی‌ ئاس������ایی‌ نه‌بووه‌ تاك������و به‌رده‌وامی‌‬ ‫ب������ه‌و داموده‌زگا ناوخۆیییانه‌ بدرێت ب������ۆ په‌روه‌رده‌كردنی‌‬ ‫ده‌نگده‌ران و پارێزگاری به‌شداریكردنی‌ هاوواڵتیان‪.‬‬

‫بونیات نانه‌وه‌ی‌ واڵت ‌ه ڕووخاوه‌كان و‬ ‫دامه‌زراندنی‌ واڵتی‌ نوێ‌‬

‫داڕووخانی‌ واڵته‌كان له‌ ئه‌نجامی‌ شه‌ڕ و ملمالنێكانیان‬ ‫یا ل������ه‌ ئه‌نجام������ی‌ بڕیاره‌كانی‌ س������ه‌ركرده‌ و هاوواڵتی‌ و‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‌ نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌یه‌ بۆ دیاریكردنی‌ س������نووری‌‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌ نوێیه‌كان‪ ،‬بارێكی‌ تایبه‌ت ده‌خه‌نه‌ س������ه‌ر ش������انی‌‬ ‫ئه‌و كه‌س������انه‌ی‌ كه‌ ده‌بێت یارمه‌تیده‌ر بن له‌ پێشخستنی‌‬ ‫ئه‌م واڵتانه‌‪ .‬له‌ هه‌ندێ‌ حاڵه‌تیش������دا پێش ئه‌و‌هی‌ سنووره‌‬ ‫نوێی������ه‌كان دابمه‌زرێنرێ������ن‪ ،‬ڕیفراندۆم ئه‌نج������ام دراوه‌ و‬ ‫دوابه‌دوای‌ ئه‌وه‌ش هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌نجوومه‌نه‌ نوێیه‌كان له‌‬ ‫سه‌ر ئاسته‌ ناوخۆی و نه‌ته‌وه‌یی‌ ئه‌نجام دراوه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌ نموونه‌یی‪ ‌،‬كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌‬ ‫له‌ناو ئه‌م پڕۆس������ه‌یه‌دا ب������ه‌ پڕۆگرامێك������ی‌ یه‌كگرتوویه‌وه‌‬ ‫بوونی‌ هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ پ������ه‌روه‌رده‌ی‌ ده‌نگده‌ر و هاوواڵتی‌ له‌خۆ‬ ‫ده‌گرێت‪ .‬به‌ ش������ێوه‌یه‌ك كه‌ چ������ار نییه‌ و ده‌بێ‌ هه‌ر ببێت‪،‬‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ئه‌ویش ئه‌م ش������تانه‌ن كه‌ باس������مانكردن پێویسته‌ ده‌ست‬ ‫له‌ناو ده‌س������ت له‌گه‌ڵ بونیاتنانی‌ داموده‌زگاكان و هاندان‬ ‫و پارێزگاریكردن������ی‌ كۆمه‌ڵگ‌هی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌ هه‌نگاو بنێت‪.‬‬ ‫به‌ش������ێكی‌ په‌روه‌رده‌ی‌ نه‌ریتی������ی‌ ده‌نگ������ده‌ر و زانیارییه‌‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌كان و پڕۆگرامێكی‌ یه‌كگرتوو‪ ،‬ڕه‌نگه‌ هه‌ر مانای‌‬ ‫س������ه‌ركردایه‌تی‌ و پێکه‌وه‌هه‌ڵک������ردن و چاره‌س������ه‌ركردنی‌‬ ‫به‌ربه‌ره‌كانی‌ و بنه‌ماكانی‌ دیموكراسی‌ بدات‪.‬‬

‫وان ‌ه گشتییه‌كان‬

‫هه‌رچه‌ن������ده‌ پێش������بینییه‌كان ل������ه‌ دی������دی‌ كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌وه‌ ل������ه‌ڕووی‌ ناوخۆیییه‌وه‌ به‌رزن‪ ،‬ئه‌زموونی‌‬ ‫س������ه‌د‌هی‌ ڕابردوو ئه‌و‌هی‌ ده‌رخس������توه‌ كه‌ پ������ه‌روه‌رده‌ی‌‬ ‫ده‌نگ������ده‌ر و چاالكییه‌كانی‌ بونیاتنانی‌ دیموكراس������ییه‌كی‌‬ ‫به‌رفراوانتر‪ ،‬هه‌وڵ و كۆشش������ێكی‌ زیاتری‌ پێویسته‌‪ .‬ئه‌مه‌‬ ‫واتای‌ خوڵقاندن یا زیادكردنی‌ توانای‌ ناوخۆیییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫مانای‌ هاندانی‌ پشتگیریی‌ هه‌رێمی‌ و ڕیزگرتووانه‌شه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌ده‌ن ‌‬ ‫ی ده‌سپێش������خه‌رییه‌كانی‌ په‌روه‌رده‌ ‌‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ ‌‬ ‫و ده‌نگده‌ر س������ه‌ركه‌وتووبن‪ ،‬پێویس������ته‌ ئه‌م دوو شت‌ه هاوتا‬ ‫ی داموده‌زگا به‌رده‌وام‌ه دیموكراتییه‌كاندا‬ ‫له‌گه‌ڵ دامه‌زراندن ‌‬ ‫بن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ب‌ه حزب‌ه سیاس������یی‌ه به‌تواناكان و ئه‌نجوومه‌ن‌ه‬ ‫كردارییه‌كان و كولتوورێكی‌ خاوه‌ن به‌ڕێوه‌بردنێكی‌ باش و‬ ‫ی‬ ‫پارێزگاریكردنی‌ ده‌ستووریشه‌وه‌‪ ،‬كه‌ له‌الیه‌ن ده‌سه‌اڵتێك ‌‬ ‫ی بێالیه‌ن‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫دادوه‌ریی‌ سه‌ربه‌خۆ و ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ی لێ‬ ‫ی به‌ڕێوه‌ببات‪ ،‬پش������تگیر ‌‬ ‫ی خول ‌‬ ‫ك‌ه بتوانێت هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫كرابێت‪.‬‬ ‫له‌ ژینگه‌یه‌ك������ی‌ له‌م ش������ێوه‌یه‌دا‪ ،‬هاوواڵتیان ده‌توانن‬ ‫ماف������ی‌ خۆیان پی������اده‌ بكه‌ن و ده‌ش������توانرێت به‌ یاس������ا‬ ‫و به‌رپرس������یاریه‌تییه‌كانیانه‌وه‌ پ������ه‌روه‌رده‌ بكرێ������ن‪ ،‬ك������ه‌‬ ‫به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كانیش له‌ خۆ بگرێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://aceproject.org :‬‬


‫پاڵپشتی دارایی بۆ پارتی و هێزه‌ سیاسییه‌کان‬ ‫سوئید ب ‌ه نموونه‌‬

‫ئا‪ :‬باوکی زاگرۆس‬ ‫پاڵپش������تی دارای������ی له الی������ه‌ن ده‌‌وڵ������ه‌ت و په‌ر‌له‌مانی‬ ‫س������وئیده‌‌وه‌‌‪ ،‬گه‌وره‌‌ترین س������ه‌رچاوه‌‌ی داهات‌ه بۆ ئه‌و پارت‬ ‫و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییانه‌‌‪ ،‬که به پێ������ی هه‌ڵبژاردن ڕێژه‌ی‬ ‫‪%4‬ی ده‌نگ به‌ده‌س������ت دێنن و ده‌چنه‌ ناو په‌رله‌مانه‌وه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫یارمه‌تیی������ه دارایییه‌‪ ‌،‬ئه‌و ده‌رفه‌ته‌ ب������ه پارتی و ڕێکخراو‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌کان ده‌دات‪ ،‬به بێ ئه‌وه‌یک‌ه س������ه‌ر ب‌ه یارمه‌تیی‬ ‫دارایی یان ش������وێنی تر بن‪ ،‬درێژه‌ ب‌ه خه‌بات و کاروباری‬ ‫درێژخایه‌نی خۆیان بده‌ن‪ .‬دابینکردنی پێداویس������تییه‌کانی‬ ‫بنک������ه و دامه‌زراوه‌ حیزبییه‌کان له بواری سه‌رانس������ه‌ریدا‬ ‫(سوئید) ب‌ه ڕێگای ئه‌م یارمه‌تییه‌وه‌‌ به‌ڕێو‌ه ده‌چێت‪.‬‬ ‫یارمه‌تیی دارایی به پارتی و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کانی‬ ‫س������وئید له س������اڵی ‪ 1966‬به‌واڵوه‪ ،‬به گوێره‌ی یاسا‪ ،‬به‌و‬ ‫پارتی و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییانه‌ ده‌درێت‪ ،‬که نوێنه‌ریان له‬ ‫په‌رله‌ماندا هه‌یه‌‪ .‬ژماره‌ی نوێنه‌ر (کورسی) له پارله‌ماندا‪،‬‬ ‫ڕێژه‌ی یارمه‌تییه‌ک‌ه دیاری ده‌کات‪.‬‬

‫بنه‌مای ئه‌م یاس���ایه‌ له سوئید بۆ چه‌ند خاڵ‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪:‬‬

‫ـ پارت������ی و ڕێکخراوی سیاس������یی ئازاد و س������ه‌ربه‌خۆ‪،‬‬ ‫یه‌کێک������ه‌ له بنه‌ماکانی دیموکراس������ی‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ‌،‬پارتی و‬ ‫ڕێکخراو‌ه سیاسییه‌کان‪ ،‬ڕۆڵێکی دێموکراتیک له پێکهێنانی‬ ‫بیروڕای گشتی‪ ،‬به تایبه‌تی ل‌ه کاتی هه‌ڵبژاردن و ڕووداو‌ه‬ ‫گرینگه‌کاندا ده‌گێڕن‪.‬‬ ‫ـ پارت������ی و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کان‪ ،‬ئ������ه‌و توانایه‌یان‬ ‫هه‌ی������ه‌ که له کۆمه‌ڵگادا ئه‌لترناتیڤ‪ ،‬زانیاری و ده‌رفه‌ت بۆ‬ ‫کارتێکه‌ری بێنن‌ه کایه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له ڕووداوه‌کاندا به‌شدار‬ ‫بن‪ .‬به‌ش������ێکی تریش به‌رپرسیاریه‌تی وه‌س������تۆ بگرن و له‬ ‫ناوخۆیان و له ناو کۆمه‌ڵگه‌شدا بڕه‌و به‌و به‌رپرسیاریه‌تیی‌ه‬ ‫بده‌ن‪.‬‬ ‫ـ پارتی و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کان‪ ،‬به هێنانه‌ گۆڕێ و‬ ‫گه‌اڵڵه‌کردن������ی ڕێڕه‌و و پالنی ڕێک ب������ۆ پاڵێوراوان له‌ کاتی‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪31‬‬


‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ئه‌و ئاسانکاریی‌ه بۆ هاوواڵتیان دروست ده‌که‌ن‌‪،‬‬ ‫که‌هه‌ڵبژاردن و بڕیاردانیان تا ڕاده‌یه‌ک بۆ ئاسان ببێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ش یه‌کێکه‌ له‌و ڕێگا و میکانیزمان������ه‌‌‪ ،‬که هاوواڵتیان‬ ‫ل‌ه ڕه‌وتی بڕیاردان و ڕاده‌ربڕیندا به‌ش������دار ده‌بن‪ .‬ئه‌مه‌یان‬ ‫الیه‌نی فێرکردن و ڕاهێنانی هاوواڵتییانه‌‪ ،‬بۆوه‌ی به‌شێک بن‬ ‫له سیاسه‌ت و بڕیاردان‪.‬‬ ‫ـ پارتی و ڕێکخراوه‌ سیاسییه‌کان‪ ،‬که هه‌وڵ‪ ،‬تێکۆشان ‌و‬ ‫ئامانجیان گه‌یشتن به ده‌سه‌اڵته‌‪ ،‬به شێوه‌یه‌کی یاسایی و‬ ‫به‌ ڕێگای هه‌ڵبژاردن و به‌هۆی هاوواڵتییانه‌وه‌ ئه‌م ئامانجه‬ ‫ده‌پێکن‪.‬‬ ‫ـ هاوواڵتیان������ی س������وئید ب‌ه ڕێگای پارت������ی و ڕێکخراو‌ه‬ ‫سیاسییه‌کانی خۆیانه‌وه‪ ‌،‬حکوومه‌ت و ده‌سه‌اڵتی دڵخوازی‬ ‫خۆی������ان پێکدێنن‪ .‬حکوومه‌تیش له‌به‌رامب������ه‌ر هاوواڵتییاندا‬ ‫واڵمده‌ره‌‪ ،‬ئه‌ویش به‌و مانایه‌‪ ،‬که حکوومه‌ت سه‌باره‌ت به‌و‬ ‫بڕیار و ته‌مایانه‌ی که ده‌یگرێت و به‌ڕێوه‌ی ده‌بات‪ ،‬زانیاری‬ ‫و ڕوونکردنه‌و‌ه به هاوواڵتیان ده‌دات‪.‬‬

‫چه‌شنی یارمه‌تییه‌کان‪ :‬ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مان‬

‫‪1‬ـ ده‌وڵ������ه‌ت یارمه‌تیی ئابووری ب‌ه ده‌زگا و دامه‌زراوه‌ی‬ ‫پارتی و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌‌کان له بواری سه‌رانسه‌ریدا‬ ‫ده‌دات‪‌.‬‬ ‫‪٢‬ـ په‌رله‌مانی������ش یارمه‌تیی ئابووری ب������ه گرووپی پارتی‬ ‫و ڕێکخ������راوه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها بۆ هه‌ڵس������ووڕاندنی کاروباری‬ ‫گرووپی پارلمانیی پارتی و ڕێکخراوه‌کان و نووسینگه‌کانیان‬ ‫له په‌رله‌ماندا ده‌دات‪.‬‬ ‫ـ یارمه‌تی������ی دارایی به گرووپ������ی حیزبی له په‌رله‌ماندا‪.‬‬ ‫(ئه‌ندامانی په‌رله‌مان که س������ه‌ر ب‌ه پارتی یان ڕێکخراوێکی‬ ‫سیاسین و پێکه‌و‌ه کار ده‌که‌ن‪).‬‬ ‫ـ هه‌ر پارتی یان ڕێکخراوێکی سیاس������ی‪ ،‬نووس������ینگه‌ی‬ ‫تایب������ه‌ت به خۆی له‌ ناو په‌رله‌ماندا هه‌یه‌‪ .‬به‌ش������ێکی تری‬ ‫یارمه‌تی������ی دارایی په‌رله‌مان بۆ ئه‌م نووس������ینگان‌ه ته‌رخان‬ ‫ده‌کرێت‪( .‬ئه‌و که‌سانه‌ی که له‌م نووسینگانه‌دا کار ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫بریتین له‪ :‬س������کرتێری سیاسی‪ ،‬کارناس������ان‪ ،‬پسپۆران و‬ ‫کارمه‌ندان‪.‬‬ ‫ـ کاری س������کرتێری سیاس������ی بریتییه له‪ :‬کۆکردنه‌وه‌ی‬ ‫زانیاری‪ ،‬گه‌اڵڵه‌کردنی پێشنیاز‪ ،‬چێکردنی په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ‬ ‫ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تیدا‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا واڵمدانه‌وه‌ به‌و‬ ‫نامان������ه‌ی که بۆ ئه‌ندامی په‌رله‌مان دێ������ن‪ .‬هه‌ر ئه‌ندامێکی‬ ‫په‌رله‌مان ده‌توانێت سکرتێرێکی سیاسی هه‌بێت‪.‬‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ـ یارمه‌ت������ی ب������ه‌و نوێنه‌رانه‌ی په‌رله‌م������ان‌ ده‌دات‪ ،‬که بۆ‬ ‫ئی������ش و کاری په‌رله‌مانی ده‌چن������ه‌ ده‌ره‌وه‌ی واڵت‪ ،‬وه‌کوو‬ ‫به‌شداربوون له کۆنفرانسه نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کاندا‪.‬‬ ‫ڕێ������ژه و ڕاده‌ی یارمه‌تیی دارایی به پارتی و ڕێکخراو‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌کان ڕێک ل������ه‌و‌ه گرێدراوه‌‪ ،‬که ه������ه‌ر پارتی یان‬ ‫ڕێکخراو‌ێک چه‌ند نوێنه‌ری له په‌رله‌ماندا ده‌بێت‪.‬‬ ‫دیار‌ه ئ������ه‌و‌ه پارتی و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کانن بڕیار‬ ‫ده‌ده‌ن‪ ،‬ک������ه ئ������ه‌م یارمه‌تییانه چۆن و ل������ه کوێ خه‌رجی‬ ‫هه‌ڵسووڕانی کاروباری خۆیان بکه‌ن‪ .‬ده‌وڵه‌ت و په‌رله‌مانی‬ ‫سوئید‪ ،‬خۆ له‌م کار‌ه وه‌رناده‌ن‪.‬‬

‫هه‌ندێک سه‌رچاوه‌ی ناده‌وڵه‌تی بۆ یارمه‌تی‬ ‫ـ یارمه‌تی ل‌ه الیه‌ن ئه‌ندامانه‌وه‪.‬‬ ‫ـ ل‌ه الیه‌ن شه‌ریک‌ه و سه‌ندیکاکانه‌وه‌‪.‬‬ ‫‌‬

‫(هه‌رێمی و ناوچه‌یی)‬

‫یارمه‌تی������ی دارای������ی ل������‌ه الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌نی ش������ار و‬ ‫پارێزگاکانه‌وه‌‬ ‫ل������ه س������اڵی ‪ 1969‬به‌م���ل��اوه‌‪ ،‬ئه‌نجومه‌ن������ی ش������ار و‬ ‫پارێزگاکانیش ئه‌و مافه‌ یاس������ایییه‌یان‌پێدرا‪ ،‬که ئه‌وانیش‬ ‫له ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆیاندا (هه‌رێمی و ناوچه‌یی)‬ ‫یارمه‌تیی دارایی به‌و پارتی و ڕێکخراو‌ه سیاسییان‌ه بده‌ن‪،‬‬ ‫که له ئه‌نجومه‌نی شار و پارێزگاکاندا نوێنه‌ریان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫یارمه‌تییه‌ش په‌یوه‌ندی به ڕێژه‌ی ئه‌و نوێنه‌رانه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬که‬ ‫ل‌ه ده‌سه‌اڵته‌ ناوچه‌یی و هه‌رێمییه‌کاندا به‌شدارن‌‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌کان‪:‬‬

‫‪http://www.ne.se‬‬ ‫‪http://sv.wikipedia.org‬‬


‫یاساكانی هه‌ڵبژاردن له‌ ژاپۆن‬

‫سنۆبه‌ر ته‌یب‬ ‫هه‌ر چه‌نده‌ خولی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ژاپۆن چوار‬ ‫ساڵه‌‪ ،‬به‌اڵم له‌ ده‌ستووری گشتی ئه‌م واڵته‌دا‪ ،‬ده‌سه‌اڵت‬ ‫به‌ س������ه‌رۆكوه‌زیران دراوه‌ كاتێ كه‌ سیاس������ه‌ته‌كانی له‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ندا ڕووبه‌ڕووی به‌رهه‌ڵستكاری ببێته‌وه‌‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران هه‌ڵبوه‌ش������ێنێته‌وه‌ و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گشتی ئه‌نجام بدرێت‪.‬‬ ‫له‌ ژاپۆندا هه‌ڵبژاردنی گش������تیی ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬یه‌كێ له‌‬ ‫گرنگترین پێكهاته‌ بنه‌ڕه‌تییه‌كانه‌ بۆ پاراستنی سیسته‌می‬ ‫دیموکراسی‪ ،‬كه‌ ئامانجیان به‌شداریكردنی ڕاسته‌وخۆی‬ ‫خه‌ڵكه‌ له‌ كاروباری سیاسیدا‪.‬‬ ‫حزبه‌كان رۆڵێكی گه‌وره‌ له‌ به‌ڕێوه‌بردنی كاروباری واڵتدا‬ ‫ده‌گێ������ڕن و دوو ئه‌نجومه‌نی (نوێن������ه‌ران) و (ڕاوێژكاران)‬ ‫كاری یاس������ادانان به‌ڕێوه‌ده‌ب������ه‌ن‪ .‬ماوه‌ی ه������ه‌ر خولێكی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی له‌ ئه‌نجومه‌ن������ی نوێنه‌راندا كه‌ ‪ 480‬ئه‌ندامی‬ ‫هه‌یه‪ ‌،‬چوار س������اڵه و له‌ (ئه‌نجومه‌نی راوێژكاران)یش������دا‬ ‫كه‌ ‪ 242‬ئه‌ندامی هه‌یه‪ ‌،‬ش������ه‌ش س������اڵه‌‪ .‬هه‌ر س������ێ ساڵ‬ ‫جارێك نیوه‌ی نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی راوێژكاران له‌ ڕێگه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ ده‌ستنیش������ان ده‌كرێن‪ ،‬به‌اڵم له‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌راندا به‌ هۆی ئه‌وه‌ی كه‌ س������ه‌رۆكوه‌زیران ده‌سه‌اڵتی‬

‫هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی هه‌یه‌‪ ،‬له‌ زۆربه‌ی بواره‌كاندا‬ ‫هه‌ڵبژاردن پێش كۆتایی هاتنی خۆلی نوێنه‌رایه‌تی ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪.‬‬ ‫بۆی������ه‌ له‌ مێژوودا‪ ،‬دوای ش������ه‌ڕی دووه‌م������ی جیهانی‪،‬‬ ‫ته‌نیا جارێك له‌ س������اڵی ‪1976‬ی زایینی������دا‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌رانی ژاپۆن دوای كۆتاییهاتنی خولی چوارساڵه‌كه‌ی‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������ایه‌وه‌‪ .‬ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران كه‌ له‌ ڕاس������تیدا‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی ڕاس������ته‌قینه‌ی ژاپۆنه‌‪ ،‬ل������ه‌م ڕووه‌وه‌ گرنگه‌‬ ‫كه‌ حزبه‌كان به‌ به‌ده‌س������تهێنانی زۆرینه‌ی كورسییه‌كانی‬ ‫ئه‌نجومه‌ن‪ ،‬ده‌توانن ده‌سه‌اڵتداریی له‌ واڵت بگرنه‌ ئه‌ستۆ‪.‬‬ ‫ب������ه‌ هۆی ئه‌مه‌وه‌ مافی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌ن له‌‬ ‫الیه‌ن س������ه‌رۆكوه‌زیره‌وه‌ ته‌نیا به‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانه‌وه‌‬ ‫سنووردار كراوه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ له‌ ژاپۆن هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكوه‌زیران له‌ دوو‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێن������ه‌ران و ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژكاران ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪ ،‬به‌اڵم ئه‌گه‌ر سه‌رۆكوه‌زیری هه‌ڵبژێردراو له‌ دوو‬ ‫ئه‌نجومه‌ندا جیاواز بێت‪ ،‬ئه‌وا ئه‌و س������ه‌رۆكوه‌زیره‌ی كه‌‬ ‫له‌ ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌راندا هه‌ڵبژێردراوه‌‪ ،‬له‌ ئه‌وله‌وییه‌تدا‬ ‫ده‌بێ������ت‪ .‬ته‌نیا ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی ژاپۆن مافی ده‌نگی‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪33‬‬


‫متمانه‌ لێس������ه‌ندنه‌وه‌ی له‌ لێژنه‌ی ده‌وڵه‌ت هه‌یه‌‪ ،‬كه‌وا‌ له‌م‬ ‫حاله‌ته‌دا ده‌بێت س������ه‌رۆكوه‌زیران ده‌ست له پۆسته‌که‌ی‬ ‫بكێشێته‌وه‌ یان ئه‌نجومه‌ن هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌ و هه‌ڵبژاردن‬ ‫ئه‌نجام بدرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫مه‌رجی خۆپااڵوت������ن بۆ هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌ن له‌م‬ ‫واڵته‌دا‌ ئاس������ان بووه‌‪ ،‬به‌ جۆرێكه‌ ك������ه‌ هه‌ر هاوواڵتییه‌ك‬ ‫توانای هه‌بێت‪ ،‬ده‌توانێت به‌ ش������ێوه‌یه‌كی س������ه‌ربه‌خۆ له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا خۆی كاندید بكات‪ .‬له‌ ده‌س������تووری گشتیی‬ ‫ژاپۆندا ئازادیی چاالكیی سیاس������ی بۆ خه‌ڵك ده‌سته‌به‌ر‬ ‫ک������راوه‌ و بۆی������ه‌ هێزه‌ ئه‌منیی������ه‌كان ناتوانن ده‌س������ت له‌‬ ‫ده‌سنیشانكردنی لێهاتوویی كه‌سه‌كان بۆ به‌شداریكردنی‬ ‫هه‌ڵبژاردن وه‌ربده‌ن‪.‬‬ ‫ته‌مه‌نی س������ه‌رتر له‌ ‪ 25‬س������اڵ (له‌ باره‌ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫راوێژكارانه‌وه‌ ‪ 30‬س������اڵه‌)‪ ،‬به‌ره‌گ������ه‌ز ژاپۆنی‪ ،‬له‌ كاتی‬ ‫ناونووس������یندا پاڵێوراو به‌ هۆی تاوان و فه‌رمانی دادگه‌‬ ‫له‌ ناو به‌ندیخانه‌دا نه‌بێت‪ ،‬ئه‌وه‌ش یه‌کێکه‌ له‌ مه‌رجه‌كانی‬ ‫پاڵێوراویی هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی ژاپۆن‌‪.‬‬ ‫به‌پێی یاس������ا‪ ،‬ڕابردووی كه‌سانێك كه‌ ماوه‌ی سزای‬ ‫خۆی تێپه‌راندووه‌‪ ،‬هیچ جۆره‌ كێشه‌یه‌كیان له‌ خۆپااڵوتن‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردندا نابێت‪ .‬وه‌زاره‌تی به‌ڕێوه‌به‌ری گش������تیی‬ ‫ژاپۆن به‌رپرسیاره‌تیی به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن له‌ ئه‌ستۆ‬ ‫ده‌گرێت‪ ،‬به‌اڵم له‌ كرده‌وه‌دا به‌رپرسیاره‌تیی چاودێریكردنی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ ئه‌ستۆی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌یه‌ كه‌ له‌ توێژه‌‬ ‫بیرمه‌نده‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌سنیشان ده‌كرێن‪.‬‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌ن������ه‌ی چاودێریك������ردن‪ ،‬ئه‌نجومه‌نێك������ی‬ ‫ناوه‌ندی له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬كه‌ چاودێریی گشت هه‌ڵبژاردنه‌‬ ‫سه‌رتاس������ه‌رییه‌کان ده‌كات و ئه‌نجومه‌نی‌ پارێزگاره‌كان‬ ‫چاودێریی هه‌ڵبژاردنی ناوخۆ و ش������وێنی ناونووس������ینی‬ ‫پاڵێوراوان‪ ،‬پارێزگاران و شاره‌وانییه‌كانی هه‌ر ناوچه‌یه‌ك‬ ‫ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫به‌پێی یاسای هه‌ڵبژاردن‪ 3( ،‬ملیون یێن) وه‌ك پاره‌یه‌كی‬ ‫پێشوه‌خته‌ له‌ هه‌ر پاڵێوراوێك وه‌رده‌گیرێت‪ ،‬كه‌ هه‌ر كه‌سێك‬ ‫نه‌توانێت خۆی بپاڵێوێت‪ .‬ئه‌گه‌ر پاڵێوراوێك نه‌توانێت یه‌ك‬ ‫له‌سه‌ر ده‌ی گشت ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت‪ ،‬ئه‌و پاره‌یه‌ی‬ ‫كه‌ پێشوه‌خته‌ دانراوه‪ ،‬ناگه‌ڕێندرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م واڵت������ه‌دا دوای قۆناغی ناونووس������ین‪ ،‬مۆڵه‌تی ‪12‬‬ ‫رۆژه‌ به‌ پاڵێوراو ده‌درێت كه‌ چاالكیی پڕوپاگه‌نده‌ی خۆی‬ ‫ب������كات‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌م چاالكییان������ه‌ ده‌بێت له‌ چوارچێوه‌ی‬ ‫رێوش������وێنی تایبه‌تی������دا ئه‌نجام بدرێن‪ .‬واڵت������ی ژاپۆن به‌‬ ‫‌بوونی چڕیی دانیشتووان‪ ،‬به‌سه‌ر‌ ‪ 300‬ناوچه‌ی بچووكی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا دابه‌ش ده‌بێت‪ ،‬كه‌ له‌ هه‌ر ناوچه‌یه‌كدا یه‌ك‬ ‫كه‌س له‌ ‪ 480‬نوێنه‌ر ڕه‌وانه‌ی ئه‌نجومه‌ن ده‌کرێت‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها ‪ 180‬كورسی كه‌ ماوه‌‪ ،‬نه‌ له‌ ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ڕاسته‌وخۆی نوێنه‌رانه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكو له‌ ‪ 11‬به‌شی دابه‌شكراو‬ ‫له‌ ڕێگه‌ی ده‌نگدانه‌وه‌ به‌ حزبه‌كانی خۆی‪ ،‬ده‌سنیش������ان‬ ‫ده‌کرێت‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌س������ته‌ حزب������ه‌ ژاپۆنییه‌کان له‌ كاتی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬لیستی ناوی ئه‌ندامانی خۆیان ڕاده‌گه‌یێنن‬ ‫و كاتێ كه‌ خه‌ڵ������ك ده‌نگ به‌م حزبانه‌ ده‌ده‌ن‪ ،‬به‌ ژماره‌ی‬ ‫ده‌نگی كه‌س������انێ كه‌ ناسراون‪ ،‬به‌ ڕیزبه‌ندی له‌ سه‌رووی‬ ‫لیسته‌كه‌وه‌ ڕه‌وانه‌ی ئه‌نجومه‌ن ده‌کرێن‪.‬‬ ‫ده‌نگ������ده‌ران له‌ كاتی نووس������ینی ناوی حزب له‌س������ه‌ر‬ ‫پس������ووله‌ی ده‌نگ������دان‪ ،‬ده‌توانن ناوی پاڵێ������وراوی جێی‬ ‫په‌س������ندی خۆیان که‌ س������ه‌ر به‌و حزبه‌یه‌ بنووسن‪ .‬جێی‬ ‫ئاماژه‌یه‌ که‌ ته‌مه‌نی ده‌نگده‌ر له‌ ژاپۆن ده‌بێت ‪ 20‬س������اڵ‬ ‫بێت‪ .‬ش������اره‌وانیی ناوچه‌كه‌ بۆ ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ مافی‬ ‫ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪ ،‬كارتی تایبه‌تییان له‌ رێگه‌ی پوسته‌وه‌ بۆ‬ ‫ده‌نێرێت و‌ كه‌سه‌كه‌ له‌گه‌ڵ خۆی ده‌یباته‌ بنكه‌ی ده‌نگدان‬ ‫و ده‌نگی خۆی ده‌خاته‌ ناو س������ندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌س������ه‌‌ی که‌ ڕۆژی ده‌نگدان له‌ ش������وێنی نیشته‌جێی‬ ‫خۆیدا نه‌بێت‪ ،‬ده‌توانێت به‌ شێوه‌یه‌كی تایبه‌ت پێش رۆژی‬ ‫ده‌نگ������دان له‌ ش������وێنی ده‌سنیش������انكراودا‪ ،‬ده‌نگی خۆی‬ ‫بدات‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪aftab.ir :‬‬


‫جیهان ل ‌ه ڕوانگه‌ی ئاماره‌وه‌‬ ‫جیهان ل‌ه ڕوانگه‌ی ئاماره‌وه‌‪ ،‬باس ل‌ه الیه‌نه‌ جۆراوجۆره‌کانی ژیان‪ ،‬پێداویس������تییه‌کان و ڕووداوه‌کان ب‌ه گوێره‌ی ئامار‌ه‬ ‫ده‌کات‪ .‬هه‌ندێ ل‌ه ئاماره‌کان له‌ ماوه‌ی نۆ مانگه‌‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێکیان له‌ ماوه‌ی ڕۆژێکدایه‌‪ .‬به‌شێک ل‌ه ئاماره‌کان په‌یوه‌ندییان‬ ‫ب‌ه (‪ )٩‬مانگ‪ ،‬واته‌ له‌ سه‌ره‌تای ساڵی (‪ )٢٠١٢‬تا (‪)06-09-2012‬ه‌و‌ه هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم به‌شێکیان په‌یوه‌ندییان به‌ ئاماری یه‌ک‬ ‫ڕۆژه‌‪ ،‬وات‌ه ڕۆژی پێنجشه‌مم‌ه (‪ )06-09-2012‬تا کاتژمیر ‪٨‬ی شه‌و به‌ کاتی هه‌ولێره‌وه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دانیشتووانی گۆی زه‌وی‪:‬‬ ‫ژماره‌ی دانیشتووانی گۆی زه‌وی‬

‫‪ 7.064.624.218‬که‌س‬

‫له‌دایکبووانی ئه‌مساڵ‬

‫‪90.609.753‬‬

‫له‌دایکبووان ل‌ه ڕۆژێکدا (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪302.169‬‬

‫کۆچی دوایی له‌ ئه‌مساڵدا‬

‫‪38.698.635‬‬

‫ژماره‌ی ئه‌وانه‌ی ك‌ه ڕۆژێکدا کۆچی دواییان کردوو‌ه (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪129.054‬‬

‫زیادبوونی ڕێژه‌ی دانیشتووان له‌ ئه‌مساڵدا‬

‫‪51.911.118‬‬

‫حکوومه‌ت و ئابووری‪:‬‬ ‫تێچووی ته‌ندروستی و داوده‌رمان له‌الیه‌ن واڵتانی جیهانه‌وه‌ له‌ یه‌ک ڕۆژدا‬

‫‪8.434.364.091 $‬‬

‫تێچووی فێرکردن له‌الیه‌ن واڵتانی جیهانه‌وه‌ له‌ یه‌ک ڕۆژدا (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪7.440.498.338 $‬‬

‫تێچووی نیزامی له‌الیه‌ن واڵتانی جیهانه‌وه‌ له‌ یه‌ک ڕۆژدا (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪3.831.662.319 $‬‬

‫کۆمه‌ڵگ‌ه و ڕاگه‌یاندنه‌کان‪:‬‬ ‫ژماره‌ی ئه‌و کتێبانه‌ی که‌ له‌ ئه‌مساڵدا باڵو کراونه‌ته‌وه‌‬

‫‪789.900‬‬

‫ژماره‌ی ئه‌و ڕۆژنامانه‌ی که‌ له‌ یه‌ک ڕۆژدا باڵوکراونه‌ته‌و‌ه (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪423.773.014‬‬

‫ژماره‌ی ئه‌و ته‌له‌فزیۆنانه‌ی که‌ له‌ یه‌ک ڕۆژدا فرۆشراون (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪590.958‬‬

‫ته‌له‌فۆنی ده‌ستی (مۆبایل) که‌ له‌ ئه‌مساڵدا فرۆشراون‬

‫‪4.365.841‬‬

‫تێچووی کڕینی یارییه‌کانی کۆمپیۆتێری له‌ یه‌ک ڕۆژدا (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪148.478.894 $‬‬

‫به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت له‌ جیهاندا‬

‫‪2.421.970.013‬‬

‫ژماره‌ی نام‌ه نێردراوه‌کان (ئه‌لکترۆنی) له‌ یه‌ک ڕۆژدا (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪332.500.630.877‬‬

‫ژماره‌ی ئه‌و بابه‌تانه‌ی که‌ له‌ یه‌ک ڕۆژدا خراونه‌ته‌ سه‌ر وێب (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪3.382.699‬‬

‫به‌دواداچوون ل‌ه (‪ )google‬ل‌ه ڕۆژێکدا (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪3.275.712.093‬‬

‫خوارده‌مه‌نی و ئاو‪:‬‬ ‫ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی ک‌ه ده‌ستیان ب‌ه خواردنی باش ڕاناگات‬

‫‪908.099.655‬‬

‫ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ که‌ له‌ یه‌ک ڕۆژدا ل‌ه برسان مردوون (‪)٢٠١٢/٩/٦‬‬

‫‪25.521‬‬

‫ژماره‌ی ئه‌و که‌سانه‌ی ک‌ه ده‌ستیان ب‌ه ئاوی خاوێنی خواردنه‌و‌ه ڕاناگات‬

‫‪812.372.954‬‬

‫سـه‌رچــاوه‌‪http://www.worldometers.info :‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪35‬‬


‫کێ جاڕنامه‌ی جیهانیی مافی مرۆڤی نووسی؟‬

‫ن‪ :‬سووزان واڵتس‬ ‫و‪ :‬م‪ .‬ساماڵ ئه‌حمه‌دی‬ ‫زۆر ج������ار ناوی ئه‌لنوور ڕۆزڤێڵ������ت به‌ دوای جاڕنامه‌ی‬ ‫جیهان������ی مافی مرۆڤ������دا دێ‪ ،‬ئه‌مه‌ش هۆکارێکی باش������ی‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬بێوه‌ژنی سه‌رۆک فڕانکلین دالنۆ ڕۆزڤێڵت ل‌ه ساڵی‬ ‫‪١٩٤٦‬ه‌وه‌ تاکوو ‪ ١٩٥١‬وه‌کوو سه‌رۆکی کۆمیسیۆنی مافی‬ ‫مرۆڤی ڕێکخراوی نه‌ته‌و‌ه یه‌کگرتووه‌کان خزمه‌تی کرد‪ ،‬له‌و‬ ‫پله‌یه‌دا خۆشه‌ویس������تی‌و ڕێزێک������ی زۆری له‌ الیه‌ن خه‌ڵکی‬ ‫دنیاوه‌ پێ‌بڕا‪ .‬ل‌ه که‌شی ئاڵۆزی سیاسیی کۆتایی ده‌یه‌ی‬ ‫‪ -١٩٤٠‬دا‪ ،‬وێڕای ده‌سپێکی شه‌ڕی سارد و دژایه‌تیکردنی‬ ‫ڕۆژ ل������ه‌ ڕۆژان زیاتر له‌گه‌ڵ حکوومه‌ته‌ ئیس������تعمارییه‌کان‬ ‫_ زانایی سیاس������ی‌و لێزانیی‌ه دیپڵوماسییه‌کان‌و ئیراده‌ی‬ ‫پۆاڵیینی خانمی ڕۆزڤێڵت بۆ س������ه‌رکه‌وتن و تێکۆشانه‌کانی‬ ‫ک������ه‌ بوون ب‌ه بنه‌م������ای جاڕنامه‌ی مافی م������رۆڤ‪ ،‬هه‌ڵگری‬ ‫بایه‌خێکی ژیانبه‌خش بوو‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی که‌ ناکرێ ڕۆڵی به‌رچاوی ئه‌و پشت‬ ‫گ������وێ بخرێ‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و ب‌ه هیچ جۆرێک ل‌ه نووس������ینی ئه‌م‬ ‫جاڕنامه‌یه‌دا به‌ش������دار نه‌بوو‪ .‬ئه‌و ن‌ه له‌ ڕێکخستنی ده‌قی‬ ‫تاپۆکه‌دا ده‌ستی هه‌بوو‪ ،‬ن‌ه له‌ گه‌وهه‌ری ئه‌و بۆچوونانه‌دا‬ ‫ک‌ه جاڕنامه‌ی جیهانیی مافی مرۆڤیان داڕشت‪ .‬که‌واته‌ ئه‌م‬ ‫تاپۆ گرینگه‌ چۆن هات‌ه ب������واری هه‌بوونه‌وه‌؟ وێڕای ئه‌وه‌ی‬ ‫که‌ خانمی ڕۆزڤێڵت‌و به‌شێک له‌ ڕه‌شنووسانی ئه‌م تاپۆیه‌‪،‬‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫ڕۆڵی بنه‌ڕه‌تییان هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه پێش������ینه‌ مێژووییه‌کانه‌و‌ه‬ ‫وه‌دیار ده‌ک������ه‌وێ که‌ جاڕنامه‌ی جیهانی������ی‪ ،‬ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫یارمه‌تیی دیپڵۆماتکارانی زۆرب������ه‌ی واڵتان بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫یو‬ ‫ده‌بێت‌ه س������ه‌لمێنه‌ری یه‌کڕه‌نگییه‌کی نێونه‌ته‌وه‌یی ڕاست ‌‬ ‫ده‌روه‌ستییه‌کی ڕاسته‌قین‌ه ‪ -‬هه‌رچه‌ند‪ ،‬هه‌ر تاکوو ڕاده‌یه‌ک‬ ‫هاته‌دی ‪ -‬ل‌ه ڕێگای باڵوبوونه‌و‌ه و گه‌ڕه‌نتی مافی تاکه‌کان‪،‬‬ ‫له‌ هه‌موو شوێنێکی دنیادا‪.‬‬ ‫ناوبانگی پێشنیاری گه‌اڵڵه‌یه‌ک بۆ مافی مرۆڤ له‌ نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌کگرتووکان‪ ،‬ل‌ه ڕاس������تیدا پێوه‌ندیی ب������‌ه ڕیکادۆ ئاڵفارۆ‪،‬‬ ‫س������ه‌رکۆماری پێش������ووی پاناماو‌ه هه‌یه‌‪ .‬ئاڵف������ارۆ وه‌کوو‬ ‫نوێنه‌ری واڵتی پاناما ل‌ه کۆبوونه‌وه‌ی کرانه‌وه‌ی ڕێکخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌کان له‌ ساڵی‪١٩٤٥‬دا‪ ،‬ڕه‌شنووسی گه‌اڵڵه‌یه‌کی مافی‬ ‫مرۆڤی له‌گه‌ڵ خۆی هێنابوو و ب‌ه فه‌رمی پێشنیاری کرد ک‌ه‬ ‫ل‌ه جاڕنامه‌ی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌کاندا بگونجێنرێ‪ .‬گرووپ‌ه‬ ‫مه‌ده‌نییه‌کان له‌ سه‌رانس������ه‌ری دنیادا‪ ،‬پس������پۆڕانی ماف‌و‬ ‫ڕووناکبیرانی وه‌کوو هـ‪ .‬گ‪ .‬وێڵز‪ ،‬نووس������ه‌ری بریتانیایی‪،‬‬ ‫له‌مێژس������اڵ بوو که‌ پش������تیوانییان ل‌ه ڕاگه‌یاندنی جیهانیی‬ ‫ماف������ی مرۆڤ ده‌ک������رد‪ .‬ئاڵفاڕۆ ب‌ه یارمه‌ت������ی دامه‌زراوه‌ی‬ ‫مافی ئه‌مریکا (گرووپێک ل������‌ه قازییان‪ ،‬پارێزه‌رانی ماف و‬ ‫مامۆستایانی ماف که‌ کاریان داڕشتنی "مۆدێل"ی یاساکانه‌‪،‬‬


‫یانی مۆدێلیک ک‌ه یاس������ادانه‌ران به‌ که‌ڵ������ک لێ وه‌رگرتنی‬ ‫‌و باش������تر تێگه‌یشتنی رێس������اکان‪ ،‬ئاس������انتر بتوانن یاسا‬ ‫دابڕێژن)‪ ،‬ئه‌و ڕه‌شنووس������ه‌ی به‌رهه‌ڤ کردبوو‪ ،‬ک‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫خ������ۆی هێنابووی‪ .‬ئه‌و دیپڵۆماتانه‌ی که‌ له‌ مانگی مه‌ی ئه‌و‬ ‫ساڵه‌دا ل‌ه سانفڕانسیسکۆ کۆ ببوونه‌وه‌‪ ،‬له‌ هیچ الیه‌نێکه‌و‌ه‬ ‫ئاماده‌یی ئه‌وه‌یان نه‌بوو که‌ پێشنیاره‌که‌ی ئاڵفاڕۆ وه‌ربگرن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ساغبوونه‌وه‌ له‌س������ه‌ر دامه‌زراندنی کومیسیۆنێک بۆ‬ ‫مافی مرۆڤ‌و به‌ شێوه‌یه‌کی نافه‌رمی پێکهاتن ک‌ه یه‌که‌مین‬ ‫ئه‌رکه‌کانی ئه‌و کۆمیسیۆن‌ه نووسینه‌وه‌ی گه‌اڵاڵیه‌ک بێ بۆ‬ ‫مافی مرۆڤ‪.‬‬ ‫ل‌ه مانگه‌کانی دواتردا ده‌ست کرا ب‌ه پێکهێنانی لێژنه‌گه‌لێک‬ ‫بۆ به‌ش������داریکردن ل‌ه ئاماده‌کردنی جاڕنامه‌ی ڕێکخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌کان‌ و دامه‌زراندنی کارمه‌ندانێک بۆ ئه‌و کاره‌‪ .‬داوا‬ ‫ی ماف کرابوو ک‌ه‬ ‫له‌ جان هامفێری‪ ،‬مامۆس������تای که‌نه‌دای ‌‬ ‫به‌رپرسیاره‌تی به‌شی بچووکی مافی مرۆڤ ل‌ه نووسینگه‌ی‬ ‫ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌کاندا وه‌ئه‌س������تۆ بگرێ و ده‌س������ته‌یه‌کی‬ ‫ئاماده‌کارییش له‌الیه‌ن ئه‌نجوومه‌نی ئابووری و کۆمه‌اڵیه‌تی‬ ‫تازه‌ پێکهاتووی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌کانه‌وه‌‪ ،‬دیاری کرابوو بۆ‬ ‫پێکهێنانی کۆمیسیۆنی مافی مرۆڤی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌کان‪.‬‬ ‫ل‌ه ژانوییه‌ی ساڵی ‪١٩٤٧‬دا‪ ١٨ ،‬واڵتی ئه‌ندام هه‌ڵبژێردران‬ ‫و کومیسیۆن ده‌ستی ب‌ه کاره‌کانی خۆی کرد‪.‬‬

‫گه‌ڕان ب ‌ه دوای ڕێچکه‌یه‌کی هاوبه‌شدا‬

‫ڕه‌شنووسی جاڕنامه‌‪ ،‬کارێکی درێژخایه‌ن بوو‪ .‬سه‌ره‌تا‪،‬‬ ‫بڕیار وابوو سێ ئه‌ندامی کۆمیسیۆن ڕه‌شنووسێک ئاماد‌ه‬ ‫بکه‌ن بۆ ب������اس‌و لێکۆڵین������ه‌وه‌‪ ،‬ک‌ه ئه‌و گه‌اڵڵه‌ی‌ه س������ه‌ری‬ ‫نه‌گ������رت‪ .‬کاتێک ک‌ه ئه‌لنوور ڕۆزڤێڵ������ت‪ ،‬داوای له‌ جێگری‬ ‫کۆمیس������یۆن‪ ،‬ژه‌نگ پێنگجوون (ناسراو به‌ پ‪ .‬ک‪ .‬چانگ)‬ ‫و هه‌واڵده‌ری کۆمیس������یۆن شارڵ حه‌بیب مه‌لیک (له‌ واڵتی‬ ‫لوبنان) کرد ک‌ه ل‌ه ماڵه‌که‌ی ئه‌و ل‌ه نیۆیۆرک‪ ،‬کار له‌س������ه‌ر‬ ‫ڕه‌شنووسه‌که‌ بکه‌ن‪ .‬ئه‌و دوانه‌ له‌ نیوه‌ڕۆوه‌ تاکوو ئێوارێ‬ ‫سه‌رقاڵی ده‌مه‌ته‌قه‌ی فه‌لس������ه‌فی بوون‪ .‬یه‌کیان الیه‌نگری‬ ‫مافی فه‌لس������ه‌فیی سروش������تی بوو‪ ،‬ئه‌وی تریش الیه‌نگری‬ ‫بنه‌ما فه‌لس������ه‌فییه‌کانی کۆنفسیۆس بوو‪ .‬به‌م شێوه‌یه‌ هه‌ر‬ ‫دووک مێشکی بیرمه‌ندی کمیسیۆنه‌که‌‪ ،‬نه‌یانتوانی بگه‌ن ب‌ه‬ ‫ش و ڕۆزڤێڵت‌و هامفێریش ب‌ه ناهومێدی‬ ‫ڕێچکه‌یه‌کی هاوبه‌ ‌‬ ‫مانه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئاکامی ئه‌و بنبه‌سته‌ی نێوان ژه‌نگ و مه‌لیک‪ ،‬کاریگه‌رییه‌کی‬ ‫گرینگی له‌ سه‌ر دواین پێکهاته‌ی جاڕنامه‌ی جیهانی دانا‪.‬‬ ‫ڕێچکه‌ی فه‌لس������ه‌فی له‌ چوارچێوه‌ی ش������ێوازێکی به‌رزدا‪،‬‬ ‫جێ������گای خۆی دا ب������ه‌ ڕێچکه‌یه‌کی به‌ک������رده‌و‌ه و ده‌قێکی‬

‫ش������یاوی لێدوان‪ ،‬ئه‌رکی ئاماده‌کردنی ڕه‌شنووس������ه‌که‌ش‬ ‫ب‌ه نووس������ینگه‌ی رێکخراوی نه‌ته‌وه‌کان ئه‌س������پێردرا‪ .‬جان‬ ‫هامفێری‪ ،‬ک‌ه توێژه‌رێک بوو خاوه‌نی بۆچوونێکی واقیعبینانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌رکی ئاماده‌کردنی هێڵ‌ه س������ه‌ره‌کییه‌کانی جاڕنامه‌ی پێ‬ ‫ئه‌س������پێردرا‪ .‬له‌م پێوه‌ندییه‌دا‪ ،‬پێنج واڵتی‌تریش ب‌ه گرووپی‬ ‫ڕه‌شنووسه‌کانی کۆمیسیۆنه‌و‌ه زیاد ببوون‪ ،‬ک‌ه ئه‌مه‌ش خۆی‬ ‫ده‌بوو ب‌ه هۆی زیادبوونی گرفته‌کانی سه‌رڕێی ئاماده‌کردنی‬ ‫ڕه‌شنووسێک ک‌ه جێگای ڕه‌زامه‌ندیی هه‌مووان بێ‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی که‌ هامفێ������ری‪ ،‬دیکۆمێنتێکی زۆری له‌به‌ر‬ ‫ده‌ستدا بوو‪ ،‬زۆری پێ نه‌چوو ک‌ه ده‌قه‌که‌ی ئاماده‌ کرد‪ .‬ل‌ه‬ ‫نێو ئه‌و دێکۆمێنتانه‌دا‪ ،‬ڕه‌شنووس و پێشنیاری ئه‌ژمارێکی‬ ‫زۆری واڵتا ‌ن و کۆمه‌ڵ‌ه مه‌ده‌نییه‌کان و یاسا بنه‌ڕه‌تییه‌کانی‬ ‫هه‌م������وو واڵتانی ئه‌ندام������ی ڕێکخ������راوی نه‌ته‌وه‌کانی‪ ،‬تێدا‬ ‫بوو‪ .‬هامفێ������ری ب‌ه که‌ڵک وه‌رگرتنی ڕه‌ها له‌و دێکۆمێنتانه‌‪،‬‬ ‫یه‌که‌م ڕه‌ش������نووس و ده‌قی بناغ������ه‌ی جاڕنامه‌ی جیهانیی‬ ‫مافی مرۆڤ������ی‪ ،‬ئاماد‌ه کرد‪ .‬ل‌ه ماوه‌ی ‪ ١٥‬مانگی دواتردا‪،‬‬ ‫چه‌ندین جاران له‌س������ه‌ر ئه‌و ده‌ق������ه‌ کار کرا‪ .‬داوا له‌ ڕنێ‬ ‫کسێن‪ ،‬توێژه‌ری فه‌ڕه‌نس������ایی بواری ماف کرا‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫ماده‌کان له‌ ڕیزبه‌ندییه‌کی نوێدا ڕێک بخات‌و پێشه‌کییه‌کی‬ ‫وه‌ک������وو چوارچێوه‌ی ئه‌و ماددانه‌‪ ،‬بۆ دانێت و ده‌س������ته‌ی‬ ‫ڕه‌شنووس������یش‪ ،‬ڕست‌ه ب‌ه ڕست‌ه خستیی‌ه به‌ر باس و پێیدا‬ ‫چوونه‌وه‌وه‌‪.‬‬ ‫کاری س������ه‌ره‌کی له‌ س������اڵی ‪١٩٤٧‬دا ب������ه‌ڕی نکردنه‌و‌ه‬ ‫و ته‌واوترکردن������ی ده‌قه‌ک‌ه و ملمالنێی س������اڵی ‪١٩٤٨‬یش‪،‬‬ ‫گه‌ڕه‌نتی ڕێککه‌وتنی سیاسی نێوان هه‌موو واڵتانی ئه‌ندامی‬ ‫ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌کان بوو‪ .‬کاتێک ک‌ه ئه‌نجوومه‌نی گشتیی‬ ‫ڕێکخراوی نه‌ت������ه‌وه‌کان ل‌ه کۆتایی س������ێپتامبری ‪١٩٤٨‬دا‬ ‫کۆب������ۆوه‌‪ ،‬کاربه‌ده‌س������تانی وه‌زاره‌ت������ی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬ ‫س و لێکۆڵینه‌و‌ه ل‌ه باره‌ی جاڕنامه‌و‌ه‬ ‫هی������وادار بوون که‌ با ‌‬ ‫ل������ه‌ چه‌ند ڕۆژێکی پتر پێ نه‌چێ‪ .‬ئ������ه‌م هیوایانه‌ زۆر زوو‬ ‫بوون به‌ بڵقی سه‌ر ئاو‪.‬‬ ‫داوا ل‌ه ده‌سته‌ی سێیه‌می ئه‌نجوومه‌نی گشتی (به‌رپرسی‬ ‫کاروب������اری کۆمه‌اڵیه‌ت������ی‪ ،‬کولتووری و مرۆڤ دۆس������تانه‌)‬ ‫ک������را‪ ،‬پێش ئ������ه‌وه‌ی تاپۆک������ه‌ بگات‌ه ده‌س������ت ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫ی تری پێدا بچێته‌وه‌‪ ،‬شارڵ مه‌لیک‪ ،‬وه‌کوو‬ ‫گش������تی‪ ،‬جارێک ‌‬ ‫به‌رپرس������ی ئه‌و کۆبوونه‌وه‌ی گوێ لێ ڕاگرتنه‌‪ ،‬دیاری کرا‪.‬‬ ‫مه‌لیک زانی ک‌ه بۆ گه‌یش������تن ب‌ه یه‌ک ده‌نگی‌و به‌دیهێنانی‬ ‫هه‌س������تی هاوپێوه‌ندیی سیاسی ل‌ه نێوان واڵتانی ئه‌ندامدا‪،‬‬ ‫به‌ش������داریکردنی به‌رباڵوی ئه‌ندامان پێویسته‌‪ .‬هه‌ر له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ش‪ ،‬له‌به‌رانبه‌ر په‌له‌کردن ل‌ه کاره‌که‌دا ڕاوه‌س������تا‪ .‬ئه‌و‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪37‬‬


‫پێش������نیاری کرد‪" ،‬ده‌بێ ده‌رفه‌ت بدرێ به‌ کاروباره‌کان‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌ره‌ به‌ر‌ه پێ بگه‌ن‌ و سووچ‌ه تیژه‌کانی ڕێگا ته‌خت‬ ‫بکرێن‌و ببن به‌ نه‌رمه‌ڕێ‪".‬‬ ‫دوای س������ه‌رنجه‌ به‌راییه‌کانی پتر ل������‌ه ‪ ٤٠‬واڵت‪ ،‬مه‌لیک‬ ‫ب������‌ه وردی‌و م������اده‌ ب‌ه م������اده‌ ده‌قه‌ک������ه‌ی وه‌رد داوه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫کۆبوونه‌وه‌کانی ڕۆژانه‌ی ده‌وره‌یه‌کی دوو مانگه‌دا‪ ،‬نوێنه‌ران‬ ‫ده‌ستیان کرد به‌ توێژینه‌وه‌ی به‌رباڵوی هاوپێچه‌ ته‌واوکه‌ر‌ه‬ ‫نووس������راوه‌کانی (که‌ زۆربه‌یان ل‌ه الی������ه‌ن واڵتانی کووبا‪،‬‬ ‫یه‌کێتی س������ۆڤیه‌ت‪ ،‬پاناما‪ ،‬لوبنان‪ ،‬فه‌ڕه‌نسا‪ ،‬و میسره‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڕێ کرابوون)‪ .‬هه‌ر کام ل������ه‌ هاوپێچ‌ه ته‌واوکه‌ره‌کان ب‌ه‬ ‫جودا و هێندێکیش������ان زۆر ب‌ه وردی������ێ‌و به‌رباڵوی خران‌ه‬ ‫به‌رباس و هه‌م������وو مادده‌کانی ڕه‌شنووس������ی جاڕنامه‌که‌‪،‬‬ ‫خرایه‌ به‌ر ده‌نگدانه‌وه‌‪ .‬هه‌ر باس������کردن له‌س������ه‌ر ماده‌ی‬ ‫یه‌که‌م‪ ،‬ماوه‌ی ش������ه‌ش ڕۆژی پێچوو‪ ،‬سه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ی ک‌ه‬ ‫مه‌لی������ک کۆرنومه‌ترێکی کڕیبوو‪ ،‬بۆ ئ������ه‌وه‌ی ئاگاداربێ ک‌ه‬ ‫هیچکام ل‌ه وتارخوێنه‌کان ل‌ه کاتی دیاریکراوی خۆیان پتر‬ ‫قسه‌ نه‌که‌ن‪ ،‬ڕاپۆرت‌ه فه‌رمییه‌کانی پێوه‌ندیدار به‌ دانیشتن‌ه‬ ‫ڕاوێژکارییه‌کانی ده‌سته‌ی سێیه‌م‪ ،‬پتر ل‌ه ‪ ٩٠٠‬الپه‌ڕ‌ه ده‌قی‬ ‫چاپکراو ده‌بێ‪.‬‬ ‫کاتیک ک‌ه ده‌سته‌ی س������ێیه‌م بۆ دواجار کاری خۆی ل‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌تای دیس������امبری ‪١٩٤٨‬دا ته‌واو کرد‪ ،‬جاڕنامه‌ک‌ه‬ ‫جارێکی‌ت������ر ب������ۆ پێداچوونه‌وه‌ی م������اده‌ ب‌ه م������اده‌‪ ،‬درا ب‌ه‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی گشتی‪ .‬ده‌نگی مێژوویی ئه‌نجوومه‌نی گشتی‬ ‫له‌س������ه‌ر ده‌قی کۆتایی‪ ،‬دوای نیوه‌شه‌وی‪١٠ ،‬ی دیسامبر‪،‬‬ ‫ڕاگه‌یاندرا‪ ،‬و ئێس������تاش ئه‌و ڕۆژه‌‪ ،‬وه‌کوو ڕۆژی جیهانیی‬ ‫ت و س������ێ مادد‌ه ل‌ه‬ ‫مافی مرۆڤ‪ ،‬ڕێزی لێ ده‌نرێ‪ .‬بیس������ ‌‬ ‫سی مادده‌ی ئه‌و جاڕنامه‌یه‌ ب‌ه ده‌نگی گشتی‪ ،‬په‌سند کرا‬

‫ڕیکادۆ ئاڵفارۆ (‪)1971-1882‬‬ ‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫و ل‌ه حاڵێکدا ک‌ه واڵتانی ئه‌فریقیای باشوور‪ ،‬عه‌ره‌بستانی‬ ‫س������عوودی‌و یه‌کێتی س������ۆڤیه‌ت خۆیان له‌ ده‌نگی کۆتایی‬ ‫پاراس������ت‪ ٤٨ ،‬واڵت ده‌نگی ڕه‌زامه‌ندیی������ان ده‌ربڕی‪ .‬هیچ‬ ‫واڵتێکیش دژایه‌تی نه‌کرد‪.‬‬

‫وتووێژ له‌سه‌ر ده‌قه‌ک ‌ه‬

‫مێژووی ئه‌م پرۆس‌ه درێژخایه‌ن‌و پڕ ل‌ه باس و خواسه‌‪،‬‬ ‫سااڵنێک خرای‌ه پشت گوێ‪ ،‬ل‌ه سۆنگه‌ی نه‌بوونی ناسیاوی‬ ‫ت������ه‌واوه‌وه‌‪ ،‬زۆر گریمان������‌ه و مه‌زه‌نده‌ی پاس������او هه‌ڵ نه‌گر‬ ‫هاتبوون‌ه ئاراوه‪ .‬ب‌ه له‌به‌ر چاوگرتنی ئاکامی لێکۆڵینه‌وه‌کانی‬ ‫ئه‌م دواییانه‌‪ ،‬ئێس������تا ئێم‌ه ده‌زانین ک������‌ه زلهێزه‌کانی دنیا‪،‬‬ ‫ده‌س������تیان له‌ ئاماده‌کردن������ی جاڕنام������ه‌ی جیهانیی مافی‬ ‫مرۆڤ������دا نه‌بووه‌‪ ،‬ئه‌م تاپۆی‌ه ته‌نیا یه‌ک به‌رهه‌مهێنی نه‌بوو‌ه‬ ‫و ده‌قه‌که‌ی ل‌ه الیه‌ن دیپڵۆمات‌و کار به‌ده‌ستانی واڵتانه‌و‌ه‬ ‫ڕێکخ������راوه‌‪ ،‬نه‌ک له‌الیه‌ن فیله‌س������ووفانه‌وه‌‪ .‬نه‌ته‌نیا هه‌موو‬ ‫توخمه‌کان������ی نێوناخی به‌وردی له‌به‌ر چ������او گیراوه‌‪ ،‬بگر‌ه‬ ‫هه‌موو مادده‌کانیش������ی ل‌ه ماوه‌ی دوو ساڵی ته‌واوکردنیدا‪،‬‬ ‫ئاڵوگۆڕی به‌س������ه‌ردا هات������وو‌ه و زۆر جاران که‌ش‌و وه‌رد‬ ‫دراوه‌ته‌وه‌‪ .‬ده‌قی کۆتایی له‌سه‌ر ده‌ستی که‌سانێکی زۆره‌و‌ه‬ ‫به‌رهه‌م هاتووه‌‪ ،‬ک‌ه نوێنه‌رانی چه‌ندین واڵت بوون‪.‬‬ ‫ڕه‌نگ‌ه ل‌ه ئه‌مڕۆدا بابه‌تی ش������اراوه‌ی پش������ت ئه‌م ده‌ق‌ه‬ ‫ببێت������ه‌ مایه‌ی سه‌رس������ووڕمانی زۆر که‌س������ان‪ .‬بۆ نموونه‌‪،‬‬ ‫گه‌رموگوڕترین پشتیوانانی ماف‌ه کۆمه‌اڵیه‌تی‌و ئابوورییه‌کان‪،‬‬ ‫خه‌ڵکی ئه‌مریکای التین بوون ( له‌جیاتی ئه‌وه‌ی ک‌ه وێده‌چوو‬ ‫هی واڵتانی یه‌کێتی س������ۆڤیه‌ت ب������ن)‪ .‬وه‌ڤده‌کانی یه‌کێتی‬ ‫س������ۆڤیه‌ت ل‌ه به‌رانبه‌ر ده‌س������تتێوه‌ردان له‌ ده‌سه‌اڵتداریی‬ ‫واڵتان������دا به‌ره‌نگارییان ده‌کرد‪ ،‬به‌اڵم به‌ توندی پێداگربوون‬

‫ئه‌لنوور ڕۆزڤێڵت (‪)1962 - 1884‬‬


‫له‌س������ه‌ر نه‌بوونی جیاکاری و تا ڕاده‌یه‌کیش ل‌ه س������ۆنگه‌ی‬ ‫به‌دواداچوونی ئه‌وانه‌و‌ه بوو‪ ،‬که‌ هه‌ر مادده‌یه‌کی جاڕنامه‌ک‌ه‬ ‫ب‌ه که‌لکی هه‌موو که‌سێک دێ‪ .‬میسر داواکاری ڕاگه‌یاندنی‬ ‫جیهانگیری������ی بوو له‌ ده‌س������پێکی جاڕنام������ه‌ی جیهانیدا و‬ ‫نوێنه‌رانی ئ������ه‌و واڵته‌ خوازیار ب������وون‪ ،‬ڕێنوێنییه‌کانی ئه‌و‬ ‫جاڕنامه‌ی������‌ه هه‌م له‌ نێو واڵتانی ئه‌ندامدا جێبه‌جێ بکرێ و‬ ‫هه‌م له‌نێو خه‌ڵکی هه‌موو واڵتانی‌تریشدا‪.‬‬ ‫به‌پێش������بینیکردنی نیگه‌رانییه‌کان������ی س������ه‌رده‌می ئێمه‌‪،‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی هیند‪ ،‬کۆم������اری دوومینیک������ه‌ن و دانماڕک بۆ‬ ‫ده‌ستڕاگه‌یشتن به‌ شێوه‌ی ده‌ربڕینی مافی مرۆڤ‪ ،‬ک‌ه هه‌ر‬ ‫ێ و بۆ به‌فه‌رمیی‬ ‫به‌ته‌نیا ڕه‌گه‌زێکی تایبه‌ت له‌به‌ر چاو نه‌گر ‌‬ ‫ناسینی مافی ژنان‪ ،‬خه‌باتیان کرد‪ .‬نوێنه‌ری پۆڵۆنیا‪ ،‬گرفتی‬ ‫قاچاخی مرۆڤی خس������ته‌ به‌ر سه‌رنجی هه‌مووان و ئه‌مه‌ش‬ ‫بوو به‌ ه������ۆی ئه‌وه‌ی‪ ،‬که‌ هاوپێچێک������ی ته‌واوکه‌ر له‌باره‌ی‬ ‫قه‌ده‌غه‌کرانی ''هه‌موو جۆره‌کانی'' کۆیله‌یی‌ و ملکه‌چییه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌ جاڕنامه‌که‌دا زیاد کرا‪ .‬نوێنه‌رێکی ژنی پاکس������تانی‪ ،‬ل‌ه‬ ‫کاتێکدا ک‌ه س������ه‌رتاپا جلوبه‌رگێکی داپۆش������راوی له‌به‌ردا‬ ‫بوو‪ ،‬هه‌س������تا و ب‌ه توندی ل‌ه دژی زه‌ماوه‌ندکردنی مندااڵن‬ ‫قس������ه‌ی کرد‪ .‬نوێنه‌ری فیلیپینیش‪ ،‬وێڕای وه‌بیرهێنانه‌وه‌ی‬ ‫ده‌ستدرێژی‌و که‌ڵکاوه‌ژووه‌کانی ئه‌لمانیای نازی‪ ،‬له‌باره‌ی‬ ‫الوازیی قه‌ده‌غه‌کرانی ئه‌شکه‌نجه‌وه‌ ل‌ه جاڕنامه‌ی جیهانیدا‪،‬‬ ‫هوشداریی دا؛ ئه‌و ڕایگه‌یاند ک‌ه الوازیی ئه‌م قه‌ده‌غه‌کرانه‌‪،‬‬ ‫ده‌توانێ ڕووپۆش له‌س������ه‌ر کرده‌و‌ه قێزه‌ونه‌کانی خه‌ڵکانێک‬ ‫دابنێ ک‌ه ب‌ه پاساوی کولتوورییه‌وه‌‪ ،‬هه‌موو جۆره‌ دڵڕه‌قییه‌ک‬ ‫ڕه‌چاو ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م ڕاپۆرتان‌ه جێگای هیچ ش������کێک ناهێڵنه‌وه‌‪ ،‬که‌ ئه‌و‬ ‫دیپڵۆماتان������ه‌ی بۆ ئاماده‌کردنی ده‌قه‌ک������ه‌ دیاری کرابوون‪،‬‬ ‫ئه‌رک������ی خۆیان ب‌ه ت������ه‌واوی به‌جێ هێنا و ب������‌ه ته‌واویش‬ ‫شاره‌زای مانای شاراوه‌ی ده‌قه‌که‌ بوون‪ .‬ئه‌وان به‌رده‌وام‬ ‫یه‌کتریان ئاگادار ده‌کرده‌و‌ه که‌ ده‌قه‌ک‌ه ده‌بێ بۆ هه‌مووان‬ ‫ش������یاوی په‌سندکردن بێ‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ڕه‌وابوونی نه‌چێت‌ه ژێر‬ ‫پرسیاره‌وه‌‪ .‬به‌اڵم سه‌ره‌ڕای ئه‌مه‌ش‪ ،‬هێزی ده‌روه‌ستبوونی‬ ‫ئ������ه‌وان‪ ،‬هێزێکی ته‌واوکه‌ر ب������وو‪ ،‬ب������ۆ تێپه‌ڕاندنی هه‌موو‬ ‫جوداوازییه‌کان‌و ڕاستکردنه‌وه‌ی هه‌موو که‌مایه‌سییه‌کان‪.‬‬ ‫جوداوازی������ی بیرۆک������ه‌کان‌ له‌ب������اره‌ی گرینگایه‌تی������ی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتداره‌تی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬بارودۆخی مافی کۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ئاب������ووری و بابه‌ت������ی کۆتای������ی پێوه‌ندی������دار ب‌ه ش������یانی‬ ‫جێبه‌جێکرانی ئ������ه‌و بنه‌مایانه‌وه‌‪ ،‬له‌ هه‌موو کۆبوونه‌وه‌کاندا‬ ‫س و لێکۆڵینه‌وه‌ و وه‌کوو بڵێی‪ ،‬ئه‌مه‌ بۆسه‌ی‬ ‫ده‌خران‌ه به‌ر با ‌‬ ‫نابۆو‌ه بۆ ئه‌وه‌ی گه‌لێک جاران هه‌ڕه‌ش������‌ه ل‌ه لێکترازان‌و‬

‫هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی کۆبوونه‌وه‌کان بکات‌و یه‌کێک له‌ گرینگترین‬ ‫هه‌وڵه‌کانی مرۆڤایه‌تی ب‌ه هه‌ڵدێری مێژوودا هه‌ڵواسێ‪.‬‬ ‫هه‌اڵییسانی شه‌ڕ ل‌ه خۆرهه‌اڵتی نێوه‌ڕاست‪ ،‬باشووری‬ ‫ئاسیا و شوێنی‌تر و کاره‌ساتی په‌نابه‌رانی ئه‌و ڕووداوانه‌‪،‬‬ ‫ه������ه‌ر ده‌ه������ات‌و ڕه‌چاوکردنی مافی مرۆڤی پێویس������تتر و‬ ‫گرینگتر ده‌کرد‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌شی وه‌بیر نوێنه‌ران دێناوه‌‪ ،‬ک‌ه‬ ‫ی و نه‌بوونی هاوهه‌نگاویی له‌ نێوان‬ ‫ی و بێده‌روه‌ست ‌‬ ‫بێالیه‌ن ‌‬ ‫قس‌ه و کرده‌وه‌دا‪ ،‬هیچ ئاکامێکی لێ ناکه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هێندێ که‌س‪ ،‬له‌نێوان که‌مایه‌سییه‌کانی ئه‌و جاڕنامه‌یه‌دا‬ ‫ئاماژ‌ه ب������ه‌و بابه‌تان‌ه ده‌که‌ن ک‌ه ل������ه‌ جاڕنامه‌ی جیهانیدا‬ ‫پێداگریی له‌س������ه‌ر ڕه‌چاوکردنی ماف������ه‌کان ده‌کرێ‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫س������ه‌رنج نه‌دراوه‌ت‌ه ئه‌و ئه‌رکانه‌ی ک‌ه ده‌بێ به‌دوایاندا بێ‬ ‫‌و که‌متری گرینگیی پێ ده‌درێ‪ ،‬هه‌ر وه‌کوو به‌ مادده‌کانی‬ ‫کۆتایی ئه‌سپێردراو‌ه و ک‌ه سه‌رنجی ده‌ده‌ین‪ ،‬پێمان واده‌بێ‬ ‫که‌ ڕه‌نگ‌ه ل‌ه مادده‌کانی دواتردا پێشبینی کرابێ‪ .‬هه‌ڵبه‌ت‬ ‫ئه‌م بابه‌ته‌ ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه بۆ س������ه‌ر ئ������ه‌و ئاڵوگۆڕانه‌ی که‌ ل‌ه‬ ‫دوای������ن کاته‌کاندا‪ ،‬ب‌ه پێش������نیاری نوێنه‌ری چین‪ ،‬جێبه‌جێ‬ ‫کرا‪ .‬جان هامفێری ئه‌م بابه‌ته‌ی وه‌کوو هه‌ڵه‌یه‌ک پێناس������‌ه‬ ‫کرد‪ ،‬چونک‌ه هیچکه‌س ل‌ه ژه‌نگ پێنگجوون وردتر نه‌بوو ل‌ه‬ ‫به‌دیهێنانی هاوسه‌نگیی نێوان مافه‌کان‌و ئه‌رکه‌کاندا‪.‬‬ ‫که‌مبوون������ی کاتیش ڕه‌نگ‌ه هۆکاری ڕاگه‌یاندنی بێالیه‌نی‬ ‫بووب������ێ له‌ الیه‌ن عه‌ڕه‌بس������تانی س������عوودییه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه دواین‬ ‫کۆبوونه‌وه‌ی ده‌نگدان بۆ په‌س������ندکرانی جاڕنامه‌که‌دا‪ .‬ب‌ه‬ ‫ئاماژه‌ بۆ شه‌ڕه‌کانی خاچپه‌ره‌ستی‌و هه‌نگاو‌ه تازه‌تره‌کانی‬ ‫پڕوپاگه‌نده‌که‌رانی ئاینزایی‪ ،‬نوێنه‌ری عه‌ڕه‌بستانی سعوودی‬ ‫ڕه‌خنه‌ی ل‌ه ڕس������ته‌ی ''ئازادیی گۆڕینی ئاینزا'' گرت‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌و هۆیه‌ش پشتیوانیی له‌ جاڕنامه‌ک‌ه نه‌کرد‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌ له‌به‌ر چاوگرتنی ئه‌وه‌ی ک‌ه چه‌ند س������اڵ دواتر‬ ‫و ل������ه‌ نێوان وتووێژ له‌س������ه‌ر په‌یمانێکی پێویس������تدا‪ ،‬هه‌ر‬ ‫هه‌مان نوێنه‌ری عه‌ڕه‌بس������تانی س������عوودی ڕه‌زامه‌ندیی ل‌ه‬ ‫سه‌ر ڕس������ته‌ی هه‌س������تیارتری '' ئازادیی پێوه‌ستبوون ب‌ه‬ ‫ئاینزایه‌که‌وه‌'' ده‌ربڕیبوو‪ ،‬ڕه‌نگ‌ه ب‌ه تێکۆشانی دیپڵۆماتیکی‬ ‫زیاتر ده‌کرا له‌ س������اڵی ‪١٩٤٨‬دا ده‌نگ������ی ڕه‌زامه‌ندیی لێ‬ ‫وه‌ربگیرایه‌ و یه‌کێک له‌ سه‌رچاوه‌کانی نالێکیی کولتووری‬ ‫له‌م جاڕنامه‌یه‌دا بسڕدرایه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه کۆتاییش������دا ڕه‌نگه‌ س������ه‌رنه‌که‌وتن ل‌ه ڕه‌چاوکردنی‬ ‫مافی که‌مایه‌تییه‌کاندا‪ ،‬بگه‌ڕێته‌و‌ه بۆ کێشه‌ی نێوان یه‌کێتی‬ ‫سۆڤییه‌ت‌ و یۆگۆساڵڤیا‪ .‬س������ۆڤیه‌تییه‌کان چاوپۆشییان ل‌ه‬ ‫هی������چ ده‌رفه‌تێک نه‌ده‌کرد بۆ وه‌به‌رچاو خس������تنی کرده‌و‌ه‬ ‫قیزه‌ونه‌کانی ڕه‌گه‌زپه‌ره‌س������تی‌و نایه‌کس������انی له‌ ویالیه‌ت‌ه‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪39‬‬


‫یه‌کگرتووه‌کانی ئه‌مه‌ریکا‪ ،‬که‌چی کاتێک ک‌ه نۆر‌ه ده‌گه‌یشت‌ه‬ ‫س������ه‌ر خۆیان‪ ،‬هیچ پێیان خۆش نه‌بوو باس������ی نه‌هێشتنی‬ ‫جیاکاری بکرێ‪ .‬به‌داخه‌وه‌‪ ،‬به‌ش������ێوه‌یه‌کی دیار‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫نوێنه‌ران س������ه‌رنجی هه‌ره‌ زۆریان له‌س������ه‌ر که‌مایه‌سی‌ و‬ ‫خاڵ‌ه الوازه‌کانی ڕکه‌به‌ره‌کانی خۆیان هه‌بوو‪ ،‬ل‌ه جیاتی ئه‌و‬ ‫ڕووداوان������ه‌ی که‌ له‌ واڵته‌که‌ی خۆیاندا له‌ ئارادا بوون‪ ،‬ئه‌م‬ ‫هۆگرییه‌ به‌ شێوه‌یه‌کی یه‌کسان له‌ نێوان واڵتانی بچووکتر‬ ‫و هاوتا گه‌وره‌کانیاندا ده‌بینرا‪.‬‬

‫ئه‌رکه‌کانی داهاتوو‬

‫ئه‌م تێبینیی‌ه سیاس������ییانه‌‪ ،‬بمانه‌وێ‌و نه‌مانه‌وێ‪ ،‬ڕه‌وتی‬ ‫کاری کۆمیس������یۆنیان خاو ده‌کرده‌وه‌‪ ،‬ئه‌و کۆمیسیۆنه‌ی ک‌ه‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪١٩٤٦‬دا پێکهاتبوو بۆ به‌رهه‌مهێنانی تاپۆیه‌کی‬ ‫یاس������ایی ئه‌رکدار و میکانیزمێک ک‌ه ل������ه‌ پاڵیدا‪ ،‬ڕێنوێنیی‌ه‬ ‫کارگێڕییه‌کانیشی دیاری بکا‪ .‬بۆ ته‌واو بوونی ئه‌و ئه‌رکانه‌ی‬ ‫ک‌ه پێوه‌ی زیاد کرابوو‪ ١٨ ،‬س������اڵی‌ تر کات پێویست بوو‪.‬‬ ‫له‌م پێوه‌ندییه‌دا‪ ،‬واڵتانی ئه‌ندام������ی ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌کان‬ ‫به‌ناچاری پێکهاتن له‌س������ه‌ر ئه‌وه‌ی که‌؛ له‌جیاتی په‌یمانێک‪،‬‬ ‫دوو په‌یمان ئاماده‌ بکرێ‌و مافه‌ مه‌ده‌نی‌و سیاسییه‌کان ل‌ه‬ ‫مافه‌ کۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬کولتووری و ئابوورییه‌کان جودا بکرێنه‌و‌ه‬ ‫و هه‌ر کامیش������یان میکانیزمی کارگێڕی������ی تایبه‌تی خۆیان‬ ‫هه‌ب������ێ‪ .‬تاکوو ئه‌و کاته‌ی که‌ ه������ه‌ر دوو په‌یمانه‌که‌ ئاماد‌ه‬ ‫کرابوون بۆ په‌س������ندکران‪ ،‬ئه‌ژماری ئه‌ندامانی ڕێکخراوی‬ ‫نه‌ته‌وه‌کان ل‌ه ‪ ١٠٠‬واڵت تێپه‌ڕی بوو‪ ،‬ئاڵوگۆڕی سیاسیش‬ ‫له‌ گۆڕێدا بوو‪ .‬ل‌ه ساڵه‌کانی سه‌ره‌تای ئه‌م دیالۆگه‌دا‪ ،‬پتر‬ ‫له‌ نیوه‌ی واڵتان به‌و په‌ڕی هێزه‌و‌ه پش������تیوانی میکانیزم‌ه‬ ‫کارگێڕییه‌ک������ه‌ی ب������وون‪ ،‬به‌اڵم له‌ نێوه‌ڕاس������ته‌کانی ده‌یه‌ی‬ ‫‪١٩٦٠‬دا‪ ،‬کۆمه‌ڵێ������ک نیگه‌ران������ی وه‌کوو ده‌س������تتێوه‌ردان‌و‬ ‫ده‌سه‌اڵتداره‌تیی نه‌ته‌وه‌یی‌‪ ،‬که‌وتبوون‌ه ڕۆژه‌ڤه‌وه‌‪.‬‬ ‫پێش������نیاره‌ تایبه‌ته‌کان������ی پێوه‌ندیدار ب‌ه ئیج������ازه‌ی تاک‌و‬ ‫ڕێکخ������راوه‌ ناحکوومییه‌کان بۆ گه‌اڵڵه‌کردنی ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی‬ ‫خۆی������ان‌و دانی سه‌ربه‌س������تی به‌ ڕێکخ������راوی نه‌ته‌وه‌کان بۆ‬ ‫جێبه‌جێکردنی لێکۆڵینه‌وه‌ی پێویست‌و گه‌ڕاندنه‌وه‌ی بابه‌ته‌کان‬ ‫بۆ دادگای عه‌داڵه‌ت������ی نێونه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬هه‌موویان وه‌ال نران‪ .‬ل‌ه‬ ‫به‌رانبه‌ردا دوو لێژنه‌ی هه‌میشه‌یی یان ''وه‌ڤده‌ پێوه‌ندیداره‌کان‬ ‫ب‌ه په‌یمانه‌که‌وه‌'' ل‌ه الیه‌ن ئه‌و واڵتانه‌و‌ه که‌ په‌یمانه‌که‌یان په‌سند‬ ‫کردبوو‪ ،‬دیاری کران بۆ چاودێریکردن به‌س������ه‌ر به‌کارهێنرانی‬ ‫مافی مرۆڤ‌و کۆکردنه‌وه‌ی ڕاپۆرتی ده‌وره‌یی‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌و که‌س������انه‌ی که‌ به‌دوای پڕۆسه‌ی ‪ ٢٠‬ساڵه‌ی ئه‌م‬ ‫دیالۆگ������ه‌وه‌ بوون‪ ،‬نایه‌کس������انی‌و جودایی نێوان ئاڕمانج‌ه‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫س������ه‌ره‌تایییه‌کان‌ و ئاکام‌ه کۆتایییه‌کانی به‌ ته‌واوی ڕوون‬ ‫ی‬ ‫‌و به‌رچاوه‌‪ .‬پڕۆتۆکۆلێکی ئیختی������اری ک‌ه به‌ مافه‌ مه‌ده‌ن ‌‬ ‫و سیاس������ییه‌کانه‌و‌ه لکێندراب������وو‪ ،‬توانایی ئه‌وه‌ی ب‌ه واڵتان‬ ‫ده‌به‌خشی که‌ ڕێکخراوێک بۆ ناڕه‌زایه‌تییه‌کانی هاوواڵتییانی‬ ‫خۆی������ان دابین بکه‌ن‪ ،‬به‌اڵم ئه‌مه‌‪ ،‬ئه‌و ڕێس������ا و ڕێکخراو‌ه‬ ‫ش������ێلگیر‌ه نه‌بوو ک‌ه زۆر که‌س������ان به‌ته‌مای بوون‪ .‬گه‌اڵڵه‌ی‬ ‫جاڕنامه‌ی جیهانیی مافی مرۆڤ ڕه‌نگه‌ واڵمی بۆ ئاواته‌کانی‬ ‫خه‌ڵکانێکی خۆشبین پێ نه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم له‌و شته‌ پتر هه‌ڵکشا‬ ‫که‌ خه‌ڵکی به‌رچاوته‌نگ چاوه‌ڕوانی بوون‪.‬‬ ‫کاتێک ک‌ه ده‌قی هه‌ر دوو په‌یمانه‌ک‌ه ل‌ه س������اڵی ‪١٩٦٦‬دا‪،‬‬ ‫ڕه‌وانه‌ی ئه‌نجومه‌نی گش������تی کرا‪ ،‬به‌کۆی ده‌نگ په‌س������ند‬ ‫ک������را‪ .‬ئه‌مجاره‌یان هیچ واڵتێک ن‌ه بێالیه‌ن بوو‪ ،‬ن‌ه دژایه‌تی‬ ‫کردبوو‪.‬‬ ‫ل������ه‌ کۆنفرانس������ی جیهانی������ی س������اڵی ‪١٩٩٣‬دا‪ ،‬واڵتانی‬ ‫ئه‌ندامی ڕێکخ������راوی نه‌ته‌وه‌کان‪ ،‬ده‌روه‌س������تیی خۆیان ل‌ه‬ ‫به‌رانب������ه‌ر جاڕنامه‌ی جیهانیدا دووپات ک������رده‌و‌ه و پتر ل‌ه‬ ‫‪ ١٥٠‬واڵت تاکوو ئێس������تا هه‌ر دوو په‌یمانه‌که‌یان په‌س������ند‬ ‫کردووه‌‪ .‬ئه‌م س������ێ تاپۆیه‌ – جاڕنام������ه‌ی جیهانیی مافی‬ ‫ی و سیاسییه‌کان‬ ‫مرۆڤ‪ ،‬په‌یمانی نێونه‌ته‌وه‌یی مافه‌ مه‌ده‌ن ‌‬ ‫و په‌یمان������ی نێونه‌ته‌وه‌ی������ی ماف‌ه کۆمه‌اڵیه‌ت������ی‪ ،‬ئابووری و‬ ‫کولتوورییه‌کان – به‌ ش������ێوه‌یه‌کی نافه‌رمی پێیان ده‌گوترێ‬ ‫جاڕنامه‌ی نێونه‌ته‌وه‌یی مافه‌کان‌و پێکه‌وه‌‪ ،‬کۆمه‌ڵ‌ه یاس������ا‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییه‌کانی مافی مرۆڤ پێک دێنن‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫س������ووزان واڵتس‪ ،‬پس������پۆڕی مافی مرۆڤ‌و کاروباری‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬مامۆس������تای سیاسه‌تی گش������تی ل‌ه کۆلێژی‬ ‫سیاسه‌تی گشتیی (جڕاڵد ئاڕ‪ .‬فۆڕد)ی زانکۆی میشیگانه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و نووس������ه‌ری کتێبی مافی مرۆڤ‌و ڕیفۆڕمه‌کان‪ :‬گۆڕینی‬ ‫ڕواڵه‌تی سیاس������ه‌ت ل‌ه باکووری ئه‌فریقیا (‪)١٩٩٥‬ی‌ه و له‌م‬ ‫دواییانه‌دا ده‌س������تی داوه‌ت‌ه باڵوکردنه‌وه‌ی زنجیر‌ه وتارێک‬ ‫له‌باره‌ی سه‌رچاوه‌ی مێژوویی که‌ره‌س‌ه نێونه‌ته‌وه‌یییه‌کانی‬ ‫مافی مرۆڤ‌و ئه‌و پڕۆس������‌ه سیاس������ییه‌ی که‌ بوو ب‌ه هۆی‬ ‫به‌دیهاتنی‪ .‬واڵتس له‌ ساڵی ‪١٩٩٣‬ه‌و‌ه تاکوو ساڵی ‪١٩٩٩‬‬ ‫ل‌ه کۆمیسیۆنی نێونه‌ته‌وه‌یی کارگێڕیی ڕێکخراوی لێبوردنی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ییدا خزمه‌تی کردوو‌ه و ل‌ه ساڵی ‪٢٠٠٠‬یشه‌و‌ه ل‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نیی نه‌ته‌وه‌یی ده‌س������ته‌ی خزمه‌تگوزاریی دۆستانی‬ ‫ئه‌مه‌ریکادا سه‌رقاڵی کار و تێکۆشان بووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪www.america.gov :‬‬


‫یه‌ک له‌سه‌ر سێی دانیشتووانی جیهان‬ ‫که‌ڵک له‌ ئینترنێت وه‌رده‌گرن‬

‫توێژینه‌و ه‌یه‌ک������ی‬ ‫نوێ ئ������ه‌و‌ه ده‌رده‌خات ک‌ه ل‌ه‬ ‫ب������واری که‌ڵکوه‌رگرتن له‌ ئینترنێت ل‌ه جیهاندا‪ ،‬س������وئید ل‌ه‬ ‫پله‌ی یه‌که‌م و ئه‌مریکاش له‌ پله‌ی دووه‌مدایه‌‪ .‬توێژینه‌وه‌ک‌ه‬ ‫باس له‌و‌ه ده‌کات که‌ یه‌ک له‌س������ه‌ر س������ێی دانیش������تووانی‬ ‫جیه������ان که‌ڵک له‌ ئینترنێت وه‌رده‌گ������رن‪ ،‬به‌اڵم له‌ ئافریقادا‬ ‫یه‌ک له‌سه‌ر شه‌شه‌‪.‬‬ ‫(دامه‌زراوه‌ی جیهانیی وێب) ل‌ه ‪ ٦١‬واڵته‌دا س������ه‌باره‌ت‬ ‫ب������‌ه به‌کارهێنانی ئینترنێت توێژینه‌وه‌یه‌ک������ی ئه‌نجام داوه‌‪.‬‬ ‫پێ������وه‌ره‌کان بۆ ئه‌م کار‌ه وه‌کو‪ ،‬ژێرخان������ی په‌یوه‌ندییه‌کان‪،‬‬ ‫به‌کارهێن������ان‪ ،‬ناوه‌ڕۆکی وێ������ب و کارتێکه‌ریی‌ه سیاس������ی‪،‬‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌ت������ی و ئابوورییه‌کانی ئینترنێتی له‌به‌رچاو گرتووه‌‪.‬‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری������ی (دامه‌زراوه‌ی جهانیی وێ������ب) له‌الیه‌ن (تیم‬ ‫بێرنێرزلی)یه‌و‌ه به‌ڕێوه‌ ده‌چێت و "داهێنه‌ری وێب"یشی پێ‬ ‫ده‌ڵێن‪.‬‬

‫سوئید ل ‌ه ڕیزی پێشه‌وه‌دایه‌‬

‫ئاکامی توێژینه‌وه‌که‌ ئه‌وه‌ ده‌رده‌خات ک‌ه س������وئید ل‌ه ڕیزی‬ ‫پێشه‌وه‌ی که‌ڵکوه‌رگرتن له‌ ئینترنێته‌‪ ،‬ئه‌مریکا له‌ پله‌ی دووه‌مدایه‌‪.‬‬ ‫(‪)%٩٠‬ی هاوواڵتیانی س������وئید و (‪)%٧٥‬ی ئه‌مریکییه‌کانیش‬ ‫که‌ڵک ل‌ه ئینترنێت وه‌رده‌گرن‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬به‌اڵم بنه‌ماڵ‌ه‬ ‫ئه‌مریکییه‌کان به‌ ڕێژه‌یه‌کی که‌متر خاوه‌نی کۆمپیۆتێرن و ل‌ه‬ ‫ڕیزبه‌ندییه‌ک������ه‌دا دوای که‌نه‌دا‪ ،‬ئیرله‌ندا‪ ،‬ژاپۆن و نۆروێژدا‬ ‫دێت‪ .‬یه‌م������ه‌ن‪ ،‬دوای (زیمبابوێ) و (بوورکینا فاس������ۆ) ل‌ه‬ ‫کۆتایی ڕیزبه‌ندییه‌که‌دایه‌‪ .‬به‌پێی توێژینه‌وه‌که‌‪ ،‬سه‌نگاپوور‬

‫خاوه‌ن������ی خێراترین هێڵی‬ ‫ئینترنێت������ه‌ له‌ جیهان������دا و ئابووریی‬ ‫ئیرله‌نداش باشترین که‌ڵکی ل‌ه ئینترنێت وه‌رگرتووه‌‪.‬‬

‫پێویس���تیی که‌مکردن���ه‌وه‌ی تێچ���وووی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کان‬

‫تیم بێرنێرزلی س������ه‌رۆکی دام������ه‌زراوه‌ی جیهانیی وێب‪،‬‬ ‫ئه‌وه‌شی ڕاگه‌یاند‪ :‬وێب گفتوگۆی جیهانییه‌‪ .‬سه‌رکوتکردنی‬ ‫ڕوو له‌ زیادبوون������ی ئازادیی ده‌ربڕین‪ ،‬له‌وانه‌ی‌ه گه‌وره‌ترین‬ ‫ملمالنێ ب������ۆ داهاتووی جیهانی وێب بێت‪ .‬تێچووی به‌رزی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کان‪ ،‬ب‌ه ملیارد که‌س ل‌ه ده‌ستپێڕاگه‌ییش������تن ب‌ه‬ ‫زانست و به‌شداریی چاالکان تووشی کێش‌ه ده‌کات‪.‬‬ ‫ده‌ستپێڕاگه‌ییش������تن ب‌ه ئینترنێت بۆ ژماره‌یه‌کی به‌رچاو‬ ‫ل‌ه دانیش������تووانی گۆی زه‌وی‪ ،‬ئه‌مڕۆک‌ه بۆت‌ه س������امان و ب‌ه‬ ‫شێوه‌یه‌کی به‌رفراوان وه‌کو مافێکی مرۆڤی و که‌ره‌سه‌یه‌کی‬ ‫پێویست بۆ خۆده‌رخستنی جێی په‌سن ل‌ه کۆمه‌ڵگه‌ی نوێدا‬ ‫هاتۆته‌ كایه‌وه‌‪.‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫گرووپی توێژینه‌وه‌ی (دام������ه‌زراوه‌ی جیهانیی وێب) ب‌ه‬ ‫هاوکاریی به‌شی ئابووریی ئه‌کسفۆرد‪ ،‬ب‌ه ماوه‌ی پێنج ساڵ‬ ‫زانیارییان کۆکردۆته‌و‌ه و بۆ ماوه‌ی س������اڵێکیش سه‌رقاڵی‬ ‫ڕاپرس������ی بوون‪ .‬له‌ بواری داراییش������ه‌وه‌‪ )google( ،‬ب‌ه‬ ‫یه‌ک ملیارد دۆاڵر یارمه‌تیی ئه‌و پڕۆژه‌یه‌ی داوه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪http://www.dw.de :‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪41‬‬


‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردن ل ‌ه كه‌نه‌دا‬

‫و‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق‬ ‫واڵتی كه‌نده‌دا سیس������ته‌می پاشایه‌تیی مه‌رجداری هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ به‌ومانایه‌ دێت كه‌ كه‌نه‌دا واڵتێكه‌ هه‌م پاشایه‌تی (شا یان‬ ‫شاژن له‌ لووتكه‌ی واڵته‌) و هه‌م دیموكراسییه‌ (هاوواڵتیانی‬ ‫كه‌نه‌دی بۆ هه‌ڵبژاردنی پاڵێوراوه‌ سیاسییه‌كانی خۆیان ده‌نگ‬ ‫ده‌ده‌ن تا وه‌كو نوێنه‌ره‌كانیان له‌ ده‌وڵه‌تدا خزمه‌ت بكه‌ن‪.‬‬ ‫سێ بواری ده‌وڵه‌تی هه‌ی‌ه كه‌ خه‌ڵكی كه‌نه‌دا ده‌توانن ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی دیموكراسیانه‌ به‌شدار بن‪.‬‬ ‫• شاره‌وانی (گوند‪ ،‬شارۆچك‌ه و شار)‬ ‫• پارێزگاریی یان ناوچه‌یی (پارێزگا یان ناوچه‌)‬ ‫• فیدڕاڵ (نه‌ته‌وه‌یی)‬

‫هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانی‬

‫ش������اره‌وانییه‌كان به‌ گشتی به‌رپرسن ل‌ه پێشكه‌شكردنی‬ ‫خزمه‌تگ������وزاری وه‌كو‪ :‬دابینكردنی ئاو‪ ،‬ئاوه‌ڕۆ‪ ،‬پارێزگاری‬ ‫ل‌ه ش������ه‌قامه‌كان‪ ،‬ڕاماڵینی به‌فر‪ ،‬پۆلی������س‪ ،‬ئاگركوژێنه‌وه‌‪،‬‬ ‫باخچ‌ه گشتییه‌كان و ‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ش������اره‌وانی‪ ،‬هاوواڵتیان بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئه‌ندامێكی ئه‌نجومه‌ن (ك‌ه نوێنه‌ری ناوچه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردنه‌)‬ ‫و هه‌روه‌ها بۆ هه‌ڵبژاردنی شاره‌دار یان سه‌رۆك شاره‌وانی‬ ‫(كه‌ به‌رپرسی شاره‌وانییه‌) ده‌نگ ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌س������انه‌ی ك������ه‌ ده‌بن������‌ه پاڵێ������وراوی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫شاره‌وانییه‌كان‪ ،‬نوێنه‌ری هیچ حزبێكی سیاسی نین‪.‬‬

‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫له‌ دوڕگه‌ی پره‌نس ئێدوارد‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان‬ ‫له‌ ش������اره‌كانی (ش������ارلوت تاون‪ ،‬سامرس������اید‪ ،‬كۆرنڤال و‬ ‫ستراتفۆرد)‪ ،‬هه‌ر چوار ساڵ جارێك له‌ یه‌كه‌مین یه‌كشه‌ممه‌ی‬ ‫مانگی كانوونی یه‌كه‌م ئه‌نجام ده‌درێت و له‌ شاره‌وانییه‌كانی‬ ‫دیكه‌ سێ ساڵ جارێكه‌‪ .‬له‌ هه‌ندێ كۆمه‌ڵه‌ی گوندنشینانیش‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی هه‌ڵبژاردنیان هه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ناونووسین و هه‌ڵبژاردن‬ ‫پێكه‌وه‌ له‌ یه‌ك كاتدا ئه‌نجام ده‌درێن‪.‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی پارێزگا ل ‌ه دوڕگه‌ی پره‌نس ئێدوارد‬

‫ده‌وڵه‌تی پارێزگا به‌رپرس������‌ه له‌ كاروباری وه‌كو‪ :‬فێركردن‪،‬‬ ‫ته‌ندروستی‪ ،‬گه‌شتوگوزار‪ ،‬پرۆگرامه‌كانی كۆمه‌ڵگ‌ه و‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی پارێزگای دوڕگ������ه‌ی پره‌نس ئێدوارددا‪،‬‬ ‫هاوواڵتیان بۆ هه‌ڵبژاردنی ئه‌ندامێكی ئه‌نجومه‌نی یاسادانان‬ ‫(‪ )MLA‬ده‌نگ ب‌ه نوێنه‌ری ناوچ������ه‌ی هه‌ڵبژاردنی خۆیان‬ ‫ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫پاڵێوراوان������ی هه‌ڵبژاردنی پارێزگا هه‌ندێجار س������ه‌ر ب‌ه‬ ‫حزبێكی سیاسیین‪ .‬دوای هه‌ڵبژاردن‪ ،‬سه‌رۆكی ئه‌و حزبه‌ی‬ ‫ك‌ه زۆرترین پاڵێوراوی ل‌ه هه‌ڵبژاردن سه‌ركه‌وتنیان به‌ده‌ست‬ ‫هێناوه‌‪ ،‬یان زۆرترین كورسی هه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێت‌ه سه‌رۆكوه‌زیری‬ ‫پارێزگا‪ .‬س������ه‌رۆكی دووه‌مین حزبی سه‌ركه‌وتووش ده‌بێت‌ه‬ ‫سه‌رۆكی فه‌رمی گرووپی كه‌مینه‌ی نه‌یار (ئۆپۆزسیۆن)‪.‬‬ ‫له‌ كاتی ئێستادا‪ ،‬له‌ پارێزگای دوڕگه‌ی پره‌نس ئێدوارد‪،‬‬


‫‪ 27‬بنك������ه‌ی هه‌ڵبژاردن هه‌یه‌ ك‌ه به‌قه‌ده‌ر كورس������ییه‌كانی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی یاس������اداڕێژه‌ری پارێزگایه‌‪ .‬هه‌ر كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫دوڕگه‌‪ ،‬ب‌ه به‌شێك ل‌ه ناوچه‌ی هه‌ڵبژاردن ئه‌ژمار ده‌كرێت‪.‬‬ ‫له‌ س������ه‌ره‌تای س������اڵی ‪ 2011‬ل‌ه دوڕگه‌ی پره‌نس ئێدوارد‪،‬‬ ‫كاتی هه‌ڵبژاردن هه‌ر چوار س������اڵ جارێ������ك و ل‌ه یه‌كه‌مین‬ ‫دووشه‌ممه‌ی مانگی تشرینی یه‌كه‌م دیاری كراوه‌‪.‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵ‬

‫ده‌وڵه‌تی فیدڕاڵی كه‌نه‌دا به‌رپرسه‌ ل‌ه كاروباری ته‌واوی‬ ‫واڵت‪ ،‬وه‌كو‪ :‬سیس������ته‌می ب������اج‪ ،‬كاروب������اری هاوواڵتیان و‬ ‫كۆچب������ه‌ران‪ ،‬به‌رگری������ی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬كاروب������اری ده‌ره‌وه‌ و‬ ‫بازرگانی له‌گه‌ڵ واڵتانی دیك‌ه و ‪...‬هتد‪.‬‬ ‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵ‪ ،‬ته‌نها ده‌ن������گ ب‌ه یه‌ك ئه‌ندامی‬ ‫په‌رله‌م������ان (‪ )MP‬ده‌رێ������ت تاكو ببێته‌ نوێن������ه‌ری بازنه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل‌ه ئه‌نجومه‌نی گش������تیی كان������ادا‪ .‬پاڵێوراوانی‬ ‫ئه‌ندامی په‌رله‌مان هه‌ندێجار سه‌ر ب‌ه حزبێكی سیاسین‪.‬‬ ‫ل‌ه كه‌نه‌دا‪ ،‬ده‌نگ بۆ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكوه‌زیر نادرێت‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكی حزبی سیاسیی ك‌ه زۆرترین كورسیی به‌ده‌ست‬ ‫هێناو‌ه (زۆرتری������ن پاڵێوراوی س������ه‌ركه‌وتوی هه‌یه‌) دوای‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌بێت‌ه س������ه‌رۆكوه‌زیر و به‌رپرس������ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫كه‌نه‌دا‪ .‬س������ه‌رۆكی فه‌رمیی ئه‌و حزب������ه‌ی ك‌ه پله‌ی دووه‌م‬ ‫به‌ده‌ست دێنێت‪ ،‬ده‌بێت‌ه ئۆپۆزسیۆن‪.‬‬ ‫زۆربه‌ی پارێزگا و ناوچه‌كان به‌پێی ژماره‌ی دانیشتووان‪،‬‬ ‫ژماره‌یه‌كی دیاریكراوی ئه‌ندام په‌رله‌مانیان هه‌یه‌‪ .‬به‌و پێیه‌‪،‬‬ ‫له‌ دوڕگ������ه‌ی پره‌نس ئێدوارد‪ ،‬چوار نوێن������ه‌ری ئه‌نجومه‌ن‬ ‫(‪ )MP‬هه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه نوێنه‌ری چوار ناوچه‌ی هه‌ڵبژاردنن‪:‬‬ ‫• ‪( Egmont‬شاری سامرساید و ڕۆئاوای شار)‬ ‫• ‪( Malpeque‬رۆژهه‌اڵت������ی ش������اری سامرس������اید تا‬ ‫شارلوت تاون)‬ ‫• ‪( Charlottetown‬شاری شارلوت تاون)‬ ‫• ‪( Cardigan‬رۆژهه‌اڵتی شاری شارلوت تاون)‬

‫حزبی سیاسیی تۆماركراوی زۆر ل‌ه كه‌نه‌دا هه‌یه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هه‌م������وو حزبه‌كانی دوڕگه‌ی پره‌نس ئێ������دوارد نوێنه‌ر یان‬ ‫پاڵێوراوی چااڵكیان ل‌ه هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵدا نییه‌‪ .‬بۆ نموون‌ه‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪ ،2011‬ل‌ه كۆی هه‌موو حزبه‌كانه‌و‌ه‬ ‫ته‌نها پێنج حزب له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا نوێنه‌ریان هه‌بوو‪.‬‬

‫به‌رپرسانی ده‌وڵه‌تیی هه‌ڵنه‌بژێردراو‬

‫له‌ ت������ه‌واوی بواره‌كانی ده‌وڵه‌تی كه‌نه‌دا‪ ،‬هه‌ندێ پۆس������ت‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ ده‌نگده‌ران ده‌نگیان پێ ناده‌ن‪ .‬ئه‌و پۆس������تانه‌ وه‌كو‬ ‫پۆستی سیاسی ئه‌ژمار ده‌كرێن و هه‌ندێك له‌وان بریتین له‌‪:‬‬ ‫• وه‌زیره‌كانی كابینه‌ی فیدڕاڵ – سه‌رۆكوه‌زیر هه‌ندێ‬ ‫ل‌ه ئه‌ندامانی په‌رله‌مان بۆ به‌رپرس������یاریه‌تی پۆس������ته‌كانی‬ ‫ده‌وڵه‌ت هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬ ‫• وه‌زیره‌كان������ی كابین������ه‌ی پارێزگا – س������ه‌رۆكوه‌زیری‬ ‫پارێزگا‪ ،‬كه‌سانێك له‌ ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی یاسادانان بۆ‬ ‫به‌رپرس������یاریه‌تیی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كانی ده‌وڵه‌تی پارێزگا‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرێت‪.‬‬ ‫• فه‌رمانداری گش������تی و بری������كاری فه‌رمانداره‌كان –‬ ‫فه‌رمانداری گش������تیی كه‌نه‌دا له‌الیه‌ن پۆس������تی پاشایه‌تیی‬ ‫دیاری ده‌كرێت‪ ،‬بریكاره‌كان������ی پارێزگا و ناوچه‌یی له‌الیه‌ن‬ ‫فه‌رمانداری گش������تی دیاری ده‌كرێت و هه‌ردوو پۆس������تیش‬ ‫له‌سه‌ر پێشنیاری سه‌رۆكوه‌زیری كه‌نه‌دا جێبه‌جێ ده‌كرێت‪.‬‬ ‫• س������یناتۆره‌كان – ئه‌نجومه‌ن������ی پیران������ی كه‌ن������ه‌دا‪،‬‬ ‫به‌ش������ێك له‌ په‌رله‌مانی كه‌نه‌دایه‌‪ ،‬ك‌ه لێكۆڵینه‌ له‌سه‌ر یاسا‬ ‫پێشنیاركراوه‌كانی نوێنه‌ران له‌ ئه‌نجومه‌نی گشتی ده‌كات‪.‬‬ ‫س������یناتۆره‌كان له‌الیه‌ن فه‌رمانداری گشتی و ب‌ه پێشنیاری‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیر دیاری ده‌كرێن‪.‬‬

‫هه‌ر ده‌نگێك ئه‌ژمار ده‌كرێت‬

‫هه‌ر كه‌س������ێك ك‌ه مافی ده‌نگدان������ی هه‌بێت‪ ،‬ده‌بێ ده‌نگ‬ ‫بدات‪ .‬هه‌موو ده‌نگه‌كان ل‌ه هه‌ڵبژاردن ئه‌ژمار ده‌كرێن‪.‬‬ ‫له‌ كه‌نه‌دای ئه‌مڕۆدا ده‌نگدان له‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬مافێكه‌ كه‌‬ ‫له‌الیه‌ن بالوكراوه‌ی ماف و ئازادییه‌كان‪ ،‬بۆ هاوواڵتیانی‬ ‫ته‌م������ه‌ن ‪ 18‬س������اڵ و به‌س������ه‌ره‌وه‌ دیاری ك������راوه‌‪ .‬به‌اڵم‬ ‫هه‌میش������ه‌ ئه‌وها نه‌بووه‌‪ .‬له‌ مێژووی كۆنی كه‌نه‌دا‪ ،‬ته‌نها‬ ‫ئه‌و پیاوانه‌ی كه‌ خاوه‌نی س������ه‌روه‌ت و س������امان بوون و‬ ‫زیاتر له‌ ‪ 21‬س������اڵ ته‌مه‌نیان هه‌ب������وو‪ ،‬ده‌یانتوانی ده‌نگ‬ ‫بده‌ن‪ .‬ئافره‌تان‪ ،‬كه‌سانێك كه‌ بنچینه‌ی ئاسیایی و خه‌ڵكی‬ ‫ڕه‌سه‌ن له‌ ڕیزی ئه‌و كه‌سانه‌ بوون كه‌ بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫مافی ده‌نگ������دان‪ ،‬چه‌ندین ده‌یه‌ خه‌باتیان ده‌كرد‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫له‌وانه‌‪ ،‬ته‌نها له‌ نیوه‌ی دووه‌می س������ه‌ده‌ی بیس������ته‌م ئه‌و‬ ‫مافه‌یان به‌ده‌ست هێنا‪.‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪43‬‬


‫ئاگاداربوون (ڕۆشنبیری)‬

‫ئاگادارب������وون له‌ ش������ێوازی ده‌نگ������دان زۆر گرنگه‌‪ .‬پێش‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌نگده‌ران ده‌بێ له‌و پرس������انه‌ی كه‌ كاریگه‌رییان‬ ‫له‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌‪ ،‬پارێزگا و واڵتی نوێی (كه‌نه‌دا) هه‌یه‌‪ ،‬ئاگادار‬ ‫بن‪ .‬ده‌نگوباسه‌كان بخوێننه‌وه‌‪ ،‬سه‌یری ته‌له‌فزیۆن بكه‌ن‪ ،‬گوێ‬ ‫له‌ ڕادیۆ بگرن و‪ ،‬به‌ش������داری له‌ گردبوونه‌وه‌ گش������تییه‌كان یا‬ ‫گفتۆگۆكاندا بك������ه‌ن‪ ،‬تاكو زانیارییێكی زیاتر س������ه‌باره‌ت به‌‬ ‫پاڵێوراوه‌ سیاسییه‌كان و برنامه‌ی حزبه‌كه‌ی خۆیان به‌ده‌ست‬ ‫بێنن‪ .‬ده‌نگده‌ران ده‌بێ سه‌ر له‌ بنكه‌كانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‬ ‫بده‌ن تاكو له‌س������ه‌ر پاڵێوراوان و گرنگیی دروشمه‌كانیان كه‌‬ ‫ده‌ری ده‌بڕن‪ ،‬زانیاری زیاتر به‌ده‌ست بێنن‪.‬‬

‫مه‌رجی پێویست بۆ ده‌نگدان‬

‫بۆ ده‌نگدان له‌ هه‌ڵبژاردنێك له‌ كه‌نه‌دا‪ ،‬ده‌نگده‌ر ده‌بێ‪:‬‬ ‫• هاوواڵتیی كه‌نه‌دا بێت (ئه‌و بیانیانه‌ی كه‌ به شێوه‌ی‬ ‫هه‌میشه‌یی یان كاتی له‌ كه‌نه‌دا نیشته‌جێن‪ ‌،‬ناتوانن ده‌نگ‬ ‫بده‌ن)‪.‬‬ ‫• له‌ رۆژی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ده‌بێ ته‌مه‌نیان گه‌یشتبێت‌ه ‪18‬‬ ‫ساڵی ته‌واو‪.‬‬ ‫• دانیش������تووی ئه‌و ناوچه‌ی‌ه بن ك������ه‌ هه‌ڵبژاردنی تێدا‬ ‫ئه‌نجام ده‌درێت‪( ،‬له‌ كاتی ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی پارێزگا‬ ‫له‌ دوڕگه‌ی پره‌نس ئێدوارد‪ ،‬ده‌نگده‌ر ده‌بێ النیكه‌م شه‌ش‬ ‫مانگ پێش بانگه‌ش������ه‌ی هه‌ڵبژاردنی ده‌وڵه‌تی‪ ،‬دانیشتووی‬ ‫ئه‌و دوڕگه‌یه‌ بێت)‪.‬‬ ‫• ناوی ل‌ه لیستی تۆماری ده‌نگده‌ران تۆمار كرابێت‪.‬‬ ‫دڵنیابوون له‌وه‌ی ك‌ه ناوی ده‌نگده‌ر له‌ لیستی ده‌نگده‌راندا‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا‪ ،‬ده‌نگده‌ر ده‌بێ دڵنیا بێت كه‌ ناوی‬ ‫خۆی له‌ لیستی ده‌نگده‌ران یان هه‌ڵبژاردن تۆمار كردبێت‪.‬‬ ‫ل‌ه كاتی هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵ‪ ،‬پس������ووله‌ی ده‌نگدان پێش‬ ‫هه‌ڵبژاردن و له‌ ڕێی پۆسته‌وه‌ بۆ ده‌نگده‌ر ده‌نێردرێت‪ .‬له‌و‬ ‫پس������ووله‌یه‌دا وێڕای ئه‌وه‌ی ك‌ه ده‌نگده‌ر دڵنیا ده‌كاته‌و‌ه ل‌ه‬ ‫تۆماركردنی ناوی له‌ لیستی ده‌نگده‌ران‪ ،‬زانیاریی پێویست‬ ‫سه‌باره‌ت ب‌ه شوێن و كاتی هه‌ڵبژاردنی تێدایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هاتوو زانیارییه‌كانی ده‌نگده‌ر له‌سه‌ر پسووله‌ی ده‌نگدان‬ ‫هه‌ڵه‌ی تێدا بێت و یان پسووله‌كه‌ی وه‌رنه‌گرتبێت‪ ،‬بۆ به‌ده‌ستهێنانی‬ ‫زانیاری و په‌یوه‌ندیكردن به‌ كارمه‌ندی س������ه‌ردانیكردن (‪،)RO‬‬ ‫ده‌ب������ێ په‌یوه‌ندی به‌ كۆمیس������یۆنی هه‌ڵبژاردنی كه‌نه‌داوه‌ بكات‪.‬‬ ‫پێش هه‌ڵبژاردن ده‌نگده‌ر ده‌بێ په‌یوه‌ندی به‌و كارمه‌نده‌وه‌ بكات‬ ‫تاكو زانیارییه‌كانی ده‌نگده‌ر راس������ت بكاته‌وه‌ و یان پس������ووله‌ی‬ ‫ناونووسینی ده‌نگده‌ران وه‌ربگرێت‪.‬‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫پێ������ش هه‌ڵبژاردنی پارێزگا ل������ه‌و دوڕگه‌یه‌دا‪ ،‬ده‌بێ دوو‬ ‫كارمه‌ندی په‌س������ه‌ندكردنی زانیارییه‌كان س������ه‌ردانی ماڵی‬ ‫ده‌نگده‌ر بكه‌ن تاكو دڵنیا بن ك‌ه ناوی ده‌نگده‌ر ل‌ه لیس������تی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كاندا هه‌ی‌ه یان نا‪ .‬ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ر له‌ ماڵه‌و‌ه بێت‪،‬‬ ‫ئه‌وان ناوی هه‌موو ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ مه‌رجی ده‌نگدانیان‬ ‫هه‌ی‌ه تۆمار ده‌كه‌ن و پسووله‌ی دڵنیایی له‌ ناوی ده‌نگده‌ران‪،‬‬ ‫له‌گه‌ڵ زانیاریی پێویس������ت ك‌ه په‌یوه‌ندیی به‌ شوێن و كاتی‬ ‫ده‌نگدان ده‌ده‌ن‌ه ده‌س������ت ده‌نگده‌ران‪ .‬وه‌رگرتنی پسووله‌ی‌ه‬ ‫بۆ كاتی ده‌نگدان بیرۆكه‌یه‌كی باشه‌‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر كارمه‌ندانی په‌س������ه‌ندكردنی زانی������اری‪ ،‬دووجار‬ ‫س������ه‌ردانی ماڵی ده‌نگده‌ر بكه‌ن و ده‌نگده‌ر ل‌ه ماڵ نه‌بێت‪،‬‬ ‫ئ������ه‌وان كارتێكی زانیاری ب‌ه مه‌به‌س������تی په‌یوه‌ندیكردن ب‌ه‬ ‫كارمه‌ندنی (‪ )RO‬جێ ده‌هێڵن تاكو ده‌نگده‌ر ب‌ه مه‌به‌ستی‬ ‫ناونووسین په‌یوه‌ندی به‌و كارمه‌نده‌و‌ه بكات‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر به‌هه‌ر هۆیه‌ك‪ ،‬ل‌ه ڕۆژی ده‌نگدان ناوی ده‌نگده‌ر‬ ‫ل‌ه لیس������تی ده‌نگ������ده‌ران نه‌بوو‪ ،‬ده‌نگ������ده‌ر ده‌توانێت ناوی‬ ‫خ������ۆی تۆمار ب������كات و ده‌نگ بدات‪ .‬له‌وكات������ه‌دا‪ ،‬ده‌نگده‌ر‬ ‫ده‌بێ س������ه‌ردانی ناوه‌ندی ده‌نگدانی خۆی بكات و داوایان‬ ‫ل������ێ بكات ك‌ه ڕێگه‌ی پێ بدرێت قس������ه‌ له‌گ������ه‌ڵ كارمه‌ندی‬ ‫سه‌ردانكردن بكات‪.‬‬

‫ل ‌ه ڕۆژی هه‌ڵبژاردن‬

‫ل‌ه ڕۆژی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌نگده‌ر ده‌بێ پابه‌ند بێت به‌‪:‬‬ ‫• ده‌نگ������ده‌ر ده‌ب������ێ ل������‌ه كاتژمێره‌كانی ده‌نگ������دان (ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵ ب‌ه گش������تی ل������‌ه ‪8‬ی به‌یانی تاكو ‪8‬ی‬ ‫ئێواره‌‪ ،‬و ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی پارێزگاكانی������ش ل‌ه ‪9‬ی به‌یانی‬ ‫تاكو ‪7‬ی ئێواره‌) سه‌ردانی بنكه‌ی ده‌نگدان بكات‪ .‬شوێنی‬ ‫ده‌نگدان ب‌ه گش������تی ل‌ه قوتابخانه‌كان‪ ،‬هۆڵی كلێس������اكان‪،‬‬ ‫هۆڵی كۆبوونه‌وه‌كان یان ش������وێنه‌ هاوشێوه‌كان ل‌ه ناوچه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌‪.‬‬ ‫• ل‌ه هه‌ڵبژاردن������ی فیدڕاڵ‪ ،‬ده‌نگده‌ر ده‌بێ پس������ووله‌ی‬ ‫زانیاری������ی ده‌نگده‌رانی فیدڕال و پس������ووله‌ی ناس������اندنی‬ ‫په‌سه‌ندكراویان پێ بێت‪.‬‬ ‫• ل‌ه هه‌ڵبژاردنی پارێزگا ل������ه‌ دوڕگه‌دا‪ ،‬ده‌بێ ده‌نگده‌ر‬ ‫پسووله‌ی په‌سه‌ندكراوی ده‌نگدانیان پێ بێت‪.‬‬ ‫• ل‌ه شوێنی ده‌نگدان‪ ،‬ده‌بێ ناو و شوێنی دانیشتن بخرێت‌ه‬ ‫به‌رده‌ستی به‌رپرس������ان‪ .‬ئه‌وان دوای پشتڕاستكردنه‌وه‌ی‬ ‫ناوی ده‌نگده‌ر‪ ،‬پسووله‌یه‌كی ده‌نگدان ده‌ده‌ن‌ه ده‌نگده‌ر‪.‬‬ ‫• ده‌نگده‌ر ده‌بێ پسووله‌ی خۆی بباته‌ ئه‌و شوێنه‌ی ك‌ه بۆ‬ ‫دیاریكردنی ده‌نگه‌كه‌ی دیاری كراو‌ه و به‌ نهێنی ده‌نگ بدات‪.‬‬ ‫• ده‌نگده‌ر ده‌بێ له‌وێ پس������ووله‌ی خۆی بكاته‌وه‌ و له‌و‬


‫شوێنه‌ی ك‌ه بۆ دانانی نیشان‌ه ل‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌و پاڵێوراوه‌ی‬ ‫ك‌ه ده‌یه‌وێ ده‌نگی پێ بدات‪ ،‬نیشانه‌ی (‪ )X‬دابنيت‪.‬‬ ‫• پس������ووله‌ی ده‌نگدان ك‌ه نیش������انه‌ی ده‌نگدانی له‌سه‌ر‬ ‫دیاریكراو‌ه دووبار‌ه ده‌ینوش������تێنێته‌و‌ه و ده‌یدات‌ه ده‌س������ت‬ ‫به‌رپرسی ش������وێنی ده‌نگدان‪ ،‬ئه‌و پارچه‌یه‌ك ل‌ه پسووله‌ك‌ه‬ ‫لێ ده‌كاته‌و‌ه و ده‌یداته‌و‌ه ده‌ست ده‌نگده‌ر تاكو بیخات‌ه نێو‬ ‫سندووقی ده‌نگدانه‌وه‌‪.‬‬

‫ده‌نگدانی پێشوه‌خته‌‬

‫ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ر نه‌توانێت ل������‌ه ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا ده‌نگ‬ ‫ب������دات‪ ،‬یان بیه‌وێت زۆت������ر ده‌نگ بدات‪ ،‬هه‌ل������ی ده‌نگدانی‬ ‫پێش������وه‌خت‌ه هه‌یه‌ و ده‌نگ������ده‌ر ده‌توانێ������ت زووتر و پێش‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌نگ بدات‪ .‬زانیاریی پێویس������ت س������ه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫چۆنیه‌تی ده‌نگدانی پێش������وه‌خت‌ه له‌سه‌ر پسووله‌ی ده‌نگدان‬ ‫(بۆ هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵ) و یان پس������ووله‌ی په‌سه‌ندكردنی‬ ‫ده‌نگده‌ر (بۆ هه‌ڵبژاردنی پارێزگا) تۆمار كراوه‌‪.‬‬

‫ده‌نگدان له ڕێی پۆسته‌وه‌‬

‫ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ر نه‌توانێت له‌ ڕۆژی هه‌ڵبژاردن ده‌نگ بدات‬ ‫یان نه‌توانێت پێشوه‌خت‌ه ده‌نگ بدات‪ ،‬ده‌توانێت بۆ وه‌رگرتنی‬ ‫پسووله‌ی تایبه‌ت به‌ ده‌نگدان له‌ ڕێی پۆسته‌وه‌‪ ،‬ناوی خۆی‬ ‫تۆمار بكات‪ .‬ئه‌و پس������ووله‌یه‌ بۆ قوتابیان‪ ،‬سه‌ربازان‪ ،‬یان‬ ‫ئه‌وانه‌ی كه‌ له‌ سه‌فه‌ر به‌سه‌ر ده‌به‌ن‪ ،‬سوودبه‌خشه‌‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌و كاره‌ش پێویسته‌ فۆڕمێكی تایبه‌ت پڕ بكاته‌وه‌ و‬ ‫له‌گه‌ڵ ناس������نامه‌ی په‌یوه‌ست له‌كاتی خۆی و پێش ڕۆژی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ڕه‌وانه‌ بكات‪ .‬بۆ ده‌نگدان له‌ ڕێی پۆس������ته‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌بێ ده‌نگ������ده‌ر په‌یوه‌ندی به‌ به‌رپرس������انی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫(فیدڕاڵ‪ ،‬پارێزگا یان شاره‌وانی) بكات‪.‬‬

‫به‌ڵگه‌نامه‌ی ناساندنی په‌س������ه‌ندكراو بۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫فیدڕاڵ‬ ‫بۆ وه‌رگرتنی پسووله‌ی ده‌نگدان له‌ شوێنی وێستگه‌ی‬ ‫ده‌نگدان������ی هه‌ڵبژاردنی فیدڕاڵ‪ ،‬یان بۆ ناونووس������ین له‌‬ ‫ده‌نگدانی پێشوه‌خته‌‪ ،‬ده‌بێ ناسنامه‌ و شوێنی دانیشتنی‬ ‫ده‌نگده‌ر دیاری بكرێت‪ .‬بۆ ئه‌م مه‌به‌سته‌ ده‌بێ‪:‬‬ ‫• به‌ڵگه‌نامه‌ی ناساندن كه‌ له‌ حكوومه‌ته‌وه‌ ده‌رچووبێت‬ ‫و وێنه‌ و ناو و نیش������انی ده‌نگده‌ری له‌س������ه‌ر بێت (وه‌كو‬ ‫مۆڵه‌تی لێخوڕینی ئۆتۆمۆبێل) نیشان بدرێت‪.‬‬ ‫• دوو به‌ڵگه‌ی ئه‌س������لی له‌ پس������ووله‌ی ناساندن كه‌‬ ‫یه‌كێكیان ناو و ش������وێنی نیشته‌جێ و ئه‌وه‌یتریان النیكه‌م‬ ‫ناوی ده‌نگده‌ری له‌سه‌ر بێت (وه‌كو پسووله‌ی ته‌ندروستی‬ ‫یان پس������ووله‌ی كاره‌با)‪ ،‬یان له‌الیه‌ن ده‌نگده‌رێكی تره‌وه‌‬ ‫ك������ه‌ ناوی له‌ هه‌مان لیس������تی ده‌نگده‌ران������ه‌وه‌ هه‌یه‌ یان‬ ‫كه‌س������ێك كه‌ به‌ڵگه‌نامه‌ی ناساندنی په‌سه‌ندكراوی هه‌یه‌‬ ‫(بۆ نموونه‌‪ ،‬دراوس������ێ یان كه‌س������ێك كه‌ له‌گه‌ڵ ده‌نگده‌ر‬ ‫له‌یه‌ك ژووردا ژیان به‌سه‌ر ده‌بات) بناسرێت‪.‬‬

‫دیاریكردنی ناسنامه‌ ل ‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پارێزگادا‬

‫له‌ هه‌ڵبژاردنی پارێزگاییدا له‌ دوڕگه‌ی پره‌نس ئێدوارد‪،‬‬ ‫له‌ كاتی ده‌نگدان‪ ،‬ئه‌گه‌ر به‌ڵگه‌ی ناساندن له‌گه‌ڵ ده‌نگده‌ر‬ ‫نه‌بێت‪ ،‬پێویس������ته‌ كه‌ ده‌نگده‌ر سوێند بخوات‪ .‬له‌و كاته‌دا‬ ‫ده‌نگده‌ر س������وێند ده‌خوات‪ ،‬هه‌م������وو ئه‌وانه‌ی كه‌ ده‌یڵێت‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌وه‌ی كه‌ ئه‌و كێیه‌ و له‌ كوێ ژیان به‌س������ه‌ر‬ ‫ده‌بات‪ ،‬ڕاست و دورسته‌‪.‬‬

‫که‌نه‌دا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫که‌نه‌دا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫ئۆتاوا‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 9.958.319‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 34.482.779‬که‌س‪ .‬ئامار ‪٢٠١١ -‬‬

‫ڕێژی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪ )%٨٠،٦‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪ )%٥٠،٥‬ئامار – ‪٢٠٠٩‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪ )%٩٩( :‬ئامار – ‪٢٠٠٩‬‬ ‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١،٩‬کشتوکاڵ‪ )%٣٢( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٦٦،١‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪ .‬ئامار – ‪٢٠٠٨‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪ )%٧،٥‬ئامار – ‪٢٠٠٨‬‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪45‬‬


‫كۆمه‌ڵگه‌؛ ده‌وری ڕێکخراوه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی‬ ‫ئه‌م چه‌مكه‌‌ له‌ رابردوودا په‌سه‌ندكرابوو كه‌ بڕیاره‌‌كان له‌الیه‌ن‬ ‫چه‌ند كه‌سێكه‌و‌ه له‌ باره‌ی ژیانی گشتییه‌وه‌ بدرێت‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم ئه‌مرۆكه‌ ئ������ه‌م ش������ێوازه‌ ئاڵۆگۆڕی به‌س������ه‌ردا هاتووه‌‪.‬‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی به‌رفراوانی زانیارییه‌كان‪ ،‬به‌ هۆی ئه‌مه‌ش ته‌كنه‌لۆژیای‬ ‫پێش������كه‌وتوو و ده‌سپێراگه‌یشتنی باشتر و زۆرتری هاوواڵتیانی به‌‬ ‫ژیانی گشتی ره‌خس������اندووه‌‪ .‬ده‌سپێڕاگه‌یشتن به‌ زانیارییه‌كان به‌‬ ‫مانای به‌شداریكردنی كه‌سانێكی زۆره‌ له‌ گفتوگۆكانی په‌یوه‌ست به‌‬ ‫بڕیاره‌كان‌‪ ،‬كه‌ كاریگه‌رییان له‌سه‌ر ژیانیاندا ده‌بێت‪.‬‬ ‫زانیاری������ی ده‌س������ه‌اڵت دێنێته‌کای������ه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا خه‌ڵ������ك‬ ‫تێگه‌یشتوونه‌ ك‌ه حكوومه‌ته‌كان پێویس������تیان ب‌ه به‌شداریكردنی‬ ‫خه‌ڵك‌ له‌ ره‌وتی بڕیارداندا هه‌یه‌‪ .‬ئه‌مرۆكه‌ كۆمه‌ڵگه گرنگییه‌كی‬ ‫زۆر ب‌ه به‌ش������داریكردنی خه‌ڵك ده‌دات‪ ،‬ئه‌گه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ له‌ ڕه‌وتی‬ ‫بڕیارداندا به‌شداری نه‌كات‪ ،‬داخوازیی خه‌ڵك له‌ بڕیاره‌كاندا ل‌ه‬ ‫به‌رچاو ناگیرێت‪ .‬كاتێ كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ به‌ش������داری له‌م پرۆسه‌یه‌دا‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ئه‌م������‌ه باس ل������ه‌‌ به‌كارهێنانی بنه‌ماکان������ی دیموكراتی و‬ ‫ده‌سه‌اڵتی خه‌ڵك ده‌كات‌‪ .‬له‌و واڵتانه‌دا ك‌ه سیاسه‌ته‌كانیان ناچڕه‌‪،‬‬ ‫هاوواڵتیان چاالكان‌ه به‌شداری له‌ ژیانی گشتیدا ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫حكوومه‌ت‌ه خۆجێییه‌كان بڕیاردان ل‌ه ئاستی كۆمه‌ڵگه‌ و ڕێگ‌ه‬ ‫ب������ه‌ هاوواڵتیان ده‌ده‌ن تا بیرۆڕای خ������ۆی ده‌رببڕن و په‌یوه‌ندی‬ ‫نزیكتر ل‌ه نێوان حكوومه‌ت و خه‌ڵكدا دروست ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫حكوومه‌ته‌ خۆجێیه‌كان‌‪ ،‬ش������ه‌فافییه‌ت و متمان������ه‌ به‌هێز ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫هاوواڵتیان و كاربه‌ده‌ستانی حكوومه‌تی په‌ر‌ه ب‌ه په‌یوه‌ندیی پێویست‬ ‫ب������ۆ به‌ڕێوه‌به‌رییه‌تی كاروباری كۆمه‌ڵگه‌ی ده‌ده‌‌ن‪ .‬ده‌س������تێوه‌ردانی‬ ‫هاوواڵتی������ان ل‌ه ژیان������ی كۆمه‌لگ������ه‌دا ده‌بێت‌ه هۆی ب‌ه بڕش������تبوون‪،‬‬ ‫شه‌فافییه‌ت و ئاشكرا بوونی به‌ڕێوه‌به‌ریی ئه‌رکه‌کان له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا‪.‬‬ ‫گرنگتر ل‌ه هه‌موویان‪ ،‬ئه‌م په‌یوه‌ندییان‌ه ده‌رفه‌تی گه‌ش������ه‌ی متمان‌ه و‬ ‫باوه‌ڕ له‌ نێوان خۆ و ئه‌ندامانی تری كۆمه‌لگه‌دا‌ دێنێته‌ کایه‌وه‌‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌ن������ی ده‌رخ������ه‌ری رێكخراوه‌ خۆبه‌خش������ه‌کان و‬ ‫خۆبه‌ڕێوه‌به‌رییه‌‪ ،‬كه‌ وه‌ك بازنه‌ی نێوان خه‌ڵك و حكوومه‌ت كار ده‌كات‪.‬‬ ‫ئه‌م رێكخراوانه‌‪ ،‬هاوواڵتیان بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش������یان به‌یه‌كه‌وه‌‬ ‫گ������رێ ده‌دات‌ و ده‌نگی یه‌كگرتوو‪ ،‬س������ه‌ربه‌خۆ و به‌هێز به‌ هاوواڵتیان‬ ‫ده‌دات‪ .‬ئه‌مه‌ بارودۆخێك دێنێته‌ گۆڕێ‪ ،‬كه هاوواڵتیان تێیدا ده‌رفه‌تی‬ ‫به‌شداریكردن و كارتێكه‌رییان به‌سه‌ر ڕه‌وتی بڕیارداندا ده‌بێت‌‪ .‬گرووپه‌‬ ‫مه‌ده‌نییه‌كان جۆراوج������ۆر‌ن‌ و‌ بریتین‌ له‪ ‌:‬گرووپه‌ ئایینییه‌كان‪ ،‬یه‌كێتی‬ ‫كرێكاران‪ ،‬رێكخراوی قۆتابیان و ته‌نانه‌ت یانه‌ وه‌رزشییه‌كان‪.‬‬ ‫پێویسته‌ ل‌ه پڕۆس������ه‌ی دیموكراتیدا‪ ،‬كۆمه‌ڵگه‌یه‌كه‌ی مه‌ده‌نیی‬ ‫به‌هێز ڕۆلێكی ڕاس������ته‌قین‌ه ببینێ������ت‪ .‬رێكخراوه‌کانی‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌ن������ی وه‌کو ده‌نگی خه‌ڵك خۆ ده‌رده‌خ������ه‌ن‪ .‬ئه‌م رێكخراوان‌ه‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫به‌ به‌ش������داریكردنی ئه‌ندامانی خۆیان له‌ زانیارییه‌كان‪ ،‬ئاگادار‬ ‫و فێری������ان ده‌كه‌ن و به‌ ڕێگه‌ی چاالکییه‌کانیانه‌وه‌‪ ،‬په‌یامی ئه‌وان‬ ‫ده‌گوازنه‌وه‌‪ .‬هه‌روه‌ها وه‌ك هێزێکی‌ یه‌كگرتوو له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا كار‬ ‫ده‌ک������ه‌ن‌‪ ،‬په‌یوه‌ندی نێوان ئه‌ندامانی كۆمه‌لگه‌ به‌هێز ده‌كه‌ن و بۆ‬ ‫ئامانجێكی یه‌كگرتوو كاره‌کان ڕاده‌په‌ڕێنن‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ب‌ه ش������ێوازی جۆراوجۆر یارمه‌تیی به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫هاوواڵتی������ان و حكووم������ه‌ت ده‌دات‪ ،‬كۆمه‌ڵگ������ه‌ی مه‌ده‌ن������ی ل������‌ه ڕێگه‌ی‬ ‫سنوورداركردنی ده‌سه‌اڵتی حكوومه‌ت و پێشگیری له‌ خراپ به‌كارهێنانی‬ ‫حكوومه‌ت‪ ،‬ل‌ه جێبه‌جێکردنی خواسته‌کانی خه‌ڵک دڵنیا ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پرۆسه‌ی به‌شداریكردن له‌ رێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌دا‪ ‌،‬هانی‬ ‫په‌یوه‌ندی ڕاس������تگۆیان‌هی‌ نێوان ئه‌ندامان و ئاڵۆگوڕی بیرۆڕاكان‬ ‫و باوه‌ڕه‌كان له‌ ئه‌نجامی گفتوگ������ۆدا ده‌دات‪ .‬گفتوگۆ یارمه‌تیی‬ ‫ئاشكرابوونی هزره‌کان و رێگ‌ه پێش������كه‌وتووه‌كانی بیركردنه‌و‌ه‬ ‫و ئه‌نجامێك كه‌ ب‌ه چاره‌س������ه‌ری كێشه‌كان كۆتایی دێت‪ ،‬ده‌دات‪.‬‬ ‫كاتێ كه‌ هاوواڵتیان به‌شداری له‌ پڕۆسه‌ی دیموكراتیدا ده‌كه‌ن‪،‬‬ ‫س������ه‌رمایه‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی كه‌ ل‌ه متمان������ه‌ و خۆڕاگری و یه‌كگرتن‬ ‫پێک دێت‪ ،‬ل‌ه کرده‌وه‌دا دروست ده‌بێت‪.‬‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی په‌یوه‌ندی������ی نێوان حكوومه‌ت و هاوواڵتیان‬ ‫پت������ه‌و ده‌كات و چاودێ������ری كاروباری گش������تیی كۆمه‌ڵگه‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫به‌شداریكردنی كۆمه‌ڵگه‌ له‌ كاروباری گشتیدا‪ ،‬سه‌ره‌كیترین به‌شه‌‬ ‫له‌ په‌ره‌پێدانی دیموكراتی و دووركه‌وتنه‌وه‌یه‌‌ له‌ ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ند‪.‬‬ ‫رێكخراوه‌ كاریگه‌ره‌کان له‌ كۆمه‌ڵگه‌دا خاوه‌نی سێ چه‌مكن‌‪:‬‬ ‫یه‌كه‌م‪ ،‬هه‌بوونی تێڕامان و لێكۆڵینه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ده‌رفه‌تی شیكاری‬ ‫و ڕه‌وتی لێكدانه‌وه‌ی الیه‌ن‌ه جۆراوجۆره‌كانی پرس������ه‌كان دێنێته‌‬ ‫کای������ه‌وه‌‪ .‬تێڕامان له‌ ئاڵۆگۆڕی زانیارییه‌كان و بیركردنه‌وه‌ پێش‬ ‫بڕیاردانی كۆتایی‪ ،‬پێك دێت‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ ،‬هه‌بوونی گفتوگۆ‪ .‬گفتوگۆ شێوازێكی تایبه‌ته‌له‌ لێدوان‬ ‫ك‌ه پێویس������تی ب‌ه چڕیی زیاتر ل‌ه دیالۆگی ئاس������ایی هه‌یه‌‌‪ .‬هه‌ر‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك ده‌بێت كه‌شوهه‌وایه‌ك بۆ رێكخستنی چاوپێكه‌وتنی‬ ‫گشتی‪ ،‬دانیشتن‪ ،‬گفتوگۆكان و ڕه‌وتی فێركردنی هه‌بێت‪ .‬گفتوگۆ‪،‬‬ ‫ئاڵۆگۆڕی ئازادانه‌ی بیری نوێ و ئه‌رێنی دێنێته‌كایه‌وه‌‪.‬‬ ‫س������ێیه‌م‪ ،‬كۆده‌نگی‪ .‬گه‌ییش������تن ب‌ه ڕێککه‌وت������ن دوای گفتوگۆ‬ ‫و ئاش������كرا بوونی ده‌نگی زۆرینه‌یه‌‪ .‬گه‌یش������تن به‌ كۆده‌نگییه‌كی‬ ‫سه‌ركه‌وتوو دوای كۆكردنه‌وه‌‪ ،‬شیكاری و لێكدانه‌وه‌‌ی باوه‌ڕه‌كانی‬ ‫گشت هاوواڵتیان به‌ده‌ست دێت‪.‬‬ ‫به‌کارهێنانی كۆده‌نگییه‌كه‌ ل������ه‌ قۆناغی به‌ڕێوه‌بردنی بڕیاره‌كان‬ ‫زۆر گرینگه‌‪ ،‬چونکه‌ ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵگه‌ به‌شدارییان تێدا كردووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪u.s.info :‬‬


‫پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی‌ ڕاسته‌وخۆ و‬ ‫ناڕاسته‌وخۆ ‌ی میللی‌‬ ‫ی دارڤان‬ ‫ی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬باوك ‌‬ ‫وه‌رگێڕان ‌‬ ‫پاره‌كۆكردن������ه‌و‌هی‌ میلل������ی‌ ده‌گه‌ڕێت������ه‌وه‌ ب������ۆ ئه‌و‬ ‫پاره‌كۆكردنه‌وه‌ و سه‌رچاوانه‌ی‪ ‌،‬كه‌ له‌الیه‌ن حكوومه‌ت‬ ‫ی������ا ده‌وڵه‌ت������ه‌وه‌ بۆ كاندی������د و حیزبه‌ سیاس������ییه‌كان‬ ‫دابینكراوه‌‪.‬‬ ‫پێویسته‌ كاندید و حیزبه‌ سیاسییه‌كان هه‌مان مافی‌‬ ‫چۆنیه‌كی‌ به‌ش������داریكردنی‌ پاره‌كۆكردنه‌و‌هی‌ میللییان‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬هه‌روه‌ها پێویس������ته‌ یاس������اكانی‌ په‌یوه‌ست به‌‬ ‫پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی‌ میللی‌ به‌ ئاشكرا‌ له‌ یاسادا ئاماژه‌یان‬ ‫پێ بدرێت‪ .‬به‌ تایبه‌ت زۆر گرنگه‌ كه‌ كاندید یا حیزبی‌‬ ‫دیاریكراو س������ه‌رچاوه‌ میللییه‌كان به‌ شێوه‌یه‌كی‌ خراپ‬ ‫به‌كار نه‌هێنن‪ .‬پێویسته‌ چوارچێوه‌ی‌ یاسایی‌‪ ،‬بونیاتنان‬ ‫و به‌رده‌وامیی‌ سیسته‌می‌ فره‌ حیزبی‌ هان بدات‪.‬‬ ‫پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی‌ میللی‌ به‌س������ه‌ر پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی‌‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆ و پاره‌كۆكردنه‌و‌هی‌ میللیی‌ ناڕاسته‌وخۆدا‬ ‫دابه‌ش ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌ویش به‌ پشتبه‌س������تن به‌و شێوازه‌ی‌‬ ‫ك������ه‌ س������ه‌رچاوه‌ میللیی������ه‌كان به‌ده‌س������ت ده‌هێنرێن‪.‬‬ ‫پاره‌كۆكردن������ه‌و‌هی‌ ڕاس������ته‌وخۆ وه‌ك دراو‪ ،‬به‌ڕێگه‌ی‌‬

‫گواس������تنه‌وه‌ی‌ دراو ل������ه‌ بانك������دا ده‌درێت������‌ه حیزب������‌ه‬ ‫سیاس������ییه‌كانه‌وه‌‪ .‬پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی‌ ناڕاس������ته‌وخۆش‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ ئه‌و سه‌رچاوانه‌ی‌ به‌ نرخێكی‌ دراوییه‌وه‌‬ ‫حكوومه‌ت بۆ حیزبه‌ سیاسییه‌كان ته‌رخانی ده‌كات‪.‬‬ ‫ی میلل ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌كارهێنانی‌ پاره‌كۆكردنه‌و ‌ه ‌‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر پاره‌كۆكردنه‌وه‌ی‌ میلل������ی‌ بدرێته‌ كاندید و‬ ‫حیزبه‌ سیاس������ییه‌كان‪ ،‬ئه‌وا ڕه‌نگ������ه‌ واڵت ڕای‌ خۆی‌‬ ‫ده‌رببڕێت كه‌ ئه‌و پاره‌یه‌ بۆ چ ش������تێك خه‌رج بكرێت‪.‬‬ ‫هه‌ندێ‌ كات ده‌ش������ێ‌ ئه‌مه‌ به‌ پش������تگیری‌ بۆ كاندید و‬ ‫حیزبه‌ سیاس������ییه‌كان دابنرێت‪ ،‬كه‌چی‌ له‌ حاڵه‌ته‌كانی‌‬ ‫تردا پاره‌ كۆكردنه‌وه‌ بۆ مه‌به‌سته‌ تایبه‌تییه‌كان‪ ،‬یان بۆ‬ ‫به‌كارهێنانی‌ هه‌ندێ‌ شتی‌ دیار و قه‌ده‌غه‌كراو ته‌رخان‬ ‫ده‌كرێت‪.‬‬ ‫یه‌كێك له‌ جیاوازییه‌ سه‌ره‌كییه‌كان ئه‌وه‌یه‪ ‌‌،‬ئاخۆ‬ ‫پێش������بینی‌ ده‌كرێت یان نا ك������ه‌ پاره‌كۆكردنه‌وه‌كه‌ بۆ‬ ‫مه‌به‌س������ته‌كانی‌ هه‌ڵمه‌تی‌ هه‌ڵبژاردن به‌كارده‌هێنرێت‬ ‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪47‬‬


‫(ئه‌مه‌ش زیاتر له‌و شوێنانه‌ باوه‌ كه‌ پاره‌كۆكردنه‌و‌ه ‌‬ ‫ی‬ ‫میلل������ی‌ به‌ كاندی������ده‌كان ده‌درێت) یا ب������ۆ چاالکییه‌‬ ‫په‌یوه‌ندی������داره‌ ڕووتینییه‌كان������ی‌ ناپه‌یوه‌س������ت ب������ه‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان������ه‌وه‌(ئه‌م������ه‌ش زیاتر له‌و ش������وێنانه‌‬ ‫باوه‌ ك������ه‌ پاره‌كۆكردنه‌و‌هی‌ میلل������ی‌ ده‌درێته‌ حیزبه‌‬ ‫سیاسییه‌كان)‪ .‬ده‌كرێ‌ پاره‌كۆكردنه‌و‌هی‌ گشتی‌ هه‌م‬ ‫بۆ مه‌به‌س������ته‌ تایبه‌تییه‌كان و هه‌میش بۆ مه‌به‌س������ته‌‬ ‫قبوڵك������راوه‌كان ته‌رخ������ان بكرێت‪ ،‬ده‌ش������كرێ‌ له‌ناو‬ ‫لیسته‌كه‌دا‌ دابنرێت و ڕێگه‌ به‌وه‌ بدرێت‪ ،‬كه‌ حیزبه‌كه‌‬ ‫ی������ا كاندیده‌ك������ه‌ پاره‌كۆكراوه‌كه‌ له‌ نێ������وان خۆیاندا‬ ‫دابه‌ش ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫به‌ش������ێك ل������ه‌ مه‌به‌س������ته‌كانی‌ هه‌ڵمه‌تی‌ گش������تیی‌‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن و چاالکیی������ه‌ ڕووتینییه‌كان������ی‌ حیزبه‌كه‌‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ پاره‌كۆكراوه‌كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ گشتی‌ بۆ‬ ‫ئه‌م مه‌به‌ستانه‌ی‌ خواره‌وه‌ ته‌رخان ده‌كرێت‪:‬‬ ‫‪ -1‬كاره‌كانی‌ گرووپی‌ په‌رله‌مانی‌ (به‌کۆ) كه‌ ستافی‌‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن و لێكۆڵینه‌وه‌ی‌ یاسادانان و ڕاگه‌یاندن یا‬ ‫زانیارییه‌ پێویسته‌كانی‌ تر له‌خۆ ده‌گرێت‪.‬‬ ‫‪ -2‬مه‌شقكردنی‌ كاندید یا ئه‌ندامانی‌ حیزب له‌ هه‌موو‬ ‫بوارێك������دا و ته‌نانه‌ت له‌ ئایدۆلۆژی������ای‌ حیزبه‌كه‌وه‌ بۆ‬ ‫دامه‌زراندنی‌ ئه‌ندامان و خۆشگوزه‌رانی‌ هاوواڵتیان‪.‬‬ ‫‪ -3‬لێكۆڵین������ه‌وه‌ به‌ س������تافی‌ لێكۆڵین������ه‌وه‌ و ئاله‌تی‌‬ ‫زانیاری‌ و به‌ده‌ستهێنانی‌ بیروڕاكانیشه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -4‬هاوكاری������ی‌ كاری‌ حیزب������ی‌ ل������ه‌ واڵتان������ی‌ تردا‪،‬‬ ‫زۆرجار له‌ شێوه‌ی‌ پاره‌كۆكردنه‌وه‌دا بۆ دامه‌زراندنی‌‬ ‫حیزبێكی‌ سیاس������ی‌ ته‌رخانكراوه‪ ‌،‬تاكو‬ ‫له‌ واڵته‌ دیموكراسییه‌ پێشكه‌وتووه‌كاندا‬ ‫پش������تگیریی‌ حیزبه‌ ده‌سته‌خوشكه‌كان‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫‪ -5‬ئ������ه‌و چاالكییانه‌ی‌ مه‌به‌س������تیان‬ ‫پشتگیریكردنی‌ گرووپه‌ تازه‌هاتووه‌كانه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی زانی������ار ‌‬ ‫ه������ه‌روه‌ك هه‌ڵمه‌ته‌كانــ������ ‌‬ ‫ی‬ ‫مه‌به‌س������ـــــــــتیان ل������‌ه زیادكردنـــــــــ������ ‌‬ ‫به‌شداریپێكردنی‌ كه‌مایه‌تییه‌كان‪ ،‬كۆمه‌ڵ‌ه‬ ‫كۆچبه‌ره‌كان و ده‌نگ������ده‌ره‌ گه‌نجه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ی������ا ئ������ه‌و ده‌نگده‌رانه‌ له‌و ش������وێنانه‌ ‌‬ ‫ماف������ی‌ ده‌نگدانی‌ ده‌نگ������ده‌ر له‌ هه‌موو‬ ‫ی واڵتدا كه‌متره‌‪.‬‬ ‫ی تر ‌‬ ‫شوێنه‌كان ‌‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫‪ -6‬حیسابه‌كانی‌ بانكی‌ بۆ هه‌ڵبژاردن له‌و واڵتانه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫كه‌ كاندید و حیزب‌ه سیاس������ییه‌كان‪ ،‬كه‌ ده‌بێ‌ حیسابێك‬ ‫بكه‌ن������ه‌وه‌ تاكو ناوی‌ خۆیان ب������ۆ هه‌ڵبژاردنه‌كان تۆمار‬ ‫بكه‌ن‪.‬‬ ‫‪ -7‬یارمه‌ت������ی‌ بۆ كۆكردنه‌و‌هی‌ واژو له‌و واڵتانه‌ی‌ كه‌‬ ‫واژۆیه‌كان بۆ ناو تۆماركردن پێویست بن‪.‬‬ ‫‪ -8‬پ������ه‌روه‌رد‌هی‌ ده‌نگ������ده‌ر كه‌ به‌رپرس������یارییه‌تی‌ و‬ ‫كاری‌ كاندید و حیزبه‌ سیاسییه‌كانه‌‪ ،‬ئه‌وا ئه‌گه‌ر وابێت‬ ‫ده‌توانن زۆرجار پاره‌كۆكراوه‌كه‌ بۆ تێچووه‌كانیان خه‌رج‬ ‫بكه‌ن‪ .‬له‌و كۆمه‌ڵگان‌هی‌ كه‌ گۆڕانكاریی‌ سه‌ره‌كی‌ به‌سه‌ر‬ ‫سیسته‌مه‌كانی‌ هه‌ڵبژاردن و پڕۆسه‌ و ڕێكاره‌كاندا هاتووه‌‬ ‫و‪ ،‬ب������ۆ ئه‌و حاڵه‌ته‌ی‌ كه‌ ده‌نگ������ده‌ران یه‌كه‌م جاریانه‌ و‬ ‫مافی‌ ده‌نگدانیان پێ به‌خشراوه‌‪ ،‬ڕه‌نگه‌ په‌روه‌رده‌كردنی‌‬ ‫ده‌نگده‌ر ڕۆلێكی‌ گرنگ بگێڕێت‪.‬‬ ‫‪ -9‬پ������ه‌روه‌رد‌هی‌ ده‌نگ������ده‌ر ب������ه‌ هه‌م������ان ش������ێوه‌‬ ‫به‌رپرسیاریه‌تی‌ و كاری‌ كاندید و حیزبه‌ سیاسییه‌كانه‌‪.‬‬ ‫په‌روه‌رد‌هی‌ ده‌نگده‌ر له‌و چه‌مكه‌ فراوانانه‌ ده‌كۆڵێته‌وه‌‬ ‫كه‌ پش������تگیرییه‌كی‌ به‌هێزی‌ كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی‌ دیموكراسی‌‬ ‫ده‌كه‌ن وه‌ك ڕۆل������ه‌ به‌رچاوه‌كان و به‌رپرس������یاریه‌تیی‌‬ ‫هاوواڵتی������ان و حكوومه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندییه‌ سیاس������ی‌ و‬ ‫تایبه‌ته‌كان‪ ،‬میدیای‌ هه‌مه‌جۆر و كاروباره‌كان‪ ،‬سێكته‌ره‌‬ ‫ناسوودبه‌خش������ه‌كان و به‌ گرنگیی‌ هه‌ڵبژاردنه‌ خولی‌ و‬ ‫خاوه‌ن ڕكابه‌ره‌كانیشه‌وه‌‪.‬‬ ‫‪ -10‬باڵوكردن������ه‌وه‌ی‌ به‌یاننام������ه‌ی‌ هه‌ڵب������ژاردن و‬ ‫باڵوكراوه‌ ئایدۆلۆژیاییه‌كان و حیزبییه‌كان‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪http://aceproject.org :‬‬


‫به‌رهه‌ڤی بۆ ده‌نگدان ‌ێ‬

‫ێ یاسایی و رێكخستی و‬ ‫چارچوڤه‌ی ‌‬ ‫ێ سیاسه‌تا گشتی‬ ‫چارچوڤه‌ی ‌‬

‫ژ پێخه‌م������ه‌ت ئه‌نجامدان������ا پروسێس������ا ده‌نگدان������ێ‌ و‬ ‫هه‌لبژارتن������ێ‌ ب ئاوایه‌كێ‌ زه‌الل و ش������ه‌فاف‪ ،‬وه‌كهه‌ڤی‬ ‫دناڤبه‌را ده‌نگده‌راندا‪ ،‬ڕێ������ك و گونجای ل هه‌موو جهێن‬ ‫ده‌نگدانێ‌‪ ،‬پێتڤیه‌ ب ئاوایه‌كێ‌ گه‌له‌ك روون په‌یكه‌ر و پێكهاتا‬ ‫هه‌لبژارتنێ‌ د یاس������ایاندا بهێته‌ دیاركرن‪ .‬پڕانیا جاران‬ ‫د ژینگه‌هێن هه‌لبژارتناندا كێش������ه‌یێن گرێدای ب به‌النسا‬ ‫د ناڤبه‌را قه‌ید و ئاس������ته‌نگێن یاسایێ‌ و رێكخستنێ‌ دا‬ ‫خۆیا دبیت‪ ،‬هندی گرفتێن دیترن دشێن بۆ رێكا سیاسه‌تا‬ ‫گش������تی یا كو رێڤه‌به‌ریا هه‌لبژارتنان ده‌ستنیشان دكه‌ت‬ ‫بهێلن‪ .‬لێ‌ یاس������ایا كو حوكمی ل پروسێسێن ده‌نگدانێ‌‬ ‫و هه‌لبژارتنێ������دا دگێریت دڤێت یا گش������تگیر و ته‌واو بیت‬ ‫نه‌مازه‌ د ئه‌ڤان كاودانێن خوارێ‌ دا‪:‬‬ ‫ێ دیس������پلینا رێڤه‌به‌ری������ا هه‌لبژارتنان یا بژال‌ه‬ ‫ ده‌م ‌‬‫بیت‪.‬‬ ‫ ده‌مێ‌ ئه‌ڤ رێڤه‌به‌ریه‌ قابلی باندورا سیاسی بیت‪،‬‬‫یان‬ ‫ ده‌مێ‌ یا نه‌جه‌رباندی یان كێم پسپوری بیت‪.‬‬‫ب ئاوایه‌كی گش������تی دكارین بێژین‪ ،‬هندی گرفت ب‬ ‫بڕیارا سیاسیا رێڤه‌به‌ریا هه‌لبژارتنان نه‌هێن‌ه ئێكالكرن‪،‬‬ ‫دێ‌ نه‌رمات������ی بۆ به‌رهه‌نگاربوونا گوهورینێن ل ژینگه‌ها‬

‫و‪ :‬عزت یوسف‬ ‫هه‌لبژاتنان پت������ر بیت‪ .‬هندی ژی هووركاری د په‌یكه‌ر و‬ ‫ێ دا هه‌بیت‪ ،‬دێ‌ پراكتیك‬ ‫چارچوڤێن یاسایێ‌ و رێكخستن ‌‬ ‫و بجهئینانا رێكوپێك و گونجاتیا پروسێسا ده‌نگدانێ‌ و‬ ‫هه‌لبژارتنێ‌ ب ساناهیتر بیت‪.‬‬

‫پێڕابوونێن ده‌نگدانێ‌‬

‫بكارئینان������ا ئه‌نجامێ������ن پێڕابوونان ل پروسێس������ێن‬ ‫ێ‬ ‫ێ ل س������ه‌ر رێڤه‌به‌ریا پروسێس������ێن ده‌نگدان ‌‬ ‫ده‌نگدان������ ‌‬ ‫بخۆژی دهێت‌ه چه‌س������پاندن‪ .‬ژ بۆ گه‌ره‌نتیكرنا بجهئینانا‬ ‫ئه‌ڤان پێڕابوونان ب شێوه‌یه‌كی كاریگه‌ر هه‌موو چاالكیێن‬ ‫دیتر دهێن‌ه ڕاگرتن‪ .‬مه‌رجێن سه‌ره‌كی ژی بۆ پێڕابوونێن‬ ‫ده‌نگدانێ‌ ئه‌ڤه‌نه‌‪:‬‬ ‫ێ ده‌نگده‌ران ب ساناهی‬ ‫ یا س������اكار بیت‪ ،‬كو ژ ئالی ‌‬‫بهێت‌ه تێگه‌هشتن و وه‌رگرتن؛‬ ‫ ده‌لیڤا هه‌بوونا شیانا عه‌مه‌لی و كاریگه‌ر بۆ هه‌موو‬‫ێ‬ ‫ێ داكو ده‌نگ ‌‬ ‫كه‌سێن پێڕاگه‌هشتی و شیاو بۆ ده‌نگدان ‌‬ ‫خۆ بده‌ن؛‬ ‫ یا هه‌ژی باوه‌ریێ‌ بیت‪ ،‬په‌یداكرنا پاكس������ازیا ته‌واو‬‫بۆ به‌رهه‌نگاربوونا هه‌ر هه‌ڤڕكیه‌كێ‌؛‬ ‫پروسێس������ا پێكڤ‌ه گرێ������دان و گه‌هاندن������ێ‌‪ ،‬دناڤبه‌را‬ ‫شێوازێن ده‌نگدانا گونجایدا دهێت‌ه گوهارتن‪ ،‬هه‌روه‌سا‬

‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪49‬‬


‫دناڤب������ه‌را خ������ۆدا ژی ل دووڤ ژینگه‌هێ������ن جودایێ������ن‬ ‫هه‌لبژارتنان جوداتی هه‌یه‌‪ .‬سه‌رباری پێڕابوونێن زانیار‬ ‫و كارپێك������ری ل رۆژا ده‌نگدانا وه‌ك هه‌رجار‪ .‬بجهئینانا‬ ‫ێ‬ ‫ێ د‌‬ ‫هه‌موو جۆرێن ئاس������انكاریێن تایبه‌تێ������ن ده‌نگدان ‌‬ ‫هاریكاریا به‌رهه‌ڤبوون و به‌ش������داربوونا كه‌سێن ئاكنجی‬ ‫ێ كه‌ت‪ ،‬زێده‌باری كه‌س������ێن‬ ‫ل دووری بنگه‌هێن ده‌نگدان ‌‬ ‫ێ هاتین‌ه‬ ‫وه‌كو نه‌خ������ۆش و په‌ككه‌فت������ی ل رۆژا ده‌نگدان ‌‬ ‫تۆماركرن و خه‌لكێ‌ ل ده‌ڤه‌رێن دوور دژین‪.‬‬

‫سه‌قامگیریا په‌یكه‌ر و چارچوڤه‌یێن‬ ‫پروسێسێن ده‌نگدانێ‌‬

‫ژ مه‌ره‌م������ێ‌ موكومكرنا ژێهاتن و چاالكیان ل كردارا‬ ‫ێد‬ ‫بهایێ������ن رێڤه‌به‌ریێ‌ و زێده‌كرن و بهێزكرنا بجهئینان ‌‬ ‫پروسێس������ا ده‌نگدانێدا‪ ،‬فه‌ر‌ه هنده‌ك گوهورین د په‌یكه‌ر‬ ‫ێ بهێن‌ه ئه‌نجامدان‪ .‬ل هنده‌ك‬ ‫و چارچوڤه‌یێن ده‌نگدان������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ژینگه‌هێن هه‌لبژارتنێ‌‪ ،‬یێن كو ڕاهاتنا هه‌لبژارتنێن به‌ر ‌‬ ‫ێ ژێهاتنا‬ ‫تێدا جوداتی هه‌بوو یان ژی یا الواز بوو ژ ئالی ‌‬ ‫پیش������ه‌یی‪ ،‬پاكسازی‪ ،‬ئاسایش‪ ،‬ب س������اناهی گه‌هشتن‌ه‬ ‫س������ندوقێن ده‌نگدانێ‌ و ده‌نگدان بۆ هه‌موو ده‌نگده‌ران‪،‬‬ ‫دخازته‌ پێڕابوونێن گوهورینێن ڕیشه‌یی تێدا‪ .‬هه‌روه‌سا‬ ‫ێ‬ ‫پێتڤی‌ه به‌ری هه‌ر گوهورینه‌كا د چارچوڤه‌یێن ده‌نگدان ‌‬ ‫بهێته‌ سازدان‪ ،‬ڤه‌كولینه‌كا هوور د بیاڤێ‌ پارێ‌ تێدچیت‬ ‫به‌رامبه‌ری مفایێ‌ ده‌ستكه‌ڤیت بهێت‌ه ئه‌نجامدان‪.‬‬ ‫دڤێت گه‌له‌ك هوش������یاری و‬ ‫ئاگاداری هه‌بیت داكو بجهئینانا‬ ‫گوهورین������ان ده‌نگ������ده‌ری ت������ا‬ ‫ڕادده‌ك������ێ‌ زۆر ئال������وز نه‌كه‌ت‪.‬‬ ‫ره‌نگه‌ گه‌له‌ك ساخله‌ت و مفایێ‌‬ ‫گرنگ ب رێكا پاراستنا هنده‌ك‬ ‫س������ه‌قامگیریێ‌ د چارچوڤه‌یێن‬ ‫كارپێك������ری د ده‌نگ������دان و‬ ‫هه‌لبژارتناندا بده‌س������تكه‌ڤیت‪.‬‬ ‫ده‌م������ێ‌ بنه‌مایه‌ك������ێ‌ جێگیر بۆ‬ ‫ئه‌ڤان پرسان دناڤبه‌را خوله‌كا‬ ‫هه‌لبژارتن و ئێكا دی دا هه‌بیت‪،‬‬ ‫ده‌لیڤ������ا پێزانینێن رێكخس������تنا‬ ‫ده‌نگدان������ێ‌ و ده‌نگ������ده‌ری ب‬ ‫پێوه‌رێن پێویست دێ‌ پروسێسه‌كا‬ ‫كاریگه‌را ده‌نگدان و هه‌لبژارتنان هێته‌ ئه‌نجامدان‪.‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬

‫چاڤدێرییا هه‌لبژارتنان‬

‫ێ گرۆپێن س������ه‌ربه‌خۆ‪،‬‬ ‫چاڤدێری������ا هه‌لبژارتنان ژ ئالی ‌‬ ‫چ ئه‌ڤ گروپ������ه‌ ناڤخۆیی بن یان ده‌ره‌كی‪ ،‬س������ه‌رباری‬ ‫چاڤدێریا پروسێسێن هه‌لبژارتنان ژ ئالیێ‌ نوینه‌رێن حزب‬ ‫و كاندیدان دێ‌ هاریكاریا بجهئینانا زه‌اللی و شه‌فافیه‌تا‬ ‫پروسێس������ا هه‌لبژارتنان كه‌ت‪ ،‬زێده‌باری دێ‌ هاریكاریا‬ ‫دیاریكرنا شاشیان‪ ،‬یان هه‌ر ره‌وشه‌كا خه‌مساریێ‌‪ ،‬یان‬ ‫ده‌لیڤ������ا نه‌وه‌كهه‌ڤیا د پێكهاتا ده‌نگدانێ‌ و چارچوڤه‌یێن‬ ‫بجهئینانێ‌ كه‌ت‪.‬‬

‫بكارئینانا ته‌كنه‌لوژیا‬

‫ژماره‌كا پێش������كه‌فتنێن ته‌كنه‌ل������وژی ژ ئالیێ‌ ته‌كنیكا‬ ‫چاپێ‌‪ ،‬بكارئینانا به‌ندێن ن������وو‪ ،‬بكارئینانا كۆمپیۆته‌ری‪،‬‬ ‫گه‌هاندنا تێلیكۆم د پروسێسێن ده‌نگدانێدا‪ ،‬دێ‌ شیانێن‬ ‫ێ به‌رفره‌هتر لێكه‌ت‪.‬‬ ‫پروسێسا ده‌نگدان ‌‬ ‫پشتبه‌س������تن ب ش������اره‌زایی د هه‌لبژارده‌یێ������ن‬ ‫چاره‌س������ه‌ریێن ته‌كنیكی دێ‌ به‌هایه‌ك������ێ‌ زێده‌تر ده‌ته‌‬ ‫ره‌نجێ������ن رێڤه‌به‌ری������ا هه‌لبژارتن������ان‪ ،‬دێ‌ داكوكیێ‌ ل‬ ‫س������ه‌ر چاره‌س������ه‌ریێن گونجای د ژینگه‌ها جوگرافی‬ ‫و هه‌لبژارتن و رۆش������نبیری و ژێرخانا ئابوری كه‌ت‪.‬‬ ‫د گه‌له‌ك دوخ و ره‌وش������ادا‪ ،‬چاره‌سه‌ریێن ئاسانتر و‬ ‫پتر گه‌هش������تی دێ‌ ژ ئالیێ‌ كاریگه‌ریا تێچوونێڤه‌ پتر‬ ‫كاریگه‌ر مینیت‪.‬‬

‫‪http://aceproject.org/ace-ar/topics/ve/ve20‬‬


‫ئه‌یلوولی ‪2012‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)25‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.