halbzhardn28

Page 1

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪1‬‬


‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


‫دوایین ژماره‌ی ساڵی ‪٢٠١٢‬‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫ئ������ه‌م ژماره‌یه‌ی گۆڤاری هه‌ڵبژاردن (‪ )٢٨‬دوایین ژماره‌ی س������اڵی ‪٢٠١٢‬یه‌ و هاوکات‌ه له‌گه‌ڵ‬ ‫کۆتایی ساڵ و جه‌ژنی ساڵێکی نوێ‪ .‬له‌ درێژه‌ی ساڵی ‪٢٠١٢‬دا‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردستان‪،‬‬ ‫عێراق و ناوچه‌که‌مان ب‌ه گه‌لێک قۆناغی جۆراوجۆردا ده‌رباز بوون و ده‌س������ته‌ویه‌خه‌ی هه‌ندێک‬ ‫کێشه‌ی سیاسی بوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م ناوچ‌ه قه‌یراناوییه‌دا‪ ،‬حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردستان تا ڕاده‌یه‌کی باش توانی ده‌روه‌ستی‬ ‫دۆخ‌ه عێراقی و ناوچه‌یییه‌ک‌ه ببێته‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم کێش������‌ه که‌ڵه‌که‌کراو و چاره‌سه‌ر نه‌کراوه‌کان هه‌روا‬ ‫ل‌ه گۆڕێدا ماون و‪ ،‬بێشک بۆ ساڵی داهاتووش (‪ )٢٠١٣‬ده‌گوێزرێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫پرس������ێکی گرینگ ک‌ه په‌یوه‌ندی ب‌ه هه‌رێمی کوردس������تانه‌و‌ه هه‌ی������ه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پارێزگاکان������ی عێ������راق و (ناوچ‌ه كوردس������تانییه‌كان ل‌ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌رێم)ه‌‪ ،‬ک������ه‌ به‌پێی بڕیار ل‌ه‬ ‫(‪)٢٠١٣/٤/٢٠‬دا به‌ڕێوه‌ده‌چێ������ت‪ .‬ل������ه‌ هه‌رێمی کوردس������تانیش بڕیار درا ک‌ه ح������زب و الیه‌ن‌ه‬ ‫کوردس������تانییه‌کان ب‌ه یه‌ک لیس������ت دابه‌زن‪ .‬له‌ ئاکامدا (‪ )٨‬حزب و الیه‌نی کوردستانی ب‌ه یه‌ک‬ ‫لیست ل‌ه ژێر ناوی (هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێکه‌وه‌ژیان) به‌شداری له‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م هاوپه‌یمانیی������ه‌ ڕه‌نگاوڕه‌نگه‌‪ ،‬یه‌کێک‌ه له‌ ده‌س������که‌وته‌کانی س������اڵی ‪ ٢٠١٢‬ک‌ه گڕوتین ب‌ه‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردس������تان ده‌دات و‪ ،‬هه‌ڵگری ئه‌و په‌یامه‌ش‌ه که‌ پرسه‌ نه‌ته‌وه‌یییه‌کان ته‌نیا‬ ‫ل‌ه ڕێگه‌ی کۆده‌نگی و پێکه‌وه‌کارکردن به‌رهه‌می لێ ده‌که‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫لیس������تی (هاوپه‌یمانیی برایه‌تی و پێکه‌وه‌ژیان) ئه‌وه‌ش ده‌س������ه‌لمێنێت ک‌ه سه‌ره‌ڕای بۆچوون‬ ‫و جیاوازیی������ه‌کان‪ ،‬ده‌کرێ������ت خاڵی هاوبه‌ش بدۆزرێنه‌وه‌ و ل‌ه کۆیه‌کی چه‌ند چه‌ش������نی‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫کۆیه‌کدا پێکه‌و‌ه کار بکرێت‪ .‬یه‌کێتی له‌ چه‌ند چه‌شنیدا‪ ،‬به‌هێزیی کۆمه‌ڵگه‌ی هه‌رێمی کوردستان‬ ‫ده‌رده‌خات‪.‬‬ ‫ساڵی نوێتان لێ پیرۆز بێت!‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪3‬‬


‫قه‌یرانی به‌شداریکردن‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬ ‫دیموکراس������ی به‌ به‌ش������داریکردن‌ه ک‌ه گه‌ش‌ه ده‌کات و‬ ‫ده‌ژی������ت‪ .‬کاتێک هه‌ڵبژاردنێکی ئ������ازاد و دیموکراتیک ب‌ه‬ ‫ش������ێوه‌یه‌کی هێمنان‌ه پرسی ده‌سه‌اڵت چاره‌سه‌ر ده‌کات‪،‬‬ ‫له‌ ڕه‌وتی خۆیشیدا‪ ،‬کولتووری جێگۆڕکێی ئاشتییانه‌ ل‌ه‬ ‫نێوان گرووپه‌ سیاسییه‌کاندا جێگیر ده‌کات‪ .‬چه‌مکی هه‌ر‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌کیش ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ک‌ه ده‌وری یه‌کالکه‌ره‌و‌ه‬ ‫ده‌گێڕن‪ ،‬هاوواڵتیانن‪.‬‬ ‫به‌ کۆتاییهاتن������ی هه‌ڵبژاردن و ده‌ستاوده‌س������تکردنی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتیش ده‌وری هاوواڵتی������ان کۆتایی پ������ێ نایه‌ت‪.‬‬ ‫دیموکراس������ی واتایه‌ک������ی ڕێژه‌ییی‌ه و ل������‌ه ڕه‌وتی زه‌مان‬ ‫و ل������‌ه ش������وێنی دیاریکراودا گه‌ش������‌ه ده‌س������تێنیت و پێ‬ ‫ده‌گات‪ .‬به‌ش������داریکردن ل‌ه پرۆس������ه‌ی بڕیاردان‪ ،‬بنه‌مای‬ ‫سه‌ره‌کیی دیموکراس������ییه‌‪ .‬ل‌ه ماوه‌ی دوو هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫ڕاپرس������ییه‌کان‪ ،‬داواکاری و پێش������نیازه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی‬ ‫مه‌ده‌ن������ی و کارتێکه‌ریی ڕاگه‌یاندنه‌کان ده‌بێت به‌ش������ێک‬ ‫له‌ سیاس������ه‌ت بن‪ ،‬تا به‌ش������داریکردن ل‌ه پرس‌ه سیاسی‬ ‫و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������دا بێته‌ ئاراوه‌‪ .‬ب������ۆ ئه‌وه‌ی ئه‌م ماف‌ه‬ ‫یاساییی‌ه له‌ کۆمه‌ڵگه‌دا به‌ڕێوه‌ بچێت‪ ،‬پێویست‌ه شێوازی‬ ‫ڕێکخس������تن و بیناکردنی ده‌وڵه‌ت به‌ دامه‌زراوه‌کانییه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها حزب و الیه‌نه‌ سیاسییه‌کانیش له‌گه‌ڵ دۆخه‌که‌دا‬ ‫هاوکووف و سه‌رده‌میان‌ه بن و دژایه‌تییان له‌گه‌ڵ بنه‌ما و‬ ‫پره‌نسیپه‌کانی ئازادی و دیموکراسیدا نه‌بێت‪.‬‬ ‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫پرۆسه‌ی بڕیاردان و به‌شداریکردن‬ ‫به‌ش������داری ل‌ه کاروب������اری کۆمه‌ڵگ������ه‌دا بریتییه‌ له‌‪:‬‬ ‫پرۆس������ه‌ی به‌کارهێنان و که‌ڵکوه‌رگرتن ل‌ه توانای تاک‬ ‫و گرووپه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان به‌ مه‌به‌س������تی گه‌ییشتن ب‌ه‬ ‫ئامانجێکی دیاریکرا و دابینکردنی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانیان‪.‬‬ ‫به‌شداریکردن له‌ پرۆسه‌ی بڕیاردان له‌سه‌ر ئه‌و بنه‌مای‌ه‬ ‫جێگیره‌‪ ،‬که‌ هاوواڵتیان مافی خۆیان‌ه له‌و کاروبارانه‌ی‬ ‫که‌ په‌یوه‌ندییان به‌ ژیانی ئه‌وانه‌وه‌ هه‌یه‌‪ ،‬هه‌س������ت ب‌ه‬ ‫به‌رپرسیاره‌تی بکه‌ن و به‌بێ ترس و دڵه‌ڕاوکێ‪ ،‬بیر ل‌ه‬ ‫ڕێگه‌ چاره‌ش بکه‌نه‌وه‌‪.‬‬ ‫کاتێک تاک و گرووپی کۆمه‌اڵیه‌تی هه‌ستیان ب‌ه بوونی‬ ‫خۆیان کرد‪ ،‬ئه‌وا هه‌ستی به‌رپرسیاره‌تی ل‌ه ناخیاندا به‌هێز‬ ‫ده‌بێت‪ .‬کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی به‌هێز‪ ،‬له‌ گره‌وی به‌ش������داریکردنی‬ ‫هاوواڵتیان له‌ پرۆس������ه‌ی بڕیارداندای������ه‌‪ .‬تاک و گرووپی‬ ‫به‌هێز‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌ی به‌هێز به‌رهه‌م دێنێت‪.‬‬ ‫ل‌ه دۆخێکی وادا‪ ،‬مه‌ودای نێوان ده‌سه‌اڵت و هاوواڵتیان‬ ‫ڕۆژ به‌داوی ڕۆژدا که‌مت������ر ده‌بێته‌وه‌ و ئه‌وه‌ش کۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫به‌هێ������ز ده‌کات و بواریش ب‌ه نامۆبوون (‪)alienation‬‬ ‫به‌ واڵت و پرسه‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‪ ،‬به‌رته‌سکتر ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م‌ه بنه‌مایه‌کی ئه‌قاڵنیش������‌ه بۆ به‌هێزبوونی ئاسایش������ی‬ ‫تاک‪ ،‬کۆمه‌اڵیه‌تی و نه‌ته‌وه‌یی له‌ یه‌که‌یه‌کی سیاس������ی و‬ ‫کۆمه‌اڵیه‌تیدا‪.‬‬ ‫هه‌ر ل������ه‌م بواره‌دا هه‌ندێک پێناس������ه‌ی هاوبه‌ش هه‌ن‪،‬‬ ‫ک‌ه ده‌توانن پرۆسه‌ی به‌دیموکراتیکردنی کۆمه‌ڵگ‌ه وه‌گه‌ڕ‬ ‫بخه‌ن‪.‬‬ ‫ـ به‌رابه‌ریی نێوان هاوواڵتیان و به‌ش������دارییان ل‌ه مافی‬ ‫هاوواڵتێتیدا‪.‬‬ ‫ـ به‌ش������داری پێکردن������ی هاوواڵتی������ان و ڕێکخ������راو‌ه‬ ‫ناحکوومییه‌کان ل‌ه کاروباری واڵتدا‪.‬‬ ‫ـ ڕه‌خس������اندنی ب������واری یاس������ایی بۆ که‌ره‌س������ه‌کانی‬ ‫ڕاگه‌یاندن‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی بتوانن سه‌ربه‌س������تان‌ه و به‌رپرسان‌ه‬ ‫زانیاری به‌ کۆمه‌ڵگ‌ه بده‌ن‪.‬‬


‫پێکهاته‌ی دامه‌زراو ‌ه حکوومی و حزبییه‌کان‬ ‫یه‌کێک ل‌ه هۆکار‌ه هه‌ره‌ سه‌ره‌کییه‌کانی به‌شداریکردن‬ ‫و کرانه‌وه‌ ل‌ه کۆمه‌ڵگه‌ بۆ شێوازی داڕشتنی حکوومه‌ت‪،‬‬ ‫داموده‌زگانی‪ ،‬هه‌روه‌ها حزب و ڕێکخراو‌ه سیاسییه‌کان‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی پرۆس������ه‌ی به‌ش������داریکردن ل‌ه‬ ‫بڕیارداندا‪ ،‬مه‌رجێکی س������ه‌ره‌کی هه‌یه‌ ئه‌ویش ئه‌و‬ ‫چه‌شن‌ه ڕێکخستنه‌یه‌‪ ،‬ک‌ه بتوانێت له‌گه‌ڵ داخوازیی‬ ‫و پێویستییه‌کانی کۆمه‌ڵگه‌ی دیموکراتیکدا بگونجێن‪.‬‬ ‫جیاکردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵته‌کان و سه‌ربه‌خۆیی ئه‌وان ل‌ه‬ ‫کار و بڕیاردان‪ ،‬هه‌روه‌ها هه‌ماهه‌نگی ل‌ه نێوانیاندا‪،‬‬ ‫بوار بۆ جێبه‌جێکردنی ئه‌و پرۆسه‌یه‌ خۆش ده‌کات‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ ته‌نی������ا دامه‌زراو‌ه حکوومیی������ه‌کان ناگرێته‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکو حزب و ڕێکخراو‌ه سیاس������ییه‌کانیش به‌شێکن‬ ‫ل������ه‌و ڕه‌وته‌‪ ،‬چونکه‌ هه‌ر ئه‌وانه‌ن که‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫به‌رنام������‌ه و پاڵێوراوی������ان بۆ حکوومه‌ت������ی داهاتوو‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬ ‫دابه‌شکردنی ده‌س������ه‌اڵت به‌س������ه‌ر یه‌ک‌ه بچووکه‌کان‬ ‫ل‌ه ناوچه‌کان������دا‪ ،‬که‌ په‌یوه‌ندیی ب������‌ه حکوومه‌ته‌و‌ه هه‌یه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها بینا و پێکهاته‌ی ناچڕی حزبه‌ سیاسییه‌کان ل‌ه‬ ‫کاروباردا‪ ،‬الفاوێک له‌ به‌رپرسیاره‌تی و به‌پیشه‌ییکردنی‬ ‫کاره‌کانی به‌دوادا دێت‪.‬‬ ‫قه‌یرانی به‌شداریکردن‬ ‫قه‌ی������ران‪ ،‬ڕووداو یان کۆمه‌ڵ������ه‌ ڕووداوێکه‌ که‌ له‌‬ ‫پرۆسه‌یه‌کدا به‌ شێوه‌یه‌کی که‌ڵه‌که‌کراو ده‌قه‌ومێت‬ ‫و مه‌ترس������ی ده‌خوڵقێنێت‪ .‬قه‌ی������ران هۆکارێکه‌ بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی به‌ش������ێک ل������ه‌ دامه‌زراوه‌یه‌ک یان به‌ش������ێک‬ ‫له‌ ده‌س������ه‌اڵت توان������ای کارک������ردن و واڵمدانه‌وه‌ی‬ ‫نه‌بێت‪ .‬س������ه‌ره‌کیترین ئاماژه‌ی قه‌یران ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌‬ ‫په‌یوه‌ندیی نێوان "س������ه‌ره‌وه‌" و "به‌ره‌وه‌" ده‌پچڕێت‬ ‫و متمان������ه‌ ده‌که‌وێت������ه‌ ژێر پرس������یاره‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫گشت میکانیزمه‌کانی به‌ش������داریکردن له‌ پرۆسه‌ی‬ ‫بڕیاره‌ سیاس������ی و کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانیش له‌به‌ر یه‌ک‬ ‫هه‌ڵده‌وه‌شێنه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێک له‌ کۆمه‌ڵناس������ان بڕوایان وایه‌‪ ،‬که‌ قه‌یران‬ ‫هه‌ڵگ������ری "مه‌ترس������ی" و "ده‌رف������ه‌ت"ه‌‪" .‬مه‌ترس������ی"‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬که‌ کێش������ه‌کان ئه‌وه‌ن������ده‌ که‌ڵه‌که‌ کراون‪،‬‬

‫هی������چ ده‌راوێک ب������ۆ ڕزگاربوون لێ ش������ک نابه‌ن‪ .‬ل‌ه‬ ‫دۆخی "ده‌رف������ه‌ت" یان "قه‌یرانی گه‌ش������ه‌"دا‪ ،‬ڕێژه‌ی‬ ‫کێش������ه‌ که‌ڵه‌که‌کراوه‌کان ئه‌وه‌ن������ده‌ نین‪ ،‬که‌ کۆمه‌ڵگه‌‬ ‫ی������ان دامه‌زراوه‌یه‌ک ب������ه‌ره‌و ته‌قینه‌وه‌ بب������ات‪ .‬ئه‌م‬ ‫کۆمه‌ڵناس������انه‌ پێیانوایه‌ که‌ له‌و قۆناغه‌دا‪ ،‬ناس������ینی‬ ‫قه‌ی������ران و س������ه‌رکردایه‌تیکردنی ئه‌قاڵنیی دۆخه‌که‌‪،‬‬ ‫ده‌توانێت پێچه‌وانه‌ ببێته‌وه‌ و کۆمه‌ڵگه‌ به‌ره‌و گه‌شه‌‬ ‫ڕێنوێنی بکات‪.‬‬ ‫به‌اڵم به‌ گشتی ئاماژه‌ و پێناسه‌کانی قه‌یران ک‌ه‬ ‫ل‌ه بواری حوکمڕانیدا ڕووده‌ده‌ن‪ ،‬بریتین له‌‪ :‬سه‌رنج‬ ‫نه‌دان به‌ ده‌ستووری گشتیی واڵت‪ .‬چێکردنی کۆسپ‬ ‫ل‌ه س������ه‌ر ڕێگای به‌شداریی سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تی‪.‬‬ ‫الوازی������ی ده‌س������ه‌اڵتداران ل������ه‌ به‌جێگه‌یاندنی ئه‌و‬ ‫به‌ڵێنانه‌ی که‌ کاتی خۆی دابوویان‪ .‬به‌رزبوونه‌وه‌ی‬ ‫ئاس������تی داخوازیی هاوواڵتیان و واڵمنه‌دانه‌وه‌ به‌و‬ ‫داخوازییانه‌ له‌ الیه‌ن حکوومه‌ته‌وه‌‪ .‬گش������تی ئه‌مان‌ه‬ ‫ل������‌ه درێژخان������ه‌دا که‌ڵه‌که‌ ده‌بن و م������ه‌ودای نێوان‬ ‫هاوواڵتیان و ده‌س������ه‌اڵت ڕۆژ به‌دوای ڕۆژدا زیاتر‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫جاری وا ڕووده‌دات ک‌ه نه‌ته‌نیا مه‌ودا ل‌ه نێوان حکوومه‌ت‬ ‫و هاوواڵتی������ان ب‌ه هۆی گوێ نه‌دانی حکوومه‌ته‌و‌ه ڕوو ل‌ه‬ ‫زیاد بوون ده‌کات‪ ،‬به‌ڵکو ل‌ه ته‌شه‌نه‌ی خۆیدا دامه‌زراو‌ه‬ ‫حکوومییه‌کان و پره‌نس������یپ‌ه دیموکراتییه‌کانیش ده‌که‌ون‌ه‬ ‫په‌راوێزه‌و‌ه و هیچ بایه‌خێکیان بۆ نامێنێته‌وه‌‪.‬‬ ‫نموونه‌ی ئه‌مه‌‪ ،‬په‌یفه‌کان������ی چه‌ند ڕۆژی ڕابردووی‬ ‫مالیک������ی س������ه‌رۆکوه‌زیرانی عێ������راق س������ه‌باره‌ت ب������ه‌‬ ‫س������تاندنه‌وه‌ی متمانه‌ له‌ خ������ۆی و حکوومه‌ته‌که‌ی بوو‪،‬‬ ‫کاتێک که‌ ڕووبه‌ڕووی ئه‌م پرسیاره‌ بۆوه‌‪ ،‬به‌ هه‌ڕه‌شه‌وه‌‬ ‫گوتی‪" :‬به‌جۆرێک ڕووبه‌ڕووی ئه‌و هه‌واڵنه‌ ده‌بینه‌وه‌ بۆ‬ ‫وه‌رگرتنه‌وه‌ی متمانه‌ له‌ حکوومه‌ت ده‌درێن‪ ،‬که‌ هه‌رگیز‬ ‫وێن������ه‌ی نه‌بووبێت‪ ".‬ڕێک لێره‌دایه‌ که‌ باس له‌ (قه‌یرانی‬ ‫ش������ه‌رعییه‌ت)ی حکوومه‌تێ������ک ده‌کرێ������ت‪ ،‬که‌ گش������ت‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کان ده‌پچڕێنێت و دامه‌زراوه‌ سه‌ره‌کییه‌کانی‬ ‫حوکمڕانیش ده‌که‌ونه‌ په‌راوێزه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌وانه‌ی که‌متاکورتێک ش������اره‌زای ئه‌لفوبێی سیاسه‌ت‬ ‫بن‪ ،‬ده‌زانن که‌ ستاندنه‌وه‌ی متمان‌ه پرسێکی زۆر ئاسایی‬ ‫و یاسایییه‌ له‌ حکوومه‌تێکی دیموکراتیکدا‪ .‬کاتێک به‌شێک‬ ‫له‌ په‌رله‌مان ب‌ه سه‌رۆکوه‌زیران ڕازی نه‌بن‪ ،‬مافی خۆیان‌ه‬ ‫داوای ستاندنه‌وه‌ی متمان‌ه لێ بکه‌ن‪.‬‬ ‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪5‬‬


‫سه‌ربه‌خۆییخوازانی که‌تالۆنیا زۆرینه‌ی‬ ‫کورسییه‌کانی په‌رله‌مانیان به‌دستهێنا‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌ (‪)٢٠١٢/١١/٢٥‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی پێش������وه‌خته‌ی په‌رله‌مانی‬ ‫ل������‌ه هه‌رێم������ی که‌تالۆنی������ای ئیس������پانیا‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬هۆکاری پێشوه‌خته‌بوونیش بۆ‬ ‫ئه‌و‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ک������‌ه که‌تالۆنیا ب‌ه هۆی‬ ‫قه‌رزوقۆڵه‌ی ده‌وڵه‌تی ماریده‌وه‌‪ ،‬ناچار بوو‬ ‫که‌ له‌ خزمه‌تگوزاریی������‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانی‬ ‫که‌م بکاو‌ه و سیاس������ه‌تێکی ئابووریی قورس ل‌ه‬ ‫هه‌رێمه‌که‌ی������دا به‌ڕێوه‌ بب������ات‪ .‬داخوازیی ئارتۆر ماس‬ ‫سه‌رۆکوه‌زیرانی که‌تالۆنیا ئه‌و‌ه بوو‪ ،‬ک‌ه که‌تالۆنیاش وه‌کو‬ ‫هه‌رێمی باس������ک خۆی س������ه‌باره‌ت ب‌ه ڕێژه‌ و سیاسه‌تی‬ ‫باجوه‌رگرتن ل������ه‌ هه‌رێمه‌که‌یدا به‌ڕێ������وه‌ ببات‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫باجێکی که‌م ب‌ه ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی بدات‪ .‬به‌ڵگه‌ی ئارتۆر‬ ‫ماس ئه‌و‌ه بوو ک‌ه له‌ ئاکامی ئه‌و سیاس������ه‌ته‌ی مادرید‪،‬‬ ‫که‌تالۆنیا نزی������ک ب‌ه ‪ ٤٢‬ملیارد یۆرۆ قه‌رزداره‌‪ .‬ده‌وڵه‌تی‬ ‫مادرید واڵمی "نه‌رێنی" ب‌ه داخوازاییه‌کانی که‌تالۆنیا دایه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م������ه‌ش بوو ب‌ه پاڵنه‌رێک که‌ ئارت������ۆر ماس هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پێش������وه‌خت‌ه ڕابگه‌یێنێت و ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌که‌شی ل‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی که‌تالۆنیاو‌ه گرێدا‪.‬‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی ڕۆژی چوارشه‌ممه‌دا‪ ،‬نزیک ب‌ه ‪ ٥‬ملیۆن‬ ‫و ‪ ٤٠٠‬ه������ه‌زار هاوواڵتیی که‌تالۆنیا بۆ هه‌ڵبژاردنی ‪١٣٥‬‬ ‫ئه‌ندام������ی په‌رله‌مانی خۆجێیی ئه‌و هه‌رێمه‌ بانگهێش������تی‬ ‫ده‌نگدان کران‪ .‬پاڵنه‌ری س������ه‌ره‌کی ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪،‬‬ ‫ڕێفراندۆم و سه‌ربه‌خۆیی بوو‪.‬‬ ‫چ������وار حزب������ی س������ه‌ره‌کی ل������ه‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا ل‌ه‬ ‫ملمالنێدابوون‪ .‬حزبی یه‌کێتی و هه‌ڤگری به‌ سه‌رۆکایه‌تیی‬ ‫ئارتۆر ماس س������ه‌رۆکوه‌زیرانی که‌تالۆنیا‪ ،‬حزبی چه‌پی‬ ‫کۆماری ک‌ه س������ه‌ربه‌خۆییخوازن‪ ،‬حزبی سۆسیالیست و‬ ‫حزبی پارێزکاری گه‌ل‪.‬‬ ‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫به‌ پێ������ی ئاماری‬ ‫کۆتای������ی‪ ،‬حزب������ی‬ ‫یه‌کێتی و هه‌ڤگری ‪ ٥٠‬کورس������ی‬ ‫ل‌ه کۆی ‪ ١٣٥‬کورسیی په‌رله‌مانی‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا به‌ده‌س������تهێنا‪.‬‬ ‫حزبی چه‌پی کۆماری ‪ ٢١‬کورس������ی‪ ،‬حزبی‬ ‫سۆسیالیست ‪ ٢٠‬کورس������ی‪ ،‬حزبی پارێزکاری گه‌ل‬ ‫‪ ١٩‬کورس������ی‪ ،‬حزبی ژینگ‌ه ‪ ١٣‬کورس������ی‪ ،‬سی ئێس ‪٩‬‬ ‫کورسی و ئه‌لترناتیڤی چه‌پ ‪ ٣‬کورسی به‌ده‌ستهێنا‪ .‬به‌م‬ ‫پێیه‌‪ ،‬حزبی یه‌کێتی و هه‌ڤگری ک‌ه حزبی ده‌س������ه‌اڵتداره‌‪،‬‬ ‫ناتوانێت به‌ ته‌نیا ده‌سه‌اڵت له‌ که‌تالۆنیادا بگرێت‌ه ده‌ست‪،‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌و‌ه پێویستی ب‌ه حکوومه‌تێکی هاوپه‌یمانی له‌گه‌ڵ‬ ‫حزبه‌کانی تردا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫یه‌که‌می������ن گرفت ئه‌وه‌ی������ه‌ که‌ ئایا حزب������ی یه‌کێتی و‬ ‫هه‌ڤگ������ری ک‌ه حزبێکی ڕاس������تی مامناوه‌ن������ده‌‪ ،‬ده‌توانێت‬ ‫له‌گه‌ڵ حزبی چه‌پی کۆماریدا ک‌ه خاوه‌نی ‪ ٢٠‬کورسییه‌‪،‬‬ ‫هاوپه‌یمان������ی پێک بێنێت؟ ب������ۆ پێکهێنانی حکوومه‌ت‪٦٨ ،‬‬ ‫کورسی پێویس������ته‌‪ .‬جێی ئاماژه‌یه‌‪ ،‬که‌ حزبی یه‌کێتی و‬


‫هه‌ڤگ������ری و حزبی چه‌پی کۆماری به‌ر له‌ هه‌ڵبژاردن ئه‌و‬ ‫به‌ڵێنه‌یان به‌ هاوواڵتیان دا‪ ،‬که‌ ل‌ه کاتی س������ه‌رکه‌وتنیاندا‬ ‫ڕێفراندۆم بۆ سه‌ربه‌خۆیی وه‌ڕێ ده‌خه‌ن‪.‬‬ ‫ب‌ه پێ������ی ڕاپۆرتی ڕۆیتێرز‪ ،‬ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌که‌ ئه‌و‌ه‬ ‫نیش������ان ده‌دات‪ ،‬که‌ دوو له‌س������ه‌ر س������ێی ‪ ١٣٥‬کورسیی‬ ‫په‌رله‌مان������ی که‌تالۆنی������ا ه������ی چ������وار حزب������ی جیاوازی‬ ‫سه‌ربه‌خۆییخوازه‌‪ ،‬ک‌ه گشتیان خوازیاری ڕێفراندۆمن بۆ‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی که‌تالۆنیا‪.‬‬ ‫براوه‌ی س������ه‌ره‌کی له‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا حزبی چه‌پی‬ ‫کۆماری بوو‪ ،‬ک‌ه توانی ‪ ٢١‬کورس������ی مس������ۆگه‌ر بکات‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م حزبه‌ ل‌ه هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪٢٠١٠‬دا خاوه‌نی ‪١٠‬‬ ‫کورسی بوو‪( .‬حزبی یه‌کتێی و هه‌ڤگری)ی ئارتۆر ماسی‬

‫س������ه‌رۆکوه‌زیران ک‌ه له‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی س������اڵی‬ ‫‪٢٠١٠‬دا‪ ٦٢ ،‬کورس������ی به‌ده‌س������تهێنا‪ ،‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫توانی ته‌نیا ‪ ٥٠‬کورس������ی مس������ۆگه‌ر بکات‪ .‬به‌دوای ئه‌م‬ ‫حزب������ه‌دا‪ ،‬حزبی سۆسیالیس������ت ک‌ه ل‌ه س������اڵی ‪٢٠١٠‬دا‬ ‫خاوه‌نی ‪ ٢٨‬کورس������ی بوو‪ ،‬له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌مجاره‌یاندا‬ ‫توانی ته‌نیا ‪ ٢٠‬کورسی به‌ده‌ست بێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر که‌تالۆنییه‌کان س������ه‌باره‌ت ب������‌ه به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫ڕێفراندۆم بۆ س������ه‌ربه‌خۆیی ب‌ه کۆده‌نگ������ی بگه‌ن‪ ،‬بڕیار‬ ‫دراوه‌ که‌ ئه‌م ڕێفراندۆمه‌ ل‌ه ‪١١‬ی س������ێپتامبه‌ری ساڵی‬ ‫‪ ،٢٠١٤‬ک‌ه سێسه‌د ساڵ به‌سه‌ر نه‌مانی خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریی‬ ‫که‌تالۆنی������ا و لکاندنی ئه‌و واڵته‌ به‌ ئیس������پانیاوه‌‪ ،‬به‌ڕێو‌ه‬ ‫بچێت‪.‬‬

‫که‌تالۆنیا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫بارسێلۆنا‬

‫حکوومه‌ت‪:‬‬

‫حکوومه‌تی که‌تالۆنیا‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 32.107‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪ 7.565.603 :‬که‌س‪٢٠١٢ -‬‬ ‫زمانی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫که‌تالۆنی‪ ،‬ئیسپانیایی و ئه‌رانێس‬

‫دۆمێنی ئینترنێت‪:‬‬

‫‪Cat‬‬ ‫ئاماری کۆتاییی هه‌لبژاردنی په‌رله‌مانی له‌ که‌تالۆنیادا‪٢٠١٢ -‬‬ ‫ژماره‌ی ده‌نگه‌کان‬

‫ڕێژه‌‬

‫کورسی‬

‫حزب‬

‫‪1.112.341‬‬

‫‪%30,68‬‬

‫‪50‬‬

‫حزبی چه‌پی کۆماری‬

‫‪496.292‬‬

‫‪%13,68‬‬

‫‪21‬‬

‫حزبی سۆسیالیست‬

‫‪523.333‬‬

‫‪%14,43‬‬

‫‪20‬‬

‫حزبی پارێزکاری گه‌ل‬

‫‪471.197‬‬

‫‪%12,99‬‬

‫‪19‬‬

‫حزبی ژینگه‌‬

‫‪358.857‬‬

‫‪%9,89‬‬

‫‪13‬‬

‫حزبی (سی ئێس)‬

‫‪274.925‬‬

‫‪%7,58‬‬

‫‪9‬‬

‫ئه‌لترناتیڤی چه‌پ‬

‫‪126.219‬‬

‫‪%3,48‬‬

‫‪3‬‬

‫حزبی یه‌کێتی و هه‌ڤگری‬

‫ماڵپه‌ڕی ڕه‌سمیی حکوومه‌تی که‌تالۆنیا ‪http://www.gencat.cat‬‬ ‫بی بی سی‬ ‫‪http://persian.euronews.com‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪7‬‬


‫که‌تالۆنیا‪ ،‬سه‌ربه‌خۆیی له‌ نێوان دوو چه‌مکی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و ڕێفراندۆمدا‬ ‫* ئا‪ :‬عه‌لی بداغی‬ ‫ئه‌ورووپ������ا ل‌ه ب������ه‌رده‌م گۆڕانێکی‬ ‫بنه‌ڕه‌تی له‌ چه‌ش������نی شۆڕش������ه‌کانی‬ ‫سه‌ده‌ی ‪ 19‬بۆ سه‌ربه‌خۆیی و پێکهاتنی‬ ‫ده‌وڵه‌ت������‌ه ئیتنیکیی������ه‌کان دایه‌‪ .‬له‌مێژ‬ ‫ساڵه‌ جیابوونه‌وه‌ی سکۆتله‌ندییه‌کان‬ ‫له‌ بریتانی������ا‪ ،‬فالندێره‌کان له‌ به‌لژیکا‪،‬‬ ‫باشووری تێرۆل له‌ ئیتالیا و باسکه‌کان‬ ‫و که‌تالۆنیی������ه‌کان ل������‌ه ئیس������پانیا‪،‬‬ ‫وه‌ک پرس������ێکی سیاس������ی‬ ‫و حقووق������ی ل������‌ه ئ������ارادا‬ ‫بووه‌‌‪ .‬به‌اڵم ئێس������تا ئه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان و گه‌مه‌ی‬ ‫دیموکراسییه‌ که‌ خه‌ریک‌ه‬ ‫ئه‌و باس������ان‌ه ل������ه‌ واقعی‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆییخوازیی ئه‌و‬ ‫نه‌ته‌وانه‌ نزیک ده‌کاته‌وه‌‪.‬‬ ‫دیار‌ه ئ������ه‌وه‌ی خێرایی‬ ‫به‌ ڕه‌وتی س������ه‌ر‌به‌خۆیی‬ ‫له‌و ناوچانه‌دا به‌خشیوه‌‪،‬‬ ‫جیا ل������ه‌ په‌ره‌س������ه‌ندنی ویس������ت و‬ ‫داوا و ماف������ه‌ نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬کولتووری و‬ ‫زمانییه‌کان‪ ،‬پرسی ئابوورییه‌‪ .‬باسه‌ک‌ه‬ ‫له‌ سه‌ر ئه‌وه‌یه‪ ‌،‬که‌ ل‌ه کاتێکدا داهاتی‬ ‫ئه‌و ناوچانه‌ به‌ هۆی توانا و گه‌شه‌ی‬ ‫ئابووریی به‌رچاویان به‌رده‌وام زیادی‬ ‫کردووه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم ئه‌و داهات������‌ه زۆر و‬ ‫زه‌وه‌ن������ده‌ به‌جێ������ی ته‌رخانکردنی بۆ‬ ‫گه‌شه‌ و ئاوه‌دانیی زیاتری ئه‌و ناوچانه‌‪،‬‬ ‫خه‌رجی ئاوه‌دانیی ناوچه‌کانی دیکه‌ و‬ ‫دانه‌وه‌ی قه‌رزه‌کانی بانکی ناوه‌ندیی‬ ‫حکوومه‌تی ناوه‌ندی کراوه‌‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫ئ������ه‌و ش������ه‌پۆل‌ه وای ک������ردووه‌ ک‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کانی ڕۆژی (‪)٢٠١٢/١١/٢٥‬ی‬ ‫که‌تالۆنیا ب������ووه‌ ده‌رفه‌تێک تا حیزب‌ه‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆییخوازه‌کانی که‌تالۆنیای‬ ‫ئیسپانیا له‌ رێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئازاد‬ ‫و دیموکراتیکه‌وه‌ بێن‌ه س������ه‌ر کار و‪،‬‬ ‫زۆرینه‌ی هه‌ر‌ه زۆری کورس������ییه‌کانی‬ ‫په‌رلمان������ی ناوچه‌ییی که‌تالۆنیا بگرن‌ه‬

‫ده‌س������ت‪ ،‬ئه‌وه‌ش ڕێی بۆ ڕێفراندۆمی‬ ‫دواجار و س������ه‌ربه‌خۆیی ئ������ه‌وان ل‌ه‬ ‫ئیسپانیا خۆش کردووه‌‪.‬‬ ‫که‌تالۆنیا که‌ پێته‌خته‌که‌ی ش������اری‬ ‫(بارس������ێلۆنا)یه‌‌‪ ،‬پانتایییه‌که‌ی وه‌ک‬ ‫واڵت������ی بلژی������ک نزی������ک ب������‌ه ‪32100‬‬ ‫کیلۆمه‌ت������ری چوارگۆش������ه‌ی‌ه و ‪7‬‬ ‫میلیۆن و پێنجس������ه‌د ه������ه‌زار که‌س‬ ‫حه‌ش������یمه‌تی هه‌یه و‪ ،‬ل������‌ه باکووری‬ ‫ڕۆژهه‌اڵتی ئیس������پانیا هه‌ڵ که‌وتووه‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ڕووی دارای������ی‪ ،‬نیزامی بانکی و‬ ‫کاروباری به‌نده‌ریی������ه‌وه‌‪ ،‬گرینگترین‬

‫پارێ������زگای ئه‌و واڵته‌ی������‌ه و (‪)%٢٠‬ی‬ ‫به‌رهه‌مه نیشتمانییه‌کانی ئیسپانیا ل‌ه‬ ‫که‌تالۆنیاوه‌ ڕه‌عه‌مه‌ل دێن‪.‬‬ ‫خه‌ڵک������ی که‌تالۆنیا ده‌ڵێ������ن که‌ ب‌ه‬ ‫درێژای������ی مێژوو ل‌ه الی������ه‌ن مادرید و‬ ‫ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندیی ئیسپانیاو‌ه غه‌دریان‬ ‫لێ کراوه‌ و‪ ،‬له‌ سه‌رده‌می دیکتاتۆریی‬ ‫ژێن������ڕاڵ فڕانکۆدا زم������ان و هه‌رێمی‬ ‫خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری������ی ئ������ه‌وان‬ ‫تێکه‌و‌ه پێچرا‪ .‬به‌الم دوای‬ ‫مردنی فڕانکۆ ل‌ه س������اڵی‬ ‫‪ 1975‬و گه‌ڕان������ه‌وه‌ی‬ ‫ش������نه‌بای دیموکراسی‪،‬‬ ‫و‬ ‫که‌تالۆنیی������ه‌کان‬ ‫باس������که‌کان زۆرتری������ن‬ ‫ماف������ی خۆبه‌ڕێوه‌به‌رییان‬ ‫له‌ ده‌س������تووری س������اڵی‬ ‫‪1979‬ی ئ������ه‌و واڵت������‌ه‬ ‫پێ������درا و زمانه‌که‌یان ب‌ه‬ ‫فه‌ر م������ی ناس������را و ب������ۆ کاروباری‬ ‫خۆبه‌ڕێوه‌به‌ریی ئیداری‪ ،‬ته‌ندروستی‪،‬‬ ‫په‌روه‌رده‌ی������ی و کولتووری به‌ ته‌واوی‬ ‫ده‌س������تیان ئ������اوه‌اڵ کرا‪ .‬ب������ه‌اڵم به‌و‬ ‫حاڵه‌ش������ه‌و‌ه که‌تالۆنییه‌کان ک‌ه خۆیان‬ ‫وه‌ک نه‌ته‌وه‌ی جیاواز پێناس‌ه ده‌که‌ن‪،‬‬ ‫ئێستا له‌ گه‌مه‌ی دیموکراسی و ل‌ه ڕێی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کانه‌وه‌ داوای سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫دوای هاتن‌ه سه‌رکاری حکومه‌تی‬ ‫ێ لوئیز زاپاتێرۆ‬ ‫سۆسیالیستیی خۆز ‌‬ ‫ل������‌ه س������اڵی ‪2004‬دا‪ ،‬که‌تالۆنییه‌کان‬


‫بارودۆخه‌که‌یان له‌بار دی و س������اڵی‬ ‫‪ 2005‬ل������‌ه په‌رله‌مان������ی ناوچه‌ی������ی‬ ‫خۆیاندا ده‌ستوورێکی نوێیان په‌سند‬ ‫کرد و‪ ،‬ساڵی ‪ 2006‬ل‌ه ڕاپرسییه‌کدا‬ ‫ئه‌و ده‌ستووره‌یان به‌ ده‌نگی زۆرینه‌ی‬ ‫زیاتر ل‌ه (‪)%٩٠‬ی خه‌ڵک هه‌موار کرد‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌و ده‌ستووره‌‪ ،‬که‌تالۆنییه‌کان‬ ‫نه‌ته‌وه‌یه‌کی جیاواز ل‌ه ئیسپانییه‌کانن‬ ‫و ته‌نان������ه‌ت زمانه‌که‌ی������ان له‌ زمانی‬ ‫ئیس������پانیایی له‌ پله‌ی سه‌رووتر دایه‌‬ ‫و‪ ،‬ه������ه‌ر بۆی������‌ه ل������‌ه قوتابخانه‌کاندا‬ ‫ته‌نیا ده‌بێ ب������ه‌و زمانه‌ بخوێندرێ و‬ ‫دووکان و بازاڕی������ش ده‌بێ ته‌نیا له‌و‬ ‫زمانه‌ ب������ۆ س������ه‌رده‌رانه‌ و تابڵۆکان‬ ‫که‌لک وه‌ربگ������رن‪ .‬ئه‌و ده‌س������تووره‌‬ ‫که‌تالۆنییه‌کانی کرده‌ خاوه‌نی ئااڵ و‬ ‫سروودی نیش������تمانیی خۆیان‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی س������اڵی ‪2011‬ی‬ ‫ئیس������پانیا و ب‌ه هاتن‌ه س������ه‌ر کاری‬ ‫حیزبی ‌پارێ������زکاری گه‌ل‪ ،‬ناکۆکی و‬ ‫ئاڵۆزی که‌وته‌ نێوان که‌تالۆنییه‌کان و‬ ‫حکوومه‌تی ناوه‌ندیی مادرید‪.‬‬ ‫ئه‌و ناکۆکییانه‌ ل‌ه ‪11‬ی سێپتامبری‬ ‫ئه‌و ساڵ‪ ،‬واته‌ ل‌ه (‪)٢٩٨‬مین ساڵڕۆژی‬ ‫تێکشکانی که‌تالۆنییه‌کان له‌به‌رامبه‌ر‬ ‫هێزه‌کان������ی شانش������ینی بورب������وری‬ ‫ئیسپانیادا ته‌قییه‌وه‌ و‪ ،‬نیزیک به‌ یه‌ک‬ ‫ملیۆن و پێنجسه‌د هه‌زار که‌س ڕژان‌ه‬ ‫سه‌ر شه‌قام و داوای سه‌ر‌به‌خۆیی و‬ ‫جیابوونه‌وه‌یان‌ له‌ ئیسپانیا کرد‪.‬‬ ‫ئێستاش دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان������ی ‪25‬ی نۆڤێمب������ر‪،‬‬ ‫ک‌ه تێی������دا س������ه‌ربه‌خۆییخوازه‌کانی‬ ‫که‌تالۆنیا توانیان������ه‌ زۆرینه‌ی ده‌نگی‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌کان به‌رنه‌وه‌‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫خۆبه‌ڕێوه‌به‌ری������ی که‌تالۆنی������ا ب������‌ه‬ ‫سه‌رۆکایه‌تیی ئارتور ماس‪ ،‬سه‌رۆکی‬ ‫پارت������ی یه‌کیه‌تی������ی و هاوپێوه‌ندی������ی‬ ‫که‌تالۆنی������ا ڕایگه‌یاند‪ ‌‌:‬له‌ ڕۆژی ‪11‬ی‬ ‫سێپتامبری ‪2014‬دا ڕێفراندۆمێک بۆ‬

‫سه‌ربه‌خۆیی که‌تالۆنیا یان مانه‌وه‌یان‬ ‫له‌گه‌ڵ ئیسپانیادا به‌ڕێوه‌ ده‌بات‪.‬‬ ‫حکوومه‌ت������ی ‌پارێ������زکاری گه‌ل ل‌ه‬ ‫ناوه‌ندی ئیسپانیا ده‌ڵێ‪ :‬ئه‌گه‌ر بێتوو‬ ‫که‌تالۆنیا ئه‌و ڕێفراندۆمه‌ به‌ڕێوه‌ ببات‬ ‫و سه‌ربه‌خۆیی خۆی ڕابگه‌یه‌نێ‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ڕێگ‌ه نادا ل������ه‌ یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا ب‌ه‬ ‫ئه‌ندام وه‌ربگیرێ‪ .‬به‌اڵم که‌تالۆنییه‌کان‬ ‫ده‌ڵێن‪ :‬یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ناتوانێ ئه‌و‬ ‫هه‌رێم‌ه پش������تگوێ بخا‪ ،‬ل������‌ه کاتێکدا‬ ‫هه‌رێم������ی که‌تالۆنیا پل������ه‌ی حه‌وته‌می‬ ‫ئابووری له‌ هه‌موو ئه‌ورووپادا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێ ل‌ه کارناس������انی ئابووریش‬ ‫ل‌ه س������ه‌ر ئ������ه‌و باوه‌ره‌ن‪ ،‬ک������ه‌ ئه‌گه‌ر‬ ‫که‌تالۆنیای س������ه‌ر‌به‌خۆ ب������ه‌ ئه‌ندامی‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپ������ا وه‌رنه‌گیرێ‪ ،‬ئه‌وا‬ ‫ل‌ه ڕووی ئابوورییه‌وه‌ ناتوانێ له‌سه‌ر‬ ‫پێی خۆی ڕاوه‌س������تێ‪ ،‬چونکه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌وه‌ی خۆی قه‌رزێکی زۆری یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپای ل‌ه س������ه‌ره‌‪ ،‬ده‌بێ به‌شێک‬ ‫ی ‪ 100‬ملی������ارد یۆرۆیی‬ ‫ل������‌ه ق������ه‌رز ‌‬ ‫ئیس������پانیاش بگرێت‌ه خ������ۆی‪ ،‬به‌وه‌ش‬ ‫فش������ارێکی له‌ ڕاده‌ب������ه‌ده‌ر ده‌که‌وێت‌ه‬ ‫سه‌ر ش������انی که‌تالۆنیا و‪ ،‬ئه‌وه‌ش‌ ب‌ه‬ ‫مان������ای خۆکوژیی ئ������ه‌و هه‌رێمه‌ لێک‬ ‫ده‌درێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌اڵم س������ه‌ربه‌خۆییخوازه‌کانی‬ ‫که‌تالۆنیا و ژماره‌ی������ه‌ک ئابووریزانی‬ ‫دیک������ه‌ش ده‌لێن‪ ‌:‬هه‌رێم������ی که‌تالۆنیا‬ ‫حه‌وته‌مین هێ������زی ئابووریی یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپای������ه‌ و ته‌نان������ه‌ت ده‌توان������ێ‬ ‫به‌جێی یارمه‌تی وه‌رگرتن له‌ یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپا‪ ،‬یارمه‌تیش������ی ب������دا‪ .‬ئه‌وان‬ ‫ده‌ڵێن‪)%٢٧( :‬ی هه‌نارده‌ی ئیسپانیا‬ ‫ئی ئ������ه‌و هه‌رێمه‌ی������‌ه و (‪)%٢٥‬ی ئه‌و‬ ‫گه‌ش������تیارانه‌ی س������ه‌ردانی ئیسپانیا‬ ‫ده‌که‌ن‪ ،‬بۆ هه‌رێمی که‌تالۆنیا ده‌چن‪.‬‬ ‫ئێس������تا ب������ێ له‌به‌رچاوگرتن������ی‬ ‫چاره‌نووسی ئابووریی که‌تالۆنیا دوای‬ ‫رێفراندۆم و ئه‌گه‌ری جیابوونه‌ویان ل‌ه‬

‫ئیس������پانیا‪ ،‬ئه‌وه‌ی ڕوون و ئاشکرای‌ه‬ ‫که‌ له‌و بارودۆخه‌دا ئه‌و‌ه ئیس������پانیای‌ه‬ ‫زۆرتری������ن زیان������ی ب������ه‌ر ده‌ک������ه‌وێ‪،‬‬ ‫چونکه‌ ئه‌گه‌ر له‌الیه‌ک ئیس������پانیا ب‌ه‬ ‫جیابوون������ه‌وی که‌تالۆنی������ا گه‌وره‌ترین‬ ‫جه‌مسه‌ری ئابووریی خۆی له‌ ده‌ست‬ ‫ده‌دا‪ ،‬له‌الیه‌کی تره‌وه‌ ئه‌وه‌ هاندانێک‌ه‬ ‫بۆ باس������که‌کان که‌ ئه‌وانیش ڕێچکه‌ی‬ ‫که‌تالۆنیاکان بگرن‌ه ب������ه‌ر و‪ ،‬به‌وه‌ش‬ ‫ئیس������پانیا جه‌مس������ه‌رێکی دیک������ه‌ی‬ ‫ئابوورییه‌که‌ی له‌ده‌ست ده‌دات‪.‬‬ ‫هه‌ر بۆیه‌ دوور نییه‌ که‌ حکوومه‌تی‬ ‫ناوه‌ندیی ئیس������پانیا ب������ۆ به‌رگرتن ل‌ه‬ ‫جیابوون������ه‌وه‌ی که‌تالۆنی������اکان بیه‌وێ‬ ‫ئیمتی������ازی ئابووری������ی زیاتری������ان پێ‬ ‫ب������دا و له‌ بواری کولت������ووری‪ ،‬زمانی‬ ‫و خۆبه‌رێوه‌به‌ری������دا زیاتر ل‌ه هه‌موو‬ ‫کات ده‌س������تیان ئاوه‌اڵ بکا‪ .‬له‌ الیه‌کی‬ ‫دیکه‌ش������ه‌وه‪ ‌،‬یه‌کێتی������ی ئه‌ورووپا ک‌ه‬ ‫جیابوونه‌وه‌ی هه‌رێمی که‌تالۆنیاکانی‬ ‫زۆر پ������ێ خ������ۆش نییه‌‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫ناوه‌ندیی ئیس������پانیا له‌ مادرید بخات‌ه‬ ‫ژێر فشاره‌و‌ه تا له‌گه‌ڵ که‌تالۆنیاکاندا‬ ‫ڕێک بکه‌ون‪.‬‬ ‫دوای له‌ب������ه‌ر یه‌ک هه‌ڵوه‌ش������انی‬ ‫چێکۆس������ڵۆڤاکیا‪ ،‬ش������ه‌ڕی قورس������ی‬ ‫یووگوساڵڤیا و پارچه‌ پارچه‌بوونی ب‌ه‬ ‫‪ 7‬واڵت‪ ،‬هه‌روه‌ها دوای جیابوونه‌وه‌ی‬ ‫هه‌رێمی کۆس������ۆڤۆ ل‌ه سێربێس������تان‪،‬‬ ‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا پێی وابوو که‌ ئیدی‬ ‫ڕه‌وتی سه‌ربه‌خۆییخوازی له‌ ئه‌ورووپا‬ ‫کۆتایی هات������ووه‌‪ ،‬به‌ تایبه‌ت ک‌ه ئیدی‬ ‫ڕێککه‌وتننام������ه‌ی "ش������ینگێن"یش وای‬ ‫کردب������وو‪ ،‬ک‌ه س������نووره‌کان مانایه‌کی‬ ‫ئه‌وتۆیان نه‌مێنێ‪ ،‬به‌اڵم ئێستا ئه‌گه‌ری‬ ‫ڕاگه‌یاندنی س������ه‌ر‌به‌خۆیی که‌تالۆنیا‬ ‫ئ������ه‌و بۆچوون‌ه ت������ۆخ ده‌کات������ه‌وه‪ ‌،‬ک‌ه‬ ‫ڕه‌وتی سه‌ربه‌خۆییخوازی و پێکهاتنی‬ ‫حکوومه‌ت������ی ئیتنیک������ی ته‌نان������ه‌ت ل‌ه‬ ‫ئه‌ورووپاش هێشتا به‌ به‌رییه‌وه‌ ماوه‌‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪9‬‬


‫پاڵپشتی داراییی گشتی بۆ‬ ‫پارته‌ سیاسییه‌كان‬

‫* و‪ :‬عمران حه‌م‬ ‫له‌س������ه‌ر بنه‌م������ای جیاوازیی������ه‌ ڕۆش������نبیرییه‌كان و پێوه‌‌ر‌ه‬ ‫یاسایییه‌كان‪ ،‬سه‌رچاوه‌‌كانی پاڵپشتی داراییی (ته‌مویل) پارته‌‬ ‫سیاسییه‌كان له‌ سه‌رتاس������ه‌ری جیهاندا جیاوازن‪ .‬له‌ زۆربه‌ی‬ ‫واڵتانی ئه‌ورووپادا به‌ شێوه‌ی جیاجیا به‌شی پارته‌ سیاسییه‌كان‬ ‫له‌ بودجه‌ی نیشتمانی ده‌درێت؛ وه‌ك ئه‌وه‌ی دیاریكراوه‌ بۆ كاری‬ ‫ئاس������اییی حزبه‌كان‪ ،‬ئه‌دای نوێنه‌رانی گرووپه‌ په‌رله‌مانییه‌كان‬ ‫ئه‌وان������ه‌ی نوێنه‌رایه‌تی پارته‌كان ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها تێچوو‌نه‌كانی‬ ‫هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردن له‌ كاتی هه‌ڵبژاردندا‪ .‬ته‌مویلی تایبه‌ت بۆ‬ ‫پارته‌ سیاس������ییه‌كان له‌ بریتانیا و ئه‌مریكا به‌ش������ی هه‌ره‌ زۆری‬ ‫بریتییه‌ له‌ تێچوونه‌كانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫زۆر جار شێوه‌یه‌كی تێكه‌ڵ له‌ پاڵپشتی داراییی گشتی و تایبه‌ت‬ ‫داده‌رێژرێت‪ ،‬هاوكات پارته‌ سیاس������ییه‌كان و سه‌رپه‌رشتیارانی‬ ‫به‌رێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردن پابه‌ن������د ده‌كرێن به‌ جێبه‌جێكردنی‪ .‬له‌‬ ‫زۆربه‌ی كاته‌كاندا كه‌لێنێكی یاس������ایی س������ه‌باره‌ت به‌ سزادانی‬ ‫ئه‌وانه‌ی پابه‌ند نابن به‌ رێنمایییه‌كان یا به‌دوای شێوازی دیكه‌دا‬ ‫ده‌گه‌ڕێن‪ ،‬که‌ بوونی هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ ئوسترالیا‪ ،‬به‌ پێی یاسای هه‌ڵبژاردنی كۆمنۆڵت له‌ ساڵی‬ ‫‪1918‬ه‌وه‌‪ ،‬پارت‌ه سیاس������ییه‌كان و پاڵێوراوه‌ س������ه‌ربه‌خۆكان بۆ‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن به‌ش������ی خۆیان له‌ پاڵپش������تی‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫داراییی گش������تی وه‌رده‌گرن‪ .‬ب������ه‌ پێی ئه‌م یاس������ایه‌‪ ،‬پاڵێوراو‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆكان یان گرووپه‌كانی ناو ئه‌نجومه‌نی پیران هه‌ر كاتێك‬ ‫توانیان (‪)%4‬ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنن‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانن پاڵپشتی‬ ‫دارایی������ی هه‌ڵبژاردنه‌كان وه‌ربگرن‪ .‬ئه‌و ب������ڕه‌ پاره‌یه‌ له‌ڕێگه‌ی‬ ‫لێكدان������ی ده‌نگه‌ ش������یاوه‌كان له‌گه‌ڵ تێكڕای ته‌مویلی ئێس������تای‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌كرێت‪ ،‬هه‌ر شه‌ش مانگ جارێك به‌ پێی هه‌ستان و‬ ‫دابه‌زینی نرخ بڕی ته‌مویله‌كه‌ ده‌گۆڕدرێت‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردنی ساڵی‬ ‫‪ 2004‬ب������ۆ هه‌ر ده‌نگێك ‪ 1.97‬دۆالر دانرابوو‪ ،‬بڕی گش������تی كه‌‬ ‫پێویس������ت بوو بدرێت به‌ الیه‌نه‌كان له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬بریتی بوو‌‬ ‫له‌ ‪ 42‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫ل������ه‌ دوای هه‌ڵب������ژاردن داوا ل������ه‌ گش������ت به‌ش������داربووه‌‬ ‫س������ه‌ره‌كییه‌كانی پرۆس������ه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌كرێ������ت‪ ،‬ڕاپۆرتێك له‌‬ ‫باره‌ی گش������ت مامه‌ڵه‌كانی په‌یوه‌ست به‌ هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنه‌وه‌‬ ‫پێشكه‌شی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئوس������ترالی بكه‌ن‪ .‬ئه‌م ڕاپۆرته‌‬ ‫هاوكاری و تێچوونه‌كانی هه‌ڵبژاردنی پاڵێوراوان و گرووپه‌كانی‬ ‫ن������او ئه‌نجومه‌نی پیران له‌خۆ ده‌گرێت ‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای ورده‌كاریی‬ ‫تێچوونه‌كانی هه‌ڵبژاردن و ئه‌و به‌خشین و هاوكارییانه‌ی له‌الیه‌ن‬ ‫الیه‌نی سێیه‌مه‌وه‌ پێشكه‌ش به‌ پاڵێوراوه‌كان ده‌كرێن‪.‬‬ ‫مه‌به‌ست له‌ دیاركردن و ئاشكراكردنی حوكمه‌ یاسایییه‌كان‬


‫ئه‌وه‌ی په‌یوه‌س������تن‌ به‌ ته‌مویلی پارته‌ سیاس������ییه‌كان بریتییه‌ له‌‪،‬‬ ‫چاكتركردنی سه‌المه‌تیی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ رێگه‌ی بواردان‬ ‫به‌ ده‌نگده‌ران بۆ ئاشنابوون به‌و الیه‌نه‌ سه‌ره‌كییانه‌ی به‌خشش‬ ‫ب������ه‌ پارته‌ سیاس������ییه‌كان و گ������رووپ و پاڵێ������وراوه‌كان ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئاش������نابوونیان به‌ ئاستی هه‌ندێك جۆری تێچوون كه‌‬ ‫له‌ الیه‌ن به‌شداربووانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێن‪.‬‬ ‫لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئوس������ترالیا هه‌ڵده‌س������تیت به‌ وه‌رگرتن‬ ‫و پشكنینی گش������ت س������ه‌رچاوه‌كانی داهات ئه‌وانه‌ی پێویستن‬ ‫ده‌نگده‌ران پێی ئاشنا بن و له‌سه‌ر پێگه‌ی ئه‌لیكترونیی لیژنه‌كه‌‬ ‫ده‌یانخات������ه‌ به‌رچ������اوی جه‌ماوه‌ره‌وه‌‪ .‬س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌و ئه‌ركه‌‬ ‫قورس������ه‌ی ده‌كه‌وێته‌ ئه‌س������تۆی لیژنه‌ی هه‌ڵب������ژاردن له‌ رێگه‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن و فه‌راهه‌مكردنی ئه‌و پێداویستیانه‌ و چاالكی زۆر و‬ ‫به‌رده‌وام‪ ،‬كه‌چی زۆربه‌ی كات ده‌كه‌وێته‌ به‌ر ڕه‌خنه‌ی پارته‌كان‬ ‫و ئه‌و ئه‌ندام په‌رله‌مانانه‌ی كه‌ گرنگی ده‌ده‌ن به‌ ئاش������كراكردنی‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ده‌رامه‌تی ڕكابه‌ره‌ سیاسییه‌كانیان‪.‬‬ ‫له‌ ماوه‌ی ‪ 2004 -2003‬نزیكه‌ی ‪ 184‬ڕاپۆرتی سااڵنه‌ تۆمار‬ ‫و چاره‌س������ه‌ر كران‪ ،‬هه‌روه‌ها ‪ 1190‬ڕاپۆرت������ی هاوكاره‌كان و‬ ‫‪ 102‬پێداچوون������ه‌وه‌ له‌ باره‌ی په‌یبه‌س������تبوونه‌وه‌ كراوه‌‪ .‬به‌ پێی‬ ‫داتاكانی بودجه‌ی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی ئوس������ترالی وا مه‌زه‌نده‌‬ ‫ده‌كرا‪ ،‬كه‌ ئه‌و تێچوونانه‌ی په‌یوه‌ستن به‌ ته‌مویل و خستنه‌ڕووی‬ ‫چاالكییه‌كان له‌ماوه‌ی ‪ 2005-2004‬گه‌یشته‌ ‪ 2.8‬ملیۆن دۆالر‪.‬‬ ‫له‌ ئیس������پانیا به‌ مه‌به‌ستی ئه‌نجامدانی هه‌لبژاردن‪ ،‬نموونه‌ی‬ ‫تێكه‌ڵ بۆ ته‌مویلی گش������تیی پارته‌ سیاسییه‌كان په‌یڕه‌و ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ته‌مویلی گش������تی ب������ۆ هه‌ڵمه‌ته‌كان������ی هه‌ڵبژاردن به‌ به‌ش������ێكی‬ ‫ڕاسته‌وخۆی بودجه‌ی هه‌ڵبژاردن داناندرێت‪ ،‬پارته‌كان ده‌توانن‬ ‫ل������ه‌ س������ه‌رچاوه‌كانی تایبه‌تیش پاڵپش������تی دارای������ی وه‌ربگرن‪.‬‬ ‫یارمه‌تییه‌كانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن به‌ گوێره‌ی ژماره‌ی ده‌نگ و‬ ‫ئه‌و كورسییانه‌ی به‌ده‌ستییان هێناوه‌ ئه‌ژمار ده‌كرێن‪.‬‬ ‫پارته‌ سیاسییه‌كان له‌ رێگه‌ی ئه‌ندامه‌كانیانه‌وه‌ پاڵپشتی دارایی‬ ‫ده‌كرێ������ن‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌ رێگه‌ی داهاتی پرۆژه‌ وه‌به‌رهێنه‌ره‌كانیان‬ ‫و قه‌رزی بانكی‪ .‬له‌ ئیس������پانیا گه‌یشتن به‌ رادیۆ و ته‌له‌فزیۆن و‬ ‫ئه‌نجامدانی هه‌ڵمه‌ته‌كانیان بێبه‌رامبه‌ره‌و‪ ،‬لیژنه‌یه‌كی تایبه‌ت له‌‬ ‫لیژنه‌كانی هه‌ڵبژاردن سه‌رپه‌رشتی ئه‌و كاره‌ ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ سوید تێكه‌ڵه‌یه‌كی سه‌یر هه‌یه‌ و تا ڕاده‌یه‌كی زۆر پشت‬ ‫ب������ه ڕێككه‌وتنه‌ فه‌رمییه‌كانی نێوان پارته‌كان ده‌به‌س������تێت‪ .‬هه‌ر‬ ‫پارتێكی سیاس������ی یان پاڵێوراوێك ی������ان رێكخراوێك ده‌توانێت‌‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام بدات‪ .‬هه‌روه‌ك چۆن له‌ ڕێفراندۆمی‬ ‫س������اڵی ‪ 2003‬به‌ مه‌به‌ستی گۆڕینی دراوی سویدی له‌ كرۆنه‌وه‌‬ ‫ب������ۆ یۆرۆ‪ ،‬زۆرێك له‌ رێكخراوه‌كان جیا له‌ پارته‌ سیاس������ییه‌كان‬ ‫هه‌س������تان به‌ به‌ش������داریكردن له‌ هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن‪ .‬هه‌روه‌ها‬

‫زۆرێ������ك له‌ پرۆژه‌ بازرگانییه‌كان هه‌س������تان به‌ پاڵپش������تیكردنی‬ ‫هه‌ڵسووراوانی هه‌ڵمه‌ته‌كه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌باره‌ت به‌ ته‌مویلی پارته‌ سیاسییه‌كان‪ ،‬هیچ سیسته‌مێكی‬ ‫ڕێكخراو نییه‌‪ ،‬س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی یاس������ایه‌ك كه‌ ڕێس������اكانی‬ ‫پره‌نس������یپ و‌ زانیارییه‌‌‌ ئاكارییه‌كانی پارته‌ سیاس������ییه‌كان له‌خۆ‬ ‫ده‌گرێت‪ .‬هیچ به‌ندێكی یاس������ایی نییه‌ بۆ ئاشكراكردنی چاالكیی‬ ‫پارت‌ه سیاس������ییه‌كان‪ .‬ل������ه‌ نه‌وه‌ده‌كان پارته‌ سیاس������ییه‌كانی ناو‬ ‫په‌رله‌مان گه‌یشتنه‌ رێككه‌وتنێكی دووالیه‌نه‌ به‌مه‌به‌ستی گۆڕینه‌وه‌ی‬ ‫زانیاری له‌گه‌ڵ یه‌كتردا له‌باره‌ی سه‌رچاوه‌كانی هاریكاری‪.‬‬ ‫چوار سه‌رچاوه‌ی سه‌ره‌كی بۆ ته‌مویلی حزب‌ه سیاسییه‌كانی‬ ‫س������ویدی هه‌ن‪ :‬ته‌مویلی گشتیی راس������ته‌وخۆ‪ ،‬ته‌مویلی گشتیی‬ ‫ناڕاس������ته‌وخۆ‪ ،‬داهات له‌ ڕێگه‌ی ئه‌ندامه‌كانی حزب‪ ،‬لووته‌ری؛‬ ‫ئه‌وه‌ی ك������ه‌ حزبه‌كان و ئ������ه‌و ڕێكخراوانه‌ی س������ه‌ر به‌ ئه‌وانن‬ ‫ئه‌نجامی ده‌ده‌ن‪ .‬س������ه‌رچاوه‌ی س������ه‌ره‌كی بریتییه‌ له‌ ته‌مویلی‬ ‫گشتیی ڕاس������ته‌وخۆ‪ ،‬ئه‌مه‌ش له‌ ساتی هه‌ڵبژاردنه‌كاندا یان له‌‬ ‫ماوه‌ی نێوان هه‌ڵبژاردنێ������ك و هه‌ڵبژاردنێكی تردا به‌ حزبه‌كان‬ ‫ده‌درێت‪ .‬بڕی پاره‌كه‌ش له‌س������ه‌ر بنه‌مای ئ������ه‌دای حزبه‌كان له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پێش������وودا و نوێنه‌رایه‌تیی ئێس������تای له‌ په‌رله‌ماندا‬ ‫دیاری ده‌كرێت‪.‬‬ ‫ته‌مویلی ناراسته‌وخۆ له‌ ڕێگه‌ی كاری ڕۆژنامه‌گه‌ری سه‌ر به‌‬ ‫حزبه‌كان ده‌ستیان ده‌كه‌وێت‪ ،‬ئه‌م كاره‌ش له‌الیه‌ن حكوومه‌ته‌وه‌‬ ‫پاڵپشتی لێده‌كرێت‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ڕێژه‌ی ئه‌ندامبوون له‌ حزبه‌كاندا‬ ‫دابه‌زیوه‌‪ ،‬به‌اڵم داهات له‌ رێگه‌ی ئه‌ندامه‌كانه‌وه‌ هێشتا گرنگی‬ ‫خۆی هه‌یه‌‪ ،‬له‌ سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كاندا ‪ 5‬تا‪ 10‬له‌سه‌دی بودجه‌ی‬ ‫هه‌ردوو حزبه‌ سه‌ره‌كییه‌كانی سویدی پێكده‌هێنا‪.‬‬ ‫هه‌ندێ������ك له‌ حزبه‌كان و ئه‌و ڕێكخراوانه‌ی س������ه‌ر به‌ ئه‌وانن‬ ‫له‌ ڕێگه‌ی لووته‌رییه‌وه‌ داهاتیان ده‌س������تده‌كه‌وێت‪ ،‬له‌م رێگه‌یه‌وه‌‬ ‫پارتی سۆس������یالدیموکرات سه‌ركه‌وتنی گه‌وره‌ به‌ده‌ست دێنێت‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای نه‌بوونی یاس������ایه‌ك بۆ قه‌ده‌غه‌كردن������ی وه‌رگرتنی‬ ‫یارمه‌ت������ی دارایی له‌ كۆمپانیاكان‪ ،‬له‌ حه‌فتاكاندا س������ه‌ركرده‌ی‬ ‫حزبه‌كان رێككه‌وتن له‌سه‌ر ئه‌وه‌ی هیچ یارمه‌تییه‌كی دارایی له‌‬ ‫كۆمپانیاكان وه‌رنه‌گرن‪.‬‬ ‫ل������ه‌ گواتیماال ته‌مویلی حكوومی بۆ پارت‌ه سیاس������ییه‌كان به‌‬ ‫یاسا ده‌ستنیش������ان كراوه‌‪ ،‬پارته‌كان له‌ ده‌سپێكی داواكردن بۆ‬ ‫ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردن و مانگێك پ������اش ته‌واوبوونی‪ ،‬ده‌توانن‬ ‫خزمه‌تگوزاریی پۆسته‌ و گه‌یاندن به‌كاربهێنن‪ .‬جگه‌ له‌مه‌ پارته‌‬ ‫سیاس������ییه‌كان له‌ الیه‌ن كه‌رتی گش������تییه‌وه‌ ته‌مویل ده‌كرێن به‌‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ك له‌گه‌ڵ ژماره‌ی ئه‌و ده‌نگانه‌ بگونجێت‪ ،‬كه‌ له‌ خولی‬ ‫یه‌كه‌می هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیدا به‌ده‌ستیانهێناوه‌ به‌ ڕێژه‌ی‬ ‫دوو كویزال (دراوی گواتیمالی) بۆ هه‌ر ده‌نگێك‪ ،‬ئه‌مه‌ له‌كاتێكدا‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪11‬‬


‫ده‌بێت كه‌ پارته‌ سیاس������ییه‌كان به‌النیكه‌مه‌وه‌ ‪%4‬ی كۆی ده‌نگه‌‬ ‫دروسته‌كانی به‌ده‌ستهێنابێت‪.‬‬ ‫س������ه‌رفكردنی پاره‌كه‌ له‌ژێر سه‌رپه‌رشتی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫نیش������تمانی و دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردندا ده‌بێ������ت ‪ ،‬ئه‌م ته‌مویله‌‬ ‫به‌شێوه‌ی چوار قیست سااڵنه‌ له‌ نێوان هه‌ڵبژاردنه‌كاندا به‌ پارته‌كان‬ ‫ده‌درێت‪ .‬پارته‌ سیاس������ییه‌كان ده‌توانن داراییی گشتی بۆ پرۆسه‌‬ ‫ئاس������ایییه‌كان و تێچوونه‌كانی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن به‌كاربهێنن‪.‬‬ ‫دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردنیش به‌رپرسه‌ له‌ پێداچوونه‌وه‌ی حساباتی‬ ‫پارته‌كان و چاودێریكردنی خه‌رجییه‌كانیان‪ .‬له‌سه‌ر پارته‌كانیش‬ ‫پێویسته‌‪ ،‬پێش وه‌رگرتنی گشت قسته‌كان ڕاپۆرتێكی تێروته‌سه‌ل‬ ‫له‌سه‌ر خه‌رجییه‌كان پێشكه‌ش بكه‌ن‪.‬‬ ‫كاتێك پارتێكی سیاسی پابه‌ندی حسابه‌‌كان نه‌بێت یا ڕاپۆرت‬ ‫پێشكه‌ش نه‌كات‪ ،‬دادگای بااڵی هه‌ڵبژاردن بۆی هه‌یه‌ ئه‌و پارته‌‬ ‫بهێنێته‌ ب������ه‌رده‌م دادگا وه‌ك هه‌وڵێك بۆ ئ������ه‌وه‌ی ناچاری بكات‬ ‫پابه‌ندی یاساكان بێت‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ ته‌مویلی تایبه‌ت له‌ گواتیماال‬ ‫قه‌ده‌غه‌ نه‌كراوه‌‪ ،‬به‌اڵم خوازراو نییه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌ی هیچ س������نوورێك بۆ خه‌رجییه‌كان له‌ ناو یاسادا‬ ‫دی������اری نه‌كراوه‪ ،‬بۆیه‌ ئه‌س������ته‌مه‌ جگه‌ ل������ه‌ خه‌رجیی ڕێكالمه‌‬ ‫گش������تییه‌كان‪ ،‬خه‌رجی هه‌ڵمه‌ته‌كانی هه‌ڵبژاردن پێوان‌ه بكرێن‪،‬‬ ‫ته‌نان������ه‌ت ئه‌گه‌ر گش������ت حزبه‌كانیش په‌یبه‌س������ت بكرێن دوای‬ ‫هه‌ڵبژاردن خه‌رجییه‌كانیان ئاشكرا بكه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ یاسای پارته‌ سیاسییه‌كانی كه‌مبۆدیادا هاتووه‌؛ پێویسته‌‬ ‫ته‌مویل������ی حزبه‌كان له‌ ڕێگ������ه‌ی ئه‌ندامه‌كانیانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و داهاته‌ی‬ ‫له‌ ڕێگ������ه‌ی چاالكیی������ه‌ بازرگانییه‌ رێپێدراوه‌كانه‌وه‌‌ ده‌س������تیان‬ ‫ده‌كه‌وێ������ت‪ ،‬هاوكاریی دامه‌زراوه‌كانی كه‌رتی تایبه‌ت و تاكه‌كان‬ ‫و س������ه‌رمایه‌ی خودی پارته‌كانه‌وه‌ بێت‪ .‬هاوكاری وه‌رگرتن له‌‬ ‫كۆمپانی������ا بیانییه‌كان و دامه‌زراوه‌ حكوومییه‌كان یان ڕێكخراوه‌‬ ‫ناحكوومییه‌كان قه‌ده‌غه‌یه‌‪.‬‬ ‫به‌ب������ێ به‌له‌به‌رچاوگرتنی به‌ش������داریكردنیان له‌ پرۆس������ه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬داوا ل������ه‌ گش������ت حزبه‌ سیاس������ییه‌كان ده‌كرێت‬ ‫ڕاپۆرتێك������ی س������ااڵنه‌ له‌ ب������اره‌ی داهات‪ ،‬خه‌رج������ی‪ ،‬بودجه‌ و‬ ‫حس������اباتی بانكیی خۆیان پێشكه‌ش به‌ وه‌زاره‌تی ناوخۆ بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌رچ������ی ئه‌وه‌ی په‌یوه‌ندداره‌ به‌ هه‌ڵمه‌ت������ی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬هه‌ر له‌‬ ‫یاس������اكه‌دا هاتووه‌ كه‌ حكوومه‌ت ته‌مویلی پارته‌ سیاسییه‌كان‬ ‫به‌ یه‌كس������انی فه‌را‌هه‌م ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم تاكو ئێس������تا ئه‌م یاسایه‌‬ ‫جێبه‌جێ نه‌كراوه‌‪ .‬به‌پێی ئه‌و یاسایانه‌ی ئێستا كاریان پێده‌كرێت‪،‬‬ ‫پێویسته‌ پارته‌ سیاس������ییه‌كان ڕاپۆرتێك له‌باره‌ی تێچوونه‌كانی‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی خۆیان پێشكه‌ش بكه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها پێویسته‌‬ ‫تومارێكیان هه‌بێت تیایدا سه‌رچاوه‌ی داهات و خه‌رجییه‌كانیان‬ ‫دیاری بكه‌ن‪ ،‬ئه‌گه‌ر پێویستی كرد ده‌بێت ئه‌و توماره‌ به‌مه‌به‌ستی‬ ‫پێداچوونه‌وه له‌به‌رده‌ستی لیژنه‌ی هه‌ڵبژاردندا بێت‪.‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫تاك������ه‌ هاوكاری������ی حكوومه‌ت ب������ۆ ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پارته‌ سیاس������ییه‌كان بریتییه‪ ‌،‬له‌ دابینكردنی ماوه‌ی‬ ‫په‌خش������كردنی بێبه‌رامب������ه‌ری ڕادیۆ و ته‌له‌فزی������ۆن‪ ،‬له‌م باره‌وه‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتدارانی هه‌ڵبژاردن هه‌ڵده‌س������تن به‌ ڕێكحستنی كاتی‬ ‫یه‌كسان بۆ په‌خش������كردنی په‌یامی حزبه‌كان بۆ ماوه‌ی ‪ 30‬ڕۆژ‬ ‫له‌ یه‌ك������ه‌م ڕۆژی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ب������ه‌اڵم ئه‌م هاوكارییه‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی شاره‌وانییه‌كان ناگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ هاییتی ل������ه‌و كاته‌ی كه‌ بودجه‌ی هه‌ڵبژاردن داڕێژرا و له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ‪2005‬دا به‌ڵێنی یارمه‌تیی نێوده‌وڵه‌تیی به‌ده‌ستهێنا‪،‬‬ ‫هه‌ندێك به‌ند یا سیاسه‌تی په‌یوه‌نددار به‌ چاالكییه‌كانی هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پارته‌ سیاسییه‌كان دیاریكراون‪ .‬ئه‌مه‌ ئه‌و گومان و‬ ‫ڕووبه‌ڕووبوونه‌وانه‌ ڕوون ده‌كاته‌وه‌‪ ،‬ك������ه‌ له‌ دوای كۆتاییهاتنی‬ ‫ملمالنێكان ڕوو ده‌ده‌ن‪.‬‬ ‫له‌ (ئه‌فغانس������تان)یش وێنه‌كه‌ به‌هه‌مان شێوه‌ی هاییتی ڵێڵ‬ ‫و ناڕوونه‌‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر یاس������اكانی په‌یوه‌ست به‌ یارمه‌تیدانی‬ ‫پارته‌ سیاسییه‌كانیش تێپه‌ڕێندرێن‪ .‬له‌سه‌ر قه‌واره‌ سیاسییه‌كانی‬ ‫به‌ش������داربوو له‌ هه‌ڵبژاردندا پێویسته‌ هه‌ر یه‌كێكیان باالنسێكی‬ ‫بانكی������ی تایبه‌ت به‌ خۆیان هه‌بێت و گش������ت ئ������ه‌و هاوكاریانه‌ی‬ ‫تێدا دابنرێت كه‌ به‌ مه‌به‌ستی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردن به‌ ده‌ستیان‬ ‫هێن������اون‪ ،‬ئه‌مه‌ش به‌ پێی ئه‌و به‌ندانه‌ی له‌ یاس������ای ده‌س������ته‌ی‬ ‫هاوبه‌شی به‌ڕیوه‌بردنی هه‌ڵبژاردندا هاتووه‌‪ ،‬ئه‌وانه‌ی په‌یوه‌ستن‬ ‫به‌ دارایی هه‌ڵمه‌ته‌ سیاسییه‌كانه‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر تاكێكی ئه‌فغانی یا ه������ه‌ر ڕێكخراوێك له‌كاتی هه‌ڵمه‌تی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا بۆی هه‌یه‌ به‌ بڕی دوو ملی������ۆن ئه‌فغانی (دراوی‬ ‫ئه‌فغانس������تان) (‪ 47000‬دوالر) یارمه‌تی پێشكه‌ش به‌ پاڵێوراو‬ ‫بكات‪ .‬پێویس������ته‌ هه‌ر یارمه‌تییه‌ك که‌ بڕه‌كه‌ی له‌ ‪ 1000‬ئه‌فغانی‬ ‫زیاتر بێت‪ ،‬تۆمار بكرێت و ده‌س������ته‌ی هاوبه‌ش������ی به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫هه‌ڵبژاردن لێی ئاگادار بكرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫تاكه‌ هاوكارییه‌ك كه‌ ده‌كرێت له‌ سه‌رچاوه‌یه‌كی گشتی ده‌ست‬ ‫بكه‌وێت‪ ،‬ته‌نها ل‌ه ڕووی خزمه‌تگوزاریی ئاساییشه‌وه‌ ده‌بێت‪ .‬به‌م‬ ‫شێوه‌یه‌ له‌ ئێستادا هیچ ته‌مویلێكی گشتی بۆ پارته‌ سیاسییه‌كان‬ ‫و پاڵێوراوان یا پاڵێوراو‌ه سه‌ربه‌خۆكان بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ڕێگه‌نه‌دان به‌ قه‌واره‌ سیاسییه‌كان به‌ وه‌رگرتنی‬ ‫هاوكاری له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئه‌فغانس������تان‪ ،‬ڕێكخ������راوه‌ ناحكوومییه‌‬ ‫نێوده‌وڵه‌تییه‌كان چه‌ندین خولی ڕاهێن������ان و رێنوێنیكردنیان له‌‬ ‫باره‌ی ڕێكحستنی پارتی سیاسی‪ ،‬داڕشتنی به‌رنامه‌ی سیاسی‬ ‫و باش������ترین ڕێگ������ه‌ بۆ ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵب������ژاردن له‌‬ ‫ژینگه‌یه‌كی دیموكراتیدا پێشكه‌ش كردووه‪.‬‬ ‫‪http://aceproject.org/index-ar?set_language=ar‬‬


‫ژاپۆن؛ سه‌ركه‌وتنی ئۆپۆزسیۆنی لیبراڵ‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬ ‫به‌پێ������ی ئه‌نجامه‌كانی هه‌ڵبژاردنی گش������تیی ژاپۆن كه‌ ل‌ه‬ ‫‪٢٠١٢/١٢/١٦‬دا ئه‌نجام������درا‪( ،‬پارتی دیموكراتی لیبراڵ)ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن سه‌ركه‌وتنێكی گه‌وره‌ی به‌ده‌ستهێنا‪ .‬بۆ جارێکی‬ ‫تر سه‌رۆكی ئه‌و پارته‌ (ش������ینزو ئابی)‌ی ته‌مه‌ن ‪ 58‬سااڵن‬ ‫پۆستی سه‌رۆكوه‌زیران وه‌رده‌گرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پارتی دیموكراتی لیبراڵ له‌ هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪2009‬دا‬ ‫ڕووبه‌ڕووی شكس������تێكی قورس‌ بوویه‌وه‌‪ .‬ل������ه‌ ده‌نگدانی‬ ‫‪٢٠١٢/١٢/١٦‬دا كه‌ به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬له‌ كۆی ‪ 480‬كورس������یی‬ ‫ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران‪ 294 ،‬كورسی به‌ده‌ستهێنا و پارتی‬ ‫(نیوكۆمیتۆ)ی هاوپه‌یمان ‪ 31‬كورس������ی مس������ۆگه‌ر کرد‪،‬‬ ‫واته‌ هه‌ردوو پارته‌كه‌ ‪ 325‬كورس������ییان به‌ده‌ستهێنا‪ .‬کۆی‬ ‫ئه‌م ژماره‌ كورس������ییانه‌ی كه‌ به‌ده‌ستیانهێنان‪ ‌‌،‬زۆرترن له‌و‬ ‫كورسییه‌ كۆنتروڵكراوانه‌ له‌ الیه‌ن ‪ 17‬لیژنه‌كه‌ی ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫نوێنه‌رانه‌وه‌‪ ،‬كه‌ ژماره‌یان ‪ 269‬كورس������ییه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش ئه‌وه‌‬ ‫ده‌گه‌یه‌نێ������ت كه‌ هاوپه‌یمانیی هه‌ردوو پارته‌كه‌ ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫ده‌سه‌اڵت له‌ په‌رله‌ماندا بگرنه‌ ده‌ست‪ ،‬به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنی‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیكردنی ئه‌نجومه‌نی ڕاوێژكاران‌‪.‬‬ ‫(ش������ینزو ئابی) سیاس������ه‌تمه‌دار و نه‌ته‌وه‌خواز له‌ ساڵی‬ ‫‪2007‬دا بۆ ماوه‌ی یه‌ك س������اڵ پۆس������تی س������ه‌رۆكوه‌زیرانی‬ ‫وه‌رگرتبوو‪ ،‬دووب������اره‌ له‌ كۆنگره‌یه‌ك������ی په‌رله‌مانیی تایبه‌تدا‬ ‫بۆ ئه‌و پۆس������ته‌ده‌ستنیش������ان ده‌كرێته‌وه‌ و ده‌بێته‌ حه‌وته‌مین‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیرانی ژاپۆن‪.‬‬ ‫له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬پارتی دیموكراتی ده‌سه‌اڵتداری ژاپۆنی‬ ‫به‌ سه‌رۆكایه‌تیی سه‌رۆكوه‌زیران (یۆشیھیکو نودا) تووشی‬ ‫شكستێكی قورس بوو‪ ،‬له‌ ئه‌نجامدا ‪ 57‬كورسی به‌ده‌ستهێنا‬ ‫به‌ به‌راورد به‌ ‪ 230‬كورسی كه‌ له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌ی پێشوودا‬ ‫به‌ده‌س������تی هێنابوو‪ .‬له‌الیه‌كی دیكه‌وه‌‌ (یۆش������یھیکو نودا)‬ ‫س������ه‌رۆکی پارت������ی دیموکراتی ژاپۆن‪ ،‬شکس������تی پارته‌که‌ی‬ ‫ڕاگه‌یاند و به‌رپرس������یارێتی ئه‌و شکسته‌ی خسته‌ ئه‌ستۆی‬ ‫خۆی و ئاشکراشی کرد‪ ،‬وه‌ك سه‌رۆكی ئه‌و پارته‌ ده‌ست له‌‬ ‫پۆسته‌كه‌ی ده‌كێشێته‌وه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای ناڕه‌زاییه‌ك������ی زۆر‌ له‌ الیه‌ن جه‌م������اوه‌ره‌وه‌‬ ‫و هۆش������داریدان له‌ الیه‌ن پس������پۆر و ش������اره‌زایان له‌باره‌ی‬ ‫جمووجۆڵێكی بوومه‌له‌رزه‌یی پێشبینی كراوه له‌ ژێر وێستگه‌‬

‫ئه‌تۆمییه‌کان������دا‪ ،‬پارتی دیموكراتی ده‌س������ه‌اڵتداری ژاپۆنی‬ ‫بڕی������اری دووباره‌ كاركردن������ه‌وه‌ی وێس������تگه‌ ئه‌تۆمییه‌كانی‬ ‫ڕۆژئ������اوای ژاپۆنی دا‪ ،‬ئه‌مه‌ش بوو به‌ مایه‌ی شكس������تێكی‬ ‫گه‌وره‌ی ئه‌و پارته‌‌‌‪.‬‬ ‫ل������ه‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا هه‌ش������ت وه‌زیر ل������‌ه نێویاندا گه‌ور‌ه‬ ‫ئه‌مینداری ئه‌نجوومه‌نی وه‌زیران (ئوس������اموو فۆجیمۆرا)‪،‬‬ ‫كورسییه‌كانیان ل‌ه ده‌ستدا‪.‬‬ ‫پارتی نوێبوونه‌وه به‌ س������ه‌رۆكایه‌تیی (حاكمی پێش������ووی‬ ‫تۆکیۆ‪ ،‬ش������ینتارو ئیشیهار)‌ كه‌ تازه‌ دامه‌زراوه‌ ‪ 54‬كورسی‬ ‫به‌ده‌س������تهێنا‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ ئه‌و پارته‌ ده‌بێته‌ سێیه‌مین حزب‬ ‫له‌ناو ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌راندا‪ ،‬هه‌روه‌ها پارتی س������به‌ی كه‌‬ ‫یه‌كێك������ه‌ له‌و پارتانه‌ی دژی چه‌ك������ی ئه‌تۆمییه‌ له‌ ژاپۆن‪ ،‬به‌‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی (یۆكیكۆ كادا) پارێزگاری شیگای‪ 9 ،‬كورسی‬ ‫به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬ئه‌و كورس������ییانه‌ی كه‌ م������اون‪ ،‬حه‌وت پارتی‬ ‫دیك������ه‌ی به‌ش������داربووی هه‌ڵبژاردن و كه‌س������انی بێالیه‌ن به‌‬ ‫ده‌ستیانهێناون‪‌.‬‬ ‫ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن له‌و ده‌نگدانه‌ ته‌نها ‪%59.32‬بوو‪،‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ ڕێژه‌ی‪ %10‬كه‌متره‌ له‌ به‌شداربووانی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ساڵ ‪2009‬یه‌‪.‬‬ ‫ل ‌ه ‪2006‬ه‌وه‌ تا ئێس����تا شه‌ش كه‌سایه‌تی پۆستی‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیرانیان وه‌رگرتووه‌!‬ ‫ل‌ه ‪2006‬دا (جۆنیتش������یرۆ كویزۆمی)‪ ،‬دوای پێنج ساڵ‬ ‫ده‌س������تی له‌پۆس������ته‌كه‌ی كێش������ایه‌وه‌‪ .‬ل������ه‌ ‪2007‬دا پارتی‬ ‫دیموكراتی لیبراڵ له‌ هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجوومه‌نی ڕاوێژكاراندا‬ ‫شكس������تی هێنا؛ به‌ه������ۆی خراپیی باری ته‌ندروس������تییه‌وه‬ ‫(شینزو ئابی) س������ه‌رۆكی ئه‌و پارته‌ ده‌ستی له‌ پۆسته‌كه‌ی‬ ‫كێشایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه ‪2008‬دا (یاسی فۆكۆدا) به‌ بیانووی ئه‌وه‌ی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫ده‌ستیانگرتووه‌ به‌س������ه‌ر ئه‌نجوومه‌نی ڕاوێژكاراندا و بوون‬ ‫به‌ ڕێگر له‌ به‌رده‌م جێبه‌جێكردنی سیاس������ه‌ت و پالنه‌كانی‪‌،‬‬ ‫ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه ‪2009‬دا (تارۆ ئاس������ۆ) س������ه‌رۆكی پارتی دیموكراتی‬ ‫لیبراڵ‪ ،‬دوای شكستهێنانی له‌ هه‌ڵبژاردنی گشتیدا‪ ،‬ده‌ستی‬ ‫له‌كار كێشایه‌وه‌‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪13‬‬


‫ل������‌ه ‪2009‬دا (یۆكی������ۆ هاتویاما) پاش ئ������ه‌وه‌ی نه‌یتوانی‬ ‫په‌یمانه‌ک������ه‌ی س������ه‌باره‌ت به‌ گواس������تنه‌وه‌ی بنكه‌ی پیاده‌ی‬ ‫ئه‌مریكی بێنێته‌ دی‪ ،‬الیه‌نگرانی ڕوویان له‌ که‌میی دا‪ .‬دوای‬ ‫نۆ مانگ مانه‌وه‌ له‌و پۆسته‌ وه‌ك سه‌رۆكوه‌زیران‪ ،‬ده‌ستی له‌‬ ‫كار كێشایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه ‪2011‬دا (تاوت������ۆ كان) به‌ هۆی الوازیی ش������ێوازی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن و مامه‌ڵه‌كردن به‌رامبه‌ر به‌ كاره‌ساتی بوومه‌له‌رزه‌‬ ‫و تسۆنامی كه‌ له‌ ژاپۆندا ڕوویاندا‪ ،‬ڕووبه‌ڕووی ڕه‌خنه‌یه‌كی‬ ‫تووند بوویه‌وه‌ و له‌ ئه‌نجامدا ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیرانی ئێس������تا (یۆش������یهۆكۆ نۆدا) به‌ هۆی‬ ‫هه‌ڵوێس������ته‌ تونده‌كانی س������ه‌باره‌ت ب������ه‌ زیادكردنی باجی‬ ‫كاركردن‪ ،‬الیه‌نگرانی به‌ره‌و كه‌مبوونه‌وه‌ چوون‪.‬‬ ‫شینزو ئابی کێیه‌؟‬ ‫شینزو ئابی له‌ خێزانێكی سیاسه‌توان له‌ ناغاتووی ژاپۆنی‬ ‫س������اڵی ‪ 1954‬له‌ دایكبووه‌‪ .‬له‌ ناو حكوومه‌ته‌ یه‌ك به‌ دوای‬ ‫یه‌كه‌كانی ژاپۆندا چه‌ند پۆستێكی گرنگی وه‌رگرتووه‌‪ .‬بۆ یه‌كه‌م‬ ‫جار له‌ ساڵی ‪1993‬دا وه‌ك ئه‌ندامێكی ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران‬ ‫هه‌ڵبژێردرا‪ .‬له‌‪20‬ی س������پته‌مبه‌ری ‪ 2006‬به‌ سه‌ركه‌وتنێكی‬ ‫بێهاوتا وه‌ك سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی لیبراڵ هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬

‫ه������ه‌ر له‌و مانگ������ه‌دا ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رۆكایه‌تیی ژاپۆن‬ ‫سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ستهێنا و پۆستی سه‌رۆكوه‌زیرانی وه‌رگرت‪.‬‬ ‫به‌مه‌ش بوو به‌ نه‌وه‌ده‌مین س������ه‌رۆكوه‌زیران له‌ ژاپۆندا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دوای س������اڵێك به‌ هۆی خراپیی باری ته‌ندروستییه‌وه‌ ده‌ستی‬ ‫له‌ كار كێشایه‌وه‌‪ .‬له‌ مانگی سپته‌مبه‌ری ئه‌مساڵدا‪ ،‬بۆ دووه‌م‬ ‫جار به‌ سه‌رۆكی پارتی دیموكراتی لیبراڵ هه‌ڵبژێردرا‪ .‬به‌پێ‬ ‫ڕای گشتی‪ ،‬شینزو ئابی به‌ گه‌وره‌ترین سیاسه‌توانی ژاپۆنیی‬ ‫دووره‌په‌رێز داده‌نرێ‪ ،‬هه‌روه‌ها س������ه‌باره‌ت به‌ ئاسایش������ی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی و ئه‌و سیاسه‌تانه‌ی په‌یوه‌ندیان به‌ (چین)ه‌وه‌ هه‌یه‌‪،‬‬ ‫توندترین ڕێگا ده‌گرێته‌ به‌ر‪.‬‬

‫ژاپۆن‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫ژاپۆن‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫تۆکیۆ‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووان‪ 8.700.000 :‬که‌س ‪٢٠١٠ -‬‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 377.835‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 127.817.277‬که‌س – ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠١٠ – )%٦٦،٨‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٥١،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٤٨،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٩٩‬‬

‫زمانی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫ژاپۆنی‬

‫ڕێژه‌ی ژنان ل‌ه په‌رله‌مان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ - )%١١،٣‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١،٢‬کشتوکاڵ‪ )%٢٧،٣( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٧١،٥‬یش به‌شی خزمه‌تگوزاریی‌ه ‪٢٠١٠-‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪٢٠١١ – )%٥‬‬

‫ئاوی خواردنه‌وه‌‪:‬‬

‫(‪)%١٠٠‬ی هاوواڵتیان ده‌ستیان ب‌ه ئاوی خاوێن ڕاده‌گات‪٢٠٠٨ .‬‬ ‫‪http://www.aljazeera.net‬‬ ‫‪http://arabic.cntv.cn/program/news_ar/20121217104616/.sht‬‬ ‫‪http://www.landguiden.se‬‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


‫فه‌لسه‌فه‌ی هه‌ڵبژاردن‬

‫ده‌نگی نه‌رێنی‬

‫* و‌‪ :‬عه‌زیز عه‌بدوخالق‬ ‫جیا ل‌ه فه‌یله‌س������ووف‌ه سیاسییه‌كان‪،‬‬ ‫لۆژیكزانان������ی وه‌ك������و لوئی������س كارۆڵ‬ ‫(نووس������ه‌ری كتێبی ئالی������س له‌ واڵتی‬ ‫سه‌رسووڕهێنه‌ر)یش باسی له‌ زانیاری‬ ‫و شیكردنه‌وه‌ی بۆچوونه‌كانی ده‌نگدانی‬ ‫ك������ردووه‌‪ .‬له‌نێ������و فه‌یله‌س������ووفه‌كانی‬ ‫ش������یكه‌ره‌وه‌‪ ،‬مایكل دام������ت‪ ،‬یه‌كێك ل‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترین فه‌یله‌سووفه‌كانی سه‌ده‌ی‬ ‫ڕابردوو‪ ،‬له‌و كه‌سانه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه دوو كتێبی‬ ‫به‌ نێوی (پڕۆسه‌ی ده‌نگدان – ‪)1984‬‬

‫و (بنه‌مای چاكس������ازیی هه‌ڵبژاردن –‬ ‫‪ )1997‬و چه‌ندی������ن بابه‌تی له‌و باره‌و‌ه‬ ‫باڵوكردۆته‌وه‌‪ .‬خاڵی س������ه‌رنجڕاكێش‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ كتێبی یه‌كه‌م ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫دامت ئه‌و كتێبه‌ی له‌ نێوان باڵوكردنه‌وه‌ی‬ ‫دوو كتێب‌ه به‌ناوبانگه‌كه‌ی سه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫(فریج)* نووس������یویه‌تی‪ .‬به‌ بۆچوونی‬ ‫دام������ت‪ ،‬سیس������تمه‌كانی ده‌نگ������دان ل‌ه‬ ‫ڕووی گرنگی پێدانه‌و‌ه ده‌بێ ڕه‌چاوی‬ ‫ده‌نگده‌ران بكرێت‪.‬‬

‫هه‌ندێك������ی دیك������ه‌ ل������ه‌ بیرمه‌ندانی‬ ‫بیرۆكه‌ی ده‌نگدان له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ن‪،‬‬ ‫كه‌ سیس������تمه‌كانی ئێس������تا ڕه‌چاوی‬ ‫گرنگیی ده‌نگده‌ران ناك������ه‌ن‪ .‬ته‌واوی‬ ‫نموون������ه‌ی جێگیرك������راوی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫دنی������ا – چ سیس������ته‌می ئێلێكتوراڵی‬ ‫دوو حزبیی ویالیه‌ت������‌ه یه‌كگرتووه‌كان‪،‬‬ ‫چ سیسته‌می چه‌ند حزبی ل‌ه كه‌نه‌دا‪،‬‬ ‫چ سیس������ته‌می یه‌ك حزبی له‌ كۆریای‬ ‫باكوور و چ سیسته‌می چه‌ند پاڵێوراوی‬

‫* گوتلوب فریج‪ ،‬ناوی ماتماتیكزان‪ ،‬لۆژیكزان‪ ،‬فه‌یله‌س������ووفی ئه‌ڵمان������ی "فریدریك لودویگ گوتلوب فریج‬ ‫‪1925-1848 Gottlob Frege‬ی زایینی‬

‫‪edrich Ludwig‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪15‬‬


‫له‌ ئێران – له‌و خاڵه‌دا هاوبه‌شن‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ده‌نگده‌ران ته‌نها ده‌نگی ئه‌رێنی ده‌دن‪.‬‬ ‫ل‌ه ڕاستیدا‪ ،‬ده‌نگده‌ران ئه‌گه‌ر به‌شداری‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن و ده‌نگی "ئه‌رێنی"‬ ‫بخه‌نه‌ نێو سندووقه‌كان‪ ،‬ته‌نها له‌ ڕووی‬ ‫زیادكردن������ی ده‌نگی كاندی������ده‌كان (چ‬ ‫حزبی‪ ،‬چ تاك) كاریگه‌رییان هه‌بێت‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی ئ������ه‌و نموون������‌ه نوێیان������ه‌ی‬ ‫كه‌ له‌الی������ه‌ن هه‌ندێ ل������ه‌ بیرمه‌ندانی‬ ‫زانس������ت‌ه سیاس������ییه‌كان خراونه‌ت������‌ه‬ ‫ڕوو‪ ،‬ده‌نگ������ده‌ران بۆ هێنانه‌خواره‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگی كاندیده‌كان‪ ،‬به‌ ده‌نگی نه‌رێنی‬ ‫خۆی������ان گاریگه‌ریی������ان هه‌بێت‪ .‬جێی‬ ‫به‌بیرهێنانه‌وه‌یه‌ ك‌ه ئه‌و شێوازه‌ نوێی‌ه‬ ‫بنج و بنه‌وانێكی زۆر درێژی هه‌یه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫یۆنانی كۆندا ده‌نگ������ده‌ران ده‌یانتوانی‬ ‫به‌ش������ێك له‌ ئیمتیازه‌ جۆراوجۆره‌كانی‬ ‫بۆ كاندی������ده‌كان ده‌گه‌ڕانده‌و‌ه و كۆی‬ ‫ئه‌و ئیمتیازانه‌‪ ،‬كاندیدی سه‌ركه‌وتووی‬ ‫دیاری ده‌كرد (ش������تێك وه‌كو شێوازی‬ ‫دیاریكردن������ی پاڵه‌وان ل‌ه پێش������بڕكێی‬ ‫ژیمناس������تیك ك‌ه له‌وێ������دا ناوبژیوانان‬ ‫هه‌ریه‌ك������ه‌و ج������ۆره‌ ئیمتیازێك ده‌دات‬ ‫و ك������ۆی ئیمتیازی هه‌ركه‌س������ێك پله‌ی‬ ‫كه‌سه‌ك‌ه دیاری ده‌كات)‪.‬‬ ‫ش������ێوازێك ك‌ه له‌وێ������دا ده‌نگده‌ران‬ ‫بتوانن ده‌نگی نه‌رێن������ی خۆیان بخه‌ن‌ه‬ ‫نێو س������ندووقه‌وه‌‪ ،‬به‌ ش������ێوازی چه‌ند‬ ‫هه‌ڵبژارده‌ی هاوس������ه‌نگ ده‌ناس������رێ‪.‬‬ ‫ئه‌و شێوازه‌ ئه‌و جیاوازه‌ سه‌ره‌كییه‌ی‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫له‌گ������ه‌ڵ ش������ێوازه‌كانی (س������تاندارد‬ ‫– په‌س������ه‌ندكراو)دا هه‌ی������‌ه ك������‌ه هه‌ل‬ ‫ب������ه‌ ده‌نگ������ده‌ران ده‌دات‪ ،‬ك������ه‌ ده‌نگی‬ ‫ئه‌رێن������ی و ده‌نگی نه‌رێن������ی بخه‌ن‌ه نێو‬ ‫س������ندووقه‌كانه‌وه‌‪ .‬ده‌نگ������ی ئه‌رێن������ی‬ ‫(وه‌كو سیس������ته‌مێكی په‌س������ه‌ندكراو)‬ ‫ده‌نگێك ب������ۆ ده‌نگه‌كانی پاڵێوراوێك ك‌ه‬ ‫ناوی ده‌هێنرێت زیاد ده‌كات و ده‌نگی‬ ‫نه‌رێنی������ش‪ ،‬ده‌نگێ������ك ل������‌ه ده‌نگه‌كانی‬ ‫پاڵێوراوێك كه‌ ن������اوی ده‌هێنرێت‪ ،‬كه‌م‬ ‫ده‌كات������ه‌وه‌‪ .‬ئه‌و‌ه ڕوون و ئاش������كرای‌ه‬ ‫كه‌ ئه‌گ������ه‌ر ده‌نگده‌رێك‪ ،‬ده‌نگی ئه‌رێنی‬ ‫و نه‌رێنی������ی خ������ۆی تایبه‌ت ب������كات بۆ‬ ‫پالێوراوێك‪ ،‬ئه‌و ده‌نگه‌ هیچ جیاوازییه‌كی‬ ‫له‌گه‌ڵ ده‌نگ نه‌دان نیی‌ه (ته‌نها ئاماری‬ ‫به‌شداربووان زیاد ده‌كات)‪.‬‬ ‫به‌اڵم گرنگیی ئه‌و شێواز‌ه ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ده‌نگده‌ر ده‌توانێت ده‌نگی ئه‌رێنیی‬ ‫خۆی بدات������‌ه پاڵێوراوێ������ك و ده‌نگی‬ ‫نه‌رێنیشی بدات‌ه پاڵێوراوێكی دیكه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه ڕاس������تیدا ئه‌و ج������ۆر‌ه ده‌نگدان‌ه‬ ‫ئه‌و‌ه نیش������ان ده‌دات‪ ،‬ك������‌ه ده‌نگده‌ر‬ ‫ده‌یه‌وێت ك‌ه كێ هه‌ڵبژێردرێت و كێ‬ ‫هه‌ڵنه‌بژێردرێت‪ .‬له‌ كاتێكدا ئه‌گه‌ر هیچ‬ ‫یه‌ك ل‌ه پاڵێوراوان ل‌ه دیدی ده‌نگده‌ر‬ ‫په‌سه‌ند نه‌بن و ل‌ه ئه‌نجامدا ده‌نگده‌ر‬ ‫نه‌یه‌وێ������ت ده‌نگ������ی ئه‌رێنی������ی خۆی‬ ‫بخات������‌ه نێو س������ندووقی ده‌نگدانه‌وه‌‪،‬‬ ‫له‌وانه‌ی������ه‌ حه‌ز بكات ك‌ه س������وود ل‌ه‬ ‫ده‌نگی نه‌رێنیی خ������ۆی وه‌ر بگرێت‪.‬‬ ‫ب������‌ه ئه‌گ������ه‌ری زۆره‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر سیس������ته‌مێكی‬ ‫له‌وجۆره‌ له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ساڵی ‪ 2000‬له‌ ویالیه‌ت‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا‬ ‫جێبه‌ج������ێ كرابا‪ ،‬ئاڵگۆر‬ ‫به‌ ئاسانی به‌پێش جۆرج‬ ‫بووشی كوڕ ده‌كه‌وت‪.‬‬

‫گرفتی سیسته‌مه‌ په‌سه‌ندكراوه‌كان‬ ‫ئه‌وه‌ی������ه‌‪ ،‬كه‌ هه‌ر هه‌وڵێ������ك بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫كاندیدێك هه‌ڵنه‌بژێردرێت‪ ،‬ته‌نها ل‌ه ڕێی‬ ‫زیادكردنی ده‌نگ‌ه ئه‌رێنیی‌ه ناڕاسته‌كانی‬ ‫پاڵێ������وراوی ڕكاب������ه‌ر موومكین������ه‌‪ .‬ل‌ه‬ ‫به‌رامبه‌ریشدا‪ ،‬له‌ شێوازی هاوسه‌نگ‪،‬‬ ‫ده‌نگ������ی نه‌رێن������ی‪ ،‬ده‌نگ������‌ه ئه‌رێنیی‌ه‬ ‫ناڕاس������ته‌كان به‌ ڕێژه‌یه‌كی زۆر‪ ،‬كه‌م‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه شێوازی هاوس������ه‌نگدا‪ ،‬چانسی‬ ‫س������ه‌ركه‌وتنی پاڵێوراوێكی ناس������راو‬ ‫ك������‌ه خۆشه‌ویس������ت نیی������ه‌‪ ،‬زۆر كه‌م‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬له‌ ڕاس������تیدا ئه‌و شێوازه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و پاڵێوراوه‌ی ك������ه‌ ته‌واوی كۆمه‌ڵگ‌ه‬ ‫به‌ ه������ه‌ردوو جه‌مس������ه‌ری ده‌مارگرژ‬ ‫و نه‌یاران������ی جی������ددی دابه‌ش ده‌كات‪،‬‬ ‫چانس������ی كه‌متری هه‌ی‌ه ل������ه‌ به‌رامبه‌ر‬ ‫ئه‌و پاڵێوراوه‌ی ك‌ه ژماره‌ی الیه‌نگرانی‬ ‫كه‌مت������ر و هی������چ نه‌یاریش������ی نیی������ه‌‪.‬‬ ‫سروش������تیی‌ه كه‌ هه‌ڵب������ژارده‌ی ده‌نگی‬ ‫ئه‌رێن������ی بۆ سیس������ته‌می هاوس������ه‌نگ‬ ‫گرنگییه‌كی ب‌ه بنه‌مای هه‌یه‌ و ناكرێت‬ ‫ته‌نها ده‌نگی ئه‌رێنی بكرێت‌ه جێگره‌وه‌ی‬ ‫ده‌نگی نه‌رێن������ی‪ .‬چونكه‌ له‌و حاڵه‌ته‌دا‬ ‫ته‌نها ڕووی پرس������ه‌كه‌ ده‌گۆڕدرێت و‬ ‫ئه‌وجار‌ه ده‌نگ‌ه نه‌رێنیی‌ه ناڕاس������ته‌كان‬ ‫سه‌رهه‌ڵده‌دن‪.‬‬ ‫پرسیار‌ه فه‌لسه‌فییه‌كان كه‌ لێره‌دا‬ ‫دێنه‌ پێ������ش ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬كه‌ ئای������ا ده‌نگی‬ ‫نه‌رێنیش وه‌ك������و ده‌نگی ئه‌رێنی ده‌بێت‌ه‬ ‫ماف������ی هاوواڵتیان یان ن������ا؟ ل‌ه الیه‌كی‬ ‫دیكه‌ش������ه‌و‌ه ئایا س������ه‌نگی ده‌نگه‌كانی‬ ‫ئه‌رێنی و نه‌رێنی ده‌بێ یه‌كس������ان بێت‬ ‫یان ن������ا؟ هه‌روه‌ها ئه‌گ������ه‌ر ئه‌نجامی‬ ‫گشتی هه‌موو ده‌نگه‌كانی كاندیده‌كان‬ ‫نه‌رێنی بوو‪ ،‬ده‌بێ چی بكرێت؟‬ ‫‪http://pofs.blogfa.com‬‬


‫ئازادیی‌ ڕاده‌ربڕین‬ ‫* و‪ :‬شه‌یدا عه‌زیز‬ ‫ئازادیی‌ ڕاده‌‌ربڕین و په‌یڤی������ن به‌تایبه‌تی‌ له‌ بوار ‌‬ ‫ی‬ ‫پرسه‌سیاسییه‌كان و زۆر پرسگه‌لی‌ دیكه‪ ‌،‬شاده‌ماری‌‬ ‫س������ه‌ره‌كی‌ هه‌ر حكومه‌تێكی‌ دیموكراتیکن‌‪ .‬حكوومه‌ته‬ ‫‌دیموكراتییه‌كان چاودێریان به‌ س������ه‌ر بابه‌ته‌نوس������راو‬ ‫و وتاره‌كان������دا نیی������ه‌‪ .‬به‌و ش������ێوه‌یه‌ ل������ه‌ حكوومه‌ته‌‬ ‫یموكراتییه‌كاندا زۆرج������ار ده‌نگی‌ جۆراوجۆر له‌ كاتی‌‬ ‫ڕاده‌ربڕین������دا و بۆچوونی‌ جیاواز ی������ان ته‌نانه‌ت دژ به‌‬ ‫حكوومه‌ته‌كان به‌ر گوێ ده‌که‌ون‪.‬‬ ‫به‌پێی‌ باوه‌ڕی‌ چاودێرانی دیموكراس������ی‪ ،‬گفتوگۆی‌‬ ‫كراوه‌ و ئ������ازاد زۆر جار باش������ترین هه‌ڵبژارده‌ی لێ‬ ‫ده‌که‌وێته‌وه‌ و ئه‌گه‌ری دوور که‌وتنه‌وه‌‌ له‌ هه‌ڵه‌‌ زۆره‌‪.‬‬ ‫ دیموكراسییه‌ت پشت به‌ چینی‌ خوێنده‌وار وشیار‬‫ده‌به‌س������تێت‪ ،‬ك������ه‌ ده‌رفه‌تی‌ ده‌ستپێڕاگه‌ییش������تنیان به‌‬ ‫زانیارییه‌كان‌‪ ،‬توانایی‌ به‌شداربوونیان له‌ ژیانی‌ گشتیی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگه‌دا‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕه‌خنه‌ له‌ به‌ڕێوه‌به‌ره‌ حكوومییه‌‬ ‫ساویلكه‌کان‌ و زۆرداره‌کان ده‌گرن‌‪ ،‬یان ئه‌م ڕێوشوێنه‌‬ ‫به‌ باش������ترین شێوه‌ ده‌س������ته‌ به‌رده‌كات‪ .‬هاوواڵتیان و‬ ‫نوێنه‌ره‌ هه‌ڵبژێردراوه‌کان‌ ده‌زانن كه‌ دیموكراس������ییه‌ت‬ ‫له‌ س������ه‌ربنه‌مای‌ به‌رباڵوتری������ن ده‌سپێڕاگه‌ییش������تنی‌‬ ‫ڕاوبۆچوونه‌كان و به‌بێ لێپێچینه‌وه‌ بنیات ده‌نرێت‪.‬‬ ‫ بۆ ئه‌وه‌ی‌ كه‌ خه‌ڵك بتوانن به‌ ئازادی‌ به‌سه‌ر خۆیاندا‬‫حکوومه‌ت بکه‌ن‪ ،‬پێویسته‌ كه‌ له‌ده‌ربڕینی‌ گفتوگۆكردن‬ ‫و نووس������یندا ئازاد بن تا بتوان������ن ڕاوبۆچوونه‌كانیان‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی‌ كراوه‌‪ ،‬گشتی‌ و دووباره‌ ڕابگه‌یێنن‪.‬‬ ‫ بنه‌م������ای‌ ئازادی������ی ڕاده‌ربڕی������ن ده‌بێ������ت له‌رێی‌‬‫ده‌ستوورێکی گش������تیی دیموکراتیکه‌وه‌ بپارێزرێت‪ ،‬تا‬ ‫ڕێگر بن له‌ لێپێچینه‌وه‌ی زۆره‌ملێی لقه‌كانی‌ یاسادانان‬ ‫یان له‌ به‌ڕێوه‌به‌رانی‌ حكوومی‪.‬‬ ‫ پشتگیریکردن له‌ ئازادیی ڕاده‌ربڕین مافێکه‌ که‌ به‌‬‫ئه‌رێنی داده‌نرێت‪ ،‬پێچه‌وانه‌ی هه‌وڵه‌ ڕاسته‌وخۆییه‌کان‬

‫که‌ مافی به‌ ناو نه‌رێنی داده‌نرێت‪ ،‬زۆر ساده‌ و ساکاران‌ه‬ ‫داوا له‌ حکوومه‌ت ده‌کات تا خۆ ل‌ه س������نووردارکردن‬ ‫دوور بخاته‌وه‌‪ .‬له‌ زۆربه‌ی بواره‌كاندا‪ ،‬ده‌سه‌اڵتدارانی‬ ‫حكوومه‌ته‌ دیموكراتییه‌كان هیچ ده‌س������تێوه‌ردانێك‌ له‌‬ ‫ناوه‌ڕۆكی‌ بابه‌تی‌ نووس������راو و گفتوگۆكانی‌ كۆمه‌ڵگه‌دا‬ ‫ناکه‌ن‪.‬‬ ‫ ناڕه‌زایییه‌كان‪ ،‬به‌ ناوه‌ندی تاقیکردنه‌وه‌ی هه‌موو‬‫حكوومه‌ته‌ دیموكراتیی������ه‌كان هه‌ژمار ده‌كرێن ‪ -‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌‪ ،‬مافی‌ گشتی‌ مافێكی‌ پێویسته‌ و ده‌ورێکی‌ گرنگی‌‬ ‫له‌ به‌كارهێنانی‌ ئازادی������ی ده‌ربڕیندا هه‌یه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ی‌‬ ‫مه‌ده‌نی‌ بۆ ئه‌و كه‌س������ان‌هی‌ ك������ه‌ دژایه‌تییه‌کی توندیان‬ ‫سه‌باره‌ت به‌ هه‌ندێک پرس هه‌یه‌‪ ،‬ده‌رفه‌تی‌ ڕه‌خساندنی‌‬ ‫په‌یڤینی توند فه‌راهه‌م ده‌كات‪.‬‬ ‫ ئازادیی ڕاده‌ربڕین مافێكی‌ پێویس������ته‌‪ ،‬به‌اڵم ته‌نیا‬‫ئه‌وه‌نده‌‌ نیی������ه‌ و ناتوانێت وه‌ك داکۆکی له‌ توندوتیژی‌‪،‬‬ ‫درۆ‪ ،‬س������ووكایه‌تیكردن‪ ،‬خراپ������ه‌كاری‌ و په‌یڤی ناله‌بار‬ ‫به‌كار بهێنرێت‪ .‬حكوومه‌ته‌ دیموكراتییه‌ سه‌قامگیره‌كان‬ ‫كه‌ زیاتر بۆ ڕوونكرده‌نه‌وه‌ی‌ قه‌ده‌غه‌كردنی‌ گوتاره‌کان‬ ‫ك������ه‌ ببنه‌ هۆی‌ قه‌ومانی توندوتیژی‌ ی������ا بریندارکردنی‌‬ ‫ڕابردووی‌ كه‌سانی‌ تر‪ ،‬به‌ بێ‌ هۆ یا البردنی‌ ده‌سه‌اڵتیكی‌‬ ‫یاسایی‌ ده‌كه‌ونه‌ به‌ر هه‌ره‌شه‌ و مه‌ترسییه‌وه‌‪ .‬زۆربه‌ی‌‬ ‫حكوومه‌ته‌ دیموكراتییه‌كان ڕێگرن له‌و ده‌ربڕینانه‌ی‌ كه‌‬ ‫ده‌بنه‌ هۆی‌ ڕوودانی‌ توندوتیژیی‌ نژادی یان قه‌ومی‪.‬‬ ‫ ئ������ه‌و گرفت‌هی‌ كه‌ له‌ به‌ر ‌ده‌م ڕێگ������ه‌ی‌ حكوومه‌تی‌‬‫دیموكراتیی������ه‌‪ ،‬چێکردن������ی هاوس������ه‌نگی‌ ل������ه‌ نێ������وان‬ ‫به‌رگریك������ردن له‌ ئازادی������ی‌ ده‌ربڕی������ن و كۆبوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌‌ له‌گه‌ڵ ئ������ه‌و ده‌ربڕینانه‌یه‌‬ ‫كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی‌ ڕاس������ته‌قینه‌ به‌رگری‌ له‌ توندوتیژی‌‪،‬‬ ‫هه‌ڕه‌شه‌ و تۆقاندن و خراپه‌كاری‌ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫‪www.america.gov‬‬ ‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪17‬‬


‫كوێت؛ له‌ ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌و ‌ه‬ ‫گه‌ڕان به‌دوای چاره‌سه‌ردا‬

‫* ن‪ :‬سه‌كوان ئه‌رگۆشی‬ ‫له‌م چه‌ند س������اڵه‌ی ڕاب������ردوودا‪ ،‬كوێ������ت زنجیره‌یه‌ك‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی پێش������وه‌خته‌ی به‌خۆوه‌ بینیوه‌‪ .‬له‌ س������اڵی‬ ‫‪2012‬دا ئه‌م������ه‌ دووه‌مین هه‌ڵبژاردن������ه‌ که‌ بۆ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئومم������ه‌ی كوێتی ده‌كرێت‪ .‬له‌ مانگی ش������وباتی ‪2012‬دا‪،‬‬ ‫دوای ئ������ه‌وه‌ی ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌ی كوێتی كه‌ له‌ س������اڵی‬ ‫‪2009‬دا هه‌ڵبژێردرابوو و به‌ مه‌رس������ومێكی میری كوێت‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������ێنرایه‌وه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردن ئه‌نجامدرا و تیایدا ڕه‌وتی‬ ‫ئیسالمی (ئیخوان و سه‌له‌فییه‌كان) زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانیان‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و گۆڕانكارییانه‌ی که‌ به‌ ن������اوی به‌هاری عه‌ره‌بی‬ ‫به‌س������ه‌ر هه‌ندێك ل������‌ه واڵت‌ه عه‌ره‌بییه‌كاندا ه������ات‌‪ ،‬تیایدا‬ ‫ڕه‌وت‌ه ئیس���ل��امییه‌كان به‌تایبه‌ت ئیخوان موس������لمین ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كانی دوای ڕووخانی ده‌سه‌اڵت‌ه تاكڕه‌وییه‌كانی‬ ‫عه‌ره‌بدا س������ه‌ركه‌وتن‪ ،‬وه‌ك ئه‌وه‌ی ل‌ه لیبیا و میس������ردا‬ ‫ڕوویان������دا‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی ش������وباتی ‪2012‬ی (كوێت)یش‪،‬‬ ‫هه‌مان گۆڕانكاریی عه‌ربی بوو‪ ،‬به‌اڵم به‌بێ شۆڕش‪ .‬ئه‌م‬ ‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫سه‌ركه‌وتنه‌ی ئیس���ل��امییه‌كان بوو ب‌ه هۆی دروستبوونی‬ ‫نیگه‌رانییه‌كی زۆر الی ده‌س������ه‌اڵتدارنی كوێت‪ ،‬به‌تایبه‌ت‬ ‫ل������ه‌و كاته‌دا ك‌ه گش������ت ده‌س������ه‌اڵتدار‌ه عه‌ره‌بییه‌كان به‬ ‫‌شێوه‌یه‌ك ل‌ه شێوه‌كان ترس دایگرتبوون‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر بۆی‌ه پێش ئه‌وه‌ی ئیس���ل��امییه‌كانی كوێت خێرا‬ ‫بكه‌ونه‌ جموجۆڵ و كونترۆڵی ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌ی كوێتی‪،‬‬ ‫له‌ حوزه‌یرانی هه‌مان س������اڵدا دادگه‌ی ده‌ستووری كوێت‬ ‫بڕیاری������دا به‌ پووچه‌ڵكردنه‌وه‌ی ئه‌و مه‌رس������ومه‌ی كه‌ ل‌ه‬ ‫مانگی كانوونی یه‌كه‌می ‪2011‬دا بۆ هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی‬ ‫په‌رله‌مان������ی ‪ 2009‬كوێت������ی ده‌رچووب������وو‪ .‬ده‌رئه‌نجام‪،‬‬ ‫په‌رله‌مانه‌ هه‌ڵبژێردراوه‌كه‌ی شوباتی ‪2012‬ی زۆرینه‌ی‬ ‫ئیسالمی شكستی هێنا و‪ ،‬په‌رله‌مان‌ه هه‌لوه‌شێنراوه‌كه‌ی‬ ‫‪2009‬ی زۆرینه‌ی ده‌سه‌اڵتدار زیندووبوویه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر وه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی هیچ ڕووی نه‌دابێت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م كار‌ه وایكرد ژماره‌یه‌ك ل‌ه ئه‌ندام په‌رله‌مانه‌كانی‬ ‫كوێتی ئه‌وانه‌ی هه‌م له‌ هه‌ڵبژاردنی ‪2009‬دا سه‌ركه‌وتبوون‪،‬‬


‫هه‌م له‌ هه‌ڵبژاردنی شوباتی ‪ 2012‬ده‌ستله‌كار بكێشنه‌وه‌‪.‬‬ ‫بێگومان بڕیاری هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مانی ‪ 2009‬ل‌ه‬ ‫ژێر فشاری ئۆپۆزس������یۆنی كوێتیدا بوو‪ ،‬ك‌ه هاوكات بوو‬ ‫له‌گه‌ڵ گۆڕانكارییه‌كانی عه‌ربیدا‪ .‬له‌و سه‌رده‌مه‌ ترسناك‬ ‫و ش������ڵه‌ژاوه‌دا‪ ،‬می������ری كوێت بۆ ڕازیكردن������ی نه‌یارانی‬ ‫حكوومه‌ت و ڕێگه‌گرتن ل‌ه ته‌شه‌نه‌كردنی ناڕه‌زایه‌تییه‌كان‬ ‫ب‌ه مه‌رس������ومێكی میریی په‌رله‌مانی هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دوای ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردنێك������ی نوێ‪ ،‬س������ه‌رئه‌نجام‬ ‫به‌هاری ئیخوانی ل‌ه كوێت هه‌ر ده‌ركه‌وت‪.‬‬ ‫دوای چوار مانگ له‌ كاری په‌رله‌مانی و بااڵده‌س������تیی‬ ‫ئیسالمی و ته‌نگ ب‌ه حكوومه‌ت هه‌ڵچنین‪ ،‬ناڕه‌زایه‌تییه‌كان‬ ‫ل‌ه كوێت و باقی واڵت‌ه عه‌ره‌بییه‌كان به‌ده‌ر ل‌ه س������ووریا‪،‬‬ ‫ڕوویان ل‌ه كه‌میی كرد‪ .‬لێره‌وه‌ ب‌ه مه‌به‌ستی كۆتاییهێنان‬ ‫ب������‌ه زۆرینه‌ی ئیس���ل��امی‪ ،‬گه‌ڕان ب������ه‌دوای ڕێگه‌چاره‌د‌ا‬ ‫ده‌ستی پێكرد‪ .‬باشترین چاره‌سه‌ریش پووچه‌ڵكردنه‌وه‌ی‬ ‫مه‌رس������ومی میریی بوو ل������‌ه باره‌ی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی‬ ‫په‌رله‌مانی ‪ 2009‬و زیندووكردنه‌وه‌ی ئه‌و په‌رله‌مانه‌ی‪ ،‬ك‌ه‬ ‫الیه‌نگرانی حكوومه‌ت و میری كوێتی تیایدا زۆرینه‌ن‪.‬‬ ‫ناڕه‌زایه‌تییه‌كان به‌رده‌وام بوون و بگره‌ توندتریش بوون‪.‬‬ ‫س������ه‌رئه‌نجام میری كوێت به‌ مه‌رسومێكی دیكه‌ په‌رله‌مانی‬ ‫‪2009‬ی دووباره‌ هه‌ڵوه‌شانده‌وه‌ و داوای كرد هه‌ڵبژاردنی‬ ‫پێش������وه‌خته‌ ئه‌نج������ام بدرێت‪ ،‬ب������ه‌اڵم بۆ ئ������ه‌وه‌ی هه‌مان‬ ‫ده‌رئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنی شوباتی ‪2012‬ی لێ نه‌كه‌وێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ئه‌م جاره‌ی������ان بڕیاریدا به‌ گۆڕین������ی چۆنیه‌تیی ده‌نگدان؛‬ ‫(له‌ ده‌نگدان ب������ه‌ چوار پاڵێوراو بۆ‬ ‫ده‌نگدان به‌ یه‌ك پاڵێوراو)‪.‬‬ ‫بێگوم������ان ئه‌م������ه‌ش ب������‌ه زیانی‬ ‫ئۆپۆزس������یۆن كۆتایی دێت‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫له‌ كوێت دامه‌زراندن و پێكهێنانی‬ ‫پارتی سیاسیی ڕێگه‌ی پێنادرێت‪،‬‬ ‫ئۆپۆزس������یۆنیش به‌مه‌به‌س������تی‬ ‫زیاتركردن������ی نوێنه‌ره‌كانی������ان ب‌ه‬ ‫به‌خش������ینی ده‌نگێ������ك ی������ان زیاتر‬ ‫ل������ه‌و چ������وار ده‌نگه‌ی ك������‌ه مافی‬ ‫هه‌ر ده‌نگده‌رێك ب������وو‪ ،‬هاوكاریی‬ ‫هاوپه‌یمانه‌كانیان ده‌كرد‪.‬‬ ‫ئه‌م مه‌رس������ومه‌ی میری كوێت‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر ب������ۆ ماوه‌یه‌كی������ش بێ������ت‬

‫ئامانجی خۆی پێكا و بوو به‌هۆی ئه‌وه‌ی ئۆپۆزس������یۆن‬ ‫بایكۆتی هه‌ڵبژاردنه‌كان بكات و الیه‌نگرانی حكوومه‌ت و‬ ‫میری كوێت سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست بێنن‪ .‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫ئیسالمییه‌ شیعه‌ مه‌زهه‌به‌كان ك‌ه سێیه‌كی دانیشتووانی‬ ‫كوێت پێكدێنن‪ ،‬توانیان ‪ 15‬كورس������یی په‌رله‌مان ل‌ه كۆی‬ ‫‪ 50‬كورسی به‌ده‌ست بێن‪ ،‬كه‌چی له‌ هه‌ڵبژاردنی پێشووی‬ ‫مانگی شوباتدا ته‌نها حه‌وت كورسیییان به‌ده‌ستهێنابوو‪.‬‬ ‫بێگومان ئه‌و دوو هێنده‌بوونه‌ی ده‌نگه‌كانیان په‌یوه‌ندییه‌كی‬ ‫زۆری به‌ بایكۆتی سوننه‌ مه‌زهه‌به‌كانه‌و‌ه هه‌یه ك‌ه ته‌نها‬ ‫چوار كورسییان به‌ده‌س������تهێنا‪ ،‬ئه‌م‌ه ل‌ه كاتێكدای‌ه ک‌ه ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی شوباتدا ‪ 23‬كورسییان به‌ده‌ست هێنابوو‌‪.‬‬ ‫ه������ه‌ر له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا س������ێ ئافره‌ت توانی������ان بگه‌ن به‌‬ ‫په‌رله‌مانی واڵت‪ ،‬ئه‌م������ه‌ش بۆ واڵتێكی وه‌كو كوێت كه‌ تا ئه‌م‬ ‫دواییانه‌ش ئافره‌ت نه‌ك مافی خۆپااڵوتنی نه‌بوو‪ ،‬به‌ڵكو مافی‬ ‫ده‌نگدانیشی نه‌بوو‪ ،‬س������ه‌ركه‌وتنێكه‌ بۆ ئافره‌ت و ئاماژه‌یه‌كه‌‬ ‫بۆ وش������یاربوونه‌وه‌ی خه‌ڵكی ئه‌و واڵته و‌‪ ،‬ئاس������ۆیه‌كه‌ به‌ره‌و‬ ‫گۆڕانكاریی ڕاس������ته‌قینه‌ له‌ ژیانی سیاسی ئه‌و واڵته‌ بچووك‬ ‫و ده‌وڵه‌مه‌نده‌ دا‪.‬‬ ‫تاقیكردن������ه‌وه‌ی ڕێوش������وێنی جیاجیا ب‌ه مه‌به‌س������تی‬ ‫تێپه‌ڕاندنی قه‌یرانه‌كان و بچووككردنه‌وه‌ی ئۆپۆزس������یۆن‬ ‫له‌ ڕێگ������ه‌ی هه‌ڵبژاردنی یه‌ك له‌دوای ی������ه‌ك به‌رده‌وامن‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئایا ئه‌و رێوشوێنانه‌ كۆتایییان پێدێت و ئامانجه‌ك‌ه‬ ‫ده‌پێكن؟ بێگومان نه‌خێ������ر‪ ،‬چونكه‌ مه‌رام ل‌ه ئه‌نجامدانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن؛ "هه‌ڵپه‌ساردنی قه‌یرانه‌كان‌ه نه‌ك چاره‌سه‌ر"‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪19‬‬


‫پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی‬

‫* ئاماده‌کردن‪ :‬ئاران جه‌مال‬

‫بۆ به‌ده‌‌ستهێنانی ئازادی و پاراستنی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان دژ‬ ‫ب ‌ه هه‌موو جۆره‌ هه‌ڕه‌ش ‌ه و تۆڵ ‌ه سه‌ندنه‌و ‌ه ل ‌ه الیه‌ن ده‌سه‌اڵته‌كانی‬ ‫تری ناو كۆمه‌ڵگا‪ ،‬یا ل ‌ه الیه‌ن كه‌س���انی دیكه‌وه‌‪ ،‬ل ‌ه زۆربه‌ی واڵتانی‬ ‫جیهاندا چه‌ند ده‌قێك ل ‌ه ناو ده‌ستووردا هاتوون‪ ،‬ک ‌ه ئارامی و متمانه‌ی‬ ‫ڕه‌هایان پێ ده‌به‌خش���ێ‪ ،‬بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه كاتی ده‌س���تبه‌كاربوونیاندا‬ ‫ده‌سه‌اڵت ‌ه ده‌س���توورییه‌كه‌ی خۆیان (ده‌س���ه‌اڵتی یاسادانان) به‌بێ‬ ‫ترس ئه‌نجام بده‌ن‪.‬‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


‫ئه‌و ده‌قانه‌ ب������ه‌ پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی (حه‌س������انه‌)‬ ‫پێناس������‌ه ده‌كرێن دوو ج������ۆرن‌‪ :‬پارێزبه‌ندی������ی بابه‌تی و‬ ‫پارێزبه‌ندیی كاردانه‌وه‪‌.‬‬ ‫پارێزبه‌ندی������ی بابه‌ت������ی‪ :‬واته‌ ئه‌ن������دام په‌رله‌مان به‌‬ ‫ه������ۆی لێدوان ی������ا بیروبۆچ������وون و ده‌ربڕینی بیروڕا‬ ‫ل������ه‌ كات������ی ئه‌نجامدان������ی كاره‌كانیدا‪ ،‬هی������چ جۆره‌‬ ‫به‌رپرس������یاریه‌تییه‌‌ك هه‌ڵناگرێ‪ ،‬بۆی������ه‌ پێی ده‌وترێت‬ ‫پارێزبه‌ندیی دژه‌ به‌رپرس������یاریه‌تیی په‌رله‌مانی‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ ئه‌و‌ پارێزبه‌ندییه‌ ده‌بێته‌ زه‌مانه‌تێكی ڕاسته‌قینه‌‪.‬‬ ‫ئامانج له‌وه‌دا به‌خشینی متمانه‌یه‌ به‌‌ ئه‌ندام په‌رله‌مان‬ ‫بۆ ئه‌نجامدانی كاره‌كانیان به‌ ش������ێوه‌یه‌كی ئازادانه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ویش ده‌بێته‌ هۆی ده‌وڵه‌مه‌ندكردنی كاری په‌رله‌مانی‬ ‫و به‌رزڕاگرتنی هزری دیموكراس������ی‪ .‬پارێزبه‌ندیی دژ‬ ‫به‌ به‌رپرسیاریه‌تیی په‌رله‌مانی نه‌ك ته‌نها له‌ ناو هۆڵی‬ ‫په‌رله‌ماندا نوێن������ه‌ر ده‌پارێزێت‪ ،‬به‌ڵكو ل������ه‌ ناو لیژنه‌‬ ‫په‌رله‌مانییه‌كان������دا و ئه‌و ڕاپۆرتانه‌ی كه‌ به‌ده‌س������تیان‬ ‫هێن������اوه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌و لێدوانانه‌ی ك������ه‌ له‌ده‌ره‌وه‌ی‬ ‫ئه‌نجووم������ه‌ن ب������ه مه‌به‌س������تی ئه‌نجامدان������ی كارێكی‬ ‫په‌رله‌مانی ده‌یده‌ن‌‪.‬‬ ‫پارێزبه‌ندیی كاردانه‌وه‌‪ :‬وات������‌ه ئه‌ندام په‌رله‌مان به‌بێ‬ ‫ڕه‌زامه‌ندی������ی ئه‌نجوومه‌ن هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كی تاوانباری‬ ‫به‌رامبه‌ر ناكرێت‪ ،‬جگه‌ له‌و تاوانه‌ی ل‌ه كاتی ئه‌نجامدانیدا‬ ‫ده‌ستی به‌سه‌ردا بگیرێت‪ .‬بۆیه‌ پێ ده‌وتری پارێزبه‌ندیی‬ ‫دژ ب‌ه كاردانه‌وه‌ی تاوانباری‪.‬‬ ‫پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی چ بابه‌تی بێ یا كاردانه‌وه‌یی‪،‬‬ ‫به‌ده‌ره‌ ل‌ه یاس������ای گشتی‌ و پێویس������تییه‌كه‌ وایكردووه‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانان دوور ب������ێ له‌ ده‌س������تدرێژیی‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌كانی دیكه‌‪ .‬هه‌ر چه‌ند‌ ئه‌وه‌ دژ به‌ پره‌نسیپه‌كانی‬ ‫یه‌كسانیی تاكه‌‪ ،‬به‌اڵم ئه‌و نایه‌كسانییه‌‌ بۆ به‌رژه‌وه‌ندی‬ ‫ئه‌و نوێنه‌ره‌ بڕی������اری لێنه‌دراوه‌‪ ،‬به‌ڵكو بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی گه‌ل و پاراس������تنی كیانی نوێنه‌رایه‌تی دژ‬ ‫به‌ هه‌م������وو ده‌س������تدرێژییه‌ك كه‌ به‌رامبه‌ری������ان ئه‌نجام‬ ‫ده‌درێت‪.‬‬ ‫پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی به‌ مانای ئه‌وه‌ نیی‌ه ئه‌ندامانی‬ ‫په‌رله‌مان هیچ چاودێری و به‌ربه‌س������تێك یا سنوورێكیان‬ ‫له‌پێش نه‌بێ‪ ،‬به‌ڵكو ئه‌و یاس������ایه‌ داندراوه‌ بۆ ئامانجێكی‬ ‫ده‌ستنیشانكراو و ڕوون‪ ،‬نابێت ئه‌و سنوور‌ه تێپه‌ڕێندرێت‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ندام په‌رله‌مان هه‌موو به‌رپرسیاریه‌تییه‌ك‬ ‫له‌ ئه‌ستۆ ده‌گرێت‪.‬‬

‫ده‌سته‌واژه‌ی پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی‬

‫ده‌س������ته‌واژه‌ی پارێزبه‌ندی������ی واتایه‌کی به‌رته‌س������ك و‬ ‫س������نوورداری هه‌بوو له ناو‌یاسای ڕۆمانییه‌كاندا‪ ،‬بریتی‬ ‫بوو ل‌ه لێخۆش������بوون ل������‌ه پێدانی باج ب������‌ه ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ئه‌م‬ ‫مافه‌ش ده‌به‌خشرای‌ه ئه‌و هاوواڵتیانه‌ی كاری تایبه‌تییان‬ ‫بۆ ده‌وڵه‌ت ئه‌نجام ده‌دا‪.‬‬ ‫دوات������ر ئه‌و ده‌س������ته‌واژه‌ی‌ه ل������ه‌ چه‌ن������د به‌ڵگه‌نامه‌ی‬ ‫ده‌س������تووریدا به‌ ش������ێوه‌یه‌كی به‌رچ������او دیاریكرا‪ ،‬وه‌ك‬ ‫متمانه‌یه‌كی گرنگ و س������ه‌ره‌كی بۆ پاراس������تنی ئازادیی‬ ‫ئه‌ندامان������ی په‌رله‌م������ان له‌كات������ی ئه‌نجامدان������ی كاری‬ ‫نوێنه‌رایه‌تییاندا‪ .‬هه‌ر چه‌ند ده‌سته‌واژه‌ی (پارێزبه‌ندیی‬ ‫په‌رله‌مان������ی) ل������‌ه ناو‌ ئ������ه‌و به‌ڵگه‌نام‌ه ده‌س������تووریانه‌د‌ا‬ ‫به‌ ش������ێوه‌یه‌كی ئاش������كرا ئاماژه‌ی پێن������ه‌دراوه‌‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه‬ ‫ناوه‌ڕۆكی ده‌قه‌كان������دا هاتووه‌‪ :‬ئه‌ندام په‌رله‌مان له‌ كاتی‬ ‫ئه‌نجامدان������ی كاری نوێنه‌رایه‌تیی������ان به‌ لێ������دوان ی‌ا ب‌ه‬ ‫ده‌ربڕینی بیروبۆچوونه‌كانیان به‌رپرسیاریه‌تیی سیاسی‬ ‫نایانگرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕووبه‌ڕووی هیچ كاردانه‌وه‌یه‌كی‬ ‫تاوانباری نابنه‌وه‪ ‌،‬كه‌ كاریگه‌ریی له‌سه‌ر به‌رده‌وامبوونی‬ ‫ئه‌نجامدانی كاره‌كانیاندا هه‌بێت‪.‬‬

‫مێژووی پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی‬

‫بریتانی������ا یه‌كه‌م ده‌وڵ������ه‌ت بوو دوای شۆڕش������ی ‪1688‬‬ ‫په‌یماننامه‌یه‌كی ده‌س������تووریی س������ه‌باره‌ت به‌ پارێزبه‌ندیی‬ ‫په‌رله‌مانی واژۆ كرد‪ ،‬كه‌ به‌(یاسای مافه‌كان) ناسراوه‌‪ .‬له‌و‬ ‫په‌یماننامه‌یه‌دا‪ ،‬ئازادیی ڕاده‌ربڕین و گفتوگۆ له‌ناو په‌رله‌ماندا‬ ‫به‌بێ ئه‌وه‌ی به‌ره‌و ڕووی دادگ‌ه و هیچ هه‌ڕه‌شه‌یه‌ك ببنه‌وه‌‪،‬‬ ‫هاتووه‌‪ .‬ئه‌مه‌ش بۆ پاراستنیان له‌ ده‌سه‌اڵتی پاشاكان‪ ،‬نه‌ك‬ ‫پاراستنیان له‌ هاوواڵتیانی خۆیان‪ ،‬هه‌روه‌ها جگه‌ له‌ بابه‌تی‬ ‫ناپاكی������ی گه‌وره‌‪ ،‬تاوان و تێكدانی باری ئاس������ایش ك‌ه له‌و‬ ‫یاسایه‌دا‌ به‌ده‌ركراون و نایانگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی له‌گ������ه‌ڵ بریتانیادا هیچ‬ ‫‌فه‌ره‌نس������ا‪ ،‬بارودۆخه‌ك������ه‌ ‌‬ ‫جیاوازییه‌كی نه‌بو‌و و پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی له‌ زۆربه‌ی‬ ‫به‌ڵگه‌نام������ه‌ ده‌س������توورییه‌كاندا هاتووه‌‪ .‬ل‌ه س������ه‌ره‌تاو‌ه‬ ‫ده‌سته‌ی دامه‌زرێنه‌ر ل‌ه ساڵی ‪ 1789‬بڕیاری بۆ ده‌ركرد‪،‬‬ ‫دواتر له‌ ده‌س������تووری ساڵی ‪1791‬دا ب‌ه ڕوونی ئاماژه‌ی‬ ‫پێدرا و ل‌ه کۆتاییدا له‌ده‌ستووری ‪ 1795‬و ل‌ه ده‌ستوور‌ه‬ ‫یه‌ك به‌دوای یه‌كه‌كاندا تا ده‌ستووری ئێستا‪ ،‬ك‌ه ل‌ه ساڵی‬ ‫‪ 1958‬ده‌ركراوه‌‪ ،‬بابه‌ت������ی پارێزبه‌ندیی په‌رله‌مانی وه‌ك‬ ‫ده‌قێكی گرنگ دانراو‌ه و كاری پێده‌كرێت‪.‬‬ ‫‪www.noreed.com‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪21‬‬


‫شه‌فافیه‌تی جیهانی‪ :‬دوو له‌سه‌ر سێی‬ ‫واڵتانی جیهان گه‌نده‌ڵن‬

‫"عێراق یه‌کێکه‌ له‌ گه‌نده‌ڵترین واڵتانی جیهان"‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬

‫شه‌فافیه‌تی جیهانی ک ‌ه ڕێکخراوێکی ناحکوومی و بنک ‌ه ل ‌ه (کۆڵن)ی‬ ‫ئه‌ڵمانیایه‌‪ ،‬ڕۆژی چوارشه‌مم ‌ه (‪ ،)٢٠١٢/١٢/٥‬ب ‌ه پێی نه‌ریتی سااڵنه‌ی‬ ‫خۆی ڕاپۆرتێکی سه‌باره‌ت ب ‌ه گه‌نده‌ڵی ل ‌ه جیهاندا باڵو کرده‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕاپۆرتی ئه‌مساڵی ئه‌و ڕێکخراوه‌یه‌دا‪ ،‬توێژینه‌وه‌ له‌سه‌ر بارودۆخی‬ ‫سیاس���ی‪ ،‬ئیداری و ئابووریی (‪ )١٧٦‬واڵت کراوه‌‪ .‬له‌ ڕاپۆرته‌که‌دا باس‬ ‫له‌وه‌ کراوه‌‪ ،‬که‌ گه‌نده‌ڵی بۆته‌ به‌شێک له‌ ئابووریی جیهان و به‌و پێیه‌‪،‬‬ ‫دوو له‌س���ه‌ر س���ێی واڵتانی جیهان گه‌نده‌ڵن‪ .‬به‌پێ���ی پێوه‌ره‌کانی ئه‌و‬ ‫دامه‌زراوه‌یه‌‪ ،‬عێراق یه‌کێکه‌ له‌ گه‌نده‌ڵترین واڵتانی جیهان‪.‬‬ ‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


‫دانمارک‪ ،‬فینالندا و نیۆزیله‌ندا سێ‬ ‫واڵتن‪ ،‬ک‌ه که‌مترین ڕێژه‌ی گه‌نده‌ڵییان‬ ‫تێدای‌ه و له‌ ڕیزی پێش������ه‌وه‌ی گش������ت‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌کان‌ه بۆ شه‌فافیه‌ت‪.‬‬ ‫ئیس������پانیا‪ ،‬ئیتالیا و پورتوگال سێ‬ ‫واڵت������ی ئه‌ورووپین که‌ ڕێژه‌ی گه‌نده‌ڵی‬ ‫له‌و واڵتانه‌دا به‌رزه‌‪ .‬گه‌نده‌ڵترین واڵتی‬ ‫ئه‌ورووپای������ی یوونانه‌ که‌ ل‌ه ڕیزبه‌ندیی‬ ‫(‪ )٩٤‬دایه‌‪.‬‬ ‫عێراق‪ ،‬ئوزبه‌کستان‪ ،‬تورکمه‌نستان‪،‬‬ ‫سوودان‪ ،‬ئه‌فغانستان‪ ،‬کۆریای باکوور‬ ‫و س������ۆمالیا ب‌ه گه‌نده‌ڵتری������ن واڵتانی‬ ‫جیهان ناو براون‪.‬‬ ‫ل������ه‌ ڕۆژهه‌اڵت������ی ناوه‌ڕاستیش������دا‪،‬‬ ‫ئوردۆن‪ ،‬عومان‪ ،‬عه‌ره‌بستانی سعوودی‪،‬‬ ‫لوبنان‪ ،‬ئێران‪ ،‬سووریا‪ ،‬یه‌مه‌ن له‌ ڕیزی‬ ‫واڵت‌ه گه‌نده‌ڵه‌کاندا ناویان هاتووه‌‪.‬‬ ‫سه‌رۆکی (شه‌فافیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی)‬ ‫س������ه‌باره‌ت ب‌ه ڕاپۆرته‌که‌ی������ان ده‌ڵێت‪:‬‬ ‫"ئ������ه‌و ڕاپۆرت������‌ه ته‌ئیدی ئه‌و ش������ته‌ی‌ه‬ ‫ک‌ه ئێم������‌ه چه‌ند مانگ به‌ر ل‌ه ئێس������تا‬ ‫ڕامانگه‌یاندب������وو‪ .‬ئه‌وی������ش ئه‌وه‌یه‌ ک‌ه‬ ‫مه‌ترس������یی گه‌نده‌ڵ������ی ل������‌ه واڵتێکدا‪،‬‬ ‫په‌یوه‌ندی������ی نزیک������ی ب‌ه ئاب������ووری و‬ ‫سه‌قامگیری له‌و واڵته‌دا هه‌یه‌‪".‬‬ ‫(شه‌فافیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی) ل‌ه ساڵی‬ ‫‪١٩٩٣‬ه‌وه‌‪ ،‬ڕاپۆرته‌کانی س������ه‌باره‌ت ب‌ه‬ ‫ئاس������تی گه‌نده‌ڵی له‌ جیهان و هه‌وڵی‬ ‫ئه‌و ده‌وڵه‌تان‌ه بۆ به‌ربه‌ره‌کانی به‌ دژی‬ ‫گه‌نده‌ڵی باڵو ده‌کات������ه‌وه‌‪ .‬له‌قاودانی‬ ‫گه‌نده‌ڵ������ی و به‌رتیلوه‌رگرتن ل‌ه جیهان‪،‬‬ ‫ئامانجی ئ������ه‌و ناوه‌نده‌ ناحکوومییه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌ کۆتای������ی هه‌ر س������اڵێکدا‪ ،‬ڕاپۆرتی‬ ‫گه‌نده‌ڵی������ی ئیداری له‌ بواری جیهانیدا‬ ‫ب‌ه ڕای گشتی ڕاده‌گه‌یێنێت‪.‬‬ ‫پێناس ‌ه بۆ گه‌نده‌ڵی‬ ‫نه‌ت������ه‌وه‌ یه‌کگرت������ووه‌کان‪" :‬ئیت������ر‬ ‫گه‌نده‌ڵی دیارده‌یه‌ک������ی ناوچه‌یی نییه‌‪،‬‬ ‫به‌ڵکوو دیارده‌یه‌ک������ی جیهانییه‌ و کار‬

‫له‌سه‌ر ته‌واوی کۆمه‌ڵگه‌کان و ئابووری‬ ‫ئه‌وان ده‌کات‪ .‬هاوکاریی نێونه‌ته‌وه‌یی‬ ‫ب������ۆ کۆنترۆڵ و به‌رگرت������ن به‌ گه‌نده‌ڵی‬ ‫پێویسته‌‪".‬‬ ‫بانکی جیهان������ی‪" :‬ئێمه‌ گه‌نده‌ڵی ب‌ه‬ ‫گه‌وره‌ترین کۆس������پ له‌س������ه‌ر ڕێگه‌ی‬ ‫گه‌ش������ه‌ی ئاب������ووری و کۆمه‌اڵیه‌ت������ی‬ ‫ده‌زانی������ن‪ ".‬ل������‌ه ڕوانگ������ه‌ی بانک������ی‬ ‫جیهانیی������ه‌وه‌‪ ،‬گه‌نده‌ڵ������ی بریتیی������ه‌ ل‌ه‬ ‫که‌ڵکوه‌رگرتنی خه‌راپ ل‌ه ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫ده‌وڵه‌تی بۆ به‌رژه‌وه‌ندیی که‌سه‌کان‪.‬‬ ‫چه‌ش������نه‌کانی گه‌نده‌ڵ������ی بریتی������ن‬ ‫ل������ه‌‪ :‬گه‌نده‌ڵیی زل ک‌ه ل‌ه پۆس������ت‌ه بااڵ‬ ‫حکوومییه‌کاندا ده‌کرێ������ت‪ .‬گه‌نده‌ڵیی‬ ‫بچووکیش‪ ،‬ده‌ستاوده‌ستکردنی بڕێک‬ ‫دراو‪ ،‬ی������ان پانکردنه‌و‌ه ل������‌ه به‌رامبه‌ر‬ ‫به‌رپرسێکدا‪ .‬سه‌ره‌ڕای جیاوازیی ل‌ه‬ ‫نێوان بوار و چه‌ش������نه‌کانی گه‌نده‌ڵیدا‪،‬‬ ‫ئ������ه‌م چه‌ش������ن‌ه کرده‌وان‌ه کۆس������پن ل‌ه‬ ‫س������ه‌ر ڕێگ������ه‌ی گه‌ش������ه‌ی کۆمه‌ڵگ‌ه و‬ ‫بره‌و ب‌ه هه‌ژاری ده‌ده‌ن‪ ،‬به‌تایبه‌ت له‌و‬ ‫ش������وێنانه‌ی ک‌ه سه‌رچاوه‌ دارایییه‌کان‬ ‫ده‌بێ له‌ خزمه‌ت داخوازیی هاوواڵتیاندا‬ ‫بێت تا ئاس������تی ژیانیان باش������تر بیت‪،‬‬ ‫به‌اڵم س������ه‌رچاوه‌ دارایییه‌کان له‌الیه‌ن‬ ‫به‌رپرسه‌کانه‌وه‌ ب‌ه فیڕۆ ده‌چێت‪.‬‬ ‫دیموکراس������ی کاتێک به‌ شێوه‌یه‌کی‬ ‫ش������ه‌قامگیر پێش������که‌وتن به‌خۆی������ه‌و‌ه‬ ‫ده‌بینێت‪ ،‬که‌ ده‌س������ه‌اڵتی یاسا ڕێزی‬ ‫هه‌بێ������ت‪ .‬ده‌وڵ������ه‌ت ش������ه‌فاف بێت و‬ ‫له‌به‌رامب������ه‌ر نه‌ت������ه‌وه‌دا واڵمده‌ر بێت‪.‬‬ ‫گه‌نده‌ڵ������ی بنه‌مای کۆمه‌ڵگ������ه‌ی ئازاد‬ ‫و پێش������که‌وتنی مرۆڤه‌کان له‌ ڕیشه‌و‌ه‬ ‫ده‌ڕزێنێت‪.‬‬ ‫خه‌ڵکی ه������ه‌ژاری سه‌رانس������ه‌ری‬ ‫جیه������ان ب‌ه ه������ۆی پابه‌ن������د نه‌بوون و‬ ‫واڵمده‌رنه‌بوونی سیسته‌می حکوومه‌تی‬ ‫خۆیانه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها چون ناتوانن یان‬ ‫ناخوازن بکه‌ونه‌ ژێر باری به‌رتیلدانه‌وه‌‪،‬‬

‫ل������ه‌ خزمه‌تگوزای������ی ته‌ندروس������تی‪،‬‬ ‫قوتابخان������‌ه و خزمه‌تگوزارییه‌کانی تر‬ ‫بێبه‌ش ده‌بن‪ .‬سه‌رهه‌ڵدانی توندوتیژی‬ ‫ب������‌ه دژی حکوومه‌ت������ه‌کان‪ ،‬یه‌کێک ل‌ه‬ ‫ئاکامه‌کانی گه‌نده‌ڵییه‌‪.‬‬ ‫پێناس‌ه و پێوه‌ر بۆ ده‌ستنیشانکردنی‬ ‫گه‌نده‌ڵی ل‌ه ڕێکخراوی (ش������ه‌فافیه‌تی‬ ‫نێونه‌ته‌وه‌ی������ی) ب������ه‌م چه‌ش������نه‌یه‌‪:‬‬ ‫"هه‌ڵس������وکه‌وت و کرداری کارمه‌ندانی‬ ‫ده‌وڵ������ه‌ت‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا که‌ڵکوه‌رگرتنی‬ ‫خه‌راپ������ی سیاس������ه‌توانان ل������‌ه پله‌ی‬ ‫خۆیان"‪ ،‬بنه‌مای ڕاپۆرتی سااڵنه‌ی ئه‌و‬ ‫ڕێکخراو‌ه پێکدێنێت‪.‬‬ ‫س������ه‌ردێڕی ڕاپۆرت������ی ئه‌مس������اڵی‬ ‫(شه‌فافیه‌تی نێوده‌وڵه‌تی)‪ ،‬پێشنیاز‌ه ب‌ه‬ ‫ده‌وڵه‌ته‌کان ک‌ه "پێویسته‌ ل‌ه به‌رنامه‌ی‬ ‫کاریاندا به‌ربه‌ره‌کانی به‌ دژی گه‌نده‌ڵی‬ ‫ل‌ه ئه‌وله‌وییه‌تی پالن������ی ده‌وڵه‌ته‌کاندا‬ ‫بێت‪".‬‬ ‫ڕاپۆرت������ی کاری (ش������ه‌فافیه‌تی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تی) ب‌ه ڕێگه‌ی کارناس������ان و‬ ‫دام������ه‌زراوه‌ به‌ناوبانگه‌کانه‌وه‌ به‌ڕێو‌ه‬ ‫ده‌چێت‪.‬‬ ‫ئاستی ده‌سنیشانکردنی که‌مترین‬ ‫گه‌نده‌ڵی و گه‌نده‌ڵترینیان له‌ نێوان‬ ‫سه‌د (‪ )١٠٠‬و سیفر (‪)٠‬ه‌و‌ه دیاری‬ ‫ک������راوه‌‪ .‬هه‌ر واڵت������ه‌ی ک‌ه (‪)١٠٠‬‬ ‫ئیمتی������ازی وه‌رگرتبێت‪ ،‬ب‌ه پاکترین‬ ‫واڵت ناوی براو‌ه و هه‌ر واڵتێکیش‬ ‫ک������ه‌ (‪ )١‬ئیمتی������ازی وه‌رگرتبێت‪،‬‬ ‫ب������ه‌ گه‌نده‌ڵتری������ن واڵت له‌قه‌ڵ������ه‌م‬ ‫دراوه‌‪ .‬له‌ توێژینه‌وه‌ی ئه‌مس������اڵی‬ ‫ئه‌و ڕێکخراوه‌ی������ه‌دا ک‌ه ‪ ١٧٦‬واڵت‬ ‫له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬ئیمتیازی (‪ )٩٠‬ک‌ه‬ ‫باشترینیان (دانمارک)ه‌‪ ،‬ل‌ه ڕیزی‬ ‫یه‌که‌مدایه‌ و (سۆمالیا)ش ک‌ه (‪)٨‬‬ ‫ئیمتیازی وه‌رگرت������ووه‌‪ ،‬ل‌ه کۆتایی‬ ‫ڕیزبه‌ندییه‌ک������ه‌دا ب������‌ه گه‌نده‌ڵترین‬ ‫واڵتی جیهان ناوی هاتووه‌‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪23‬‬


‫ئیمتیاز ( ل‌ه ‪١٠٠‬و‌ه بۆ‬

‫‪ -٣٠‬بۆتسوانا‬

‫‪٦٥‬‬

‫سیفر‪)٠‬‬

‫‪ -٣١‬ئیسپانیا‬

‫‪٦٥‬‬

‫‪ -١‬دانمارک‬

‫‪٩٠‬‬

‫‪ -٣٢‬ئێستۆنیا‬

‫‪٦٤‬‬

‫‪ -٢‬فینله‌ندا‬

‫‪٩٠‬‬

‫‪ -٣٣‬بووتان‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪ -٣‬نیۆزیله‌ندا‬

‫‪٩٠‬‬

‫‪ -٣٤‬پۆرتووگال‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪ -٤‬سوید‬

‫‪٨٨‬‬

‫‪ -٣٥‬پوورتۆریکۆ‬

‫‪٦٣‬‬

‫‪ -٥‬سه‌نگاپوور‬

‫‪٨٧‬‬

‫‪ -٣٦‬سه‌نت ڤینسێنت و گرێنه‌یدییه‌ن‬

‫‪٦٢‬‬

‫‪ -٦‬سویسرا‬

‫‪٨٦‬‬

‫‪ -٣٧‬سڵۆڤێنیا‬

‫‪٦١‬‬

‫‪ -٧‬ئوسترالیا‬

‫‪٨٥‬‬

‫‪ -٣٨‬تایوان‬

‫‪٦١‬‬

‫‪ -٨‬نۆروێژ‬

‫‪٨٥‬‬

‫‪ -٣٩‬که‌یپ ڤێرد‬

‫‪٦٠‬‬

‫‪ -٩‬که‌نه‌دا‬

‫‪٨٤‬‬

‫‪ -٤٠‬ئیسرائیل‬

‫‪٦٠‬‬

‫‪ -١٠‬هۆله‌ندا‬

‫‪٨٤‬‬

‫‪ -٤١‬دۆمێنیکا‬

‫‪٥٨‬‬

‫‪ -١١‬ئیسله‌ندا‬

‫‪٨٢‬‬

‫‪ -٤٢‬پۆلۆنیا (لێهستان)‬

‫‪٥٨‬‬

‫‪ -١٢‬لۆگزامبۆرگ‬

‫‪٨٠‬‬

‫‪ -٤٣‬مالتا‬

‫‪٥٧‬‬

‫‪ -١٣‬ئه‌ڵمانیا‬

‫‪٧٩‬‬

‫‪ -٤٤‬مووریس‬

‫‪٥٧‬‬

‫‪ -١٤‬هۆنگ کۆنگ‬

‫‪٧٧‬‬

‫‪ -٤٥‬کۆریای باشوور‬

‫‪٥٦‬‬

‫‪ -١٥‬باربادۆس‬

‫‪٧٦‬‬

‫‪ -٤٦‬بروونی‬

‫‪٥٥‬‬

‫‪ -١٦‬به‌لژیکا‬

‫‪٧٥‬‬

‫‪ -٤٧‬هه‌نگاریا (مه‌جارستان)‬

‫‪٥٥‬‬

‫‪ -١٧‬ژاپۆن‬

‫‪٧٤‬‬

‫‪ -٤٨‬کۆستاریکا‬

‫‪٥٤‬‬

‫‪ -١٨‬بریتانیا‬

‫‪٧٤‬‬

‫‪ -٤٩‬لیتوانیا‬

‫‪٥٤‬‬

‫‪ -١٩‬ئه‌مریکا‬

‫‪٧٣‬‬

‫‪ -٥٠‬ڕواندا‬

‫‪٥٣‬‬

‫‪ -٢٠‬شیلی‬

‫‪٧٢‬‬

‫‪ -٥١‬گورجستان‬

‫‪٥٢‬‬

‫‪ -٢١‬ئوورووگووای‬

‫‪٧٢‬‬

‫‪ -٥٢‬دوڕگه‌ی سه‌یشێل‬

‫‪٥٢‬‬

‫‪ -٢٢‬باهاما‬

‫‪٧١‬‬

‫‪ -٥٣‬به‌حره‌ین‬

‫‪٥١‬‬

‫‪ -٢٣‬فرانسه‌‬

‫‪٧١‬‬

‫‪ -٥٤‬چێک‬

‫‪٤٩‬‬

‫‪ -٢٤‬سه‌نت لووسیا‬

‫‪٧١‬‬

‫‪ -٥٥‬التڤیا‬

‫‪٤٩‬‬

‫‪ -٢٥‬نه‌مسا (ئوتریش)‬

‫‪٦٩‬‬

‫‪ -٥٦‬مالێزیا‬

‫‪٤٩‬‬

‫‪ -٢٦‬ئیرله‌ندا‬

‫‪٦٩‬‬

‫‪ -٥٧‬تورکیا‬

‫‪٤٩‬‬

‫‪ -٢٧‬قه‌ته‌ر‬

‫‪٦٨‬‬

‫‪ -٥٨‬کووبا‬

‫‪٤٨‬‬

‫‪ -٢٨‬ئیماراتی عه‌ره‌بی‬

‫‪٦٨‬‬

‫‪ -٥٩‬ئۆردۆن‬

‫‪٤٨‬‬

‫‪ -٢٩‬قبرس‬

‫‪٦٦‬‬

‫‪ -٦٠‬نامیبیا‬

‫‪٤٨‬‬

‫ڕیزبه‌ندی‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


‫‪ -٦١‬عومان‬

‫‪٤٧‬‬

‫‪ -٩٢‬تایله‌ند‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪ -٦٢‬کرۆواتیا‬

‫‪٤٦‬‬

‫‪ -٩٣‬زامبیا‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪ -٦٣‬سلۆڤاکیا‬

‫‪٤٦‬‬

‫‪ -٩٤‬بێنین‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٦٤‬غه‌نا‬

‫‪٤٥‬‬

‫‪ -٩٥‬کۆلۆمبیا‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٦٥‬لێسۆتۆ‬

‫‪٤٥‬‬

‫‪ -٩٦‬جیبووتی‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٦٦‬کوێت‬

‫‪٤٤‬‬

‫‪ -٩٧‬یوونان‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٦٧‬ڕۆمانیا‬

‫‪٤٤‬‬

‫‪ -٩٨‬هندوستان‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٦٨‬عه‌ره‌بستانی سعوودی‬

‫‪٤٤‬‬

‫‪ -٩٩‬مۆلداڤیا‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٦٩‬برازیل‬

‫‪٤٣‬‬

‫‪ -١٠٠‬مه‌غولستان‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٧٠‬مه‌کدۆنیا‬

‫‪٤٣‬‬

‫‪ -١٠١‬سێنێگال‬

‫‪٣٦‬‬

‫‪ -٧١‬ئه‌فریقای باشوور‬

‫‪٤٣‬‬

‫‪ -١٠٢‬ئه‌رژه‌نتینا‬

‫‪٣٥‬‬

‫‪ -٧٢‬بۆسنیا و هێرسێگۆڤینا‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪ -١٠٣‬گابۆن‬

‫‪٣٥‬‬

‫‪ -٧٣‬ئیتالیا‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪ -١٠٤‬تانزانیا‬

‫‪٣٥‬‬

‫‪ -٧٤‬سائۆ تۆمێ و پرینه‌سپ‬

‫‪٤٢‬‬

‫‪ -١٠٥‬ئه‌لجه‌زائیر‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٧٥‬بولغارستان‬

‫‪٤١‬‬

‫‪ -١٠٦‬ئه‌رمه‌نستان‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٧٦‬لیبێریا‬

‫‪٤١‬‬

‫‪ -١٠٧‬بۆلیڤیا‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٧٧‬مۆنتێنێگرۆ‬

‫‪٤١‬‬

‫‪ -١٠٨‬گامبیا‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٧٨‬توونس‬

‫‪٤١‬‬

‫‪ -١٠٩‬کۆسۆڤۆ‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٧٩‬سریالنکا‬

‫‪٤٠‬‬

‫‪ -١١٠‬مالی‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٨٠‬چین‬

‫‪٣٩‬‬

‫‪ -١١١‬مێکزیک‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٨١‬سێربیا‬

‫‪٣٩‬‬

‫‪ -١١٢‬فیلیپین‬

‫‪٣٤‬‬

‫‪ -٨٢‬ترینیداد و تۆباگۆ‬

‫‪٣٩‬‬

‫‪ -١١٣‬ئه‌ڵبانیا‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪ -٨٣‬بوورکینا فاسۆ‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪ -١١٤‬ئێتیۆپیا‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪ -٨٤‬ئێلسالڤادۆر‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪ -١١٥‬گوواتماال‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪ -٨٥‬جامائیکا‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪ -١١٦‬نیجێر‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪ -٨٦‬پاناما‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪ -١١٧‬تیمووری ڕۆژهه‌اڵت‬

‫‪٣٣‬‬

‫‪ -٨٧‬پێرۆ‬

‫‪٣٨‬‬

‫‪ -١١٨‬کۆماری دۆمێنیکێن‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪ -٨٨‬ماالویا‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪ -١١٩‬ئێکوادۆر‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪ -٨٩‬مه‌راکیش‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪ -١٢٠‬میسر‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪ -٩٠‬سوورینام‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪ -١٢١‬ئه‌ندۆنێزیا‬

‫‪٣٢‬‬

‫‪ -٩١‬سوازیله‌ند‬

‫‪٣٧‬‬

‫‪ -١٢٢‬ماداگاسکار‬

‫‪٣٢‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪25‬‬


‫‪ -١٢٣‬ڕووسی سپی‬

‫‪٣١‬‬

‫‪ -١٥٤‬گینه‌‬

‫‪٢٤‬‬

‫‪ -١٢٤‬موریتانیا‬

‫‪٣١‬‬

‫‪ -١٥٥‬قرقیزستان‬

‫‪٢٤‬‬

‫‪ -١٢٥‬مۆزامبیک‬

‫‪٣١‬‬

‫‪ -١٥٦‬یه‌مه‌ن‬

‫‪٢٣‬‬

‫‪ -١٢٦‬سیێرالیۆن‬

‫‪٣١‬‬

‫‪ -١٥٧‬ئه‌نگۆال‬

‫‪٢٢‬‬

‫‪ -١٢٧‬ڤیه‌تنام‬

‫‪٣١‬‬

‫‪ -١٥٨‬کامبۆجیا‬

‫‪٢٢‬‬

‫‪ -١٢٨‬لوبنان‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪ -١٥٩‬تاجیکستان‬

‫‪٢٢‬‬

‫‪ -١٢٩‬تۆگۆ‬

‫‪٣٠‬‬

‫‪ -١٦٠‬کۆماری کۆنگۆ‬

‫‪٢١‬‬

‫‪ -١٣٠‬ساحلی عاج‬

‫‪٢٩‬‬

‫‪ -١٦١‬الئۆس‬

‫‪٢١‬‬

‫‪ -١٣١‬نیکاراگۆوا‬

‫‪٢٩‬‬

‫‪ -١٦٢‬لیبیا‬

‫‪٢١‬‬

‫‪ -١٣٢‬ئووگاندا‬

‫‪٢٩‬‬

‫‪ -١٦٣‬گینه‌ی ئوستوایی‬

‫‪٢٠‬‬

‫‪ -١٣٣‬کۆمۆر (جزر القمر)‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪ -١٦٤‬زیمبابوێ‬

‫‪٢٠‬‬

‫‪ -١٣٤‬گوویان (غيانا)‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪ -١٦٥‬بوورووندی‬

‫‪١٩‬‬

‫‪ -١٣٥‬هۆندووراس‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪ -١٦٦‬چاد‬

‫‪١٩‬‬

‫‪ -١٣٦‬ئێران‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪ -١٦٧‬هائیتی‬

‫‪١٩‬‬

‫‪ -١٣٧‬کازاخستان‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪ -١٦٨‬ڤێنێزووئێال‬

‫‪١٩‬‬

‫‪ -١٣٨‬ڕووسیا‬

‫‪٢٨‬‬

‫‪ -١٦٩‬عێراق‬

‫‪١٨‬‬

‫‪ -١٣٩‬ئازه‌ربایجان‬

‫‪٢٧‬‬

‫‪ -١٧٠‬تورکمه‌نستان‬

‫‪١٧‬‬

‫‪ -١٤٠‬کێنیا‬

‫‪٢٧‬‬

‫‪ -١٧١‬ئوزبه‌کستان‬

‫‪١٧‬‬

‫‪ -١٤١‬نێپاڵ‬

‫‪٢٧‬‬

‫‪ -١٧٢‬بورما (میانمار)‬

‫‪١٥‬‬

‫‪ -١٤٢‬نیجێریا‬

‫‪٢٧‬‬

‫‪ -١٧٣‬سوودان‬

‫‪١٣‬‬

‫‪ -١٤٣‬پاکستان‬

‫‪٢٧‬‬

‫‪ -١٧٤‬ئه‌فغانستان‬

‫‪٨‬‬

‫‪ -١٤٤‬به‌نگالدێش‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪ -١٧٥‬کۆریای باکوور‬

‫‪٨‬‬

‫‪ -١٤٥‬کامێرۆن‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪ -١٧٦‬سۆمالیا‬

‫‪٨‬‬

‫‪ -١٤٦‬کۆماری ئه‌فریفای ناوه‌ندی‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪ -١٤٧‬کۆماری کۆنگۆ‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪ -١٤٨‬سووریا‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪ -١٤٩‬ئووکراینا‬

‫‪٢٦‬‬

‫‪ -١٥٠‬ئێریتریا‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪ -١٥١‬گینه‌ی بیسائۆ‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪ -١٥٢‬پاپووا گینه‌ی نوێ‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪ -١٥٣‬پاراگووا‬

‫‪٢٥‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫‪http://www.transparency.org‬‬


‫"‪ "SMS‬بوو ب ‌ه بیست ساڵ‬ ‫* و‪ :‬له‌یال محه‌مه‌د ته‌ها‬

‫بیس������ت س������اڵ ل������ه‌ ناردن������ی‌ یه‌كه‌مین‬ ‫كورته‌نام������ه‌ی‌ ته‌له‌فۆن������ی (په‌یام������ۆک)‌ یا‬ ‫"ئێس ئێم ئێ������س" تێپه‌ڕ بوو‪ .‬بیرۆكه‌یه‌ك كه‌‬ ‫داهێنه‌رانی‌ هه‌رگیز بیریان له‌وه‌ نه‌كردبوو‪،‬‬ ‫كه‌ تا ئه‌م ڕاده‌یه‌ گش������تگیر و جیهانی‌ بێت‪.‬‬ ‫ئێس������تا له‌ جیهاندا‪ ،‬له‌هه‌ر خوله‌كێك زیاتر‬ ‫ل������ه‌ ‪ 18‬ملی������ۆن "ئێس ئێم ئێ������س" ئاڵوگۆڕ‬ ‫ده‌کرێت‪.‬‬ ‫س������ێیه‌م ‌ی دیس������امبری‌ ‪" 1992‬نی������ل‬ ‫پ������اپ ورت" ئه‌ندازی������اری‌ گه‌نج������ی‌ ته‌مه‌ن‬ ‫‪ 22‬س������ااڵن له‌ "بێرك ش������ایری‌" بریتانیا له‌‬ ‫جه‌ژنی‌ كریسمه‌سدا‪ ،‬به‌ كۆمپیوته‌ری‌ خۆی‌‬ ‫په‌یامێك������ی‌ كورتی‌ بۆ "ریچ������ارد جارویس"‬ ‫به‌ڕێوب������ه‌ری‌ خۆی‌ ل������ه‌ كۆمپانیای‌‬ ‫"وودا فۆن" نووس������ی‌‪ .‬ئه‌و به‌ (‪)2‬‬ ‫وشه‌ نووس������ی‌ "كریسمه‌س پیرۆز!"‬ ‫ئه‌م ڕس������ته‌ كورته‌ بوو به‌ یه‌كه‌مین‬ ‫"ئێ������س ئێم ئێس" ی������ا كورته‌نامه‌ی‌‬ ‫ته‌له‌فۆن������ی‌ (په‌یامۆک) له‌ مێژوودا‪.‬‬ ‫به‌ وته‌ی‌ کارناسان‪ ،‬خزمه‌تگوزاریی‌‬ ‫كورته‌نامه‌ له‌ گرنگترین "شۆڕش������ه‌‬ ‫تێکنۆلۆژ‌ی"ی������ه‌کان و به‌ خاڵی وه‌رچه‌رخان‌‌‬ ‫له‌ میژووی‌ مۆبایلدا ده‌ژمێردرێت‪.‬‬ ‫نیل پ������اپ ورت دواتر خۆی‌ دانی‌ به‌وه‌نا‬ ‫ك������ه‌ هه‌رگی������ز بیری ل������ه‌وه‌ نه‌ده‌ک������رده‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌كارهینان������ی‌ سیس������ته‌می‌ كورت������ه‌ نامه‌ی‌‬ ‫ته‌له‌ف������ۆن به‌م ش������ێوه‌یه‌ خۆشه‌ویس������ت و‬ ‫به‌رف������راوان بێت‪ .‬ئ������ه‌و ل������ه‌ پانزده‌یه‌مین‬ ‫س������اڵوه‌گه‌ری‌ "ئێس ئێم ئێس"دا وتی‌‪" :‬ئه‌و‬ ‫كات م������ن ئه‌ندازیارێكی‌ گه‌ن������ج بووم كه‌ له‌‬ ‫ب������ۆاری‌ توانایییه‌كان������ی‌ تێکنۆڵۆژیادا كارم‬ ‫ده‌كرد‪ .‬ئه‌و رۆژ‌هی‌ كه‌ بیرمان له‌ بیرۆكه‌ی‌‬ ‫" ئێ������س ئێم ئێس" ده‌ک������رده‌وه‌‪ ،‬برۆامان وا‬ ‫ب������وو كه‌ ئه‌م������ه‌ ڕێگه‌یه‌‌ك������ی‌ زیره‌كانه‌یه‌ بۆ‬

‫فه‌رمانب������ه‌ری‌ كۆمپانیاكانی‌ په‌یوه‌س������ت ب‌ه‬ ‫به‌رهه‌مهێنان له‌ نیو كۆمپانیا‪ ،‬که‌ له‌ جیاتی‌‬ ‫به‌كارهینان������ی‌ ته‌له‌ف������ۆن‪ ،‬په‌یامی کورت بۆ‬ ‫یه‌کتر بنێرن‪".‬‬ ‫ئ������ه‌م ئه‌ندازی������اره‌ گه‌نجه‌ ك������ه‌ بیرۆكه‌‬ ‫س������اده‌كه‌ی‌ بوو به‌ یه‌كێك له‌ كاریگه‌رترین‬ ‫ڕووداوی‌ س������ه‌رده‌می‌ دیجیتاڵ������ی‪ ‌،‬جه‌ختی‬ ‫كرده‌وه‌‪" :‬ئه‌و كات‌ بیرم نه‌ده‌كرده‌وه‌ كه‌ ئه‌م‬ ‫بیرۆكه‌یه‌ به‌جیهانی‌ ببێت و به‌كارهێنه‌رانی‌‬ ‫مۆبایل له‌ سه‌رتاس������ه‌ری‌ جیهاندا سوودی‌‬ ‫ڵی‌ وه‌ربگرن‪ .‬به‌ ڕای من ئه‌و كات بیرۆكه‌ی‌‬ ‫ساده‌ی گرووپه‌كه‌مان وه‌کو ڕووداوێکی زۆر‬ ‫گه‌وره‌ نه‌ده‌هاته‌ به‌رچاو‪".‬‬

‫چه‌ند ساڵ پێش������تر‪ ،‬له‌ ساڵی‌ ‪‌ 1984‬‬ ‫ی‬ ‫زایینی‌" مه‌ت������ا مه‌كونن" ئه‌ندازیاری‌ گه‌نجی‌‬ ‫فینالندی‪ ‌،‬خزمه‌تگوزارییه‌كی‌ زۆر وێکچوو‬ ‫له‌ "ئێس ئێم ئێس" داهینا‪ ،‬به‌اڵم له‌به‌رئه‌وه‌ی‌‬ ‫كه‌ له‌ هیچ ش������وێنێكدا بیرۆکه‌که‌ی خۆی به‌‬ ‫فه‌رم������ی‌ تۆمار نه‌کرد‪ ،‬ن������اوی ئه‌و نه‌ وه‌کو‬ ‫داهێن������ه‌ر و نه‌ وه‌ک������و یه‌که‌مین خوڵقێنه‌ری‬ ‫(په‌یامۆک)ی ته‌له‌فۆنی له‌ ش������وێنکدا تۆمار‬ ‫نه‌کرا و به‌ ڕه‌سمی ناناسرێت‪.‬‬ ‫"ئێس ئێم ئێس" هه‌رچه‌نده‌ كه‌ له‌ ده‌یه‌ی‌‬ ‫‪1990‬ی‌ زایینید‌ا هێش������تا ئه‌وه‌نده‌ به‌رباڵو‬ ‫نه‌بب������وو‪ ،‬به‌اڵم به‌ ده‌س������تپێكردنی‌ س������اڵی‌‬ ‫‪ 2000‬به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌ زۆر فراوان ئاستی‬

‫به‌كارهێنانی‌ به‌رز بوویه‌وه‌ و ئێستا زۆر ل‌ه‬ ‫گه‌نجه‌كان هیچ وێنه‌یه‌كیان له‌ سه‌ره‌تاکانی‬ ‫مۆبایلیان به‌ بێ خزمه‌تگۆزاریی كورته‌نامه‌ی‬ ‫ئه‌و سه‌رده‌مدا نایه‌ته‌‌ خه‌یاڵ‪.‬‬

‫فیلیپینیی���ه‌كان‪ ،‬گه‌وره‌تری���ن‬ ‫نه‌ت���ه‌وه‌ ‌ن ک ‌ه حه‌زی���ان ل ‌ه "ئێس‬ ‫ئێم ئێس"ه‌‬

‫ئێس������تا له‌ ه������ه‌ر خوله‌كێك ل������ه‌ جیهان‪،‬‬ ‫‪ 15‬ملی������ۆن "ئێ������س ئێ������م ئێ������س" ئاڵوگۆڕ‬ ‫ده‌كرێ������ت و كۆمپانیاكانی‌ پێشكه‌ش������كاری‌‬ ‫خزمه‌تگوزارییه‌كانی‌ مۆبایل به‌ش������ێكی‌ زۆر‬ ‫له‌ داهاتی‌ خۆیان له‌ ڕێگای‌ خزمه‌تگوزاریی‌‬ ‫"ئێس ئێم ئێس"ـه‌وه‌ ده‌ست ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ئاماره‌كان ئه‌وه‌ پێش������ان ده‌ده‌ن‬ ‫ك������ه‌ خه‌ڵكی‌ فیلیپین زیاتر له‌ هه‌موو‬ ‫نه‌ت������ه‌وه‌كان گی������رۆده‌ و الیه‌نگ������ری‌‬ ‫"ئێ������س ئێم ئێس"ن‪ .‬به‌ ش������ێوه‌یه‌كی‌‬ ‫مامناوه‌ندی هه‌ریه‌ك له‌ خاوه‌نه‌كانی‌‬ ‫مۆبایل له‌ فیلیپین رۆژانه‌ ‪" 27‬ئێس‬ ‫ئێم ئێس" ئاڵوگۆڕ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی‌ ‪2011‬دا "ئێس ئێم ئێس"‬ ‫ب������ه‌ ته‌نیا زیاتر له‌ ‪ ١١‬ملیارد و ‪ ٦٠٠‬ملیۆن‬ ‫دۆالر له‌ جیهاندا داهاتی هه‌بووه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ تا ئێس������تا به‌گش������تگیربوونی‬ ‫که‌ڵکوه‌رگرتن ل������ه‌‌ مۆبایل������ه‌ زیره‌که‌کان و‬ ‫ئامرازه‌كان������ی‌ ت������ری‌ ناردن������ی‌ كورته‌نامه‌‬ ‫(په‌یامۆک) كه‌ ئه‌م جۆره‌ مۆبایالنه‌ پێشكه‌ش‬ ‫به‌ به‌كارهێنه‌رانی‌ ده‌كه‌ن‪ ،‬خۆشه‌ویس������تیی‌‬ ‫"ئێس ئێ������م ئێس" كه‌مێ������ك دابه‌زیوه‌‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫هێش������تاش خۆشه‌ویس������تترین و باوتری������ن‬ ‫شێوه‌ی‌ ناردنی‌ كورته‌نامه‌ی‌ ته‌له‌فۆنی‌ "ئێس‬ ‫ئێم ئێس"ه‌‪ ،‬كه‌ ئێستا ته‌مه‌نی‌ ‪ 20‬ساڵه‌‪.‬‬ ‫‪http://www.dw-world.de‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪27‬‬


‫ده‌وری حزبه‌ سیاسییه‌كان ‬ ‫* و‪ :‬نه‌زیرا مێرگه‌سۆری‬ ‫كاتێ������ك ك������‌ه دامه‌زرێنه‌ران������ی كۆماری ل������ه‌ ئه‌مریكا‪،‬‬ ‫ڕه‌‌شنووسی ده‌ستووریان ئاماده‌ کرد و ئه‌ویان له‌ ساڵی‬ ‫‪1787‬دا په‌س������ند ك������رد‪ ،‬هیچ ڕۆڵێك ل������ه‌ ناویدا بۆ حزب‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان دیاری نه‌كرابوو‪.‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌وان له‌ ڕێگای میکانیزم������ی جیاوازه‌وه‌‪ ،‬وه‌كو‬ ‫جیاكردنه‌وه‌ی سێ ده‌سه‌اڵت و دابه‌شكردنی ئه‌و به‌سه‌ر‬ ‫(جێبه‌جێكردن)‪( ،‬یاسادانان) و (دادوه‌ری)دا‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫پێکهێنان������ی فیدراڵیس������م و هه‌ڵبژاردنی ناڕاس������ته‌وخۆی‬ ‫س������ه‌ركۆمار ل������‌ه الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێ������ردراوه‌وه‌‪،‬‬ ‫كارێكیان كرد ك‌ه ئه‌و كۆماره‌ نوێی‌ه پێویس������تی به‌ حزب‌ه‬ ‫سیاسییه‌كان و ده‌سته‌به‌ندیی حزبی نه‌بێت‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای نییه‌ت������ی دامه‌زرێن������ه‌ران‪ ،‬ویالیه‌ت������ه‌‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان له‌ س������ه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌مه‌وه‌ له‌ یه‌كه‌مین‬ ‫واڵتان بوو كه‌ بیریان له‌ پێکهێنانی حزبی سیاسیی تازه‌‬ ‫بنیاتنراو کرده‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پێكهاته‌ی ئه‌م حزبانه‌ الیه‌نی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی هه‌بوو و گواستنه‌وه‌ی ده‌سه‌التی جێبه‌جێكردن‬ ‫له‌ باڵێکه‌وه‌ بۆ باڵێكی تر به‌‌ ڕێگای هه‌ڵبژاردنه‌وه‌ بوو‪.‬‬ ‫پێكهاتن‌و گه‌شه‌كردنی حزبه‌ سیاسییه‌كان له‌ په‌یوه‌ندیی‬ ‫ڕاس������ته‌وخۆ ب������ه‌ په‌ره‌پێدانی مافی ده‌نگ������دان بوو‪ .‬له‌‬ ‫س������ه‌ره‌تای پێكهێنانی ئه‌و‌ كۆماره‪ ‌،‬ته‌نیا ئه‌و پیاوانه‌ی‬ ‫ك������ه‌ دارایی و موڵكیان هه‌بوو مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو‪،‬‬ ‫به‌اڵم ئه‌م س������نووردارییه‌ له‌ سه‌ره‌تای سه‌ده‌ی بیسته‌م‬ ‫و دوای ش������ه‌پۆلی كۆچكردن‪ ،‬گه‌شه‌كردنی شاره‌كان و‬ ‫هه‌موو ئه‌و هێزانه‌ی كه‌ ل������ه‌ به‌دیموكراتیكردنی واڵتدا‬ ‫كاریگه‌ربوون‪ ،‬وه‌كو گه‌شه‌كردنی واڵت به‌ره‌و ڕۆژاوا و‬ ‫ئه‌و قۆناغه‌یان بڕی ‪.‬‬ ‫دوای تێپه‌ربوون������ی ده‌یان س������اڵ‪ ،‬ب������ه ‌له‌ناوبردنی‬ ‫س������نوورداریه‌تییه‌كان وه‌كو‪ ،‬دارای������ی و ڕه‌گه‌ز‪ ،‬مافی‬ ‫ده‌نگ������دان به‌ زۆرب������ه‌ی دانیش������تووانی كۆمه‌ڵگه‌ درا‪.‬‬ ‫هاوکات له‌گه‌ڵ زیادبوون������ی ژماره‌ی ده‌نگده‌ران‪ ،‬حزبه‌‬ ‫سیاسییه‌كانیش تووشی گۆڕانكاری بوون و ویستیان له‌‬ ‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫زۆربه‌ی خه‌ڵكی ده‌نگده‌ر وه‌كو که‌ره‌سه‌ی كۆنترۆڵکردنی‬ ‫سیاسی که‌ڵک وه‌رگرن‪ .‬حزبه‌ سیاسییه‌كان بۆ هێنانه‌دی‬ ‫ئه‌م مه‌به‌س������ته‌‌‪ ،‬به‌دامه‌زراوه‌یی کران‪ .‬به‌م شێوه‌یه‌‪ ،‬له‌‬ ‫ده‌یه‌ی ‪1830‬دا س������ه‌رهه‌ڵدانی حزب������ه‌كان له‌ ئه‌مریكا‬ ‫به‌شێك له‌ گه‌ش������ه‌كردنی دیموكراسی بوو‪ ،‬ئه‌م حزبانه‌‬ ‫جێگیر و به‌ته‌واوه‌تی به‌هێز بوون‪.‬‬ ‫ئه‌م������ڕۆ‪ ،‬كۆماریی������ه‌کان و دیموكرات������ه‌کان ك������ه‌‬ ‫هه‌ردووكی������ان میراتی حزبه‌كانی س������ه‌ده‌ی هه‌ژده‌هه‌‌م‬ ‫و نۆزده‌هه‌من‪ ،‬به‌س������ه‌ر ڕه‌وتی سیاسیی واڵتدا زاڵن‪.‬‬ ‫جگه‌ له‌ هه‌ندێك شتی ڕیزپه‌ڕ‪ ،‬ئه‌م دوو حزبه‌ گه‌وره‌یه‌‪،‬‬ ‫س������ه‌ركۆماری‪ ،‬كۆنگ������ره‌‪ ،‬پۆس������ته‌ فه‌رماندارییه‌کان و‬ ‫ئه‌نجومه‌نی یاس������ادانانی ویالیه‌تیان له‌ده‌س������تدایه‌‪ .‬بۆ‬ ‫نموونه‌‪ ،‬له‌ س������اڵی ‪1852‬ه‌وه‌‪ ،‬سه‌ركۆمار یا دیموكرات‬ ‫بووه‌ یا كۆماری‪ .‬له‌ س������ه‌رده‌می دوای شه‌ڕی دووه‌می‬ ‫جیهانیدا‪ ،‬ڕێژه‌ی ده‌نگی هاوبه‌ش������ی ئه‌م دوو حزبه‌ بۆ‬ ‫سه‌ركۆماری ده‌گه‌یشته‌ ‪ ،%95‬زۆر كه‌م ڕوویده‌دا كه‌ له‌‬ ‫یه‌كێك ل������ه‌ ‪ 50‬ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬فه‌رماندارێك هه‌ڵبژێردرێت‬ ‫كه‌ نه‌ دیموكرات بێت و نه‌ كۆماری‪ .‬ڕێژه‌ی ئه‌ندامانی‬ ‫كۆنگره‌كه‌ په‌یوه‌ندی به‌حزبی س������ێیه‌م یا سه‌ربه‌خۆه‌وه‌‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬زۆر كه‌مه‌‪ .‬له‌و چه‌ند سااڵنه‌ی دواییدا‪ ،‬زۆربه‌ی‬ ‫ده‌نگده‌ران‪ ،‬كاتی ناونووس������ینیان بۆ به‌شداریكردن له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان������دا‪ ،‬خۆی������ان به‌س������ه‌ربه‌خۆ ناوده‌به‌ن‪.‬‬ ‫به‌محاڵه‌شه‌وه‌‪ ،‬به‌پێی ئه‌و ڕاپرسییانه‌ی كه‌ كراون‪ ،‬ئه‌و‬ ‫كه‌س������انه‌ی كه‌ خۆیان به‌س������ه‌ربه‌خۆ له‌ قه‌له‌م ده‌ده‌ن‪،‬‬ ‫مه‌یلیان بۆ یه‌كێك له‌ حزبه‌ سه‌ره‌کییه‌کان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ده‌توانین ڕیزپه‌ڕی ئه‌م چوارچێوه‌ گش������تیی‌ه ل‌ه ئاستی‬ ‫خۆجێییدا ببینن‪ ،‬به‌تایبه‌ت له‌ شار‌ه بچووكه‌كان‪ ،‬پاڵێوراوان‬ ‫ناچ������ار نین كه‌ س������ه‌ر به‌حزبه‌كان بن و ی������ان ل‌ه ڕیزی‬ ‫خۆبه‌خشه‌ هاوبیره‌کان بۆ به‌ده‌ستهێنانی پۆستێك ل‌ه ژێر‬ ‫ناوی پرۆژ‌ه نوێكاریی‌ه خۆجێییه‌کان‪ ،‬وه‌كو نوێكردنه‌وه‌ی‬ ‫ناوه‌ندی ش������ار یان دروس������تكردنی قوتابخان‌ه ملمالنێ‬


‫ده‌كه‌ن‪ .‬هه‌رچه‌ند‌ه دوو حزبه‌ سه‌ره‌كییه‌كه‌ ل‌ه ڕێکخراوی‬ ‫ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌یی‪ ،‬ویالیه‌تی و خۆجێییدا به‌ش������دارن و‬ ‫بااڵده‌ستن‪ ،‬كه‌متر ل‌ه حزبه‌كانی تری واڵتانی دیموكرات‬ ‫یه‌كپارچه‌یی ئایدۆلۆژی������ك و به‌رنام‌ه داڕێژراویان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫لێهاتوویی حزب‌ه سه‌ره‌كییه‌كان ل‌ه خۆگونجاندنی خۆیان‬ ‫له‌گه‌ڵ گه‌ش������ه‌كردنی سیاسی له‌ ئاس������تی واڵت‪ ،‬بووه‌ت‌ه‬ ‫هۆی ئه‌وه‌ی پراگماتیست بن ل‌ه ڕه‌وتی سیاسیدا‪.‬‬ ‫بۆ سیسته‌می دوو حزبی؟‬ ‫هه‌روه‌كو ئاماژه‌ی پێ‌كرا‪ ،‬كۆمارییه‌کان و دیموكراته‌كان‬ ‫ل������‌ه ده‌یه‌ی ‪ 1860‬زاڵ بوو ‌ن ب‌ه س������ه‌ر سیاس������ه‌ته‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ .‬پێشینه‌ی ئه‌م دوو حزبه‌ كه‌ سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی واڵتیان به‌بێ هه‌بوونی ڕكابه‌ر له‌ ده‌ستدایه‌‪،‬‬ ‫ئه‌و‌ه پێشان ده‌دات ک‌ه الیه‌نه‌كانی پێكهاته‌ی سیسته‌می‬ ‫سیاسیی ئامریكا و تایبه‌تمه‌ندی ئه‌و حزبانه‌یه‌‪.‬‬ ‫ش������ێوازی باو بۆ هه‌ڵبژاردنی یاس������ادانه‌رانی واڵت و‬ ‫ویالیه‌ت������ی ل‌ه ئه‌مری������کادا‪ ،‬سیس������ته‌می ناوچه‌یی "یه‌ك‬ ‫ئه‌ندامی"یه‌‪ ،‬ك‌ه له‌ ناویدا ئه‌و پاڵێوراوه‌ی زۆرترین ده‌نگ‬ ‫به‌ده‌س������ت بێنێت (واتا زۆرترین ده‌نگ ل������‌ه هه‌ر یه‌ك ل‌ه‬ ‫ناوچه‌كانی ده‌نگدان) ب‌ه براوه‌ی هه‌ڵبژاردن داده‌نرێت‪.‬‬ ‫له‌گه‌ل ئه‌وه‌ی ك‌ه له‌ هه‌ندێك ل‌ه ویالیه‌ته‌كان‪ ،‬سه‌ركه‌وتن‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردن ده‌بێت زۆربه‌ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت‪،‬‬ ‫زۆربه‌ی كاربه‌ده‌س������تانی پۆس������ت‌ه ده‌وڵه‌تییه‌کان ته‌نیا ب‌ه‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی زۆرترین ڕێژه‌ی ده‌نگه‌كان سه‌ر ده‌كه‌ون‪.‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی سیسته‌م‌ه هاوڕێژه‌یییه‌کان كه‌ ل‌ه زۆربه‌ی‬ ‫واڵتان������ی دیموكرات ب������اوه‌‪ ،‬پێکهاته‌ی (ی������ه‌ك ئه‌ندامی)‬ ‫ناوچه‌یی ته‌نیا ده‌رفه‌تی س������ه‌ركه‌وتن ب������ه‌یه‌ك حزب ل‌ه‬ ‫ه������ه‌ر ناوچه‌یه‌ك ده‌دات‪ .‬به‌م ش������ێوه‌یه‌‪ ،‬ڕیزبه‌ندیی (یه‌ك‬ ‫ئه‌ندامی)‪ ،‬ده‌بێت‌ه هۆی دروستبوونی پاڵنه‌ر بۆ پێكهێنانی‬ ‫حزب������‌ه نه‌ته‌وه‌ییی������ه‌کان ب‌ه پێگه‌ی ف������راوان و كارامه‌یی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن و س������ه‌رچاوه‌ دارایی و ڕاكێشانی خه‌ڵك بۆ‬ ‫سه‌ركه‌وتن ل‌ه ڕێژه‌ی ده‌نگه‌ ناوچه‌یییه‌کانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫یاس������ادانان‪ .‬له‌م سیس������ته‌مه‌دا‪ ،‬پاڵێوراوانی حزبه‌كانی‬ ‫سێیه‌م و بچووكتر‪ ،‬خاوه‌نی ئیمتیازاتێكی زۆر نین‪.‬‬ ‫ئ������ه‌و حزبانه‌ی كه‌ خاوه‌نی س������ه‌رچاوه‌ی دارایی كه‌م‬ ‫و رێژه‌یه‌ك������ی كه‌میی الیه‌نگرن‪ ،‬له‌وانه‌ی������ه‌ نه‌توانن هیچ‬ ‫نوێنه‌رێکیان هه‌بێت‪ .‬به‌م شێوه‌ی‌ه به‌ده‌ستهێنانی ڕێژه‌یه‌كی‬ ‫به‌رچاوی نوێنه‌ر بۆ گه‌یش������تن به‌ده‌س������ه‌اڵت له‌ ئاستی‬ ‫واڵت بۆ حزبه‌ نوێیه‌كان ده‌س������ت نه‌دات‪ ،‬كه‌ ئه‌م كاره‌ بۆ‬

‫پێكهاته‌ی "هه‌موو شتێك بۆ كه‌سی براوه‌یه‌" په‌یوه‌ندی ب‌ه‬ ‫سیسته‌می هه‌ڵبژاردنی ئه‌مریكاوه‌ هه‌یه‌‪.‬‬ ‫له‌به‌ر چی دوو حزب‪ ،‬بۆ س������ێ حزب������ی نه‌ته‌وه‌یی نا‪،‬‬ ‫ئه‌ویش به‌ س������ه‌رچاوه‌یه‌کی دارایی باش؟ به‌شێک له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌یه‌ ک‌ه ده‌نگده‌ر سه‌ره‌ڕای دوو حزب‪ ،‬وا وێده‌چێت ک‌ه‬ ‫ده‌رفه‌تێکی باش������یان بۆ هه‌ڵبژاردن هه‌بێت و به‌شێکیشی‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌یه‌ ک‌ه ئه‌مریکییه‌کان ل������‌ه الیه‌نی مێژوویییه‌و‌ه‬ ‫مه‌یلیان بۆ سه‌رچڵیی ل‌ه سیاسه‌تدا نه‌بووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌و‬ ‫دوو حزبه‌ش پێشوازیی ل‌ه فکر و هزری نوێباو ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ده‌سته‌ی هه‌ڵبژاردن‬ ‫پاڵنه‌رێكی تر بۆ چاره‌سه‌ری دوو حزبی هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌ویش‬ ‫سیس������ته‌می ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵب������ژاردن ب������ۆ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫س������ه‌ركۆماره‌‪ .‬ل������ه‌م سیس������ته‌مه‌دا‪ ،‬ئه‌مریكیی������ه‌كان ل‌ه‬ ‫کرده‌وه‌دا ده‌ن������گ به‌س������ه‌ركۆمار و جێگره‌كه‌ی ناده‌ن‪.‬‬ ‫ل������‌ه بری ئه‌وه‌‪ ،‬ل������‌ه هه‌ر ویالیه‌تێك������دا‪ ،‬ده‌نگ ب‌ه گرووپی‬ ‫هه‌ڵبژێردراو ده‌ده‌ن‪ ،‬ك‌ه به‌ڵێنده‌ره‌ به هه‌ڵبژاردنی یه‌كێك‬ ‫له‌ پاڵێوراوانی سه‌ركۆماری‪ .‬ڕێژه‌ی ئه‌م هه‌ڵبژێردراوان‌ه‬ ‫یه‌كسان‌ه به‌ڕێژه‌ی نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی هه‌ر ویالیه‌تێك‪،‬‬ ‫واتا ڕێ������ژه‌ی س������یناتۆره‌كان و ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌رانی په‌یوه‌ندیداره‌ ب‌ه هه‌ر ویالیه‌تێک‪ .‬بۆ هه‌ڵبژاردن‬ ‫وه‌كو س������ه‌ركۆمار‪ ،‬پاڵێوراوه‌كان ده‌بێت خاوه‌نی زۆربه‌ی‬ ‫ی ‪ 538‬كه‌س ل‌ه ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌ڵبژێری ‪50‬‬ ‫ده‌نگه‌كان������ ‌‬ ‫ویالیه‌ت بن‪.‬‬ ‫مه‌رجی به‌ده‌س������تهێنانی زۆربه‌ی ده‌نگه‌كان‪ ،‬ده‌بێته‌‬ ‫هۆی ئه‌وه‌ی پاڵێوراوانی حزبه‌كانی سێیه‌م ڕووبه‌ڕووی‬ ‫كێش������ه‌ی زۆر ببنه‌وه‌ له‌ ڕكابه‌رایه‌تی س������ه‌ركۆماریدا‪،‬‬ ‫چونك������ه‌ ده‌نگه‌كانی هه‌ڵبژاردنی هه‌ر ویالیه‌تێك به‌پێی‬ ‫سیسته‌می "هه‌موو ش������تێك بۆ كه‌سی براوه‌یه‌" هه‌ژمار‬ ‫ده‌كرێت‪ .‬به‌م ش������ێوه‌یه‌ كه‌ ه������ه‌ر پاڵێوراوێك زۆرترین‬ ‫ڕێژه‌ی ده‌نگی خه‌ڵك له‌ ویالیه‌تێك به‌ده‌س������ت بێنێت –‬ ‫هه‌تا ئه‌گه‌ر ئه‌م زۆرترین ڕێژه‌یه‌‪ ،‬زۆرینه‌یه‌کی ئه‌وتۆش‬ ‫نه‌بێت – براوه‌ی ده‌نگه‌كانی هه‌ڵبژاردنی ئه‌و ویالیه‌ته‌‬ ‫ده‌بێ������ت‪ .‬له‌مین و نبراس������كا‪ ،‬ب������راوه‌ی ویالیه‌ت دوو‬ ‫ده‌نگی ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێردراو و‪ ،‬براوه‌ی هه‌ر یه‌ك له‌‬ ‫ناوچه‌كانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌نگێكی ئه‌نجومه‌ن به‌ده‌س������ت‬ ‫دێنێت‪ .‬ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێر‪ ،‬وه‌كو سیسته‌می ناوچه‌یی‬ ‫یه‌ك ئه‌ندامی‪ ،‬به‌ زه‌ره‌ری پاڵێوراوانی حزبی س������ێیه‌مه‌‬ ‫كه‌ چانس������ێكی كه‌میان بۆ به‌ده‌س������تهێنانی ده‌نگه‌كانی‬ ‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪29‬‬


‫ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌ڵبژێر هه‌یه‌‪ ،‬چ بگا‌ به‌ به‌ده‌س������تهێنانی‬ ‫ده‌نگ������ه‌كان ل������ه‌و ویالیه‌تانه‌ ك������ه‌ بتوانن س������ه‌ركۆمار‬ ‫هه‌ڵبژێرن‪.‬‬ ‫دامه‌زرێنه‌ران������ی ئه‌مری������كا‪ ،‬سیس������ته‌می ئه‌نجومه‌نی‬ ‫هه‌ڵبژێریان دروس������ت كرد تا له‌ ڕێگای ئه‌و‪ ،‬ده‌سه‌اڵت له‌‬ ‫نێوان ویالیه‌ت و ده‌وڵه‌تی نه‌ته‌وه‌ییدا دابه‌ش بكرێت‪ .‬له‌م‬ ‫سیسته‌مه‌دا‪ ،‬ده‌نگه‌كانی خه‌ڵكی له‌ ئاستی واڵتدا ڕۆڵێكی‬ ‫یه‌کالکه‌ره‌وه‌ی������ان نییه‌‪ .‬له‌ ئه‌نجامدا‪ ،‬ئه‌گه‌ری ئه‌وه‌ هه‌یه‌‬ ‫ده‌نگه‌كانی ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێر كه‌ له‌س������ه‌ر ئه‌ساس������ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی ویالیه‌ت������ی دابه‌ش������ده‌كرێت‪ ،‬ئه‌نجامێكی‬ ‫جیاواز له‌ ده‌نگه‌كانی خه‌ڵك له‌ ئاس������تی واڵتدا هه‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ ڕاس������تیدا‪ ،‬له‌ ‪ 17‬هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری‪ ،‬براوه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪( ،‬ت������اك) خاوه‌نی زۆرینه‌ی ده‌نگه‌كانی خه‌ڵك‬ ‫نه‌بوو‪ .‬یه‌كه‌مین كه‌س له‌وان‌‪ ،‬جان كوێنس������ی ئادامز له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪ ،1824‬و ئاخرین كه‌س‪ ،‬جۆرج ده‌بلیۆ‬ ‫بووش‪ ،‬له‌ ساڵی ‪2000‬دا بوو‪ .‬هه‌ندێك خه‌ڵك سیسته‌می‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌ڵبژێر ب������ه‌ سیس������ته‌مێكی له‌کارکه‌وتوو‬ ‫له‌قه‌له‌م ده‌ده‌ن‪ ،‬له‌ حاڵێكدا كه‌س������انی تر ئه‌وه‌ به‌باشتر‬ ‫ده‌زانن‪ ،‬چونكه‌ سه‌ركۆمار‪ ،‬له‌ بری هه‌ڵمه‌ت له‌ ویالیه‌ته‌‬ ‫پڕ دانیش������تووه‌کان‪ ،‬ل‌ه زۆرب������ه‌ی ویالیه‌ته‌كاندا ناچاره‌‬ ‫خه‌باتی بۆ بکات‪.‬‬ ‫كوسپی تر له‌به‌ر ده‌م حزبه‌کانی سێیه‌مدا‬ ‫به‌ له‌به‌رچاوگرتنی مه‌یلی سیس������ته‌م به‌دروستكردنی‬ ‫دوو حزبی نه‌ته‌وه‌یی به‌درێژایی س������اڵه‌كان‪ ،‬به‌ زاڵبوونی‬ ‫دیموكراته‌كان و كۆمارییه‌كان له‌س������ه‌ر ده‌زگاكانی واڵت‪،‬‬ ‫جیی سه‌رس������وڕمان نییه‌ كه‌ ڕێس������اكانی هه‌ڵبژاردن به‬ ‫‌س������وودی ئه‌وان دانرابێت‪ .‬وه‌كو‪ ،‬لێهاتوویی حزبێكی نوێ‬ ‫بۆ به‌ش������داریكردن له‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬كارێكی زۆر نه‌ترسانه‌‬ ‫و پڕ تێچووه‌ و زۆر ج������ار به‌ دابینكردنی ئه‌و تۆمارانه‌ی‬ ‫که‌ پێویستیان به‌ ده‌یان هه‌زار واژوو هه‌یه‌ بۆ درێژه‌پێدان‬ ‫به‌ چاالكییه‌كانی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬به‌شی ده‌نگه‌كانی ئه‌وان له‌‬ ‫سه‌ره‌تای كار‪ ،‬ده‌بێت به‌ ڕاده‌ی هه‌ڵبژاردنی دوایی بێت‪.‬‬ ‫ڕه‌وت������ی پاڵێوراوبوونی������ش یه‌كێك������ی تر ل‌ه كۆس������پ‌ه‬ ‫پێكهاته‌یییه‌کانه‌ له‌به‌رده‌‌م چاالكیی حزبه‌كانی سێیه‌مدا‪.‬‬ ‫له‌ نێو واڵتانی دیموكراتی جیهاندا‪ ،‬ئه‌مریكا له‌ ڕوانگه‌ی‬ ‫پشتبه‌س������تن ب‌ه سیس������ته‌می خ������ۆی ب������ۆ به‌ڕێوه‌چوونی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ره‌تایی ل‌ه دیاریكردن������ی پاڵێوراوه‌كانی‬ ‫س������ه‌ركۆماری‪ ،‬ئه‌ندامانی كۆنگر‌ه و به‌رپرس������انی واڵت‪،‬‬ ‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫بێ وێنه‌یه‌‪ .‬هه‌روه‌كو باس������كرا‪ ،‬به‌پێی ئه‌و سیس������ته‌مه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگده‌رانی ئاسایی ده‌نگ به‌كه‌سی (دیاریكراوی) خۆیان‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی س������ه‌ره‌تاییدا ده‌ده‌ن و پاڵێوراوی خۆیان‬ ‫بۆ قۆناغی هه‌ڵبژاردنی گش������تی هه‌ڵده‌بژێرن‪ .‬له‌ زۆربه‌ی‬ ‫واڵتاندا‪ ،‬پاڵێوراوانی حزبه‌كان له‌ ڕێگه‌ی دامه‌زراوه‌كان و‬ ‫ڕێبه‌رانی حزبییه‌و‌ه كۆنترۆل ده‌كرێن‪ .‬به‌اڵم له‌ ئه‌مریکادا‪،‬‬ ‫ئ������ه‌و‌ه ده‌نگده‌ر‌انن كه‌ ل������‌ه كۆتاییدا دی������اری ده‌كه‌ن ک‌ه‬ ‫پاڵێوراوانی دیموكرات������ه‌کان و كۆمارییه‌کان‪ ،‬ده‌بێت كێ‬ ‫بن‪.‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ ئه‌م سیس������ته‌مه‌ زیاتر ل‌ه سیس������ته‌مه‌كانی‬ ‫زۆب������ه‌ی واڵتانی دیموك������رات‪ ،‬ده‌بێت‌ه ه������ۆی الوازبوونی‬ ‫دامه‌زراو‌ه ناوخۆیییه‌کانی حزب‪ ،‬به‌الم ئه‌م به‌شداریكردن‌ه‬ ‫ل������ه‌ دیاریكردن������ی پاڵێوراوانی حزبه‌كان‪ ،‬بااڵده‌س������تیی‬ ‫دیموكراته‌كان و كۆمارییه‌کان له‌ س������ه‌ر سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردن زیادی كردووه‌‪.‬‬ ‫پاڵێ������وراوه‌ ناڕازیی������ه‌كان و ڕێفۆرمخ������وازه‌کان‪ ،‬ب������‌ه‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی پاڵێوراویه‌تیی حزب ل‌ه ڕێگه‌ی هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌ره‌تایییه‌وه‌‪ ،‬ده‌توانن هه‌وڵ بده‌ن تا بگه‌ن‌ه سندووقه‌كانی‬ ‫ده‌نگدانی گشتی و‪ ،‬له‌م ڕێگه‌ی‌ه به‌بێ دروستكردنی حزبی‬ ‫س������ێیه‌م‪ ،‬چانسی خۆیان بۆ س������ه‌ركه‌وتن له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گش������تیدا به‌هێز بكه‌ن‪ .‬به‌م شێوه‌یه‌‪ ،‬ڕه‌وتی پاڵێوراوی ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌ره‌تاییدا ڕێچكه‌یه‌ بۆ هاتن‌ه ناوه‌وه‌ی بیری‬ ‫جیاواز بۆ ناو دوو حزبی سه‌ره‌كی بوو‌ه و ئه‌وان تووشی‬ ‫زه‌حمه‌تیی دروستكردنی حزبێكی سێیه‌م ناكات‪ .‬هه‌روه‌ها‪،‬‬ ‫حزب������ه‌كان و پاڵێوراوه‌كانی ئه‌وان ب������‌ه كه‌ڵكوه‌رگرتن ل‌ه‬ ‫ستراتیژیی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬په‌یامی حزبی سێیه‌م و پاڵێوراو‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆكان كه‌ توانیویان‌ه سه‌ره‌نجی گشتی ڕاکێشن‪،‬‬ ‫بۆخۆیان مسۆگه‌ر ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫پشتیوانیی به‌رباڵ ‌و‬ ‫دیموكراته‌کان و كۆماریی������ه‌کان‪ ،‬هه‌ردووكیان به‌دوای‬ ‫پشتگیری هه‌مه‌الیه‌نه‌ و هه‌وڵ ده‌دن له‌ ته‌واوی چینه‌کانی‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌ه بۆخۆیان الیه‌نگ������ر بدۆزنه‌وه‌‪ .‬جیا ل‌ه ڕیزپه‌ڕی‬ ‫ده‌نگ������ده‌ر جووله‌که‌کان و ئه‌فریقای������ی ‪ -‬ئه‌مریكایی‪ ،‬ك‌ه‬ ‫زۆربه‌ی زۆریان زیاتر ده‌نگ به‌پاڵێوراوانی سه‌ركۆماریی‬ ‫حزبی دیموكرات ده‌ده‌ن‪ -‬ه������ه‌ردوو حزبه‌كه‌ ل‌ه ته‌واوی‬ ‫گرووپ������‌ه س������ه‌ره‌کیی‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی������ی ئابوورییه‌کان������دا‬ ‫خاوه‌نی الیه‌نگری زۆرن‪ .‬ئ������ه‌م دوو حزب‌ه ل‌ه په‌یوه‌ندیی‬ ‫هه‌ڵوێس������توه‌رگرتنی سیاسی زۆر نه‌رمونیانن و به‌گشتی‬


‫الیه‌نگری وش������ك ل‌ه ئایدۆلۆژیا یان ئامانجێكی سیاسیی‬ ‫تایبه‌ت ناكه‌ن‪.‬‬ ‫ه������زر و بیری یه‌كه‌میان هه‌مووكات س������ه‌ركه‌وتن له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن و كۆنترۆڵكردنی به‌ش������ه‌كانی هه‌ڵبژارده‌یی‬ ‫ده‌وڵه‌ت بووه‌‪ .‬به‌ له‌به‌رچاوگرتنی بنکه‌ی کۆمه‌اڵیه‌تیی‬ ‫ئابووریی به‌رباڵوی الیه‌نگرانیان و پێویستیی به‌ کار له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌یه‌کدا که‌ به‌ چه‌شنێکی به‌رباڵو پارێزکارانه‌یه‌‪،‬‬ ‫بی������ر ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬حزب������ه‌ ئه‌مریکییه‌کان هه‌ڵوێس������تێکی‬ ‫نه‌رمئاژۆی������ان هه‌یه‌‪ .‬ه������ه‌ر وه‌کو ئام������اژه‌ی پێدرا‪ ،‬له‌‬ ‫ڕێب������ازی سیاسیش������دا نه‌رمئاژۆن‪ .‬ئه‌و ڕێوش������وێنانه‌‬ ‫کارێکی وایان کردووه‌‪ ،‬که‌ حزبه‌کان چه‌ند چه‌ش������نه‌یی‬ ‫له‌ ڕیزه‌کانی خۆیاندا قبووڵ بکه‌ن و بتوانن که‌س������انی‬ ‫س������ێیه‌م و بزووتنه‌وه‌ ناڕه‌زایه‌تیی������ه‌کان بۆ الی خۆیان‬ ‫ڕاکیش������ن‪ .‬به‌ گش������تی‪ ،‬کۆماریی������ه‌کان وه‌کو حزبێکی‬ ‫پارێزکار باس������ی لێ������وه‌ ده‌کرێت‪ .‬ئ������ه‌وان جه‌خت له‌‬ ‫مافی خاوه‌ندارێتی و ده‌رفه‌تی کۆکردنه‌وه‌ی س������امان‬ ‫ده‌که‌ن������ه‌وه‌‪ .‬دیموکراته‌کانی������ش مه‌یل������ی چه‌پیان هه‌یه‌‬ ‫و الیه‌نگری سیاس������ه‌ته‌ کۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌کان و ئابووریی‬ ‫لیبراڵن‪ .‬به‌اڵم هه‌ر کامیان که‌ به‌ ده‌سه‌اڵت گه‌ییشتن‪،‬‬ ‫هه‌وڵده‌ده‌ن پراگماتیست بن‪.‬‬ ‫پێكهاته‌ی حزبیی ناچڕ‬ ‫تایبه‌تمه‌ندیی دوو حزبی سه‌ره‌كیی ئه‌مریكا‪ ،‬سه‌ره‌ڕای‬ ‫نه‌رمونیانیی ئایدۆلۆژی������ك‪ ،‬پێكهاته‌یه‌کی ناچڕیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫كاتێك كه‌ سه‌ركۆمار هه‌ڵبژێردرا‪ ،‬نابێت چاوه‌ڕێی ئه‌وه‌‬ ‫بێ������ت كه‌ ئه‌ندامانی حزبه‌كه‌ی له‌ كۆنگره‌دا‌ پش������تگیری‬ ‫پرۆژه‌كان������ی بك������ه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها س������ه‌رۆكی حزبه‌كانیش‬ ‫ل������ه‌ كۆنگره‌دا ئ������ه‌م چاوه‌ڕوانییه‌یان نیی������ه‌ كه‌ ڕێبازی‬ ‫حزبه‌كه‌ی له‌الیه‌ن ئه‌ندامه‌كانی������ه‌وه‌ به بێ ئه‌مالوئه‌وال‬ ‫په‌سند بكه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌كانی حزب������ی دیموكرات و كۆمارییه‌کان‬ ‫ل������‌ه كۆنگره‌دا‌ (پێکهاتوو ل‌ه یاس������ادانه‌رانی كات) ك‌ه‬ ‫سه‌ربه‌خۆن‌ و له‌وانه‌یه‌ هه‌ندێك سیاسه‌ت په‌یڕه‌و بكه‌ن‬ ‫که‌ له‌گه‌ڵ سیاس������ه‌ته‌كانی سه‌ركۆمار‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ هی‬ ‫هه‌م������ان حزبیش بێت‪ ،‬یه‌ك نه‌گرێت������ه‌وه‌‪ .‬كۆكردنه‌وه‌ی‬ ‫پار‌ه ب������ۆ هه‌ڵبژاردن������ی حزبه‌كانیش جیای������ه‌‪ ،‬چونك‌ه‬ ‫كۆمیته‌ی (كه‌مپه‌ینی) سنا و كۆنگره‌ی دیموكراته‌کان‬ ‫و كۆمارییه‌کان س������ه‌ربه‌خۆ ل‌ه كۆمیت������ه‌ میللییه‌کانی‬ ‫حزب‪ ،‬كه‌ مه‌یلیان بۆ ‌هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری هه‌یه‌‪،‬‬

‫كارده‌كه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها جگه‌ له‌ ده‌ستێوه‌ردان له‌ ڕه‌وتی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی پاڵێوراوان بۆ مه‌به‌س������تی ڕێككه‌وتننام‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌یییه‌کان‪ ،‬پێكهاته‌ی‌ ڕێکخراوی نه‌ته‌وه‌ییی حزب‬ ‫زۆر به كه‌می ده‌س������ت ل������ه‌ كاری حزبه‌ ویالیه‌تییه‌کان‬ ‫وه‌رده‌دات‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م په‌رتوباڵوی������ی ڕێکخراوه‌یی ك������ه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌ی‬ ‫سیس������ته‌می جیاكردنه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵته‌ له‌ ده‌س������تووری‬ ‫گشتیدا‪ ،‬جیاكردنه‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵت ل‌ه نێوان به‌شه‌كانی‬ ‫یاس������ادانان‪ ،‬به‌ڕێوه‌بردن و دادوه‌ریی ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ل‌ه ئاستی‬ ‫فیدراڵ و له‌ ئاستی ویالیه‌تیدا‪ .‬سیسته‌می جیاكردنه‌وه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت ته‌نیا بووه‌ هۆی به‌دیهێنانی پاڵنه‌ری سنووردار‬ ‫بۆ یه‌كێتیی حزبی له‌ نێوان یاس������ادانه‌ران و س������ه‌رۆکی‬ ‫به‌ڕێوه‌ب������ه‌ری حزبه‌‌‪ .‬ئ������ه‌م بابه‌ت‌ه له‌ ب������اره‌ی ئه‌ندامانی‬ ‫كۆنگر‌ه له‌ به‌رامبه‌ر سه‌ركۆماردا ك‌ه هی یه‌ك حزبه‌‪ ،‬یان‬ ‫په‌یوه‌ندیی هاوش������ێوه‌ی نێوان یاسادانه‌رانی ویالیه‌تی و‬ ‫قاییمه‌قام‪ ،‬به‌ته‌واوه‌تی ڕاسته‌‪.‬‬ ‫سیس������ته‌می چه‌ند الیه‌نیی ده‌وڵه‌تی فیدراڵ‪ ،‬ویالیه‌تی‬ ‫و خۆجێیی ل‌ه ئه‌مریکا‪ ،‬ب������ه‌هێنانه‌وه‌ی هه‌زاران بنكه‌ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن ب������ۆ کارمه‌نده‌ به‌رپرس������ه‌کان ل‌ه ئاس������تی‬ ‫فی������دراڵ‪ ،‬ویالیه‌ت������ی و خۆجێیی������دا‪ ،‬پاڵنه‌رێک������ی تر‌ه بۆ‬ ‫دوورکه‌وتنه‌وه‌ی حزبه‌کان‌ه ل‌ه ناوه‌ند‪ .‬هه‌روه‌كو پێش������تر‬ ‫باسكرا‪ ،‬س������وودوه‌رگرتن له‌ هه‌ڵبژاردن‌ه سه‌ره‌تایییه‌کان‬ ‫بۆ ناس������اندنی پاڵێوراوه‌كانیش‪ ،‬له‌و شوێنه‌و‌ه ک‌ه توانایی‬ ‫کۆنترۆڵی ده‌سنتیش������انکردنی پاڵێوراوه‌ حزبییه‌کانی لێ‬ ‫ده‌س������تێنێت‪ ،‬بۆیه‌ ڕێکخراوی حزبی الواز ده‌کات‪ .‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌‪ ،‬پاڵێوراو‌ه تاك������ه‌کان هانده‌درێن ڕێکخراوی تاکیی‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردنی خۆیان‪ ،‬س������ه‌ره‌تا بۆ س������ه‌ركه‌وتن‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردن‌ه س������ه‌ره‌تایییه‌کان و دوایی ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫گشتیدا‪ ،‬وه‌ڕێ بخه‌ن‪.‬‬ ‫دڵه‌ڕاوکێی گشتیی خه‌ڵک‬ ‫س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی به‌ڵگ������‌ه کۆن������ه‌کان حزبایه‌تیی‬ ‫ڕێکخراوه‌ ل‌ه سیس������ته‌می سیاسیی ئه‌مریكادا‪ ،‬یه‌كێك ل‌ه‬ ‫توخم‌ه ب‌ه پێش������ینه‌کان ل‌ه کولتووری شارستانییه‌تی ئه‌م‬ ‫واڵته‌دا‌‪ ،‬نه‌بوونی بڕوایه‌كی زۆر به‌ حزب‌ه سیاس������ییه‌كان‬ ‫بووه‌‪ .‬به‌ڕێوه‌بردن و گه‌شه‌كردنی سیسته‌می هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫س������ه‌ره‌تایییه‌کان بۆ دیاریكردن������ی پاڵێوراوانی كۆنگره‌و‬ ‫ویالیه‌ت‪ ،‬باس ل‌ه‌بوونی هه‌ستی پۆپۆلیستی یان ته‌نانه‌ت‬ ‫دژی حزبی ل‌ه نێو خه‌ڵكه‌‪.‬‬ ‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪31‬‬


‫ئه‌مریكییه‌ پێش������كه‌وتووه‌کان ل‌ه باره‌ی ده‌ستێوه‌ردانی‬ ‫دامه‌زراوه‌ حزبییه‌کانی خۆیان له‌سه‌ر ده‌وڵه‌ت‪ ،‬ڕه‌شبینن‪.‬‬ ‫ل‌ه ڕاپرس������یی‌ه گشتییه‌كاندا به‌رده‌وام باس له‌و‌ه ده‌کرێت‪،‬‬ ‫به‌ش������ێكی زۆری خه‌ڵك باوه‌ڕیان وای������ه‌ ك‌ه هه‌ندێك جار‬ ‫حزبه‌كان پێش ئ������ه‌وه‌ی بابه‌ته‌كان ڕوون بكرێنه‌وه‌‪ ،‬زیاتر‬ ‫لێڵیان ده‌که‌ن ‪ -‬باش������تر وابوو ك‌ه ناوی حزبه‌كان له‌سه‌ر‬ ‫س������ندووقه‌كانی ده‌نگدان نه‌نووسرابان‪ .‬حزبه‌كان ده‌بێت‬ ‫كێش������ه‌ی زۆربه‌ی ده‌نگده‌ران كه‌ ناسنامه‌ی حزبی بۆیان‬ ‫گرنگییه‌ك������ی كه‌می هه‌ی������ه‌‪ ،‬ل‌ه ملمالنێیداب������ن‪ .‬یه‌كێك ل‌ه‬ ‫نیش������انه‌كانی ئه‌م كاره‌‪ ،‬ده‌نگدان ب������‌ه پاڵێوراوانی چه‌ند‬ ‫حزبییه‌‪ .‬ب������ۆ نموون������ه‌‪ ،‬ده‌نگده‌رێك له‌وانه‌ی������ه‌ ده‌نگ ب‌ه‬ ‫پاڵێوراوێك ل‌ه حزبه‌كه‌ی خۆی بۆ س������ه‌ركۆماری بدات و‬ ‫بۆ بنكه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان������ی كۆنگره‌‪ ،‬پاڵێوراوی حزبێكی‬ ‫تر هه‌ڵبژێرێت‪.‬‬ ‫به‌م ش������ێوه‌یه‌‪ ،‬له‌ قۆناغ������ی ده‌وڵه‌تێك������ی جیابووه‌وه‌‪،‬‬ ‫س������ه‌ركۆماره‌کان به‌ب������ێ‌بوونی زۆرین‌ه ل������ه‌ هیچ یه‌ك ل‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نه‌كان������ی كۆنگره‌دا ناچار نی������ن كاره‌كان به‌ڕێو‌ه‬ ‫ببه‌ن‪ .‬كۆنترۆڵكردنی به‌شه‌كانی یاسادانان و به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫واڵت به‌بێ هه‌بوونی یه‌كگرتن له‌ نێوان حزبه‌كان‪ ،‬بووه‌ت‌ه‬ ‫كارێكی ئاس������ایی ل‌ه ده‌وڵه‌ت������ی نه‌ته‌وه‌یی و ده‌وڵه‌تی ‪50‬‬ ‫ویالیه‌ته‌کان������دا‌‪ .‬هه‌ندێ������ك له‌ چاودێران پێی������ان وای‌ه ك‌ه‬ ‫ده‌نگده‌ران ئه‌م ش������ێوه‌یان پێ باش������ه‪ ،‬چونكه‌ ئه‌وان له‌و‬ ‫به‌ش������ه‌ داهێنانه‌ی ك‌ه ده‌وڵه‌ت بۆ ئه‌وان كێش‌ه ده‌نێته‌وه‌‪،‬‬ ‫ڕێگری لێ ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫حزبه‌ به‌رهه‌ڵستکاره‌کان و پاڵێوراوه‌ سه‌ربه‌خۆكان‬ ‫حزبه‌ به‌رهه‌ڵس������تکاره‌کان و پاڵێوراو‌ه سه‌ربه‌خۆكان‬ ‫له‌گه‌ڵ بوونی ڕێگر ك‌ه پێش������تر باس������ی لێكراوه‌‪ ،‬یه‌كێك‬ ‫ل������ه‌ تایبه‌تمه‌ندییه‌كان������ی ده‌وری������ی سیاس������ه‌تی ئه‌مریكا‬ ‫بووه‌‪ .‬ئه‌وان زیاتر كێش������‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کانیان خستۆت‌ه‬ ‫ڕوو‪ ،‬ك‌ه حزب‌ه س������ه‌ره‌کیی‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان نه‌یانتوانیوه‬ ‫له‌ ده‌س������تووری کاری ده‌وڵه‌تدا تێیدا س������ه‌رکه‌ون‪ .‬به‌اڵم‬ ‫زۆربه‌ی حزب‌ه به‌رهه‌ڵستکاره‌کان بۆ ماوه‌یه‌كی كاتی و ل‌ه‬ ‫هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا گه‌شه‌ ده‌كه‌ن و دواتر له‌ناو ده‌چن‬ ‫و یان ڕوو ل‌ه یه‌كێك له‌ حزب‌ه گه‌وره‌كان ده‌که‌ن‪ .‬له‌ ده‌یه‌ی‬ ‫‪1850‬دا‪ ،‬ته‌نیا حزبێكی ن������وێ‪ ،‬واتا حزبی كۆمارییه‌کان‬ ‫س������ه‌ریهه‌ڵدا و پێگه‌ی حزبێكی گه‌وره‌ی به‌ده‌ستهێنا‪ .‬له‌و‬ ‫كاتدا‌‪ ،‬بابه‌تێك ک‌ه ل‌ه ڕوانگه‌ی ئه‌خالقییه‌و‌ه پێویست بوو‪،‬‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫(کۆیله‌ت������ی) هات‌ه گۆڕێ و بوو‌ه ه������ۆی چه‌ند به‌ره‌یی ل‌ه‬ ‫نێو نه‌ته‌وه‌دا‌‪ .‬ئ������ه‌م بابه‌ت‌ه بنه‌مایه‌ك بوو بۆ خۆپااڵوتن و‬ ‫کۆکردنه‌وه‌ی ده‌نگده‌ران‪.‬‬ ‫به‌ڵگ������ه‌ی زۆر هه‌ی������ه‌ كه‌ حزبه‌ به‌رهه‌ڵس������تکاره‌کان‬ ‫كاریگه‌رییان له‌س������ه‌ر ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردنه‌کاندا بووه‌‪.‬‬ ‫بۆ نموون������ه‌‪ :‬پاڵێوراویه‌تیی تێئ������ۆدۆر ڕووزوێڵت وه‌كو‬ ‫خۆبه‌خشی سه‌ربه‌خۆ له‌ ساڵی ‪ ،1912‬چه‌ند به‌ره‌کیی‬ ‫له‌ ده‌نگه‌ ئاس������ایییه‌کانی كۆمارییه‌کانی دروس������ت کرد‬ ‫و بووه‌ ه������ۆی هه‌ڵبژاردنی وودرا ویلس������ۆن له‌ حزبی‬ ‫دیموكرات و به‌به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگی كه‌متر له‌ ده‌نگی‬ ‫زۆرینه‌ی خه‌ڵك‪.‬‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ ،1992‬پاڵێوراوی س������ه‌ربه‌خۆ ڕاس پرۆت‪،‬‬ ‫هه‌ندێ������ك ده‌نگده‌ری ڕاكێش������ا كه‌ له‌ ده‌ی������ه‌ی ‪ ،1980‬ل‌ه‬ ‫بنه‌ڕه‌تدا ده‌نگیان ب������ه ‌كۆمارییه‌کاندابوو‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه ل‌ه‬ ‫شكستی سه‌ركۆماری ئه‌و کاتی كۆمارییه‌کان‌‪ ،‬جۆرج ئێچ‬ ‫ده‌بلیۆ بووش كاریگه‌ر بوو‪ .‬له‌ ڕكابه‌رایه‌تیی زۆر نزیكی‬ ‫س������اڵی ‪ ،2000‬ل‌ه نێوان جۆرج دبلی������ۆ بووش ل‌ه حزبی‬ ‫كۆمارییه‌کان و ئێلگۆر ل������‌ه حزبی دیموكراته‌کان‪ ،‬ئه‌گه‌ر‬ ‫ڕالف نیدر‪ ،‬پاڵێوراوی حزبی س������ه‌وز‪ ،‬ل������‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫فلۆری������ددا به‌ش������داری نه‌كردب������ا‪ ،‬له‌وانه‌ب������وو ئێلگۆر به‬ ‫‌به‌ده‌ستهێنانی ده‌نگه‌كانی ویالیه‌تی فلۆریدا ل‌ه هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌ركۆماریشدا سه‌ركه‌وتنی به‌ده‌ست هێنابا‪.‬‬ ‫له‌ ده‌س������تپێكی س������ه‌ده‌ی بیس������ته‌مدا‪ ،‬ڕاپرسیی ڕای‬ ‫گشتی باسیان ل‌ه پاڵپشتیی به‌رفراوانی خه‌ڵك له‌ حزبی‬ ‫به‌رهه‌ڵستکار و پاڵێوراو‌ه سه‌ربه‌خۆكان بووه‌‪ .‬ل‌ه سه‌ره‌تای‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ساڵی ‪ ،2000‬به‌پێی ڕاپرسیی گالۆپ‪%67 ،‬‬ ‫ل‌ه خه‌ڵكی ئه‌مری������كا الیه‌نگری دروس������تبوونی حزبێكی‬ ‫نه‌یاری به‌هێزبوون‌‪ ،‬ك‌ه پاڵێوراوه‌كانی بۆ به‌شداریكردن ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری‪ ،‬كۆنگره‌ و پۆست‌ه ویالیه‌تییه‌کان‬ ‫ل‌ه به‌رامبه‌ر پاڵێوراوان������ی كۆمارییه‌کان و دیموكراته‌كان‬ ‫بناسێنێت‪.‬‬ ‫ئه‌م جۆره‌ (هه‌ست)انه‌ و تێچوو‌ه زۆرانه‌ی ڕاس پرۆ‪،‬‬ ‫ملیاردێری تێگزاس������ی بووه‌ هۆی ئ������ه‌وه‌ی ك‌ه ناوبراو ل‌ه‬ ‫ساڵی ‪1992‬دا‪%19 ،‬ی ده‌نگه‌كانی خه‌ڵك بۆ خۆی مسۆگه‌ر‬ ‫بكات‪ .‬واتا زۆرترین ڕێژه‌ی ك‌ه پاڵێوراوێكی س������ه‌ربه‌خۆ‪،‬‬ ‫دوای تێئ������ۆدۆر ڕووزوێڵت (حزبی پێش������كه‌وتنخواز)‪ ،‬ب‌ه‬ ‫‪%27‬ی ده‌نگه‌كانی ل‌ه ساڵی ‪1912‬دا به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫‪www.america.gov‬‬


‫مێژووی كوردستانیی كه‌ركووك‬ ‫* و‪ :‬محه‌مه‌د وانی‬ ‫كه‌ركووك یه‌كێكه‌ له‌ كۆنترین شاره‌كانی‬ ‫رۆژهه‌اڵت������ی ناوه‌ڕاس������ت‪ ،‬مێ������ژووی‬ ‫ده‌گه‌ڕێت������ه‌وه‌ پێش زایین‪ ،‬ئه‌و ش������اره‌‬ ‫له‌س������ه‌ر ده‌ستی گۆتییه‌كان كه‌ ئه‌و كاته‌‬ ‫به‌ (ئه‌ره‌بخا) ده‌ناسرا‪ ،‬دروستبووه‌‪ .‬به‌‬ ‫درێژایی رۆژگار ت������ا رۆژی ئه‌مڕۆ‪ ،‬ئه‌و‬ ‫شاره‌ تووش������ی گۆڕان و كاولكارییه‌كی‬ ‫زۆر بووه‌‪ .‬هه‌ر چه‌ن������د مرۆڤ ناتوانێت‬ ‫به‌ ئاس������انی بۆ ناو مێژووی ئه‌و شاره‌‬ ‫ش������ۆڕ بێت������ه‌وه‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم هه‌رچۆنێك بێت‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ مێژوویییه‌ كۆن������ه‌كان ئه‌وه‌‬ ‫ده‌س������ه‌لمێنن كه‌ دانیشتوانی ئه‌و شاره‌‬ ‫ك������ورد بوونه‌ و س������ه‌ردمانێك پایته‌ختی‬ ‫ویالیه‌ت������ی ش������اره‌زوور ب������ووه‌ و هیچ‬ ‫كاتێكیش ل������ه‌ كوردس������تان دانه‌بڕاوه‌‪،‬‬ ‫هه‌میش������ه‌ ناوه‌ندێكی سه‌ره‌كی بووه‌ بۆ‬ ‫بزوتنه‌وه‌ی كورد و ناوچه‌یه‌كی ئابووریی‬ ‫كوردستان و له‌وه‌ڕگه‌ی ئاژه‌ڵ و پاوانی‬ ‫مااڵتی هۆزه‌كانی كورد بووه‌‪.‬‬ ‫له‌قۆناغی ئه‌م دواییه‌شدا سه‌رچاوه‌یه‌كی‬ ‫گرنگی نه‌وت بووه‌‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش‌ه‬ ‫دراوس������ێ و داگیرك������ه‌ران چاوی������ان‬ ‫تێبڕیووه‌ و هه‌وڵیان داو‌ه دیموگرافیای‬ ‫ئه‌و ش������ار‌ه بگۆڕن‪ .‬عوسمانییه‌كان ب‌ه‬ ‫درێژای������ی ده‌س������ه‌اڵتیان هه‌وڵیان داو‌ه‬ ‫ئه‌و شار‌ه وه‌كو ناوه‌ندێكی سه‌ربازی‬ ‫و بازرگانی لێبكه‌ن و خه‌ڵكێكی زۆری‬ ‫نه‌ت������ه‌وه‌ی (تورك)یان لێ نیش������ته‌جێ‬ ‫ك������ردووه‌‪ .‬ئه‌و كاتی������ش زمانی فه‌رمی‬ ‫توركی بووه‌‪ ،‬بۆیه‌ كوردیش ناچار بوو‌ه‬ ‫فێری ئه‌و زمانه‌ ببێت‪.‬‬ ‫دوای رووخانی عوسمانییه‌كان‪ ،‬كه‌ركووك‬ ‫به‌ عێراق������ی نوێیه‌وه‌ لكێندرا‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر‬

‫بوونی‬ ‫ن������ه‌و ت‬ ‫ل������ه‌و ش������اره‌‪،‬‬ ‫هاوپه‌یمانان له‌ په‌یماننامه‌ی نێوده‌وڵه‌تیی‬ ‫سیڤه‌ر پاش������گه‌ز بوونه‌وه‌ و به‌ په‌یمانی‬ ‫(ل������ۆزان) گۆڕییان‪ ،‬به‌هۆی������ه‌وه‌ ئاواتی‬ ‫كوردیان له‌ گۆڕنا‪ ،‬ئه‌ویش دروستبوونی‬ ‫ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی كوردی بوو‪.‬‬ ‫ئینگلیزه‌كانی������ش ل������‌ه پێن������او نه‌وت و‬ ‫به‌رژه‌وندیی������ان‪ ،‬ل������‌ه دژی كورد له‌گه‌ڵ‬ ‫عه‌ره‌ب‌ه شۆڤینیه‌كان كاریان كردووه‪ .‬ل‌ه‬ ‫سییه‌كاندا هه‌ڵسان به‌ جێبه‌جێكردنی‬ ‫پ������رۆژه‌ی حه‌ویج������ه‌ و هێنان������ی هۆز‌ه‬ ‫كۆچه‌رییه‌كان������ی (عوبێد و جبور) و ل‌ه‬ ‫شوێنی هۆزه‌ كوردییه‌كان نیشته‌جێیان‬ ‫كردن‪ ،‬ئه‌و كاره‌ش به‌ قۆناغی یه‌كه‌می‬ ‫به‌عه‌ره‌بكردن ده‌ژمێردرێ‪.‬‬ ‫ت������ا گرتنه‌ده‌س������تی ده‌س������ه‌اڵت له‌الیه‌ن‬ ‫به‌عس������ییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬هێنانی فه‌رمانبه‌ری‬ ‫عه‌ره‌ب بۆ شاری كه‌ركووك به‌رده‌وام بوو‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ش به‌عس������ییه‌كان ته‌عریبیان‬ ‫كرده‌ به‌شێك له‌ به‌رنامه‌ی حزبه‌كه‌یان‪،‬‬ ‫ئه‌و سیاسه‌ته‌یان له‌ ساڵی ‪ 1977‬گه‌یشته‌‬ ‫لووتكه‌‪ ،‬ئه‌ویش به‌البردنی هه‌ندێ قه‌زا‬ ‫و ناحی������ه‌ی كه‌رك������ووك و لكاندن������ی به‌‬ ‫پارێزگاكانی تره‌وه‌‪ ،‬چه‌مچه‌مال و كه‌الر‬ ‫به‌ پارێزگای سلێمانییه‌وه‌ و كفریش به‌‬

‫پارێزگای‬ ‫دیاله‌ و قه‌زای‬ ‫خورمات������وو ب������ه‌ پارێزگای‬ ‫سه‌الحه‌دین و ناحیه‌ی پردێ‬ ‫و س������ه‌رگه‌ڕان ب������ه‌ پارێ������زگای‬ ‫هه‌ولێر لكێن������دران‪ .‬لێره‌دا كه‌ركووك‬ ‫وه‌ك قه‌زای ناوه‌ند و حه‌ویجه‌ و ناحیه‌ی‬ ‫قه‌ره‌هه‌نجیری بۆ مایه‌وه‌ و ناوه‌كه‌شی‬ ‫بۆ (ته‌ئمیم) گوڕدرا‪.‬‬ ‫به‌هۆی ئه‌و سیاس������ه‌ته‌وه‌ به‌ هه‌زاران‬ ‫خێزانی ك������ورد ده‌ربه‌ده‌رك������ران و ل‌ه‬ ‫ناوه‌ڕاست و باشووری عێراق به‌لێشاو‬ ‫عه‌ربی������ان هێنا و ل������‌ه كۆمه‌ڵگ‌ه و ناو‬ ‫ش������اری كه‌ركووكیان نیشته‌جێ كردن‪،‬‬ ‫زۆربه‌یان ماڵ و خانووی كورده‌كانیان‬ ‫پێدرا‪ .‬به‌ س������ه‌دان گون������دی كوردیان‬ ‫ڕووخان������د و ب‌ه ده‌یان هۆزی عه‌ره‌بیان‬ ‫هێن������ا و دایانمه‌زران������دن و زه‌وی‬ ‫كش������توكاڵییه‌كانیان ب‌ه فه‌رمی به‌سه‌ر‬ ‫داب������ه‌ش ك������ردن‪ .‬ئه‌و كوردان������ه‌ی ك‌ه‬ ‫ده‌مانه‌وه‌ ناچار ده‌كران ڕه‌گه‌زنامه‌ی‬ ‫خۆیان بگۆڕن بۆ ڕه‌گه‌زی عه‌ره‌ب‪.‬‬ ‫قێزه‌ونتری������ن هه‌ڵمه‌تی به‌عس������ییه‌كان‪،‬‬ ‫ش������ااڵوی س������اڵی ‪ 1988‬بوو به‌ناوی‬ ‫شااڵوی ئه‌نفال‪ ،‬ك‌ه ب‌ه ده‌یان خێزانی‬ ‫كورد ده‌ستگیر كران و له‌ بیابانه‌كانی‬ ‫باشووری عێراق زینده‌به‌چاڵ كران‪ .‬ب‌ه‬ ‫پیر و گه‌نج و ئافره‌ت و منداڵ پێكه‌و‌ه‬ ‫به‌ كۆم������ه‌ڵ زینده‌به‌چاڵ ك������ران‪ .‬ئه‌و‬ ‫سیاس������ه‌ت‌ه تا له‌ناوچوونی ئه‌و ڕژێم‌ه‬ ‫دڕنده‌ی‌ه درێژه‌ی كێشا‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪33‬‬


‫‪ -1‬كه‌رك���ووك ل��� ‌ه س���ه‌رده‌می ‪ -2‬كه‌رك���ووك ل��� ‌ه هه‌رێم���ی‬ ‫عێراق و هۆزس���تان و به‌شێك‬ ‫ده‌وڵه‌تی حۆری و سۆبارتی‪:‬‬ ‫ناوچ‌ه كوردیی������ه‌كان به‌النكه‌ی ژیانی ل ‌ه هه‌رێمی جزیره‌‪.‬‬

‫حۆرییه‌كان ده‌ژمێردرێن‪ ،‬ئه‌و ناوچانه‌ی‬ ‫كه‌وتوون������ه‌ نێوان چیای ت������ووروس ل‌ه‬ ‫نزیك كركمیش ت������ا (گۆمی وان) درێژ‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬له‌ ڕووی سیاسییه‌و‌ه مێژووی‬ ‫ئه‌و ده‌وڵه‌ت‌ه ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ هه‌زاره‌ی‬ ‫سێیه‌می پێش زایین‪ ،‬یه‌كه‌م پاشایان ب‌ه‬ ‫ناوی (ئه‌ته‌ل شیف) یان (ئاری شیف)‬ ‫بووه‌‪ .‬دوای ئ������ه‌وه‌ی واڵته‌كه‌یان بێهێز‬ ‫بوو و به‌ره‌و الوازی چوو‪ ،‬بوو به‌ چه‌ند‬ ‫ویالیه‌تێك‪ ،‬ك‌ه یه‌كیكیان كه‌وتبووه‌ نزیك‬ ‫(نوزی) و ناسرابوو به‌ (ئه‌زوخینوم) و‬ ‫پاشاكه‌یان ناوی (شادوشری) بوو‪.‬‬ ‫ل������ه‌ دوای س������اڵی (‪ )1500‬پێش زایین‪،‬‬ ‫ده‌وڵه‌تێك له‌ پاشماوه‌ی ده‌وڵه‌تی حۆرییه‌كان‬ ‫به‌ ناوی ده‌وڵه‌تی (میتانییه‌كان) دامه‌زرا‪.‬‬ ‫بێگومان زۆربه‌ی دانیش������تووانه‌كه‌ی هه‌ر‬ ‫له‌ حۆرییه‌كان بوون‪ ،‬له‌و كاته‌ به‌شێك له‌‬ ‫باكووری سوریا و هه‌رێمی (ئه‌ره‌بخا) و‬ ‫كه‌ركووكیش له‌ژێر ده‌سه‌اڵتیاندا بوو‪ ،‬بۆ‬ ‫ماوه‌ی دوو س������ه‌ده‌ ده‌سه‌اڵتیان درێژه‌ی‬ ‫كێش������ا‪ .‬دواتریش ده‌وڵه‌تی (سۆبارتی)‬ ‫به‌هه‌مان ش������ێوه‌ له‌س������ه‌ر پاش������ماوه‌ی‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ی میتانیی������ه‌كان دروس������ت بوو‪.‬‬ ‫ئ������ه‌وكات (ئه‌ربل‪ ،‬نه‌ین������ه‌وا و ئه‌ره‌بخا)‬ ‫دڵی ئه‌و ده‌وڵه‌ته‌ ب������وون‪ ،‬دواتر ژماره‌ و‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتیان فراوان ب������وو‪ ،‬به‌تایبه‌تی له‌‬ ‫سه‌رده‌می پاشای ئاش������ووری (ئاشوور‬ ‫پانیبال) تا گه‌یشته‌ واڵتی میسر‪ ،‬له‌سه‌ر‬ ‫ده‌س������تی میدییه‌كان له‌ ساڵی (‪)612‬ی‬ ‫پێش زایین كۆتایی به‌و ده‌وڵه‌ته‌ش هات‪.‬‬

‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫عه‌ربه‌كان هه‌ر له‌ كۆنه‌وه‌ ناوی عێراقیان‬ ‫له‌و ناوچه‌ نزم و ده‌ش������تاییانه‌ ناوه‌ كه‌‬ ‫هه‌رگیز ناوچ������ه‌ی چیا و به‌رزاییه‌كانی‬ ‫له‌خ������ۆ نه‌گرتووه‌‪ ،‬ئ������ه‌وه‌ش مانای وایه‌‬ ‫كه‌رك������ووك به‌پێ������ی ئ������ه‌و بیروڕایه‌ له‌‬ ‫ده‌ره‌وه‌ی عێ������راق ب������ووه‌‪ .‬نه‌خش������ه‌ی‬ ‫عێراقیش به‌ تكریت له‌ باكوور ده‌س������ت‬ ‫پێده‌كات و به‌ (عه‌بادان) له‌ باش������وور‬ ‫له‌س������ه‌ر كه‌نداوی ف������ارس كۆتایی پێ‬ ‫دێت‪ .‬له‌ رۆژئاواش له‌ كوفه‌وه‌ ده‌س������ت‬ ‫پێ ده‌كات و به‌ به‌غداد دا تێده‌په‌ڕێ تا‬ ‫(حه‌لوان)‪ ،‬له‌و س������ه‌رده‌مه‌دا عێراق له‌‬ ‫شه‌ش ناوچه‌‪ ،‬كه‌ بریتیبوون له‌ (كوفه‌‪-‬‬ ‫به‌سره‌ – واست – تیسفۆن "مه‌دائن"‬ ‫‪ -‬حه‌لوان و سامه‌ڕا) پێكده‌هات‪.‬‬

‫‪ -3‬كه‌رك���ووك ل��� ‌ه س���ه‌رده‌می‬ ‫عوسمانیدا‬

‫كه‌ركووك لیوایێك ب������وو‌ه ل‌ه لیواكانی‬ ‫یه‌كێ������ك ل������‌ه ویالیه‌ته‌كان������ی ده‌وڵه‌تی‬ ‫عوس������مانی‪ ،‬ك������‌ه ئ������ه‌و ناوچان������ه‌ی‬ ‫خواره‌وه‌ی له‌خ������ۆ ده‌گرت‪( :‬ڕواندوز‪،‬‬ ‫ئه‌ربیل‪ ،‬ئاڵتون كۆپری‪ ،‬ئافرخورماتوو‪،‬‬ ‫تاوق‪ ،‬دووزخورماتوو‪ ،‬كفری "صالحیه‌"‬ ‫و قه‌ره‌ته‌په‌)‪ .‬ل������ه‌ رۆژهه‌اڵته‌وه‌ لیوای‬ ‫س������لێمانی و له‌ رۆژئاوا لیوای مووسڵ‬ ‫�����ته واڵتی‬ ‫و ل������ه‌ باكووری������ش ده‌گه‌یش� ‌‌‬ ‫‌یشته‬ ‫فارس و ل‌ه باشووریشه‌و‌ه ده‌گه ‌‌‬ ‫ویالیه‌ت������ی به‌غ������داد‪ .‬دوات������ر هه‌رێمی‬ ‫كه‌ركووكی������ش ده‌كه‌وت������‌ه چوارچێوه‌ی‬ ‫ویالیه‌تی مووسڵ‪.‬‬

‫‪ -4‬ئی���داره‌ی كه‌رك���ووك ل��� ‌ه‬ ‫چوارچێوه‌ی ویالیه‌تی مووسڵ‬ ‫ل ‌ه سه‌رده‌می عوسمانییه‌كاندا‬

‫پێش دروستبوونی ویالیه‌تی مووسڵ له‌الیه‌ن‬ ‫عوس������مانییه‌كانه‌وه‌‪ ،‬میرنشینێكی كوردی‬ ‫به‌ ناوی میرنش������ینی بابان له‌سه‌ر خاكی‬ ‫كوردستان هه‌بوو‪ ،‬كه‌ له‌ ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی‬ ‫حه‌ڤده‌هه‌‌م ده‌سه‌اڵت و فه‌رمانڕه‌واییه‌كانی‬ ‫گه‌یش������تبووه‌ كه‌ركووك‪ ،‬كه‌ ب������ه‌ بنچینه‌ی‬ ‫ویالیه‌تی ش������اره‌زوور دادنرێت‪ .‬له‌ دوای‬ ‫له‌ناوبردن������ی میرنش������ینی باب������ان له‌الیه‌ن‬ ‫عوس������مانییه‌كانه‌وه‌ و خۆس������ه‌پاندنیان به‌‬ ‫سه‌ر ناوچه‌كه‌دا‪ ،‬هه‌ستان به‌ ڕاگه‌یاندنی‬ ‫ویالیه‌تی موس������ڵ كه‌ س������ێ لیوای له‌خۆ‬ ‫ده‌گرت‪( :‬موسڵ ‪ -‬كه‌ركووك ‪ -‬سلێمانی)‪،‬‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ی خۆجێیی ئ������ه‌و لیوایانه‌ و‬ ‫پاڵپش������تی و دابینكردن������ی پێداویس������تییه‌‬ ‫ئیدارییه‌كان������ی ده‌كرد‪ .‬له‌ س������اڵی ‪1863‬‬ ‫لیوای كه‌ركووك ئه‌و قه‌زایانه‌ی خواره‌وه‌ی‬ ‫له‌خۆ ده‌گرت‪( :‬ڕواندوز – ئه‌ربیل – كفری‬ ‫– كوێسنجق – ڕانیه‌"مه‌رگه‌")‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫له‌ س������اڵی ‪ 1875‬ئ������ه‌و قه‌زایانه‌ش خرانه‌‬ ‫س������ه‌ری‪( :‬قادرك������ه‌ره‌م‪ ،‬دووزخورماتوو)‪،‬‬ ‫تا س������اڵی ‪ .1911‬به‌گشتی كه‌ركووك ئه‌و‬ ‫قه‌زایان������ه‌ی له‌خۆ ده‌گ������رت‪( ‌:‬كه‌ركووك‪،‬‬ ‫ڕواندو‌ز‪ ،‬كوێسنجق‪ ،‬ئه‌ربیل‪ ،‬ڕانیه‌‪ ،‬كفری‬ ‫"صالحیه"‌)‪.‬‬ ‫ ‬

‫سه‌رچاوه‌‪ :‬اطلس كركوك ‪ -‬چاپی ‪2006‬‬


‫تووڤالوو‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬ ‫تووڤالوو واڵتێك������ی دووڕگه‌یییه‌ و ده‌كه‌وێته‌ ناو زه‌ریای‬ ‫ئارامه‌وه‌‪ ،‬كه‌ پایته‌خته‌كه‌ی (فوونافووتی)یه‌‪ .‬ئه‌م دووڕگه‌ی‌ه‬ ‫كه‌ده‌كه‌وێت‌ه ن������او كۆمه‌ڵ‌ه دووڕگ������ه‌ی (پولینزی)یه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ڕابردوودا ب‌ه ن������اوی دووڕگه‌كانی (ئالیس) ناو ده‌برا‪ .‬ئه‌م‬ ‫واڵت‌ه له‌ نێوان ڕێگای دووڕگه‌كانی هاڤایی و ئوس������ترالیا‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ها دراوسێی كریباتی‪ ،‬فیجی و ساموادایه‌‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه ڕووی ڕووب������ه‌ره‌وه‌ دوای (ڤاتی������كان)‪( ،‬مۆناكۆ) و‬ ‫(ن������اوروو)وه‌وه‌ بچووكترین واڵتی جیهان������ه‌‪ .‬تووڤالوو ك‌ه‬ ‫ده‌كه‌وێت‌ه باكووری (فیجی)یه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه ‪ 9‬دووڕگه‌ی مه‌رجانی‬ ‫ل‌ه زه‌ریای ئارامدا پێكهاتووه‌‪.‬‬ ‫هه‌ندێ جار ژیان له‌م دووڕگانه‌دا زۆر س������ه‌خت ده‌بێت‬ ‫و هی������چ ڕووبارێكی نییه‌‪ ،‬بۆیه‌ ژیانی خه‌ڵكی ئه‌م دووڕگان‌ه‬ ‫گرێدراوی بارانه‌‌‪ .‬ل‌ه ڕووی ئاوهه‌واشه‌وه‌‪ ،‬که‌شێکی گه‌رمی‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ڕێژه‌ی بارینی بارانی س������ااڵنه‌ی ئه‌م واڵته‌‪،‬‬ ‫ده‌گات‌ه ‪ 300‬سانتیمه‌تر‪.‬‬ ‫به‌رهه‌م������ی خاوی ناوخۆیی له‌م واڵت������ه‌دا ‪ 14،94‬ملیون‬ ‫دۆالره‌ و (‪ )٣٦١٥‬كه‌س������یش هێ������زی كار پێك دێنن‪ .‬ژیانی‬ ‫زۆرب������ه‌ی زۆری خه‌ڵك ب‌ه ماس������یگرتن یان به‌و دراوه‌ی ك‌ه‬ ‫كه‌س������وكاریان ل������ه‌ ده‌ره‌وه‌ی واڵت‬ ‫ده‌ینێ������رن‪ ،‬دابین ده‌بێ������ت‪ .‬به‌رهه‌می‬ ‫هه‌نارده‌یی ئ������ه‌م واڵت������ه‌‪ ،‬بریتییه‌ ل‌ه‬ ‫کاکڵی گوێزی هندی و ماسی‪ ،‬كه‌ ‪%60‬ی ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬ ‫ب������ۆ ئه‌ڵمانیا‪%1،20 ،‬ی ب������ۆ ئیتالیا و سیسته‌می حوکمڕانی‪:‬‬ ‫‪%20،1‬یشی بۆ فیجی ده‌نێرێت‪.‬‬ ‫پایته‌خت‪:‬‬ ‫نزیك������ه‌ی ت������ه‌واوی كه‌لوپه‌ل������ی‬ ‫به‌كارهێن������ان ل������ه‌ واڵتان������ی ده‌ره‌و‌ه پانتایی خاک‪:‬‬ ‫ده‌كڕێت‪ .‬به‌رهه‌می هاورده‌ییش بریتیی‌ه ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬ ‫ل‌ه خ������ۆراك‪ ،‬مه‌ڕومااڵت‪ ،‬كه‌ره‌س������ه‌ی ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬ ‫س������ووته‌مه‌نی‪ ،‬ئاسنه‌واڵ‌ه و كه‌لوپه‌لی‬ ‫زمانی ڕه‌سمی‪:‬‬ ‫به‌رهه‌مهێنراوه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه س������اڵی ‪1877‬دا بریتانیا ئه‌م په‌رله‌مان‪:‬‬ ‫دووڕگه‌ی������ه‌ی داگی������ر ك������رد و ل‌ه ‪1‬ی‬

‫تشرینی یه‌كه‌می ساڵی ‪ 1978‬تووڤالوو سه‌ربه‌خۆیی خۆی‬ ‫ل������ه‌ بریتانیا ڕاگه‌یان������د‪ .‬ل‌ه واڵتی پاش������ایه‌تیی تووڤالوودا‪،‬‬ ‫شاژنی بریتانیا سه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت‌ه و حوكمڕانێكی خۆجێیی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تیی ش������اژنی ئه‌م واڵته‌ی ل‌ه ئه‌ستۆدایه‌‪ .‬شاژنی‬ ‫بریتانیا ب������ه‌ پێش������نیازی س������ه‌رۆكوه‌زیران‪ ،‬حوكمڕانه‌ك‌ه‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌كات‪ .‬سه‌رۆكوه‌زیران‪ ،‬سه‌رۆكی حكوومه‌ت‌ه‬ ‫و له‌گ������ه‌ڵ جێگره‌كه‌ی ب������‌ه ده‌نگی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌ن‬ ‫هه‌ڵبژێردرێن‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی ئ������ه‌م واڵت������ه‌ خاوه‌نی ‪ 15‬كورس������ییه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫نوێنه‌رانی������ان ب������‌ه ده‌نگی خه‌ڵ������ك بۆ خولی چوار س������اڵ‌ه‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬ت������ه‌واوی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی تووڤالوو‬ ‫پی������اون‪ .‬جێی ئاماژه‌ی������‌ه ک‌ه له‌ تووڤال������وودا هیچ حزبێكی‬ ‫سیاسی بوونی نییه‌‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م واڵته‌‪ %96 ،‬تووڤالووه‌كان و ‪ %1‬خه‌ڵكی دووڕه‌گ‌ه و‬ ‫‪ %1‬ئه‌ورووپیی������ه‌كان پێكی دێنن‪ .‬ل‌ه ڕووی ئایینییه‌وه‌‪%85 ،‬‬ ‫خه‌ڵكی تووڤالوو كاس������ۆلیك و ‪%3‬یش سه‌رب‌ه ئودونتیستی‬ ‫ڕۆژی حه‌وته‌م������ن‪ .‬تووڤالوو ئه‌ندام‌ه ل������‌ه (واڵتانی خاوه‌ن‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش‌)دا‪.‬‬

‫تووڤالوو‬

‫تووڤالوو‬

‫پاشایه‌تی‬ ‫فوونافووتی‪ ،‬ژماره‌ی دانیشتووان ‪ 5.100‬که‌س‪٢٠١٠ -‬‬ ‫‪ 2.600‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه‌‬ ‫‪ 9.847‬که‌س‪٢٠٠٩ .‬‬ ‫(‪٢٠١٠ – )%٥٠،٤‬‬ ‫تووڤالوویی‬ ‫‪ ١٥‬کورسی‬ ‫‪http://www.landguiden.se‬‬ ‫‪http://sv.wikipedia.org‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪35‬‬


‫سسته‌مێ‌ سیاسی‌ و حكوومی‬ ‫* وه‌رگێران‪ :‬ئه‌ڤراز عومه‌ر‬ ‫پروسێس������ا نه‌خش������ه‌دانانێ‌‪ ،‬چاكس������ازیێ‌‪ ،‬بجهئینانا‬ ‫ی‬ ‫ێ هه‌لبژارتنان‪ ،‬چ لسه‌ر ئاستێ‌ ڤه‌ده‌رێ‌ نیشتمان ‌‬ ‫سسته‌م ‌‬ ‫و به‌زاندنا س������نوران بی������ت (وه‌كو ئێكه‌تی������ا ئوروپی‌) یان‬ ‫ی‬ ‫هه‌رێمایه‌تی‌ (وه‌كو ئه‌مه‌ریكا ناڤه‌راس������ت) یان نیشتمان ‌‬ ‫(ل ه������ه‌ر وه‌الته‌كی‌) یان تایب������ه‌ت ب ویالیه‌ته‌كا دیاركری‌‪،‬‬ ‫یان ده‌س������تهه‌الته‌كا ئوتونومی‌‪ ،‬یان ه������ه‌ر ئیداره‌كێ‌‪ ،‬یان‬ ‫ش������اره‌وانیه‌كا دیاركری‌‪ ،‬یان كانتون������ه‌كا هه‌رێمه‌كێ‌‪ ،‬یان‬ ‫ی‬ ‫ده‌ڤه‌ره‌ك یان به‌شه‌ك ژ ده‌وله‌ته‌كا دیاركری‌‪ ،‬نابیت راست ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و سیاس ‌‬ ‫و ریالیستێن ئابوری‌‪ ،‬كه‌لتوری‌‪ ،‬یاسایی‌‪ ،‬چڤاك ‌‬ ‫یێن تێدا پێگیر و به‌ربالڤ بهێنه‌ پشتگوهخستن‪ ،‬یان رێبازا‬ ‫پروسێس������ێن هه‌لبژارتنان تێدا دهێته‌ توماركرن‪ ،‬هه‌تاكو د‬ ‫ێ دناڤبه‌ر بیروب������اوه‌ر و ئول و ئایین‬ ‫پروسێس������ا رێككه‌فتن ‌‬ ‫و حه‌زوڤی������ان و مه‌زاجێن ج������ودا ژی‌‪ .‬ب ده‌ربرینه‌كا دی‌‪،‬‬ ‫بجهئینان و راڤه‌كرنا مه‌یل و ئاراس������ته‌یێن ده‌س������تووری‌‪،‬‬ ‫یاس������ایی‌‪ ،‬رێكخس������تی‌‪ ،‬دڤێت دگه‌ل رێبازا گشتی‌ یا رێك‬ ‫بیت‪ .‬رێبازا سس������ته‌مێ‌ هه‌لبژارتنان ژ باكگراوندێن ڤه‌ده‌ر‬ ‫ێ ‪ ،‬پاشماوه‌یێن ئه‌نجامان لسه‌ر‬ ‫ژ پێكهاتێ‌‪ ،‬رێكا بجهئینان ‌‬ ‫سس������ته‌مێ‌ بخۆ پێكناهێت‪ ،‬به‌لكو ژ گش������ت گورانكاری‌ و‬ ‫جوداتیێن په‌یوه‌ست ب هه‌ڤدووڤ‌ه پێكدهێت‪.‬‬ ‫ی و بژاره‌ یان ژی‬ ‫هیچ سسته‌مێن هه‌لبژارتنان یێن نمونه‌ی ‌‬ ‫ێ سس������ته‌مێن هه‌لبژارتنان یێن‬ ‫تێكرا ته‌واو و كامل نینن‪ ،‬ل ‌‬ ‫یل‬ ‫ی و نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫هه‌مه‌جۆر هه‌نه‌ و ژ ئالیێ‌ هێزێن نیشتمان ‌‬ ‫ێ ده‌ستنیشانكریدا‌ بۆ گه‌هشتنا‬ ‫ی و د ده‌مه‌ك ‌‬ ‫جهه‌كێ‌ دیاركر ‌‬ ‫ئه‌و ئارمانجێن بۆ هاتینه‌ دیاركرن دهێنه‌ بكارئینان‪ .‬سسته‌م‪،‬‬ ‫ێ مفادار‬ ‫ێ ی‌‬ ‫ب سس������ته‌مه‌كێ‌ ته‌واو دهێت‌ه هژمارت������ن ده‌م ‌‬ ‫بیت بۆ بجهئینانا پال پێش������كه‌فتنا دیموكراتی‌ یا پێتڤی‌ بۆ‬ ‫ێ هه‌لبژارتنان لێ‌ دهێته‌ پراكتیزكرن‪،‬‬ ‫ئه‌وێ‌ چڤاكا سسته‌م ‌‬ ‫یان ده‌مێ‌ بكاریت ئاسانكاریان بۆ پروسێسا ڤه‌گوهاستنا‬ ‫ی په‌یدا‬ ‫چڤاكێ‌ و گه‌هاندنا وێ‌ بۆ ژینگه‌هه‌كا دیموكراس������ ‌‬ ‫ی ل چڤاكێ‌ ب هێز‬ ‫بكه‌ت‪ ،‬یان بنه‌ما و رێس������ایێن دیموكرات ‌‬ ‫و موكوم بكه‌ت‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ی ژ‌‬ ‫ێ هنده‌ك ئه‌نجامێ������ن دیاركر ‌‬ ‫هه‌رچه‌ند‌ه دیزاین������ ‌‬ ‫ده‌ردكه‌ڤن‪ ،‬وه‌كو دامه‌زراندنا پڕانیان ب رێكێن ئاس������انتر‪،‬‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫ێ و گونجاندنا‬ ‫یان هاری������كار‌ه بۆ ره‌نگڤه‌دانا پترا راس������تی ‌‬ ‫ی فاكته‌رێن دیترن‬ ‫ی یێن جودا‪ ،‬هند ‌‬ ‫هه‌بوونا گروپێن سیاس ‌‬ ‫ی هه‌بوونا پڕانیێن (چێكری‌)‬ ‫ژ توخمێن هه‌لبژارتنێن ته‌كنیك ‌‬ ‫یب‬ ‫ی دكه‌ن‪ .‬ره‌نگه‌ ئه‌ڤ توخمه‌ژ ‌‬ ‫ی������ان ده‌م و كاودانی‌ راز ‌‬ ‫ێ ده‌سته‌كا ته‌شریعی‌‪ ،‬و په‌یوه‌ندیێن ئالوگور دناڤبه‌را‬ ‫قه‌وار ‌‬ ‫ێ په‌یدابوونا قولپ‬ ‫ی یێن جودا‪ ،‬ببیت‌ه ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫هێزێن سیاس������ ‌‬ ‫و هه‌ڤپه‌یمانان‪ ،‬و دابه‌ش������بوونا جوگرافی‌ بۆ ده‌نگده‌ران‪ ،‬و‬ ‫سوز و په‌یمانێن هه‌لبژارتنان و ‪ ..‬هتد‪.‬‬ ‫ی یێكو بویاخا‬ ‫ێ شامل و تێكرای ‌‬ ‫هه‌روه‌سا لسه‌ر پروژ ‌‬ ‫ێ ژیانا سیاسی‌ و‬ ‫ێ پێڤ‌ه دیار و قه‌بیلكه‌ر ‌‬ ‫دیموكراس������ی ‌‬ ‫ێ ش������ه‌رعیه‌تێ‌ پێڤه‌دیار‪ ،‬ئه‌ركه‌ به‌رچاڤ‬ ‫ئاسته‌كێ‌ به‌رز ‌‬ ‫وه‌رگریت و كاربكه‌ت بۆ بده‌ستڤه‌ئینانا پێشبینیێن گه‌ش‬ ‫و هه‌مه‌ج������ور و ئایدیولوژیێ������ن سیاس������ی‌ ژ ته‌ڤ ئالیان‬ ‫و ژ هه‌می‌ بكه‌رێن سیاس������ی‌ (وه‌ك������و هاووالتی‌‪ ،‬پارتێن‬ ‫سیاس������ی‌‪ ،‬رێكخراوێن جه‌ماوه‌ری‌‪ ،‬گروپێن گوش������ار و‬ ‫ڤه‌گڤاش������تنێ‌ و ‪..‬هتد) ئه‌ڤه‌ژی‌ دڤێت بهێته‌ ئه‌نجامدان‬ ‫ێ‬ ‫بێی‌ به‌رچاڤ وه‌رگرتن������ا رادده‌ و ئیحتیمالێن خافله‌تی ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ و خۆگه‌هاندنا ئێك‪ ،‬یانژ ‌‬ ‫و نزیكی������ا مرۆڤ مرۆڤكان������ ‌‬ ‫جوداتیێ������ن ده‌ڤه‌رایه‌تی‌ وه‌كو ئه‌ڤان جۆره‌ هه‌لویس������تان‬ ‫ی‬ ‫ی ژ خش������ته‌یا كارێن سیاسی‌‪ .‬هند ‌‬ ‫د مژارێن دیاركر ‌‬ ‫سسته‌مێن هه‌لبژارتنانه‌ ئه‌نجام و به‌رهه‌مێن رێكه‌فتنێن‬ ‫سیاس������ینه‌‪ .‬هه‌روه‌س������ا رێكا ئێكگرتن������ا به‌رژه‌وه‌ندیێن‬ ‫كومه‌لێن سیاسی‌ نیشاندده‌ت و نابیت گوهنه‌دانا ئه‌ڤان‬ ‫ێ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی������ان ژ ئالیێ‌ بكه‌رێن ئه‌كتیڤ بهێته‌كرن‪ ،‬بتن ‌‬ ‫ژبلی‌ ئه‌و ره‌وشێن ئه‌ڤ به‌رژه‌وه‌ندیه‌ تێدا هه‌ڤدژبن دگه‌ل‬ ‫هه‌بوونا پروسێسێن هه‌لبژارتنێن ئازاد و بژین‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ژێگرتن������ا نمون������ه‌كا هه‌لبژارتن������ان یا ده‌ستنیش������انكر ‌‬ ‫ێ هه‌لبژارتنێن راس������ته‌وخۆ یان ناراس������ته‌وخۆ)‬ ‫(چ ل ده‌م ‌‬ ‫ێ زۆرینه‌ یان نوێنه‌ریا‬ ‫ێ (چ ب سس������ته‌م ‌‬ ‫و پێش������ڤه‌برنا و ‌‬ ‫رێژه‌ی������ی‌‪ ،‬یان تێك������ه‌ل یان جودا بیت) و س������اخله‌تێن وێ‌‪،‬‬ ‫ی������ان كومه‌كا توخمێن وێ‌ چ یا (س������اده‌‪ ،‬زۆرینا ره‌ها یان‬ ‫ێ‬ ‫ی ب س������یفه‌ته‌ك ‌‬ ‫مه‌رج������دار‪ ،‬ی������ان ب رێكا نوێنه‌ریا رێژه‌ی ‌‬ ‫پوخته‌‪ ،‬یان ناپوخته‌‪ ،‬یان دگه‌ل مه‌رجێن حكومداریێ‌) بیت‪،‬‬


‫ێ یان كۆیا زۆرین‌ه‬ ‫بریاره‌ك‌ه لس������ه‌ر بنچینه‌یێ‌ ره‌زامه‌ندی������ ‌‬ ‫ی ئه‌ڤێ‌‪ ،‬هه‌تا ئه‌گه‌ر‬ ‫ێ س������ه‌ربار ‌‬ ‫هاتی‌ه به‌رجه‌س������ته‌كرن‪ .‬ل ‌‬ ‫ل ره‌وش������ا ره‌زامه‌ندیێ‌ یان كویا زۆرین‌ه یان په‌سه‌ندكرنا‬ ‫به‌رفره‌ھداژی‌ بیت‪ ،‬ب هیچ شێوه‌كێ‌ نابیت نوێنه‌راتیا كێم‌ه‬ ‫نه‌ته‌وه‌یان ژێ‌ بهێت‌ه دورخس������تن‪ ،‬ی������ان نه‌هێالنا هه‌بوونا‬ ‫ێ وان د ناڤا ده‌زگه‌هێن حكومی‪ ،‬هه‌روه‌كو د په‌رله‌مان‬ ‫ده‌نگ ‌‬ ‫و ئه‌نجومه‌نێن ته‌ش������ریعیدا روودده‌ن‪ ،‬هه‌روه‌سا د ره‌وشا‬ ‫ێ (وه‌كو‬ ‫پۆس������تێن بجهئینانێ‌ ی������ان ده‌زگه‌هێ������ن رێڤه‌به‌ری ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نێن گوند و باژێرڤانیان)‪.‬‬ ‫ژ پێخه‌مه‌ت به‌ربه‌س������تكرنا سسته‌مێ‌ هه‌لبژارتنان داكو‬ ‫نه‌بیت������ه‌ به‌س بویاخه‌كا تیوری‌‪ ،‬ی������ان كاره‌كێ‌ نه‌ئه‌كتیڤ و‬ ‫كارتێنه‌كه‌ر‪ ،‬یان نه‌ش������یاو بۆ بجهئینانا ئه‌رك و فه‌رمانان؛‬

‫رێكه‌فتنا سیاسی‌‪ ،‬و رێبازا كومه‌الیه‌تی‌‪ ،‬و الیه‌ن و دوخێن‬ ‫كه‌ت������واری‌‪ ،‬زێده‌ گرن������گ دهێنه‌ هژمارتن‪ .‬لێ‌ س������ه‌رباری‌‬ ‫ئه‌ڤ������ێ‌‪ ،‬ئ������ه‌ڤ ره‌خ و ئالییه‌ نابیت بهێن������ه‌ پووچكرن‪ ،‬یان‬ ‫هه‌لوه‌ش������اندن‪ ،‬ی������ان زربه‌هكرن ژ پرانس������یپێن پێرابوونا‬ ‫پروسێسێن هه‌لبژارتنێن ئازاد و بژین كو تێدا‪ :‬مافێ‌ مرۆڤی‌‬ ‫بۆ ده‌نگدانا نه‌رێنی‌ ی������ان ئه‌رێنی‌‪ ،‬و هه‌لبژارتنێن خولی‌ و‬ ‫راس������ته‌قینه‌؛ تێكرا و نه‌په‌نی‌ ب������ۆ هه‌مویان؛ ده‌نگدان تێدا‬ ‫ب وه‌كهه‌ڤی‌‪ ،‬رێزگرتنا مافێن مرۆڤان؛ بێالیه‌نیا رێڤه‌به‌ریا‬ ‫هه‌لبژارتن������ان به‌رامبه‌ری‌ غه‌یری‌ خ������ۆ ژ داموده‌زگه‌هێن‬ ‫ده‌وله‌تێ‌ و الیه‌نێن سیاس������ی‌ یێن كاریگ������ه‌ر‪ ،‬كونترولكرنا‬ ‫دادوه‌ریی‌ بۆ گه‌ره‌نتیكرنا رێكخستنێ‌ د یاسا و چاالكیێن‬ ‫هه‌لبژارتناندا‪.‬‬

‫قه‌یرانناسی‬

‫* هه‌ڵبژاردن‬

‫یه‌کێ������ک ل������ه‌و باس������انه‌ی ک������ه‌ ل������ه‌م‬ ‫دواییان������ه‌دا پس������پۆران‪ ،‬کارناس������ان و‬ ‫زانس������ته‌ کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان������ی به‌ خۆیه‌وه‌‬ ‫خه‌ریک کردووه‌‪ ،‬ده‌سته‌واژه‌ی "قه‌یران"ه‌‪.‬‬ ‫قه‌یرانی ناوخۆ‪ ،‬قه‌یرانی په‌یوه‌ندییه‌کان‪،‬‬ ‫قه‌یرانی ناوچه‌ی������ی و قه‌یرانی جیهانی‪،‬‬ ‫ئ������ه‌و زنجی������ره‌ ناوانه‌ن‪ ،‬که‌ به‌ش������ێک له‌‬ ‫دیپلۆماس������یی جیهانی و ڕاگه‌یاندنه‌کان‬ ‫پێیوه‌ سه‌رقاڵن‪.‬‬ ‫قه‌یرانناسی به‌شێکی گرینگه‌ له‌ ڕه‌وتی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌ری������ی قه‌یران و دۆزینه‌وه‌ی ڕێگه‌‬ ‫چاره‌کان‪ .‬ناس������ینی قه‌ی������ران‪ ،‬مه‌رجێکی‬ ‫سه‌ره‌کییه‌ و بوار ده‌خوڵقێنێت تا کۆمه‌ڵگه‌‬ ‫که‌متر زه‌ره‌رمه‌ند بێت‪ .‬له‌ دۆخێکی وادا‪،‬‬ ‫قه‌ی������ران هه‌م مه‌ترس������ییه‌‪ ،‬هه‌م ده‌رفه‌ت‪.‬‬ ‫(هێگل ‪ )١٨٣١-١٧٧٠‬گوته‌نی‪ :‬ناس������ینی‬ ‫کێشه‌کان‪ ،‬س������ه‌ره‌تایه‌که‌ بۆ دۆزینه‌وه‌ی‬ ‫چاره‌سه‌ره‌کان‪ .‬سیاستوانان و کارناسان‪،‬‬ ‫ئه‌و دۆخه‌ی ئێستای عێراق‪ ،‬به‌ دۆخێکی‬ ‫قه‌یراناوی دژمێ������رن‪ .‬هه‌ندێک له‌ زانایان‬ ‫تایبه‌تمه‌ندییه‌کانی قه‌یران به‌م چه‌ش������نه‌‬ ‫پێناسه‌ ده‌که‌ن‪:‬‬

‫یاک���ووب بورکه���ارت‪ :‬نابێ������ت‬ ‫قه‌یرانه‌کان به‌ پێی پالنه‌کانی ئه‌و ش������ی‬ ‫بکرێنه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵکو پێویسته‌ به‌ ڕێژه‌ی ئاستی‬ ‫وزه‌ی ته‌قینه‌وه‌که‌ی هه‌ڵی بسه‌نگێنن‪.‬‬ ‫تووماتس���ۆ ش���یبووتانی‪ :‬قه‌یران‬ ‫چرکه‌س������اتێکه‌ که‌ چه‌ش������نێکی تر له‌ خۆ‬ ‫گونجاندنی پێویسته‌‪.‬‬ ‫ئێریک ئێریکسۆن‪ :‬قه‌یران خاڵێکی‬ ‫وه‌رچه‌رخانه‌‪ ،‬س������ه‌رده‌می مه‌ترسییه‌ له‌‬ ‫زه‌ره‌ر و هێ������زی په‌ره‌گرتووی������ی ئه‌و له‌‬ ‫کۆمه‌ڵگه‌دا‪.‬‬ ‫زانس���تنامه‌ی وێبس���تێر‪ :‬قه‌یران‬ ‫خاڵێک������ی وه‌رچه‌رخانه‌ ل������ه‌ ڕه‌وتی هه‌ر‬ ‫شتێکدا واته‌ زه‌مان‪ ،‬قۆناغ یا ڕووداوێکی‬ ‫یه‌کالکه‌ره‌وه‌ یا هه‌ستیار‪.‬‬ ‫واینێ���ر‪ :‬قه‌ی������ران ئاکامێکی گرینگی‬ ‫به‌دوادای������ه‌‪ ،‬که‌ کار له‌س������ه‌ر په‌یوه‌ندیی‬ ‫هاوکێشه‌کان ده‌کات‪.‬‬ ‫زانس���تنامه‌ی وێبس���تێر‪ :‬قه‌ی������ران‬ ‫دۆخێکی هه‌ستیاره‌‪ ،‬ئه‌و دۆخه‌ی ئاکامه‌که‌‬ ‫ده‌ستنیشان ده‌کات که‌ ئایا ده‌رئه‌نجامه‌کانی‬ ‫قه‌یران ئه‌رێنی ده‌بێت یا نه‌رێنی‪.‬‬

‫واینێر‪ :‬قه‌ی������ران قۆناغیکی زه‌مه‌نیی‌ه‬ ‫ک������ه‌ ل������ه‌ودا بێمتمانه‌یی س������ه‌باره‌ت به‌‬ ‫هه‌ڵس������ه‌نگاندنی دۆخه‌ک������ه‌ و ڕێ������کار بۆ‬ ‫کۆنترۆڵکردن������ی ئه‌و ڕوو ل������ه‌ زیادبوون‬ ‫ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫ڕۆزێنت���اڵ‪ :‬قه‌یران سیاس������ه‌توانان‬ ‫و به‌ڕێوه‌ب������ه‌ران به‌ ش������ێوه‌یه‌کی جددی‬ ‫ب������ه‌ خۆی������ه‌وه‌ خه‌ری������ک ده‌کات و ئه‌وان‬ ‫ده‌خاته‌ قۆناغێکی هه‌ستیاری سیاسی و‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رییه‌وه‌‪.‬‬ ‫گادس���ۆن‪ :‬قه‌ی������ران‪ ،‬کاردان������ه‌وه‌ی‬ ‫ئاڵوگۆڕێک������ی دراماتی������ک‪ ،‬وێرانک������ه‌ر و‬ ‫گه‌نده‌ڵه‌ له‌ ڕه‌وتی ئاسایی کاردا‪.‬‬ ‫واینێر‪ :‬ل������ه‌ دۆخێک������ی قه‌یراناویدا‪،‬‬ ‫ملمالنێ له‌ نێوان هاوکێش������ه‌کاندا په‌ره‌‬ ‫ده‌گرێت‪.‬‬ ‫گادس���ۆن‪ :‬قه‌ی������ران بریتیی������ه‌ ل������ه‌‬ ‫بێمتمانه‌ی������ی په‌ره‌گرتوو س������ه‌باره‌ت به‌‬ ‫داهاتووی کاروباره‌کان‪.‬‬ ‫گادس���ۆن‪ :‬قه‌یران‪ ،‬هه‌م مه‌ترس������ییه‌‪،‬‬ ‫هه‌م ده‌رفه‌ت‪ .‬ه������ه‌ر دووکیان ناوه‌ڕۆکی‬ ‫قه‌یران پێک دێنن‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪37‬‬


‫ئێكه‌مین جاره‌ ده‌هـ تشت‬ ‫د هه‌لبژارتنێن ‪ 2012‬ئه‌مه‌ریكادا په‌یدادبن‬ ‫ی سه‌ركه‌فتنێن مه‌زن د ته‌شریعا ماددێن بێهوشكه‌ر (‪)drug legalization‬‬ ‫لیبرالــ ‌‬ ‫و هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌زی (‪ )gay marriage‬و نوێنه‌راتیا جوراوجور بده‌ستخۆڤ ‌ه‬ ‫دئینن‪.‬‬ ‫ێ‬ ‫ی كرن‪ ،‬ل ‌‬ ‫ی مانشێتێن رۆژنامان تژ ‌‬ ‫ێ دوبار ‌ه هه‌لبژارتنا (باراك ئوباما) ‌‬ ‫نوچه‌ی ‌‬ ‫ێ ژماره‌كا تشتێن بالكێش‬ ‫ی بۆ ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێن ‪ 2012‬ناهێن ‌ه ژبیركرن‪ ،‬چونك ‌‬ ‫كو بۆ ئێكه‌مین جاره‌ سه‌رهلدده‌ن‪ .‬ئه‌ڤان هه‌لبژارتنان ل هه‌موو ده‌ڤه‌رێن ئه‌مه‌ریكا‬ ‫هنده‌ك ئاسویێن نوو ڤه‌كرن وه‌كو ته‌شریعا ماددێن بێهوشكه‌ر و هه‌ڤژینیا‬ ‫ێ ژنان‪.‬‬ ‫ی و نوێنه‌راتیا جوراوجور تایبه‌ت ژ ئالی ‌‬ ‫هه‌مره‌گه‌ز ‌‬ ‫* وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‌‪ :‬شلێر ئه‌حمه‌د‬ ‫‪ -1‬هه‌لبژارتنا ئێكه‌مین ئافره‌تا هه‌ڤژینیا‬ ‫ی وه‌كو سیناتور‪:‬‬ ‫هه‌مره‌گه‌ز ‌‬ ‫ل ویالیه‌تا (ویسكونسن‬ ‫‪ ،)Wisconsin‬كاندیدا‬ ‫ی‬ ‫حزبا دیموك������رات (تام ‌‬ ‫بلدوی������ن ‪Tammy -‬‬ ‫دبیت������‌ه‬ ‫‪)Baldwin‬‬ ‫ی بالدوین‬ ‫تامـــ ‌‬ ‫ئێكه‌می������ن س������یناتورا‬ ‫ی‬ ‫ئه‌مه‌ریكی‌ یا هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌زی‌ ب ئاشكه‌رایی‌‪ ،‬پشت ‌‬ ‫ی تـومس������ن‬ ‫ێ ی������ێ‌ ویالیه‌تێ‌ (تـومـ ‌‬ ‫ل س������ه‌ر حاكمێ‌ به‌ر ‌‬ ‫‪)Tommy Thompson‬د ركابه‌ریا هه‌لبژارتناندا پاش‬ ‫ركابه‌ری������ه‌كا دژوار و هه‌ردوو كاندی������دان پتر ژ ‪ 65‬ملیون‬ ‫دوالران لسه‌ر هه‌وا هه‌لبژارتنێن خۆ مه‌زاختین‪ ،‬سه‌ركه‌فت‪،‬‬ ‫كو ئه‌ڤ ركابه‌ریه‌ د مێژووی������ا ویالیه‌تێدا ژ هه‌موویان بها‬ ‫ێ چێكه‌م‪،‬‬ ‫گرانتر ب������وو‪( .‬من خۆ هه‌لنه‌ب������ژارت دا مێژووی ‌‬ ‫ێ په‌یداكه‌م) بالدوینێ‌ بۆ‬ ‫من خ������ۆ هه‌لبژارت دا جووداتیه‌ك ‌‬ ‫الیه‌نگرێن خۆ د گوتارا دامه‌زراندنا خۆ دا وه‌كو سیناتورا‬ ‫ی گۆت‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ریك ‌‬ ‫سه‌رباری‌ كو ئێكه‌مین سیناتورا هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌زیی‌ه‬ ‫ێ ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬بالدوی������ن ئێكه‌مین ئافره‌ت‌ه ل ویالیه‌تا‬ ‫ل وه‌الت ‌‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫ێ‬ ‫(ویسكونسن) بۆ ئه‌ڤی‌ پۆس������تی‌ دهێته‌ هه‌لبژارتن‪ .‬هه‌ژ ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ دیموكرات ‌‬ ‫ێ ی‌‬ ‫ێ ویالیه‌ت ‌‬ ‫ێ ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫گوتنێی‌ه كو ئه‌ندام������ ‌‬ ‫ی ب ئاش������كه‌را‬ ‫(م������ارك پ������وكان ‪)Mark Pocan‬ئ������ه‌وژ ‌‬ ‫ێ بالدوین د‬ ‫ێ پوس������ت ‌‬ ‫ێ جه ‌‬ ‫خۆدان هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌ز‌ه د ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌نیدا وه‌رگریت‪.‬‬ ‫ی پێبرنا (ماریجوانا‬ ‫‪ -2‬ئێكه‌مین ویالیه‌ت بۆ خۆش ‌‬ ‫‪)Marijuana‬‬ ‫كوده‌ت������ا و وه‌چه‌رخان������ه‌كا‬ ‫و ه‌ك������و‬ ‫س������ه‌ره‌كی بۆ هه‌مواركرنا‬ ‫سیاس������ه‌تا كه‌ره‌س������تێن‬ ‫بێهوش������كه‌ر‪( ،‬كول������ورادو‪-‬‬ ‫‪ Colorado‬و واشنتون‪-‬‬ ‫خانمه‌ك جگارا ماریجوانا به‌ردده‌تێ‌ ‪ )Washington‬ئێكه‌مین‬ ‫ویالیه‌ت������ن تێ������دا كڕین و‬ ‫ێ‬ ‫ی پێبرن ‌‬ ‫فروتنا ماریجوانا بۆ مه‌ره‌مێن رابواردن و خۆش������ ‌‬ ‫هاته‌ په‌س������ه‌ندكرن‪ .‬چه‌ند ویالیه‌ت������ه‌ك ژ وانه‌ كولورادو و‬ ‫ی نها یاس������ا بكارئینان������ا ماریجوانا بۆ‬ ‫واش������نتون كو به‌ر ‌‬ ‫ێ ل ساال ‪ 2012‬بۆ ئه‌مه‌ریكییێن‬ ‫ی هه‌بوو‪ ،‬ل ‌‬ ‫مه‌ره‌مێن پزیشك ‌‬ ‫ێ هاته‌دان ب‬ ‫جگارێن ماریجوا دكێشن ساله‌كا تازه‌یه‌ كو ڕ ‌‬ ‫ئاشكه‌را ئه‌ڤان جور‌ه جگاران بكێشن‪.‬‬


‫هه‌ژی‌ گوتنێیه‌‪ ،‬كو ئه‌و كه‌س������ێن داخازا راس������تڤه‌كرن‬ ‫و هه‌مواركرن������ێ‌ ل ئه‌ڤ������ان هه‌ردوو ویالیه‌ت������ان دكرن د‬ ‫ملمالنێی������ه‌كا راس������ته‌وخۆ دگه‌ل سیاس������ه‌تێن فیدرالی‌ د‬ ‫بیاڤێ‌ كه‌ره‌س������تێن بێهوش������كه‌ر دابوون‪ ،‬ك������و (كانه‌بس‪-‬‬ ‫‪ )Cannabis‬جوره‌كێ‌ حه‌شیشێیه‌ وه‌كو چاره‌سه‌ریه‌كا‬ ‫ته‌ناكه‌ر یان جوره‌كێ‌ كه‌ره‌ستێن بێهوشكه‌ر وه‌سفدكرن‪.‬‬ ‫ل داخویانییه‌كا حاكمێ‌ ویالیه‌تا كولورادو (جون هكنلوپه‌ر‬ ‫‪) John Hickenlooper‬كو س������ه‌ر ب پارتا دیموكراته‌‪،‬‬ ‫دژی‌ ئه‌ڤێ‌ پێرابوونێ‌ تڕانه‌ كرن و گۆت‪( :‬هێش������تا یاسا‬ ‫فیدرالی‌ ماریجوانا ب جوره‌كێ‌ كه‌ره‌س������تێن بێهوشكه‌ر و‬ ‫نامه‌ش������روع دبینیت‪ .‬له‌زێ‌ نه‌كه‌ن و هوشیاربن هه‌ستیێن‬ ‫ماسیا د گه‌وریا وه‌دا نه‌مینیت) ‪.‬‬ ‫ی‬ ‫‪ -5،4،3‬ئێكه‌می���ن بوزی‌‪ ،‬ئێكه‌می���ن ژنا ئه‌مه‌ریك ‌‬ ‫ی و ئێكه‌می���ن س���یناتورا ژ دایك بوویا‬ ‫ ئاس���یه‌و ‌‬‫ژاپۆنی‌‪:‬‬ ‫ل ویالیه‌ت������ا (هاوای‬ ‫‌ ‪ )H a w a i i‬م������ا ز ی‌‬ ‫هیر و ن������و ( ‪M a z i e‬‬ ‫‪)Hirono‬س������ه‌ر ب‬ ‫پارتا دیموك������رات كه‌ته‌‬ ‫د مێژوویێ������دا‪ ،‬هات������ه‌‬ ‫ی هیرونو‬ ‫ماز ‌‬ ‫هژمارت������ن ئێكه‌مێن ژنا‬ ‫بوزی‌ و ئێكه‌مین ژنا ئه‌مه‌ریكی‌ ‪ -‬ئاسیه‌وی‌ و ژ دایكبوویا‬ ‫ژاپۆنی‌ وه‌كو پوستێ‌ س������یناتور بهێته‌ هه‌لبژارتن‪ ،‬پشتی‌‬ ‫شكه‌ستن ب حاكما به‌رێ‌ یا ویالیه‌تێ‌ (لیندا لینگل ‪Linda‬‬ ‫‪ )Ling‬ئین������ای‌‪ .‬هیرونو ل (فوكوش������ینا ‪)Fukushina‬‬ ‫ل ژاپ������ۆن ژ دای������ك بوویه‌ و په‌یره‌وا ئایین������ێ‌ بوزی‌ كریه‌‪.‬‬ ‫ئێكه‌می������ن ج������ار ل س������اال ‪ 2007‬خۆ بۆ كونگرێس������ی‌ بۆ‬ ‫نوێنه‌راتیا ده‌ڤه‌را دوێ‌ ل هاوای‌ هه‌لبژارتییه‌‪ 14 .‬س������االن‬ ‫ل ئه‌نجومه‌نێ‌ ته‌شریعی‌ كاركریه‌ ‪ -‬ژ وانه‌ژی‌ ‪ 8‬سال وه‌كو‬ ‫جێگرا حاكمێ‌ ویالیه‌تێ‌‪.‬‬ ‫‪ -6‬ئێكه‌مین هندوس ل كونگرێسی‌‪:‬‬ ‫دیس������ان ویالیه‌ت������ا‬ ‫هاوای‌ ئاسویه‌كێ‌ نوو بۆ‬ ‫ی‬ ‫ئه‌ندامه‌تیا كونگرێس������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ڤه‌كر‪ ،‬ل ده‌ڤ������ه‌را دو ‌‬ ‫ی������ا دبێژن������ێ‌ (ویالیه‌تا‬ ‫ی گابارد‬ ‫تولس ‌‬ ‫ئه‌لوها ‪)Aloha‬كاندیدا‬

‫دیموكرات������ی‌ (تولس������ی‌ گابارد ‪)Tulsi Gabbard‬ش������یا‬ ‫ی (كاویكا كراولی‬ ‫ل س������ه‌ر ركبه‌را خۆ كاندیدا كۆم������ار ‌‬ ‫‌‪)Kawika Crowle‬سه‌ركه‌ڤیت و ببیت‌ه ئێكه‌مین هندوس‬ ‫ل كونگرێسی‌‪.‬‬ ‫گابارد ل (س������اموا ‪)Samoa‬ئه‌مه‌ری������كا ژ دایكبوویه‌‪،‬‬ ‫ی بووراندیه‌‪ .‬ل س������اال ‪2002‬‬ ‫ل������ێ‌ پڕانیا ژیانا خۆ ل هاوا ‌‬ ‫یل‬ ‫ێ ته‌شریع ‌‬ ‫ێ ‪ 21‬سال‪ ،‬گه‌هشت‌ه ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ێو‌‬ ‫ده‌مێ‌ ژی ‌‬ ‫ویالیه‌تا هاوای‌‪.‬‬ ‫ێ كاسولیكی‌ و دایكه‌كا‬ ‫ێ بابه‌ك ‌‬ ‫گابارد لس������ه‌ر ده‌ست ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ بوز ‌‬ ‫ێ ئایین ‌‬ ‫ێ س������نێله‌یی ‌‬ ‫ی پ������ه‌روه‌رد‌ه بوویه‌‪ ،‬ل ژی ‌‬ ‫بوز ‌‬ ‫ی ب (بهاگاڤاد گیتا‬ ‫ێ ب������اوه‌ر ‌‬ ‫په‌یره‌وكری������ه‌‪ .‬ژبه‌ر كو ئه‌و ‌‬ ‫‪)Bhagavad Gita‬كو به‌شه‌كه‌ ژ داستانا (مهاباهارتا)‬ ‫ێ گۆت ل كانوونا دووا‬ ‫وه‌كو په‌رتوكه‌كا پیرۆز هه‌بوویه‌‪ ،‬ئه‌و ‌‬ ‫ێ تێكستا پیرۆز‬ ‫ێ سوندا یاس������ایی‌ لسه‌ر ئه‌ڤ ‌‬ ‫بهێت ئه‌و د ‌‬ ‫سوند خۆت‪.‬‬ ‫ێ كریه‌‪.‬‬ ‫ی ل عیراق ‌‬ ‫ێ خزمه‌تا سوپایێ‌ ئه‌مه‌ریك ‌‬ ‫گابارد ‌‬ ‫‪ -7‬مونتانا و كولورادو ئێكه‌مین ویالیه‌تن یاس���ا‬ ‫جوداتیا كومپانیان ژ تاكه‌كه‌سان ده‌رباز دكه‌ت‪:‬‬ ‫كومپانی‌ نه‌ كه‌ساتینه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگده‌رێ������ن ویالیه‌ت������ا‬ ‫(مونتانا ‪)Montana‬و‬ ‫(كولورادو ‪)Colorado‬‬ ‫گۆت������ن‪ .‬ده‌نگ������ده‌ران ب‬ ‫پڕانی������ا مه‌زن������ا ده‌نگان‬ ‫ی‬ ‫ێ دۆكیۆمێنته‌كا ستراتیژ ‌‬ ‫به‌رگ ‌‬ ‫بریار لسه‌ر ئه‌ڤێ‌ مژارێ‌‬ ‫ده‌ربازكرن‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ هیچ یاس������ا نه‌هاتن������ه‌ گوهارتن‪ ،‬لێ‌‬ ‫ئه‌ڤ بریاره‌ ده‌ستپێشخه‌ریێن ئێكێنه‌ لسه‌ر ئاستێ‌ هه‌ردوو‬ ‫ویالیه‌تان كو بانگه‌وازیا دووباره‌كرنا دارش������تنا یاس������ایێن‬ ‫كومپانیا دكه‌ن‪.‬‬ ‫هزرا هژمارتنا كومپانیا وه‌كو تاك‌ه كه‌س������ان‪ ،‬دادگه‌ها‬ ‫بلند ل ساال ‪ 2010‬په‌سه‌ند كربوو كو ماف دابوو كومپانیا‬ ‫ی‬ ‫ێ هژمار لسه‌ر هه‌لمه‌تێن سیاس ‌‬ ‫ێ ب‌‬ ‫و س������ه‌ندیكان پاره‌ك ‌‬ ‫یێن س������ه‌ربه‌خۆ بهێن‌ه مه‌زاختن بێی‌ دیاركرنا ناڤێن ئالیێن‬ ‫به‌شدار‪.‬‬ ‫ل رابردوو‪ ،‬گروپێن چاكسازیان داخازی ل ئه‌نجومه‌نێن‬ ‫ی ل ویالیه‌تان و ئه‌نجومه‌نێن باژێران كرن‪ ،‬ئه‌وان‬ ‫ته‌شریع ‌‬ ‫ێ ده‌ستهه‌التا‬ ‫بریاران ده‌رباز بكه‌ن كو داخازا شكاندنا ئه‌ڤ ‌‬ ‫ی دكه‌ن‪.‬‬ ‫دادوه‌ر ‌‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪39‬‬


‫‪ -8‬نیو هامپشایر (‪ )New Hampshire‬ئێكه‌مین‬ ‫ویالیه‌ت ژن تێدا هه‌موو پوس���تێن فه‌رمیێن بلندێن‬ ‫هه‌لبژرتنان بده‌ستخۆڤ ‌ه بینن‪:‬‬ ‫ل ویالیه‌تا (نیو هامپشایر‬ ‫‪)New Hampshire‬ژن‬ ‫بۆ هه‌م������وو پوس������تێن بلند‬ ‫هاتن������‌ه هه‌لبژارتن‪ ،‬دادگه‌ها‬ ‫ویالیه‌تێ‌‪ ،‬دوو ژ كورسیێن‬ ‫ده‌نگده‌ره‌ك ته‌ماشا ‌‬ ‫ێ پی������ران و دوو‬ ‫ی كارتا ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫هه‌لبژارتنان دكه‌ت‬ ‫ێ‬ ‫ژ كورس������یێن ئه‌نجومه‌ن������ ‌‬ ‫ێ ‪ 2013‬دێ‌ ژ ئالیێ‌ ژنانڤ‌ه‬ ‫نوێن������ه‌ران ل مه‌ها كانوونا دو ‌‬ ‫دهێن‌ه برێڤه‌برن‪.‬‬ ‫ێ ویالیه‌تێ‌‪ ،‬دوو ژنێن سه‌ر‬ ‫د ركابه‌ریا هه‌لبژارتنێن ئه‌ڤ ‌‬ ‫ب پارتا دیموكرات (كارول ش������ی ‪ -‬پورته‌ر ‪Carol Shea‬‬ ‫‪ )-Porter‬و (ئ������ان ماكالن كوس������ته‌ر ‪Ann McLane‬‬ ‫‪)Kuster‬شیان لسه‌ر كاندیدێن پارتا كۆماری‌ بۆ نوێنه‌راتیا‬ ‫ێ گه‌هنه‌ سیناتور (جان‬ ‫ێ نوێنه‌ران سه‌ركه‌ڤن‪ .‬د ‌‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ دیموكرات و (كێل ‌‬ ‫ش������اهین ‪)Jeanne Shaheen‬ی������ ‌‬ ‫ێ كوماری‌‪.‬‬ ‫ئایوت ‪)Kelly Ayotte‬ی ‌‬ ‫هه‌رچ������ه‌وا بیت‪ ،‬ئه‌ڤ‌ه ن������‌ه دوماهیا زه‌المییه‌‪ .‬هێش������تا‬ ‫ی د ئاس������ته‌كێ‌ نزم‬ ‫ێ وه‌الت ‌‬ ‫ێ ل سه‌رتاس������ه‌ر ‌‬ ‫نوێنه‌راتیا ژن ‌‬ ‫ی تاكو س������اال‬ ‫ێ دای������ه‌‪ ،‬هه‌تا ئه‌وی‌ ڕادده‌ ‌‬ ‫و دل پێڤه‌بوون������ ‌‬ ‫ێ ل كونگرێس������ی‌ نه‌هاتبوون‌ه‬ ‫‪ 2011‬هیچ حه‌مام بۆ ئافر ه‌ت ‌‬ ‫ته‌رخانكرن‪.‬‬ ‫‪ -9‬ئێكه‌مین ژنا هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌زی‌ سه‌رگرت‪:‬‬

‫هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌زی‌ په‌یوه‌ندییان دشكێنیت‬ ‫پاش چه‌ندین س������ال ژ بێ‌ هیڤیب������وون ژ ریفراندومێ‌‪،‬‬ ‫چاالكڤانێن هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌ز شیان هنده‌ك سه‌ركه‌فتنێن‬ ‫مه‌زن تۆمار بكه‌ن‪ ،‬ده‌مێ‌ ده‌نگده‌ران ل س������ێ‌ ویالیه‌تێن‬ ‫(ماین ‪ )Maine -‬و (واش������نتون ‪ )Washington -‬و‬ ‫(ماری‌ الند ‪ )Maryland -‬بۆ جارا ئێكێ‌ ده‌نگێ‌ خۆ بۆ‬ ‫ره‌زامه‌ندیا ده‌ستپێشخه‌ریا هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌زی‌ دای‌‪.‬‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫ویالیه‌تێ������ن دیتر مینا (نیوی������ورك ‪)New York -‬‬ ‫و (كونێكت������كات ‪ )Connecticut -‬و (ڤورمون������ت‬ ‫ ‪ )Vermont‬یاس������ا ل دور هه‌ڤژینی������ا هه‌مره‌گه‌ز‬‫هه‌ی������ه‌ كو ژ الیێ‌ دادگه‌ها ته‌ش������ریعی‌ ده‌رچووینه‌‪ .‬ب‬ ‫دیتنا گش������تی‌‪ ،‬ئه‌ڤ ده‌نگدانا جه‌ماوه‌ری‌ ل هه‌ر سێ‌‬ ‫ویالیه‌تان ره‌نگڤه‌دانا گوهورینه‌كا مه‌زنه‌ بۆ هه‌ڤژینیا‬ ‫هه‌مره‌گه‌زی‌‪.‬‬ ‫چاالكڤان������ان د ڤ������ی‌ بیاڤیدا س������ه‌ركه‌فتنه‌كا به‌رچاڤ ل‬ ‫ێ‬ ‫ی ئین������ا ده‌م ‌‬ ‫ویالیه‌ت������ا (مینوس������یتا ‪ )Minnesota -‬ژ ‌‬ ‫ده‌نگده‌ران دژی‌ یاس������ا قه‌ده‌غه‌كرنا هه‌ڤژینیا هه‌مره‌گه‌ز‬ ‫ی كرین‪.‬‬ ‫هتاف و گاز ‌‬ ‫ێ‬ ‫‪ -10‬ئێكه‌مین جار ‌ه دیموكراتییان زۆرینا ره‌گه‌ز ‌‬ ‫ێ نوێنه‌راندا نینه‌‪:‬‬ ‫ی د ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ێ پێست سپ ‌‬ ‫نێر ‌‬

‫ی پیلوسی‌‬ ‫نانس ‌‬ ‫ێ نوێنه‌رێن‬ ‫سه‌رۆكا دیموكراتییان و ئه‌نداما ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ئه‌مه‌ریكی‌‪ ،‬ژ كالیفورنیا‬ ‫بۆ جارا ئێكێ‌‪ ،‬دیموكراتییان زۆرینا ره‌گه‌زێ‌ نێر ‌‬ ‫ێ‬ ‫ره‌نگ سپی‌ د ئه‌نجومه‌نێ‌ نوێنه‌راندا نینه‌‪( .‬بلومبیرگ‬ ‫ ‪ )Bloomberg‬پێش������بین دكه‌ت كو به‌النسێ‌ نوو د‬‫ده‌زگه‌هێ‌ ته‌شریعی‌ دێ‌ جهێ‌ سه‌رنجراكێشانێ‌ بیت‪.‬‬ ‫كو نزیكی‌ ‪ %90‬ژ كورسیێن كومارییان‪ ،‬لێ‌ بتنێ‌ ‪%47‬‬ ‫ژ كورس������یێن دیموكراتییان زه‌المێن پێست سپی‌ دێ‌‬ ‫وه‌رگرن‪.‬‬

‫سه‌رچاوه‌‪:‬‬ ‫‪http://www.guardian.co.uk/world/us‬‬‫‪news-blog/2012/nov/09/election-firsts‬‬‫‪women-gay-marriage-marijuan‬‬


‫هه‌لبژارتنێن كه‌ته‌لونیا‬

‫ل ئسپانیا؛ (فاشیزم)ا ساخه‌ و گه‌له‌كا سالمه‌ته‌‬ ‫نڤێسین‪ :‬توم وردن‬ ‫وه‌رگێران ژ ئنگلیزی‪ :‬عزه‌ت یوسف‬

‫كچه‌كا نزیك شه‌ش سالی ل گه‌ل ماال خۆ‬ ‫سالڤا (فرانكۆ)ی ڤه‌دده‌ت‬ ‫كچه‌كا بچوك قردێله‌كا ل پرچـ ‌‬ ‫ێ‬ ‫و س���ل��اڤا (فرانك������ۆ) ی ل ده‌مـێ‌‬ ‫هه‌لبژارتنێن كه‌ته‌لونیادا ڤه‌دده‌ت‪،‬‬ ‫ئه‌و هه‌لبژارتنێن چاره‌نووسس������از‬ ‫بۆ جوداب������وون یان م������ان ل گه‌ل‬ ‫ئسپانیا‪.‬‬ ‫ل ‪37‬ه‌مین بیره‌وه‌ریا دكتاتۆرێ‌‬ ‫ئس������پانیا ی������ێ‌ ب������ه‌رێ‌ (جه‌نه‌رال‬ ‫فرانكـۆ) الیه‌نگرێن هش������كباوه‌رێن‬ ‫ئه‌ڤـی دكتاتۆری ل ئس������پانیا دژی‬ ‫هه‌ولدانێن سه‌ربه‌خۆبوونا كه‌ته‌لونیا‬ ‫داڕژیانه‌ س������ه‌ر جادان و ڕێپیڤان‬ ‫سازدان‪.‬‬

‫پڕانیا الیه‌نگرێن (فرانكۆ)ی كه‌سێن ب‬ ‫ناڤسالڤه‌چووینه‌‬

‫جه‌نه‌رال فرانكـۆ‬

‫هه‌ت������ا زارۆكێ������ن ژیـ������ێ‌ وان ژ‬ ‫شه‌ش سالیێ‌ كێمترژی گه‌هشتنه‌‬ ‫جه‌ماوه‌رێ‌ خرڤه‌بووی ل مه‌درید و‬ ‫سالڤا فاشستا فرانكۆی ڤه‌ددان‪،‬‬ ‫كو ل سه‌رده‌مـێ‌ ده‌سهه‌التییا وی‬ ‫(‪ ،)1975 – 1939‬هه‌تا بكارئینانا‬ ‫زمانـێ‌ كه‌ته‌لونـیژی قه‌ده‌غه‌كربوو‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ خرڤه‌بوونه‌ س������ه‌ره‌نجامێ‌‬ ‫س������ه‌ركه‌فتنا جوداخ������وازان ل‬ ‫هه‌لبژارتنێ������ن ناڤخۆی������ی یێ������ن‬ ‫كه‌ته‌لونیا هات‪ ،‬لێ‌ سه‌ركه‌فتنا وان‬ ‫تێرا هه‌ول و بزاڤێ������ن وان ناكه‌ت‬ ‫ب������ۆ پش������ته‌ڤانیكرنا پالن������ا وان ل‬ ‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪41‬‬


‫دوور ئه‌نجامدان������ا ریفراندۆمـا‬ ‫سه‌ربه‌خۆبوونا كه‌ته‌لونیا‪.‬‬ ‫ئه‌ڤی ئه‌نجامـ������ی حكومه‌تا‬ ‫ئس������پانیا ش������اد و دلخۆشكر‬ ‫و بێهن������ه‌كا ته‌نا ڕاكێش������ا‪ ،‬كو‬ ‫نه������ا یا د ره‌وش������ه‌كا ئابووری‬ ‫یا ش������ه‌پرزه‌دا دژیت‪ .‬ده‌ڤه‌را‬ ‫كه‌ته‌لونیا كو دكه‌ڤیته‌ باكورێ‌‬ ‫رۆژهه‌التا ئس������پانیا ده‌ڤه‌ره‌كا‬ ‫ده‌وله‌مه‌ن������ده‌ و جودابوونا وێ‌ دێ‌‬ ‫كارتێكرنه‌كا نه‌رێنی لسه‌ر ئسپانیا‬ ‫كه‌ت و دێ‌ ره‌وش������ا ئابووریا وێ‌‬ ‫ئالوزت������ر و خرابت������ر لێك������ه‌ت‪ ،‬كو‬ ‫نه������ا حكومه‌تا ئس������پانیا ب هه‌می‬ ‫ش������یانێن خۆ هه‌ولدده‌ت ڕادده‌كی‬ ‫بۆ دابنیت‪.‬‬

‫سه‌رۆك ‌ێ كه‌ته‌لونیا (ئارتور ماس)‬ ‫و هه‌ڤژینا وی‬ ‫س������ه‌رۆكـێ‌ كه‌ته‌لونی������ا (ئارتور‬ ‫ماس – ‪ 56‬س������الی‪ ،‬ك������و خودان‬ ‫ناسنامه‌كا ره‌وش������نبیری و زمانی‬ ‫موكوم������ه‌) یێك������و پالن������ا ن������ه‌ ب‬ ‫ح������ه‌زا خۆ كێمكرن������ا مه‌زاختنێ‌ و‬ ‫سس������ته‌مـێ‌ ته‌قه‌شفێ‌ په‌یڕه‌وكری‪،‬‬ ‫بانگه‌وازیا هه‌لبژارتنێن پێشوه‌خت‬ ‫بۆ تاقیكرنا پشته‌ڤانیا هه‌ولدانا خۆ‬ ‫بۆ سه‌ربه‌خۆیییا كه‌ته‌لونیا كر‪.‬‬ ‫ده‌نگ������ده‌ر ژ قه‌یران������ا ئابووری و‬ ‫ێ‬ ‫سسته‌مێ‌ خویك و باجا ئسپانی د ب ‌‬ ‫ئومێدن‪ ،‬كو گه‌له‌ك ژ كه‌ته‌لونییان وه‌سا‬ ‫ێ‬ ‫هزردكه‌ن ناعه‌داله‌تی������ه‌ك ده‌رحه‌ق ‌‬ ‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫خۆنیشاندان بۆ ده‌وله‌تا‬ ‫كه‌ته‌لونی‪ ،‬برۆكسل ‪2009‬‬ ‫واندا هه‌یه‌‪ ،‬له‌وا دوو ژ س������ێ‌ ژ ‪135‬‬ ‫ێ هه‌رێمێ‌ به‌خشین‌ه‬ ‫كورس������یێن ئه‌ڤ ‌‬ ‫چ������وار ژ پارتێن جودایێ������ن داخازا‬ ‫ریفراندۆمـ������ێ‌ بۆ هێالن ژ ئس������پانیا‬ ‫دكه‌ن‪ .‬لێ‌ سه‌رباری ئه‌ڤـێ‌‪ ،‬ده‌نگده‌ران‬ ‫ێ (حزبا‬ ‫ێ جودابوون ‌‬ ‫ێ سه‌ره‌كی ‌‬ ‫گرووپ ‌‬ ‫ماس‪ ،‬حزب������ا نه‌ته‌وه‌یی یا كه‌ته‌لونـی‬ ‫‪ )CIU‬سزا دا و ژمارا كورسیێن وی‬ ‫ژ ‪ 62‬ب������ۆ ‪ 52‬كورس������ی دابه‌زی‪ ،‬كو‬ ‫ێ هه‌لبژاتنان‌ه‬ ‫ئه‌ڤه‌ خرابترین ئه‌نجامـ ‌‬ ‫ئه‌ڤ حزب‌ه ه������ه‌ر ژ دامه‌زراندنا خۆ‬ ‫هه‌تا نها بده‌س������تخۆڤ‌ه دئینیت‪ .‬ئه‌ڤ‬ ‫ئه‌نجام������ه‌ژی بۆ حزب������ا ماس گه‌له‌كا‬ ‫ب زه‌حمه‌ت‌ه بشێت س������ه‌ركردایه‌تیا‬ ‫ه������ه‌وه‌كا ئێكگرتـی ب������ۆ ئه‌نجامدانا‬ ‫ریفوراندومـێ‌ لسه‌ر س������ه‌ربه‌خۆیییا‬ ‫كه‌ته‌لونی������ا و هه‌ڤڕكییا ده‌س������توور و‬ ‫حكومه‌تا مه‌ركه‌زی ل ئسپانیا بكه‌ت‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكـێ‌ ئه‌نجومه‌نـێ‌ ئوروپی‬ ‫یێ‌ په‌یوه‌ندیێ������ن ده‌رڤـه‌ ل مه‌درید‪،‬‬ ‫(خوسێ‌ ئگناسیۆ توریبالنكا) گۆت‪:‬‬ ‫(ماس ‪ - Mas-‬ی شاشیه‌كا مه‌زن‬ ‫كـ������ر‪ .‬ئه‌وی ئه‌جێن������دا جودابوونێ‌‬ ‫مه‌زن كـ������ر‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ جه‌ماوه‌ری‬ ‫گۆتـێ‌ ئه‌وان دڤێت كه‌س������ه‌كێ‌ دی‬ ‫ب ڤ������ی كاری راببی������ت‪ ،‬لێ‌ ئه‌وی‬ ‫گوهداری نه‌كر) ‪.‬‬ ‫ئه‌نجامـێ‌ هه‌لبژارتنان بۆ سه‌رۆك‬

‫وه‌زیرێ������ن ئس������پانیا (ماریانۆ‬ ‫راژۆی) گه‌له‌ك دلخۆش������كه‌رن‪،‬‬ ‫كو نها ئه‌و یێ‌ شه‌ره‌كێ‌ دژوار‬ ‫دژی ناله‌باری������ا ئاب������ووری و‬ ‫هه‌بوون������ا ‪ %25‬بێكاریێ‌ دكه‌ت‬ ‫و هه‌ولێ������ن مه‌زن ب������ۆ كێمكرنا‬ ‫قه‌ر و مه‌زاختنێن بلند دكه‌ت و‬ ‫وه‌به‌رهێنه‌رانان ژ سه‌قامگیریا‬ ‫دارایی و سیاس������ی ل ئسپانیا‬ ‫رازی دكه‌ت‪.‬‬ ‫‪ Mas‬ی������ێ‌ ب الیه‌نگرێن خۆ یێ‌‬ ‫دورپێچایكری ب������وو‪ ،‬هه‌میا ب ئێك‬ ‫ده‌نگ گازی دكرن (س������ه‌ربه‌خۆیی‪،‬‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی)‪ ،‬گۆت ئه‌و دێ‌ بزاڤێ‌‬ ‫كه‌ت ریفراندۆم بهێته‌ ئه‌نجامدان‪،‬‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ گه‌له‌كا ب زه‌حمه‌ته‌‪ ،‬لێ‌‬ ‫ئه‌و لسه‌ر ئه‌ڤـێ‌ پروسێسێ‌ دێ‌ یێ‌‬ ‫رژد و به‌رده‌وام بیت و پێنگاڤان بۆ‬ ‫پێشیێ‌ هاڤێت‪.‬‬ ‫ئه‌نجام وه‌سا دخازن كو (‪)CIU‬‬ ‫ژ پێخه‌مه‌تا مانێ‌ ل ده‌س������تهه‌التێ‌‪،‬‬ ‫دڤێ������ت هه‌ڤپه‌یمانیـێ‌ دگه‌ل هنده‌ك‬ ‫حزبێن دیتر یێ������ن جوداخاز گرێ‌‬ ‫بده‌ت‪.‬‬ ‫سه‌ركه‌فتیێ‌ دوێ‌ ل هه‌لبژارتنان‬ ‫(چه‌پێ������ن كۆماری)ن������ه‌‪ ،‬ئ������ه‌و ژی‬ ‫الیه‌نگرێن ریفراندومـێنه‌‪ ،‬لێ‌ دگه‌ل‬ ‫حزبا ماس ل دۆر مژارا ته‌قه‌شفێ‌‬ ‫پێكناك������ه‌ن‪( .‬فی������ران ریكیخ������ۆ)‬ ‫پروفیس������ورێ‌ زانستێن سیاسی ل‬ ‫زانكۆیا پومپیۆ فابرا (‪Pompeu‬‬ ‫‪ )Fabra‬ل به‌رش������ه‌لونه‌ دبێژیت‪:‬‬ ‫(ده‌نگ د جودانه‌‪ ،‬لێ‌ نامه‌ یا دیاره‌‪.‬‬ ‫دوو ژ سێ‌ ژ ده‌نگده‌ران ده‌نگێ‌ خۆ‬ ‫دانه‌ حزبێن بانگه‌وازییا ریفراندۆما‬ ‫س������ه‌ربخۆبوونێ‌ ژ ئسپانیا دكه‌ن‪،‬‬ ‫لێ‌ ماس ژبه‌ر سیاس������ه‌تا ته‌قشفێ‌‬ ‫زیان ڤێكه‌ت‪).‬‬ ‫لێ‌ مستر (ماس) ی داكوكی كر‬


‫سه‌رۆك وه‌زیرێن ئسپانیا‬ ‫(ماریانۆ راژۆی)‬ ‫كو ئه‌و كه‌سێن وه‌سا هزردكه‌ن پالنا‬ ‫ریفراندۆمـێ‌ شكه‌س������تن خوارییه‪‌،‬‬ ‫دڤێت د حسابێن خۆدا بچن و گۆت‪:‬‬ ‫(ئه‌و كه‌س������ێن د ڤیان پرۆسێسێ‌‬ ‫تێكبده‌ن دڤێت س������ه‌روژنۆی بخۆدا‬ ‫بچن و بزانن دێ‌ چه‌وا پرۆسێسا‬ ‫كومكرن و ده‌ركرنێ‌ د سیاسه‌تێدا‬ ‫كه‌ن و بزاننژی كو پرانییا فورمێن‬ ‫گه‌هش������تینه‌ په‌رله‌مان������ی خۆدان‬ ‫هزرێن سه‌ربخۆبوونێنه‌)‪.‬‬ ‫گه‌ل������ه‌ك ژ كه‌ته‌لونیی������ان د وێ‌‬ ‫باوه‌رێ‌ دانه‌ كو دێ‌ ره‌وش������ا وان‬ ‫باش������تر بیت و دێ‌ پتر پێشكه‌ڤن‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر هات و ژ ئسپانیا ڤه‌بوون‪ ،‬كو‬ ‫نها ل ره‌وشه‌كا ئابووری یا خراب‬ ‫و ناسه‌قامگیر ل ده‌ڤه‌را یۆرۆ دژین‬ ‫و بێكاریژی گه‌هشتییه‌ ‪.%25‬‬ ‫ریفراندۆم لسه‌ر سه‌ربخۆبوونا‬ ‫كه‌ته‌لونیا دێ‌ قه‌یرانه‌كا ده‌ستووری‬ ‫په‌یداكه‌ت و وه‌زیرێن ل مه‌درید ب‬ ‫دژواری دێ‌ دژاتییا وێ‌ كه‌ن‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆك وه‌زیرێ������ن ئس������پانیا‬ ‫(ماریان������ۆ راژۆی) ژ حزب������ا گه‌ال‬ ‫راستره‌وا ناڤه‌ند دبێژیت ریفراندۆم‬ ‫كاره‌كێ‌ ده‌ستووری نابیت و دڤێت‬

‫ب تنێ‌ حكومه‌ت������ا مه‌درید خۆدانا‬ ‫ئه‌ڤـێ‌ بریارێ‌ بیت‪ ،‬سه‌رباری دڤێت‬ ‫هه‌مـی ئسپانیا ڤه‌گریت‪.‬‬ ‫كه‌ته‌لونیا ئێكه‌ ژ ده‌وله‌مه‌ندترین‬ ‫ده‌ڤه‌رێن پیشه‌سازی ل ئسپانیا و‬ ‫ئێك ژ پێنج������ێ‌ ژ داهاتێ‌ ئابووری‬ ‫ی������ێ‌ ده‌وله‌ت������ێ‌ پێكدئینی������ت‪ .‬لێ‌‬ ‫نه������ا حكومـه‌تا ئه‌ڤ������ێ‌ هه‌رێمێ‌ د‬ ‫كاودانه‌ك������ێ‌ ئال������وزدا دژیت و بۆ‬ ‫رزگاربوونێ‌ ژ ڤـی كاودانی چاڤ‬ ‫ل مه‌دری������ده‌‪ .‬هه‌رچه‌ن������ده‌ وه‌ك������و‬ ‫ب������ه‌راورد ره‌وش������ا وێ‌ ژ هه‌موو‬ ‫به‌شێن دی یێن ئسپانیا باشتره‌ ‪-‬‬ ‫هیچ جاران په‌یوه‌ندیێن باش دگه‌ل‬ ‫حكومه‌ت������ا مه‌رك������ه‌زی ل مه‌درید‬ ‫نه‌بووینه‌ ‪ -‬لێ‌ هه‌ر ژ ده‌س������تپێكا‬ ‫قه‌یران������ا ئابووری ل ئس������پانیا ل‬ ‫س������اال ‪ 2008‬ده‌نگێن جودابوونێ‌‬ ‫د بلندب������وون و وه‌راربوونێدان������ه‌‪.‬‬ ‫به‌ری س������ێ‌ س������االن‪ ،‬ڕاپرسییه‌كا‬ ‫نافه‌رمی لس������ه‌ر جوداب������وون یان‬ ‫ناجودابوونا كه‌ته‌لونیا ژ ئسپانیا ل‬ ‫باژێرێ‌ بچوكێ‌ ئه‌رینیس دی مه‌نت‬ ‫(‪ 30 )Arenys de Munt‬میل ژ‬ ‫به‌رشه‌لونه‌ دوور هاته‌ ئه‌نجامدان‪.‬‬ ‫س������ه‌ره‌نجام‪ %96 :‬ژ ده‌نگ������ده‌ران‬ ‫ب به‌ل������ێ‌ ب������ۆ س������ه‌ربخۆبوونـێ‌‬ ‫به‌رسڤدان‪ .‬پاش������ان ‪ 553‬گوند و‬ ‫باژێركێن هه‌رێمـێ‌ هه‌مان ڕاپرسی‬ ‫ئه‌نجام������دان‪ ،‬پڕانیا ه������ه‌ره‌ مه‌زنا‬ ‫ده‌نگان د به‌رژه‌وه‌نـدا جودابوونـێ‌‬ ‫دابوون‪.‬‬ ‫ل ‪ 11‬ئیلونــێ‌‪ ،‬رۆژا نیش������تمانیا‬ ‫كه‌ته‌لونی������ا‪ ،‬نزیكی ملیۆن و نیڤ ژ‬ ‫خه‌لك������ی ل پایته‌ختێ‌ هه‌رێمایه‌تی‬ ‫به‌رشلونه‌ خۆنیشاندان بۆ پشتگیرییا‬ ‫سه‌ربخۆبوونـێ‌ س������ازدان‪ .‬ئه‌وژی‬ ‫مه‌زنترین خۆنیشادانا جه‌ماوه‌ری‬ ‫بوو هه‌ر ژ ساال ‪ 1970‬كو (مستر‬

‫ماس) هاندا داخازا ریفراندۆمـ ‌‬ ‫ێ‬ ‫بكه‌ت‪ .‬حه‌ژێكه‌ر و پشته‌ڤانێن یانا‬ ‫به‌رش������ه‌لـونه‌ ب به‌رده‌وامی ئاالیـێ‌‬ ‫كه‌ته‌لونیا بلند دكه‌ن و س������روودا‬ ‫نیش������تمانیا كه‌ته‌لونیا ڤه‌دگێرن و‬ ‫گازی و هه‌وارییا س������ه‌ربخۆبوونـێ‌‬ ‫دكه‌ن‪ .‬چه‌ندین ه������ه‌زار ژ ئاالیێن‬ ‫كه‌ته‌لونیا ل بالكونێن سه‌رتاسه‌رێ‌‬ ‫به‌رشه‌لـونه‌ دهێنـه‌ هه‌الویستن‪ ،‬لێ‌‬ ‫بتنـێ‌ هه‌تا ئێـك ژ ئاالیێن نیشتمانـێ‌‬ ‫ئسپانیا ناهێتـه‌ دیتن‪.‬‬ ‫زم������ان و كه‌لت������ورێ‌ نه‌ته‌وه‌یی‬ ‫یێ‌ كه‌ته‌لونی������ا ژ ئالیێ‌ دكتاتۆرێ‌‬ ‫ئسپانیا (جه‌نه‌رال فرانكــو) ژ ساال‬ ‫‪ 1939‬هه‌تا مرنا وی ‪ 1975‬هاتبوو‬ ‫س������ه‌ركوتكرن‪ .‬لێ‌ لبه‌ر س������ێبه‌را‬ ‫دیموكراس������یا ئس������پانیا‪ ،‬هه‌رێما‬ ‫كه‌ته‌لونیا ش������یا پله‌كا مه‌زنا مافێ‌‬ ‫ئۆتۆنۆمــی دگه‌ل هێزا تایبه‌تا پۆلیس‬ ‫و سسته‌مێ‌ دادوه‌ریێ‌ بده‌ستخۆڤه‌‬ ‫بینیت‪ .‬زمانـ������ێ‌ كه‌ته‌لونیا هه‌مـی‬ ‫بی������اڤ و ژیانا گش������تی ل ده‌ڤه‌رێ‌‬ ‫ڤه‌گرت و زمانـێ‌ ئس������پانیژی وه‌كو‬ ‫دووهه‌مین زم������ان ل خوێندنگه‌هان‬ ‫دهێته‌ خواندن‪.‬‬ ‫ه������ه‌ژی گۆتنێیه‌ كو هه‌لبژارتنێن‬ ‫كه‌ته‌لونیا ل (‪ )2012/11/25‬هاتنه‌‬ ‫ئه‌نجامدان و رێژا پشكداریێ‌ تێدا‬ ‫گه‌هشته‌ (‪.)%68.5‬‬

‫ژێده‌ر‪:‬‬ ‫‪www.dailymail.co.uk/‬‬ ‫‪news/Catalonia-holds‬‬‫‪historic-election-lead‬‬‫‪independence-crisis‬‬‫‪torn-Spain.html‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪43‬‬


‫سسته‌مێ‌ سیاسی یێ‌ ده‌وله‌تا ئیمارات‬ ‫هه‌ر حه‌فت حاكمێن ئیمارات‬

‫* ئا‪ :‬بیرڤــان عومه‌ر‬ ‫ێ تایبه‌ت دهێت ‌ه‬ ‫ێ سیاس���ی ی ‌‬ ‫ێ خۆ ی ‌‬ ‫ده‌وله‌تا ئیمارات ب سس���ته‌م ‌‬ ‫ێ سیاس���ی ژ كومه‌كا ده‌زگه‌هێن ئێكگرتی پێكدهێت‪ ،‬ل‬ ‫نیاس���ین‪ ،‬سسته‌م ‌‬ ‫ێ ده‌وله‌تا ئێكگرت���ی‪ ،‬كو نوێنه‌راتیا‬ ‫ێ بلند ‌‬ ‫پێش���ه‌نگا وانژی ئه‌نجومه‌ن��� ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ دك���ه‌ت و ژ هه‌ر حه‌فت حاكمێ���ن ئیمارات ‌‬ ‫ده‌س���تهه‌التا بلن���دا ده‌وله‌ت ‌‬ ‫ێ ئه‌لبومێدا دهێت ‌ه نیشاندان‪.‬‬ ‫پێكدهێت‪ ،‬هه‌ر وه‌كو دڤ ‌‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


‫(شێخ خه‌لیف ‌ه بن زاید ئال – نه‌هیان)‬

‫ێ ده‌وله‌تا‬ ‫دووه‌مین سه‌رۆك ‌‬ ‫ئیماراتا عه‌ره‌بییا ئێكگرتییه‌‪،‬‬ ‫ێ یێ‌ ئیمارا‬ ‫حاكمێ‌ ش������ازد ‌‬ ‫(ئه‌بوزه‌بی)یه‌‪ ،‬كو ژ مه‌زنترین‬ ‫هه‌ر حه‌فت ئیماراتێن ده‌وله‌تا‬ ‫ئێكگرتی دهێته‌ هه‌ژمارتن‪ .‬ل‬ ‫ێ س������اال ‪ 2004‬بووی‌ه س������ه‌رۆكێ‌ ده‌وله‌تێ‌‪.‬‬ ‫‪3‬ی چریا دو ‌‬ ‫ئه‌س������لێ‌ وی بۆ ه������وزا (بنی یاس) دزڤری������ت كو بۆ پرانیا‬ ‫هوزێ������ن عه‌ره‌ب ب هوزا دایك دهێت������‌ه هه‌ژمارتن‪ .‬ئێكه‌مین‬ ‫ێ‬ ‫ێ (نوێنه‌راتیا حاكمی و سه‌رۆك ‌‬ ‫پوستێ‌ وه‌رگرتی پوس������ت ‌‬ ‫ێ شواتا‬ ‫دادگه‌هان ل ده‌ڤه‌را رۆژهه‌الت بوو)‪ .‬پاشان ل ئێك ‌‬ ‫ساال ‪ 1969‬وه‌كو شاهزادێ جهنشین بۆ ئیمارا (ئه‌بوزه‌بی)‬ ‫هات‌ه دامه‌زراندن‪ ،‬پاشان وه‌زیرێ‌ به‌رگریێ‌‪.‬‬ ‫ل ئێكێ‌ یولیو س������اال ‪1971‬ێ‪ ،‬سه‌رۆكاتیا ئێكه‌مین چڤاتا‬ ‫وه‌زێرێ������ن ناڤخۆیا ئیمارا (ئه‌بوزه‌ب������ی) وه‌رگرت‪ ،‬زێده‌باری‬ ‫كابینا به‌رگریێ‌ و دارایی‪ .‬پاش راگه‌هاندنا ده‌وله‌تا فیدرالی‪،‬‬ ‫سه‌رباری به‌رپرسیاره‌تییێن خۆ یێن ناڤخۆیی پۆستێ‌ جێگرێ‌‬ ‫س������ه‌رۆكێ‌ چڤاتا وه‌زیران د حكومه‌ت������ا ئێكگرتیدا وه‌رگرت‪،‬‬ ‫كو ل دیسه‌مبه‌را س������اال ‪ 1973‬هاته‌ دامه‌زراندن‪ .‬ل شواتا‬ ‫س������اال ‪ 1974‬پاش هه‌لوه‌ش������اندنا چڤاتا وه‌زیرێن ناڤخۆیی‪،‬‬ ‫ب������ۆ ئێكه‌مین س������ه‌رۆكێ‌ چڤاتا بجهئینان������ی (ته‌نفیزی) كو‬ ‫جهێ‌ چڤات������ا وه‌زیرێن ئیماره‌تێ‌ گرتبوو‪ .‬پاش وه‌رگرتنا ڕێ‌‬ ‫و ره‌سمێن س������ه‌رۆكاتیێ‌‪ ،‬ئێكه‌مین پالنا ستراتیژیا ده‌وله‌تا‬ ‫ئیمارات دارێژت‪ ،‬هه‌روه‌س������ا پێشنیارا پێشخستنا تاقیكرنا‬ ‫ده‌ستهه‌التا ته‌ش������ریعی بۆ راستڤه‌كرنا شێوازێ‌ هه‌لبژارتنا‬ ‫ئه‌ندامێن ئه‌نجومه‌نێ‌ نیش������تمانیێ‌ ئێكگرتی ده‌رێخست‪ ،‬كو‬ ‫هه‌ڤس������ه‌نگیه‌كا كومكرنا دناڤبه‌را هه‌لبژارتنا و دامه‌زراندنێ‌‬ ‫وه‌ك������و پێنگاڤا ئێك������ێ‌ ب������وو‪ ،‬ل داویێ‌ رێخوش������كه‌ربوو بۆ‬ ‫هه‌لبژارتنێن ئه‌ندامێن ئه‌نجومه‌نی ب هه‌لبژارتنێن ئێكسه‌ر‪.‬‬ ‫(شێخ محمد بن راشد ئال ‪ -‬مه‌كتوم)‪،‬‬ ‫ێ‬ ‫ل س������اال ‪ 2006‬پۆست ‌‬ ‫ێل‬ ‫ویالیه‌ت������ا ده‌س������تهه‌التی ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئیمارا دوبه‌ی پاش مرنا برای ‌‬ ‫خۆ (شێخ مه‌كتوم بن راشد‬ ‫ئال ‪ -‬مه‌كتوم) وه‌رگرت‪ ،‬پاش‬ ‫وه‌رگرتن������ا ئه‌رك و فه‌رمانێن‬ ‫ێ و سه‌رۆكێ‌ چڤاتا وه‌زیران و‬ ‫ێ ده‌وله‌ت ‌‬ ‫جێگرێ‌ س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ێ ئیمارا دوبه‌ی‪ ،‬خه‌تیرا ده‌س������تكه‌فتیان خێرا بوو‪ .‬ژ‬ ‫حاكم ‌‬ ‫ێ شێخ‬ ‫ده‌ستكه‌فتیێن وی یێن ناڤخۆیی دامه‌زراندنا (ده‌زگه‌ه ‌‬

‫محمد بن راشد ئال ‪ -‬مه‌كتوم)‪ ،‬كو مه‌زنترین ده‌ستپێخه‌ریا‬ ‫ێ ده‌ڤه‌رایه‌تی بوو‪ .‬ژ پۆستێن‬ ‫ێ لسه‌ر ئاست ‌‬ ‫گه‌شه‌سه‌ندن ‌‬ ‫ێ پۆلیس و ئاساییشا گشتی ل ئیمارا‬ ‫وه‌رگرتین‪ :‬سه‌رۆك ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ به‌رگری ‌‬ ‫ێ ساال ‪ ،1968‬وه‌زیر ‌‬ ‫ێ چریا دو ‌‬ ‫دوبه‌ی ل ئێك ‌‬ ‫ێ س������اال ‪ 1971‬هه‌تا نها‪ .‬سه‌رباری‬ ‫ژ ئێكێ‌ كانوونا ئێك ‌‬ ‫ئه‌رك و فه‌رمانێن خۆ‪ ،‬راهێنان و پراكتیزا ئاره‌زووێن خۆ‬ ‫ژی وه‌كو هۆزان و وه‌رزشا هه‌سپ سواری و پێشبركێیا‬ ‫غاردانا هه‌س������پان دكه‌ت‪ ،‬د گه‌له‌ك قاره‌مانیێن ده‌ولی و‬ ‫ئاسیایی و عه‌ره‌بیدا پشكداربووی‌ه و سه‌ركه‌فتن تۆماركریه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌س������ا گه‌له‌ك ده‌زگه‌هێ������ن كومه‌الیه‌تی و چڤاكی وه‌كو‬ ‫ێ وه‌رزشی و له‌ش جوانی‬ ‫به‌رنامێ‌ (محه‌مه‌د بن راشد) ی ‌‬ ‫ێ (به‌خشینێن دوبه‌ی)‬ ‫ێ (نور دوبه‌ی) و ده‌زگه‌ه ‌‬ ‫و ده‌زگه‌ه ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ (محمد بن راش������د ئ������ال ‪ -‬مه‌كتوم) و پروژ ‌‬ ‫و ده‌زگه‌ه ‌‬ ‫ێ ژبه‌ركرن و به‌الڤكرنا (ده‌ستنڤیسێن‬ ‫(محمد بن راشد) ی ‌‬ ‫ئه‌زهه‌ر) دامه‌زراندیه‌‪.‬‬

‫(شێخ سولتان بن محمد ئال ‪ -‬قاسمی)‬

‫ێ ئیم������ارا‬ ‫حاكم������ ‌‬ ‫(ئه‌لشاریقه‌)‪ ،‬هه‌ر ژ ساال‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫‪ 1972‬سه‌ر‌ۆك ‌‬ ‫ێ ده‌وله‌تا‬ ‫ێ ئێكگرتی������ ‌‬ ‫بلند ‌‬ ‫ێ په‌روه‌د‌ه‬ ‫ئیمارات‪ ،‬وه‌زیر ‌‬ ‫ێ ی������ێ‌ ده‌وله‌تا‬ ‫و فێركرن������ ‌‬ ‫ئیمارات������ا عه‌ره‌بیا ئێكگرتی ‪ .1972- 1971‬ژ ساال ‪1997‬‬ ‫ێ زانكۆیا ئه‌مه‌ریكی ل ئیمارا (ئه‌لشاریقه‌)‪،‬‬ ‫هه‌تا نها سه‌ر‌ۆك ‌‬ ‫ێ زانكۆیا (ئه‌لشاریقه‌)‪.‬‬ ‫ژ ساال ‪ 1997‬هه‌تا نها س������ه‌ر‌ۆك ‌‬ ‫ێ ده‌س������ته‌كا ته‌دریسی ل زانكۆیا (ئه‌لقاهیره‌) وه‌كو‬ ‫ئه‌ندام ‌‬ ‫ێ مێڤان ی������ێ‌ زانكۆیا‬ ‫پرۆفیس������ۆره‌كێ‌ مێڤان‪ ،‬پرۆفیس������ۆر ‌‬ ‫(ئێكس������یتر) هه‌ر ژ س������اال ‪ ،1998‬ئه‌ندامێ‌ دامه‌زرێنه‌ر ل‬ ‫چڤاتا بێشه‌رێن زانكۆیا (كیمبردج) ل به‌ریتانیا هه‌ر ژ ساال‬ ‫‪ .2004‬گه‌له‌ك ئه‌ندامێتی و زه‌مال‌ه و پۆستێن فه‌خری ژ گه‌له‌ك‬ ‫رێكخراوێن جیهانی وه‌رگرتینه‌؛ وه‌كو (الزماله‌ الشرفیه‌) ژ‬ ‫ێ شانازی‬ ‫زانكۆیا پاشایه‌تی یا ئنگلیزی ل له‌نده‌ن‪ ،‬سه‌ر‌ۆك ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئێكه‌تیا زانكۆیێن عه‌ره‌ب‪ ،‬سه‌ر‌ۆك ‌‬ ‫(الرئیس الفخری) ی ‌‬ ‫ێ شانازی‬ ‫ش������انازی یێ‌ ده‌سته‌كا شانۆیا عه‌ره‌بی‪ ،‬سه‌ر‌ۆك ‌‬ ‫ێ‬ ‫یێ‌ كومه‌ال زانستێن ئاسمان و فه‌له‌ك یێن عه‌ره‌بی‪ ،‬سه‌ر‌ۆك ‌‬ ‫ێ مێژویا زانستی ل‬ ‫ێ نێڤده‌وله‌تی ی ‌‬ ‫ێ ده‌زگه‌ه ‌‬ ‫ش������انازی ی ‌‬ ‫ده‌ف عه‌ره‌ب و بسرمانان‪ ،‬س������ه‌ر‌ۆكێ‌ شانازی یێ‌ كومه‌ال‬ ‫میس������ری بۆ خواندنێن مێژویێ‌‪ .‬هه‌روه‌سا گه‌له‌ك نیشان و‬ ‫ێ وه‌رگرتینه‌‪ ،‬وه‌كو‬ ‫مه‌دالیێن رۆشنبیری ژ ده‌وله‌تێن جیهان ‌‬ ‫ێ ساال‬ ‫(درع التمیز) ژ ڤیسته‌ڤاال شانویا عه‌ره‌بی ل میسر ‌‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪45‬‬


‫‪ ،2008‬مه‌دالیا (القدیس میس������روب ماشتوتس)‪ ،‬ژ كومارا‬ ‫ئه‌رمینیا‪ ،‬مه‌دالیا (اإلس������تحقاق الوطنی) ژ كومارا سنگال‪،‬‬ ‫مه‌دالیا كومارا فه‌ره‌نس������ی بۆ هونه‌ر و ئاداب ژ فه‌ره‌نسا‬ ‫ێ مرۆڤان و مه‌دالیا (ابن سینا‬ ‫س������اال ‪ ،2003‬مه‌دالیا ماف ‌‬ ‫الذهبی������ه‌) ژ رێكخراوا یونیس������كۆ‪ ،‬هه‌روه‌س������ا خۆدان ‪16‬‬ ‫باوه‌رنامێن دكتورا یێن فه‌خرینه‌‪.‬‬

‫(شێخ حه‌مید بن راشد ئال ‪ -‬نعێمی)‬

‫ل ساال ‪ 1931‬ژ دایكبوویه‌‪،‬‬ ‫ئه‌ندام������ێ‌ ئه‌نجومه‌ن������ێ‌ بلندێ‌‬ ‫ده‌وله‌ت������ا ئێكگرت������ی و حاكمێ‌‬ ‫ده‌هێ‌ یێ‌ ئیم������ارا (عه‌جمـان)‬ ‫ه‌‪ .‬ده‌ستهه‌الت پاش مرنا بابێ‌‬ ‫خۆ (راش������د بن حه‌مید ئال ‪-‬‬ ‫نعێمی) ل شه‌شێ‌ ئیلونا ‪1981‬‬ ‫وه‌رگرتیی������ه‌‪ .‬خواندن������ا خۆ یا سه‌ره‌تایی ل دوبه‌ی ل ساال‬ ‫‪ 1940‬ته‌واو كریه‌‪ .‬پاش������ی بۆ درێژه‌پێدانا خاندنا خۆ رووی‬ ‫ل قاهی������ره‌ كریه‌ و چاالكیێن خۆ یێن سیاس������ی ل ئیماره‌تێ‌‬ ‫به‌رفره‌هكرین������ه‌‪ ،‬هه‌تا وه‌رگرتنا پوس������تێ‌ جێگ������رێ‌ حاكمێ‌‬ ‫ئماره‌تێ‌ و ژ دامه‌زرێنه‌رێن ئیمارا (عه‌جمـان) یا نوویه‌‪.‬‬

‫(شێخ سعود بن راشد ئه‌لموعال)‬

‫ێ ئیم������ارا (ئ������وم‬ ‫حاكم������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ئه‌لقیوه‌ی������ن) و ئه‌ندام������ ‌‬ ‫ێ بلن������دێ‌ ده‌وله‌تا‬ ‫ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ئێكگرتی‪ .‬ل س������اال ‪ 1952‬ژ‬ ‫دایكبووی������ه‌‪ ،‬خواندنا خۆ یا‬ ‫سه‌ره‌تایی ل (ئوم ئه‌لقیوه‌ین)‬ ‫و خواندن������ا دواناڤنج������ی ل لوبنانێ‌ ته‌واوكریه‪ .‬ل ساال‬ ‫‪ 1974‬به‌شێ‌ ئابووری ل زانكۆیا قاهیر‌ه بدوماهیك ئینایه‌‪.‬‬ ‫ل ساال ‪ 1977‬وه‌كو س������ه‌ركردێ‌ پاسه‌وانێن نیشتمانی ل‬ ‫ئیمارێ‌ ب پال كۆلۆنێل هاتیه‌ دامه‌زراندن‪ ،‬ل س������اال ‪1979‬‬ ‫ێ س������ه‌ر‌ۆكاتیا دیوانا ئه‌میری ل (ئ������وم ئه‌لقیوه‌ین)‬ ‫پۆس������ت ‌‬ ‫وه‌رگرتیه‌‪ ،‬ل س������اال ‪ 1979‬بووی‌ه ش������ا‌هزادێ جهنشین ل‬ ‫ئیمارا (ئوم ئه‌لقیوه‌ین)‪.‬‬ ‫س������ه‌ر‌ۆكاتیا گه‌له‌ك ژ ئه‌نجومه‌نێن رێڤه‌به‌ریێن كۆمپانییێن‬ ‫پشكدار كریه‌‪ ،‬ژ وانه‌ دامه‌زراندن و رێڤه‌به‌رییا به‌نكا ئیمارا‬ ‫(ئوم ئه‌لقیوه‌ین) یا نیشتمانی و كۆمپانیا گازێ‌ یا ئیمارا (ئوم‬ ‫ئه‌لقیوه‌ی������ن)‪ ،‬كۆمپانیا چیمه‌نتۆی یا ئیمارا (ئوم ئه‌لقیوه‌ین)‪.‬‬ ‫به‌شداربوویه‌ د گرێدانا رێكه‌فتنێن وه‌به‌رهێنانێ‌ و رێگه‌ریانا‬ ‫په‌ترۆل و گازێ‌ ل ئیمارا (ئوم ئه‌لقیوه‌ین) و ئێكه‌مین پروژێ‌‬ ‫هه‌ڤبه‌شێ‌ گازا ده‌ریایێ‌ دگه‌ل حكومه‌تا (ره‌ئس ئه‌لخه‌یمه‌) ل‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫س������اال ‪ 2006‬ڤه‌كریه‌‪ .‬ل ‪ 2‬ینایر ساال ‪ 2009‬پاش مرنا باب ‌ێ‬ ‫خۆ (شێخ راشد بن ئه‌حمه‌د ئه‌لموعال) ده‌ستهه‌التا حاكمێ‌‬ ‫ئیمارا (ئوم ئه‌لقیوه‌ین) گرتییه‌ ده‌ست‪.‬‬ ‫(شێخ سعود بن صه‌قر ئال ‪ -‬قاسمی)‪،‬‬ ‫قۆناغ������ا س������ه‌ره‌تایی و‬ ‫دواناڤنجی ل قۆتابخانه‌یێن‬ ‫ئه‌لخه‌یم������ه‌)‬ ‫(ره‌ئ������س‬ ‫ته‌واوكریه‌‪ ،‬به‌ش ‌ێ زانستێن‬ ‫ئاب������ووری و سیاس������ی ل‬ ‫زانكۆی������ا (میش������یگان) ل‬ ‫ئه‌مه‌ریكا بدوماهیك ئینایه‌‪.‬‬ ‫پاش بدوماهیك ئینانا خواندنا خۆ یا زانكۆی ‌ێ ل ساال ‪1979‬‬ ‫ڤه‌كه‌ریا ئیمارا (ره‌ئس ئه‌لخه‌یمه‌) و پۆس������تێ‌ سه‌ر‌ۆكاتییا‬ ‫دیوانا ئه‌میری ل ئیمارێ‌ وه‌رگرت‪ .‬ل ساال ‪ 1986‬سه‌ر‌ۆكاتیا‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ ‌ێ ش������اره‌وانی ‌ێ ل ئیمارێ‌ وه‌رگرت‪ .‬هه‌روه‌س������ا‬ ‫س������ه‌ر‌ۆكاتیا ئه‌نجومه‌نێ������ن رێڤه‌به‌رییا گه‌له‌ل������ه‌ك كۆمپانیا‬ ‫گرته‌ده‌ست‪ .‬پاشان باب ‌ێ وی (شێخ صه‌قر بن محمد ئال ‪-‬‬ ‫قاسمی) وه‌كو شا‌هزادێ جهنشین و جێگرێ‌ حاكم ‌ێ ئیمارا‬ ‫(رأس الخیمه‌) دانا‪ .‬پاش ده‌مه‌كێ‌ كێم وه‌كو (ولی العهد)‬ ‫هاتی‌ه دانای ل س������اال ‪ 2005‬ده‌سته‌كا وه‌به‌رهێنانا (ره‌ئس‬ ‫ئه‌لخه‌یمه‌) بۆ بجهئینان و رێڤه‌برنا چاالكیێن گه‌شه‌سه‌ندن ‌ێ‬ ‫ێ‬ ‫چاككرن������ا ژێرخانا ئاب������ووری دامه‌زراند‪ .‬ل ‪ 27‬ئۆكتوبه‌ر ‌‬ ‫ێو‬ ‫س������اال ‪ 2010‬پاش مرنا باب ‌ێ خ������ۆ بوویه‌ حاكم ‌ێ ئیمار ‌‬ ‫ئه‌ندام ‌ێ ئه‌نجومه‌ن ‌ێ بلندێ‌ ده‌وله‌تا ئێكگرتی‪.‬‬ ‫(شێخ حه‌مه‌د بن محه‌مه‌د ئال – شه‌رقی)‪،‬‬ ‫ژ س������اال ‪ 1974‬هه‌تا نها‬ ‫ێ ئیمارا (ئه‌لفوجه‌یره‌)‬ ‫حاكم ‌‬ ‫ێ‬ ‫ێ ئه‌نجومه‌نێ‌ بلند ‌‬ ‫و ئه‌ندام ‌‬ ‫ده‌وله‌تا ئێكگرتیه‌‪ .‬خواندنا خۆ‬ ‫ێ‬ ‫یا زانكۆیێ‌ ل بریتانیا به‌ش ‌‬ ‫زمانێ‌ ئنگلی������زی ته‌واكرییه‌‪،‬‬ ‫پاشان په‌یمانگه‌ها له‌نده‌ن یا‬ ‫ێ‬ ‫پۆلیسان بدوماهیك ئینایه‌‪ .‬ل ساال ‪ 1971‬ڤه‌گه‌ریای‌ه ئیمار ‌‬ ‫و پۆستێ‌ شا‌هزادێ جهنش������ین یێ‌ ئیمارا (ئه‌لفوجه‌یره‌)‬ ‫ێ‬ ‫ێ پۆس������تێ‌ وه‌زیر ‌‬ ‫وه‌رگرتیی������ه‌‪ .‬پاش دامه‌زراندنا ئێكه‌تی ‌‬ ‫ێ ماس������ییا وه‌رگرتییه‌‪ .‬ل ساال‬ ‫ێ و ئاڤێ‌ و س������امان ‌‬ ‫چاندن ‌‬ ‫ێ وی (ش������ێخ محه‌مه‌د بن حه‌مه‌د بن‬ ‫‪ 1974‬پاش مرنا باب ‌‬ ‫عه‌بدوال ئه‌لشه‌رقی) بوویه‌ حاكمێ‌ ئیمارا (ئه‌لفوجه‌یره)د‬ ‫ێ ‪ 25‬سالییێدا‪.‬‬ ‫ژی ‌‬


‫دیموکراسی‪ ،‬ده‌ستهه‌الت‬ ‫و یه‌کسانیا جڤاکی‬ ‫بدرێژیا دیرۆکا مروڤاتیێ‪ ،‬سیسته‌مێ رێکخستنا جڤاکی‬ ‫که‌تی������ه‌ به‌ر کێش و ڤه‌کێش������ێن دیت������ن و بیرکرنێن جودا‪.‬‬ ‫په‌یدابوونا جڤاکان ژ تاکه‌که‌س������ان ب������ه‌ر ب مالبات‪ ،‬گوند‪،‬‬ ‫خێل و سازیان دهه‌ر س������ه‌رده‌مه‌کیدا‪ ،‬شیان ببنه‌ به‌ر‌سڤا‬ ‫بویه‌رێن تێدا دژیان چ ش������ێوێن زالبوون و دیاردا باندورا‬ ‫تاکه‌که‌سه‌کێ بهێز‪ ،‬یان مالباته‌کێ تاکو گه‌هه‌شتی‌ه په‌یدابوونا‬ ‫سیسته‌مان‪ .‬دیاردا هه‌ر ئوله‌کی‪ ،‬نامه‌یا یه‌کسانییا مرۆڤان‬ ‫رادگه‌هاند و په‌یامبه‌رێ راس������ت سه‌رکێشی و رێڤه‌به‌راتی‬ ‫دک������ر‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی د ئه‌زمۆنه‌کا گران������را ده‌رباز دبوو لهه‌مبه‌ر‬ ‫خوه‌دای و لهه‌مبه‌ر گه‌ل و جڤاکێ‪ .‬ژبه‌ر وێژی سیسته‌مێن‬ ‫ئالیکار ئاڤا بوون و بانگا یه‌کسانیێ هه‌لددا‪.‬‬ ‫سیس������ته‌مێن نووژی د باژێرڤانیێ������دا خو‌ه گه‌هاند‌ه هند‬ ‫پره‌نس������یپێن ژیانێ و جڤاک رێکخست‪ ،‬دیموکراسی شیا‬ ‫دگه‌له‌ک قۆناغێن ژیانێدا رولێ خوه‌ ببینیت‪ ،‬ئه‌گه‌ر یا رێژه‌یی‬ ‫‌شتیه سیسته‌مێن‬ ‫بیتژی دیرۆک پێکڤ‌ه گرێدایه‌‪ ،‬تاکو گه‌هه ‌‌‬ ‫ن������وو‪ ،‬تاکو ئه‌ڤرۆژی دگه‌ل م‌ه دژی������ت‪ ،‬چ وه‌ک‌ه تاکه‌که‌س‪،‬‬ ‫چ وه‌که‌ جڤاک و ده‌س������تهه‌الت‪ .‬ژبه‌ر کو دیموکراس������ی و‬ ‫یه‌کسانی ژ تاکه‌که‌سێ ئازاد ده‌ست پێ دکه‌ت و پالده‌ره‌کێ‬ ‫بهێز‌ه بو قۆناغێن داهاتی‪ ،‬ژبه‌ر ودڤێ چه‌ندێ ئازادی هێزا‬ ‫سه‌ره‌که‌ی‌ه د جڤاکێن دیموکراسدا‪.‬‬ ‫نه‌په‌یدابوونا چینا ناڤین د هه‌ر جڤاکه‌کێدا‪ ،‬دبیت‌ه ئه‌گه‌را‬ ‫شه‌له‌ال دیموکراسیێ و چینا ده‌ستهه‌الت و ده‌وله‌مه‌ند دێ‬ ‫ت بن و چینا ژێرین یا هه‌ژار و بێ ده‌ستهه‌التان‬ ‫سه‌رده‌س ‌‬ ‫د جه������دا دمینیت‪ .‬بڤی ره‌نگی چینا ناڤین نه‌ش������ێت ببیت‌ه‬ ‫خه‌ل������ه‌کا گه‌هاندنا س������ه‌روژێرێن جڤاکی‪ .‬دڤ������ی ده‌میدا‬ ‫مه‌ترسی خو‌ه لسه‌ر جڤاکێ و بنه‌مایێن دیموکراسیێ زال‬ ‫دکه‌ت و گه‌نده‌لیا سیاس������ی‪ ،‬ئابوری‪ ،‬جڤاکی و روشنبیری‬ ‫په‌یدا دبیت‪ .‬ژبۆ رێ لبه‌ر ڤان مه‌ترسیان بێته‌ گرتن‪ ،‬دڤێت‬ ‫دیموکراسی نه‌ ب پیڤانێن کالسیک بێته‌ شرۆڤه‌کرن؛ وه‌ک‌ه‬

‫فه‌همی باالیی‪ -‬به‌رلین‬ ‫‪fbalay6@hotmail.com‬‬ ‫(ده‌س������تهه‌‌التا گه‌ل بو گه‌ل)‪ ،‬لێ دڤێت لسه‌ر هند ته‌وه‌رێن‬ ‫دی پیڤانێن نووژه‌ن بخوه‌ڤ‌ه بگریت‪ ،‬ئه‌وژی یه‌کسانییا دناڤا‬ ‫گه‌لدای‌ه لسه‌ر بنگه‌هێ دیاردێن نوو و پێشداچوونێن جیهانا‬ ‫ئه‌ڤرۆ‪ ،‬وه‌که‌‪ :‬هه‌لبژارتنێن راست لسه‌ر بنگه‌هێ ده‌نگدانێ‪،‬‬ ‫دیارکرنا کارێ ده‌س������تهه‌التێ و چاڤدێریکرنا ده‌ستهه‌التێ‪،‬‬ ‫دامه‌زراندنا سازیێن مافپه‌روه‌ریێ ژ بۆ دانپێدانا ئاسایشا‬ ‫ئازادیا تاکه‌که‌سی و جڤاکی‪.‬‬ ‫لڤێرێ مرۆڤ پس������یاره‌کێ دکه‌ت؛ ئایا دیموکراسیژی‬ ‫دکه‌ڤیته‌ به‌ر پسیارێن جودا؟ ئه‌رێ سیته‌مه‌ک سیاسییه‌؟‬ ‫ئایا ئه‌م د دیموکراسیێدا ریالیته‌یا جڤاکێ دبینین یان نا؟‬ ‫و گه‌له‌ک پسیارێن دی‪ .‬مرۆڤ دشێت میناکێ دیموکراسیا‬ ‫که‌ڤن د‌ س������اال ‪ 507 -508‬ب‪.‬ز ل یونانێ ده‌رکه‌تی‪ .‬کو‬ ‫گرێ������دای جوگرافیا باژێ������ری و مالباتا بهێ������ز بوو‪ .‬وان‬ ‫بریار لس������ه‌ر که‌س������اتیا هاوالتی ددا‪ ،‬ژبه‌ر وێژی لڤێرێ‬ ‫دیموکراس������ی هاته‌ چارچوڤه‌کرن ده‌رڤه‌ی (ژن‪ ،‬کویله‌ و‬ ‫بیانیان)‪ .‬پش������تی هند گوهارتن لس������ه‌ر ڤان سیسته‌مان‬ ‫په‌یدا بووین‪ ،‬وه‌که‌ په‌یدابوونا ئیمپراتۆران و هه‌لوه‌ش������انا‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪47‬‬


‫رۆما س������اال ‪ ،476‬هزرا دیموکرسیێ و یه‌کسانیا جڤاکی‬ ‫به‌ر ب تێکچونێڤه‌ چوو‪.‬‬ ‫دیاربوون������ا هن������د روناکبیرێ������ن س������ه‌رهلدانا روژئاڤا و‬ ‫ڕێنایسانسێ ن‌ه دگه‌ل ڤان هزرێن که‌ڤن بوون‪ .‬وان داخواز‬ ‫دکر حکومه‌ته‌ک ژ گشت گه‌ل پێک بێت‪ ،‬نه‌ یا چارچوڤه‌کری‬ ‫د مالباته‌ک و ده‌ستهالته‌ک ره‌هادا‪ ،‬کو باندورا خو‌ه لسه‌ر‬ ‫گش������ت جڤاکێ بکه‌ن و هه‌موو به‌رژه‌وه‌ندیێن جڤاکێ لژێر‬ ‫باندورا وان بوون و دمه‌ترسییێدا بوون‪ .‬ژبه‌ر ڤێژی هزرا‬ ‫نوو یا روناکبیریێ ئه‌ڤ یه‌ک‌ه قه‌بوول نه‌دکر تاکو ده‌رکه‌تنا‬ ‫روناکبیر و فه‌یله‌س������وفان لفره‌نسا د سه‌دساال ‪18-17‬دا‪،‬‬ ‫ئنگلته‌را و ئه‌مریکا دوو سه‌دس������الێن لهه‌مبه‌ر بنده‌ستیێ و‬ ‫به‌ره‌ڤانیکرنێ ژ مافێن جڤاکا بوراندن‪ ،‬کو بیروباوه‌رێن وان‬ ‫و ئازادیا وان لژێر بریارێن ده‌ستهه‌التێن پادشاییدا بوون‪،‬‬ ‫لێ دبه‌رده‌وامیا په‌یدابوونا که‌سێن وه‌که‌‪ ( :‬روسو‪ ،‬دیدرو‪،‬‬ ‫دالمبیر و ڤولته‌ر) شیان وه‌که‌ که‌سێن روناکبیر هزرا که‌ڤن‬ ‫ره‌فز که‌ن و دیموکراسی یا نوو ژ دایک بو‪.‬‬ ‫لس������ه‌ر ڤی بنگه‌هی هند مافێن هاوالتی هاتن پاراستن‬ ‫دیاردا مافێ مرۆڤی ژ بۆ هاوالتیان کو د ‪26‬ێ ئابا ‪1789‬دا‬ ‫دیاردا یه‌کس������انییێ دناڤبه‌را وه‌التیاندا په‌یدا بوو‪ .‬هه‌ر ژ‬ ‫ڤی ده‌می و هێرڤه‌ هاوالتی خوه‌ ب ژێده‌رێ س������ه‌ره‌که‌ یێ‬ ‫ده‌هس������تهه‌‌‌‌التا سیاس������یڤ‌ه گرێدا‪ .‬لبه‌رامبه‌ر ڤێ ژی هه‌ر‬ ‫ده‌ستهه‌الته‌ک و که‌س������اتیه‌ک ن‌ه گرێدای ئیرادا گه‌ل بیت‪،‬‬ ‫دێ دده‌مه‌کێ نێزیکدا هێته‌ ژناڤ برن‪ .‬دیاردا دیموکراسی‬ ‫یا نووژه‌ن لسه‌ر بنگه‌هێ هه‌لبژارتنێن راست و پاقژ‪ ،‬دوور‬ ‫ژ ته‌زوی������ر و زۆریێ و رێ������ز ل داخوازێن گه‌ل بێت‌ه گرتن و‬ ‫هه‌لبژارتن ژالیێ گه‌لڤه‌ بێت‌ه ده‌ستنیشانکرن‪.‬‬ ‫لڤێ������رێ قۆناغه‌کا دی ی������ا گرنگ دهێت‌ه پێ������ش‪ ،‬ئه‌وژی‬ ‫ژ ب������ۆ به‌رژه‌وه‌ندیا گش������تییه‌‪ ،‬ئه‌و بتنێ ب������ه‌س نین‌ه هه‌موو‬ ‫بچن س������ه‌ر س������ندوقێن ده‌نگدانێ یان ده‌نگ بۆ ڤی الی و‬ ‫الی������ێ دی بێت������ه‌ دان‪ ،‬لێ یا گرنگ ئه‌و‌ه ک������و گه‌ل خوه‌دی‬ ‫روش������نبیریه‌کا دیموکراسیێ بیت‪ ،‬دا بش������ێت بێی باندور‬ ‫و زۆری و به‌رژه‌وه‌ن������دی ده‌نگ������ێ خ������و‌ه بکاربینیت‪ ،‬ن‌ه ب‬ ‫ش������ێوه‌کێ دلوڤانیێ‪ ،‬به‌لکی ب هه‌س������ته‌کا به‌رپسیاریانه‌ و‬ ‫دیاردا ئه‌قله‌کێ گه‌هه‌شتی نوێنه‌رێ خوه‌ هه‌لبژێریت‪ .‬ئه‌گه‌ر‬ ‫دێ ه������ه‌رده‌م د ڤێ بازنه‌یێدا زڤریت و دیموکراس������ی دێ‬ ‫وه‌ک‌ه دروش������مه‌کێ مری هێته‌ بکارئین������ان‪ ،‬دئه‌گه‌رێدا دێ‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتی ژ ناڤ چن و پرسگرێک دناڤبه‌را گه‌ل‬ ‫و ده‌ستهه‌التێدا په‌یدا بن‪.‬‬ ‫لسه‌ر ڤان بنگه‌هان دڤێت یه‌کسانی ببیته‌ پره‌نسیپ‪ ،‬تاكو‬

‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬

‫ده‌ستهه‌الت و جڤاک د به‌رژه‌وه‌ندیێن گشتیدا بن‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی‬ ‫دیارده‌کا که‌ڤنه‌‪ ،‬هه‌ر ژ جڤاکا یونانی یه‌کس������انی لس������ه‌ر‬ ‫دوو بنگه‌هان هات‌ه دانان؛ یه‌ک یه‌کسانی دناڤبه‌را مرۆڤان‬ ‫بخوه‌دا‪ ،‬یا دوویێ یه‌کس������انیا دناڤبه‌را گه‌ل و ده‌ستهه‌التێ‬ ‫دایه‌‪ .‬ژبۆ کو ئه‌م مفای ژ ڤان ئه‌زمونێن دیرۆکی وه‌ربگرین‪،‬‬ ‫دڤێت روش������نبیرییه‌کا دیموکراسییانه‌ ژ الیێ ده‌ستهه‌التێ‬ ‫و گه‌لڤ������‌ه په‌یدا ببیت‪ .‬بئارمانجا رێڤه‌به‌ر و به‌رپس������یارێن‬ ‫جهێن خوه‌دی بریارێ‪ ،‬دڤێت پێزانینێن یه‌کسانییا جڤاکی‪،‬‬ ‫دیموکراسی و پاراستنا به‌رژه‌وندیێن گه‌ل بزانیت‪.‬‬ ‫گه‌ل������ه‌ک جاران ئه‌م دیموکراس������یێ ب هه‌م������وو الیه‌نێن‬ ‫خوه‌ڤه وه‌که‌ دروش������م و ناڤ و نیش������ان دبێژی������ن‪ .‬ن‌ه م‌ه‬ ‫ب������اوه‌ری ب گوتنا خو‌ه هه‌یه‪ ‌،‬ن������ه‌ژی ئه‌م ڤێ باوریێ دناڤا‬ ‫گه‌لدا په‌یدا دکه‌ین‪ .‬ئه‌ڤه‌ژی ڤه‌دگه‌ریت‌ه چاره‌سه‌رییا دگه‌ل‬ ‫ڤی سیسته‌می و نوویاتیا ڤی تێگه‌هێ سیاسی لبا کوردان‪.‬‬ ‫گه‌له‌ک جاران که‌س������ێن دخوازن خوه‌ لژێر ڤان دروشمان‬ ‫بپارێزن و حه‌زا ده‌ستهه‌التێ به‌ر بخوه‌ڤ‌ه بینن دێ بێژن ؛‬ ‫ئه‌م دیموکراتین و ئازادیا تاکه‌که‌س������ی و یه‌کسانیا جڤاکی‬ ‫هه‌ی������‌ه و دێ په‌نا به‌نه‌ ب������ه‌ر برێزکرنا گوڤار و روژنامان و‬ ‫سندوقێن ده‌نگدانێ‪.‬‬ ‫د سیس������ته‌مێن دیموکراس������یدا زێده‌بوون������ا روژنامه‌‪،‬‬ ‫گوڤار و تێله‌فزیۆنان‪ ،‬ن‌ه بنگه‌هن بو دیموکراس������یکرنێ‪ ،‬لێ‬ ‫دیموکراس������ی ده‌ربرینه‌کا ئازاده‌ ژ ره‌خنه‌یا پرسگرێکان و‬ ‫بێ ترس ره‌خنا ده‌س������تهه‌الت و رێکخستنێن ده‌ستهه‌التدار‬ ‫بکه‌ت و لهه‌مبه‌ر وێژی ترس و به‌رس������ڤدانێن دژوار نه‌بن‪.‬‬ ‫بڤی ئاوایی ئه‌م دش������ێین ئاڤاهیێ پیرامیدی (هه‌ره‌می) ی‬ ‫ئاڤا بکه‌ین‪ ،‬هێزا گه‌ل خورت بکه‌ین و گرنگیێ بده‌ینه‌ جڤاکا‬ ‫سڤیل و رێکخستنێن حکوومی و ن‌ه حکوومی و دوورخستنا‬ ‫باندورا تاکه‌که‌سێن ده‌ستهه‌التدار د رێکخستنێن سیاسیدا‪.‬‬ ‫جه‌ماوه‌ر و ده‌ستهه‌الت پێکڤ‌ه هه‌ست ب نێزیکبوونه‌کێ بکه‌ن‬ ‫و پێکڤ‌ه پروژێن پێشدابرن و ئاسایشا گشتی بپارێزن‪.‬‬ ‫ئه‌گ������ه‌ر هه‌ر الیه‌نه‌ک ژڤان ژ گوره‌پانا خه‌باتا سیاس������ی‪،‬‬ ‫جڤاکی‪ ،‬روشنبیری و ئابوری دوور بیت‪ ،‬دێ الیه‌نێ دی هێزا‬ ‫خوه‌ سه‌رده‌س������ت که‌ت و ته‌ڤلهه‌ڤی په‌یدا بیت‪ ،‬پاش������ی دێ‬ ‫زمان������ێ دژبه‌ریێ و ی������ه‌ک دوو نه‌قه‌بولکرنێ په‌یدا بیت‪ .‬دڤی‬ ‫ده‌میدا به‌رژه‌وه‌ندیێن نه‌ته‌وی دێ د مه‌ترسیێدا بن‪ .‬ژبۆ پێتر‬ ‫ئه‌م گوهداریا ئێک دوو بکه‌ین دڤێت د چارچوڤا به‌رژه‌وه‌ندیێن‬ ‫گشتیدا کار بکه‌ین و رێزێ ل دیتنێن جودا بگرین و سیسته‌مێ‬ ‫پێکڤه‌ ژیانێ و یه‌کسانیا جڤاکی بپارێزین‪.‬‬ ‫‪www.fbalayi.wordpress.com‬‬


‫له‌ مێژووی کۆریادا‬ ‫ژنێک توانی ببێته‌ سه‌رکۆمار‬ ‫* هه‌ڵبژاردن‬

‫ڕۆژی چوارشه‌ممه‌ (‪ )٢٠١٢/١٢/١٩‬هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری‬ ‫له‌ کۆریای باش������ووردا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬جیاوازی������ی ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ ئه‌وانی تردا له‌وه‌دا بوو‪ ،‬ک������ه‌ بۆ یه‌که‌مین جار خانمێکی‬ ‫پاڵێ������وراو (پارک گیوون های) له‌ ملمالنێیه‌کی س������ه‌ختدا بوو به‌‬ ‫سه‌رکۆماری "واڵتێکی پیاوساالر"‪.‬‬ ‫خاتوو پارک کچی دیکتاتۆری س������ااڵنی ‪ ١٩٧٩-١٩٦١‬کۆریایه‌‬ ‫و نه‌یارانی جه‌خت ل������ه‌وه‌ ده‌که‌نه‌وه‌‪ ،‬گه‌رچی‬ ‫هی������چ ئاماژه‌یه‌ک له‌ فێمێنیس������تبوونی ئه‌و‬ ‫به‌دی ناک������ه‌ن‪ ،‬ب������ه‌اڵم هه‌ڵبژاردنی ئه‌و‬ ‫وه‌کو سه‌رکۆمار له‌ واڵتێکدا که‌ دۆخی‬ ‫به‌رابه‌ریی له‌ نێ������وان ژنان و پیاواندا‬ ‫ناله‌باره‌‪ ،‬خ������ۆی له‌خۆیدا ئاڵوگۆڕێکی‬ ‫بنه‌ڕه‌تییه‌‪.‬‬ ‫ب������ه‌ پێ������ی دوایی������ن ئام������اری‬ ‫هه‌واڵده‌رییه‌کان������ی کۆریای باش������وور‪،‬‬ ‫خاتوو (پ������ارک گیوون های) ب‌ه (‪)%٥٢،٥‬ی‬ ‫ده‌نگ به‌س������ه‌ر (موون جه‌ی ئێ������ن) پاڵێوراوی (حزبی‬ ‫یه‌کێتیی دیموکراتیک)دا سه‌رکه‌وت‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا موون‬ ‫ج������ه‌ی (‪)%٤٧،١‬ی ده‌نگی هاوواڵتیانی به‌ده‌س������تهێنا‪ .‬جێی‬ ‫ئاماژه‌ی‌ه ک‌ه حزبی یه‌کێتیی دیموکراتیک به‌ چه‌پی مامناوه‌ند‬ ‫ل‌ه کۆریادا به‌ناوبانگه‌‪.‬‬ ‫پرسی ئابووریی واڵت‪ ،‬کێشه‌ی نێوان کۆریای باشوور و باکوور‪،‬‬ ‫له‌ کاتی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا باسی هه‌ر دوو پاڵێوراوه‌که‌ بوو‪.‬‬ ‫هه‌ر به‌دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامی هه‌ڵبژاردنه‌که‌دا‪ ،‬موون جه‌ی‬ ‫ئێ������ن پیرۆزبایی له‌ خاتوو پارک گی������وون های کرد‪ .‬خاتوو پارک‬ ‫گیوون های له‌ مانگی ‪٢‬ی س������اڵی ‪٢٠١٣‬دا وه‌کو س������ه‌رکۆماری‬ ‫کۆریای باشوور ده‌ستبه‌کار ده‌بێت‪.‬‬ ‫پارک گیوون های کچی (پارک چوونگ هی ‪)١٩٧٩-١٩١٧‬یه‌‪،‬‬ ‫باوکی پارک گیوون ژنڕاڵی س������پا بوو‪ ،‬که‌ له‌ ساڵی ‪١٩٦١‬ه‌وه‌ به‌‬ ‫هۆی کووده‌تایه‌کی س������ه‌ربازییه‌وه‌ ده‌س������ه‌اڵتی گرته‌ ده‌ست و تا‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٧٩‬حوکمڕانی واڵت بوو‪ .‬گه‌رچی له‌ سه‌رده‌می (پارک‬ ‫چوونگ هی)دا ئابووریی کۆریا پێشکه‌وتنی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه‌‬ ‫بینی‪ ،‬به‌اڵم سه‌ره‌کیترین کێشه‌ له‌و سه‌رده‌مدا‪ ،‬پێشێلکردنی مافی‬

‫مرۆڤ له‌ کۆریای باشووردا بوو‪ .‬له‌ مانگی ‪٩‬ی ئه‌مساڵدا خاتوو‬ ‫پارک گیوون های به‌ هۆی ئه‌وه‌ی که‌ له‌ سه‌رده‌می باوکیدا مافی‬ ‫مرۆڤ پێشێل کرابوو‪ ،‬داوا لێبوردنی له‌ هاوواڵتیانی کۆریا کرد‪.‬‬ ‫ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی ڕۆژی چوارش������ه‌ممه‌دا (‪)%٧٥‬ی ده‌نگده‌ران‬ ‫به‌شدارییان کرد‪ ،‬که‌ ئه‌مه‌ش به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٧‬دا‪ )%١٢( ،‬زیادی کردووه‌‪ .‬ماوه‌ی پۆستی سه‌رکۆماری له‌‬ ‫کۆریای باشووردا ‪ ٥‬ساڵه‌‪.‬‬ ‫له‌ ماوه‌ی نزیک به‌ ‪ ٤٠‬س������اڵدا‪ ،‬کۆریای باش������وور له‌ واڵتێکی‬ ‫کشتوکاڵییه‌وه‌ بوو به‌ واڵتێکی پیشه‌سازی و هه‌ر ئێستا یه‌کێکه‌ له‌‬ ‫واڵته‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌کانی ئاس������یا‪ .‬کۆمپانیا زله‌کانی (‪)Hyundai‬‬ ‫و (‪ )Samsung‬دوو هه‌نارده‌کاری گه‌وره‌ی جیهانیی کۆریای‬ ‫باشوورن‪.‬‬ ‫به‌پێی ڕاپۆرتی ش������ه‌فافیه‌تی نێوده‌وڵه‌تیی ساڵی ‪ ،٢٠١٢‬له‌ نێو‬ ‫‪ ١٧٦‬واڵتدا‪ ،‬کۆریای باش������وور له‌ ڕی������زی (‪)٤٥‬هه‌مین واڵتدایه‌‪.‬‬ ‫باشترین واڵت که‌ بۆ ش������ه‌فافیه‌ت و نه‌بوونی گه‌نده‌ڵی ئیمتیازی‬ ‫‪١٠٠‬ی بۆ دیاری کراوه‌‪ ،‬کۆریای باشوور ‪ ٥٦‬ئیمتیازی وه‌رگرت‪.‬‬

‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪49‬‬


‫کۆریای باشوور‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری کۆریا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫سێئوول – ژماره‌ی دانیشتووان ‪ 10.500.000‬که‌س – ئامار ‪٢٠٠٩‬‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 99.274‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 49.779.000‬که‌س – ئامار ‪٢٠١١‬‬

‫ڕێژه‌ی شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠١٠ – )%٨١،٩‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٥٠،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٤٩،٥‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪٢٠٠٩ – )%٩٩( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی ژنان له‌ په‌رله‌مان‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ - )%١٣،٧‬‬

‫به‌کارهێنه‌رانی مۆبایل له‌ هه‌ر ‪ ١٠٠‬که‌س‪:‬‬

‫‪ ٩٨‬که‌س ‪٢٠٠٩ -‬‬

‫به‌کارهێنه‌رانی ئینترنێت له‌ هه‌ر ‪ ١٠٠‬که‌س‪:‬‬

‫‪ ٧٦‬که‌س ‪٢٠٠٨ -‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%٢،٦‬کشتوکاڵ‪ )%٣٩،٢( ،‬پیشه‌سازی‪)%٥٨،٢( ،‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌ – ‪٢٠١٠‬‬

‫ڕێژه‌ی بێکاری‪:‬‬

‫(‪٢٠١١ – )%٣،٣‬‬ ‫‪www.landguiden.se‬‬ ‫‪http://persian.euronews.com‬‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


‫كانوونی یه‌كه‌م ‪2012‬‬

‫‪51‬‬


‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)28‬‬


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.