كانوونی یهكهم 2012
1
2
ههڵبژاردن ژماره ()28
دوایین ژمارهی ساڵی ٢٠١٢
سپێك ده
ئ������هم ژمارهیهی گۆڤاری ههڵبژاردن ( )٢٨دوایین ژمارهی س������اڵی ٢٠١٢یه و هاوکاته لهگهڵ کۆتایی ساڵ و جهژنی ساڵێکی نوێ .له درێژهی ساڵی ٢٠١٢دا ،کۆمهڵگهی ههرێمی کوردستان، عێراق و ناوچهکهمان به گهلێک قۆناغی جۆراوجۆردا دهرباز بوون و دهس������تهویهخهی ههندێک کێشهی سیاسی بوونهوه. لهم ناوچه قهیراناوییهدا ،حکوومهتی ههرێمی کوردستان تا ڕادهیهکی باش توانی دهروهستی دۆخه عێراقی و ناوچهیییهکه ببێتهوه ،بهاڵم کێش������ه کهڵهکهکراو و چارهسهر نهکراوهکان ههروا له گۆڕێدا ماون و ،بێشک بۆ ساڵی داهاتووش ( )٢٠١٣دهگوێزرێنهوه. پرس������ێکی گرینگ که پهیوهندی به ههرێمی کوردس������تانهوه ههی������ه ،ههڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاکان������ی عێ������راق و (ناوچه كوردس������تانییهكان له دهرهوهی ههرێم)ه ،ک������ه بهپێی بڕیار له ()٢٠١٣/٤/٢٠دا بهڕێوهدهچێ������ت .ل������ه ههرێمی کوردس������تانیش بڕیار درا که ح������زب و الیهنه کوردس������تانییهکان به یهک لیس������ت دابهزن .له ئاکامدا ( )٨حزب و الیهنی کوردستانی به یهک لیست له ژێر ناوی (هاوپهیمانیی برایهتی و پێکهوهژیان) بهشداری له ههڵبژاردنهکهدا دهکهن. ئ������هم هاوپهیمانیی������ه ڕهنگاوڕهنگه ،یهکێکه له دهس������کهوتهکانی س������اڵی ٢٠١٢که گڕوتین به کۆمهڵگهی ههرێمی کوردس������تان دهدات و ،ههڵگری ئهو پهیامهشه که پرسه نهتهوهیییهکان تهنیا له ڕێگهی کۆدهنگی و پێکهوهکارکردن بهرههمی لێ دهکهوێتهوه. لیس������تی (هاوپهیمانیی برایهتی و پێکهوهژیان) ئهوهش دهس������هلمێنێت که سهرهڕای بۆچوون و جیاوازیی������هکان ،دهکرێ������ت خاڵی هاوبهش بدۆزرێنهوه و له کۆیهکی چهند چهش������نی ،بهاڵم له کۆیهکدا پێکهوه کار بکرێت .یهکێتی له چهند چهشنیدا ،بههێزیی کۆمهڵگهی ههرێمی کوردستان دهردهخات. ساڵی نوێتان لێ پیرۆز بێت! سهرنووسهر
كانوونی یهكهم 2012
3
قهیرانی بهشداریکردن
قهرهنی قادری دیموکراس������ی به بهش������داریکردنه که گهشه دهکات و دهژی������ت .کاتێک ههڵبژاردنێکی ئ������ازاد و دیموکراتیک به ش������ێوهیهکی هێمنانه پرسی دهسهاڵت چارهسهر دهکات، له ڕهوتی خۆیشیدا ،کولتووری جێگۆڕکێی ئاشتییانه له نێوان گرووپه سیاسییهکاندا جێگیر دهکات .چهمکی ههره س������هرهکیش له ههڵبژاردنهکاندا که دهوری یهکالکهرهوه دهگێڕن ،هاوواڵتیانن. به کۆتاییهاتن������ی ههڵبژاردن و دهستاودهس������تکردنی دهس������هاڵتیش دهوری هاوواڵتی������ان کۆتایی پ������ێ نایهت. دیموکراس������ی واتایهک������ی ڕێژهیییه و ل������ه ڕهوتی زهمان و ل������ه ش������وێنی دیاریکراودا گهش������ه دهس������تێنیت و پێ دهگات .بهش������داریکردن له پرۆس������هی بڕیاردان ،بنهمای سهرهکیی دیموکراس������ییه .له ماوهی دوو ههڵبژاردندا، ڕاپرس������ییهکان ،داواکاری و پێش������نیازهکانی کۆمهڵگهی مهدهن������ی و کارتێکهریی ڕاگهیاندنهکان دهبێت بهش������ێک له سیاس������هت بن ،تا بهش������داریکردن له پرسه سیاسی و کۆمهاڵیهتییهکان������دا بێته ئاراوه .ب������ۆ ئهوهی ئهم مافه یاسایییه له کۆمهڵگهدا بهڕێوه بچێت ،پێویسته شێوازی ڕێکخس������تن و بیناکردنی دهوڵهت به دامهزراوهکانییهوه، ههروهها حزب و الیهنه سیاسییهکانیش لهگهڵ دۆخهکهدا هاوکووف و سهردهمیانه بن و دژایهتییان لهگهڵ بنهما و پرهنسیپهکانی ئازادی و دیموکراسیدا نهبێت. 4
ههڵبژاردن ژماره ()28
پرۆسهی بڕیاردان و بهشداریکردن بهش������داری له کاروب������اری کۆمهڵگ������هدا بریتییه له: پرۆس������هی بهکارهێنان و کهڵکوهرگرتن له توانای تاک و گرووپه کۆمهاڵیهتییهکان به مهبهس������تی گهییشتن به ئامانجێکی دیاریکرا و دابینکردنی بهرژهوهندییهکانیان. بهشداریکردن له پرۆسهی بڕیاردان لهسهر ئهو بنهمایه جێگیره ،که هاوواڵتیان مافی خۆیانه لهو کاروبارانهی که پهیوهندییان به ژیانی ئهوانهوه ههیه ،ههس������ت به بهرپرسیارهتی بکهن و بهبێ ترس و دڵهڕاوکێ ،بیر له ڕێگه چارهش بکهنهوه. کاتێک تاک و گرووپی کۆمهاڵیهتی ههستیان به بوونی خۆیان کرد ،ئهوا ههستی بهرپرسیارهتی له ناخیاندا بههێز دهبێت .کۆمهڵگهیهکی بههێز ،له گرهوی بهش������داریکردنی هاوواڵتیان له پرۆس������هی بڕیارداندای������ه .تاک و گرووپی بههێز ،کۆمهڵگهی بههێز بهرههم دێنێت. له دۆخێکی وادا ،مهودای نێوان دهسهاڵت و هاوواڵتیان ڕۆژ بهداوی ڕۆژدا کهمت������ر دهبێتهوه و ئهوهش کۆمهڵگه بههێ������ز دهکات و بواریش به نامۆبوون ()alienation به واڵت و پرسه کۆمهاڵیهتییهکان ،بهرتهسکتر دهکاتهوه. ئهمه بنهمایهکی ئهقاڵنیش������ه بۆ بههێزبوونی ئاسایش������ی تاک ،کۆمهاڵیهتی و نهتهوهیی له یهکهیهکی سیاس������ی و کۆمهاڵیهتیدا. ههر ل������هم بوارهدا ههندێک پێناس������هی هاوبهش ههن، که دهتوانن پرۆسهی بهدیموکراتیکردنی کۆمهڵگه وهگهڕ بخهن. ـ بهرابهریی نێوان هاوواڵتیان و بهش������دارییان له مافی هاوواڵتێتیدا. ـ بهش������داری پێکردن������ی هاوواڵتی������ان و ڕێکخ������راوه ناحکوومییهکان له کاروباری واڵتدا. ـ ڕهخس������اندنی ب������واری یاس������ایی بۆ کهرهس������هکانی ڕاگهیاندن ،بۆ ئهوهی بتوانن سهربهس������تانه و بهرپرسانه زانیاری به کۆمهڵگه بدهن.
پێکهاتهی دامهزراو ه حکوومی و حزبییهکان یهکێک له هۆکاره ههره سهرهکییهکانی بهشداریکردن و کرانهوه له کۆمهڵگه بۆ شێوازی داڕشتنی حکوومهت، دامودهزگانی ،ههروهها حزب و ڕێکخراوه سیاسییهکان دهگهڕێتهوه. ب������ۆ بهڕێوهبردنی پرۆس������هی بهش������داریکردن له بڕیارداندا ،مهرجێکی س������هرهکی ههیه ئهویش ئهو چهشنه ڕێکخستنهیه ،که بتوانێت لهگهڵ داخوازیی و پێویستییهکانی کۆمهڵگهی دیموکراتیکدا بگونجێن. جیاکردنهوهی دهسهاڵتهکان و سهربهخۆیی ئهوان له کار و بڕیاردان ،ههروهها ههماههنگی له نێوانیاندا، بوار بۆ جێبهجێکردنی ئهو پرۆسهیه خۆش دهکات. ئهمه تهنی������ا دامهزراوه حکوومیی������هکان ناگرێتهوه، بهڵکو حزب و ڕێکخراوه سیاس������ییهکانیش بهشێکن ل������هو ڕهوته ،چونکه ههر ئهوانهن که له ههڵبژاردندا بهرنام������ه و پاڵێوراوی������ان بۆ حکوومهت������ی داهاتوو ههیه. دابهشکردنی دهس������هاڵت بهس������هر یهکه بچووکهکان له ناوچهکان������دا ،که پهیوهندیی ب������ه حکوومهتهوه ههیه، ههروهها بینا و پێکهاتهی ناچڕی حزبه سیاسییهکان له کاروباردا ،الفاوێک له بهرپرسیارهتی و بهپیشهییکردنی کارهکانی بهدوادا دێت. قهیرانی بهشداریکردن قهی������ران ،ڕووداو یان کۆمهڵ������ه ڕووداوێکه که له پرۆسهیهکدا به شێوهیهکی کهڵهکهکراو دهقهومێت و مهترس������ی دهخوڵقێنێت .قهی������ران هۆکارێکه بۆ ئهوهی بهش������ێک ل������ه دامهزراوهیهک یان بهش������ێک له دهس������هاڵت توان������ای کارک������ردن و واڵمدانهوهی نهبێت .س������هرهکیترین ئاماژهی قهیران ئهوهیه ،که پهیوهندیی نێوان "س������هرهوه" و "بهرهوه" دهپچڕێت و متمان������ه دهکهوێت������ه ژێر پرس������یارهوه ،ههروهها گشت میکانیزمهکانی بهش������داریکردن له پرۆسهی بڕیاره سیاس������ی و کۆمهاڵیهتییهکانیش لهبهر یهک ههڵدهوهشێنهوه. ههندێک له کۆمهڵناس������ان بڕوایان وایه ،که قهیران ههڵگ������ری "مهترس������ی" و "دهرف������هت"ه" .مهترس������ی" لهبهر ئهوه ،که کێش������هکان ئهوهن������ده کهڵهکه کراون،
هی������چ دهراوێک ب������ۆ ڕزگاربوون لێ ش������ک نابهن .له دۆخی "دهرف������هت" یان "قهیرانی گهش������ه"دا ،ڕێژهی کێش������ه کهڵهکهکراوهکان ئهوهن������ده نین ،که کۆمهڵگه ی������ان دامهزراوهیهک ب������هرهو تهقینهوه بب������ات .ئهم کۆمهڵناس������انه پێیانوایه که لهو قۆناغهدا ،ناس������ینی قهی������ران و س������هرکردایهتیکردنی ئهقاڵنیی دۆخهکه، دهتوانێت پێچهوانه ببێتهوه و کۆمهڵگه بهرهو گهشه ڕێنوێنی بکات. بهاڵم به گشتی ئاماژه و پێناسهکانی قهیران که له بواری حوکمڕانیدا ڕوودهدهن ،بریتین له :سهرنج نهدان به دهستووری گشتیی واڵت .چێکردنی کۆسپ له س������هر ڕێگای بهشداریی سیاسی و کۆمهاڵیهتی. الوازی������ی دهس������هاڵتداران ل������ه بهجێگهیاندنی ئهو بهڵێنانهی که کاتی خۆی دابوویان .بهرزبوونهوهی ئاس������تی داخوازیی هاوواڵتیان و واڵمنهدانهوه بهو داخوازییانه له الیهن حکوومهتهوه .گش������تی ئهمانه ل������ه درێژخان������هدا کهڵهکه دهبن و م������هودای نێوان هاوواڵتیان و دهس������هاڵت ڕۆژ بهدوای ڕۆژدا زیاتر دهبێتهوه. جاری وا ڕوودهدات که نهتهنیا مهودا له نێوان حکوومهت و هاوواڵتی������ان به هۆی گوێ نهدانی حکوومهتهوه ڕوو له زیاد بوون دهکات ،بهڵکو له تهشهنهی خۆیدا دامهزراوه حکوومییهکان و پرهنس������یپه دیموکراتییهکانیش دهکهونه پهراوێزهوه و هیچ بایهخێکیان بۆ نامێنێتهوه. نموونهی ئهمه ،پهیفهکان������ی چهند ڕۆژی ڕابردووی مالیک������ی س������هرۆکوهزیرانی عێ������راق س������هبارهت ب������ه س������تاندنهوهی متمانه له خ������ۆی و حکوومهتهکهی بوو، کاتێک که ڕووبهڕووی ئهم پرسیاره بۆوه ،به ههڕهشهوه گوتی" :بهجۆرێک ڕووبهڕووی ئهو ههواڵنه دهبینهوه بۆ وهرگرتنهوهی متمانه له حکوومهت دهدرێن ،که ههرگیز وێن������هی نهبووبێت ".ڕێک لێرهدایه که باس له (قهیرانی ش������هرعییهت)ی حکوومهتێ������ک دهکرێ������ت ،که گش������ت پهیوهندییهکان دهپچڕێنێت و دامهزراوه سهرهکییهکانی حوکمڕانیش دهکهونه پهراوێزهوه. ئهوانهی کهمتاکورتێک ش������ارهزای ئهلفوبێی سیاسهت بن ،دهزانن که ستاندنهوهی متمانه پرسێکی زۆر ئاسایی و یاسایییه له حکوومهتێکی دیموکراتیکدا .کاتێک بهشێک له پهرلهمان به سهرۆکوهزیران ڕازی نهبن ،مافی خۆیانه داوای ستاندنهوهی متمانه لێ بکهن. كانوونی یهكهم 2012
5
سهربهخۆییخوازانی کهتالۆنیا زۆرینهی کورسییهکانی پهرلهمانیان بهدستهێنا * ههڵبژاردن ڕۆژی یهکش������هممه ()٢٠١٢/١١/٢٥ ههڵبژاردن������ی پێش������وهختهی پهرلهمانی ل������ه ههرێم������ی کهتالۆنی������ای ئیس������پانیا بهڕێوهچوو .هۆکاری پێشوهختهبوونیش بۆ ئهوه دهگهڕێتهوه ،ک������ه کهتالۆنیا به هۆی قهرزوقۆڵهی دهوڵهتی ماریدهوه ،ناچار بوو که له خزمهتگوزاریی������ه کۆمهاڵیهتییهکانی کهم بکاوه و سیاس������هتێکی ئابووریی قورس له ههرێمهکهی������دا بهڕێوه بب������ات .داخوازیی ئارتۆر ماس سهرۆکوهزیرانی کهتالۆنیا ئهوه بوو ،که کهتالۆنیاش وهکو ههرێمی باس������ک خۆی س������هبارهت به ڕێژه و سیاسهتی باجوهرگرتن ل������ه ههرێمهکهیدا بهڕێ������وه ببات ،ههروهها باجێکی کهم به دهوڵهتی ناوهندی بدات .بهڵگهی ئارتۆر ماس ئهوه بوو که له ئاکامی ئهو سیاس������هتهی مادرید، کهتالۆنیا نزی������ک به ٤٢ملیارد یۆرۆ قهرزداره .دهوڵهتی مادرید واڵمی "نهرێنی" به داخوازاییهکانی کهتالۆنیا دایه. ئهم������هش بوو به پاڵنهرێک که ئارت������ۆر ماس ههڵبژاردنی پێش������وهخته ڕابگهیێنێت و ئاکامی ههڵبژاردنهکهشی له سهربهخۆیی کهتالۆنیاوه گرێدا. له ههڵبژاردنی ڕۆژی چوارشهممهدا ،نزیک به ٥ملیۆن و ٤٠٠ه������هزار هاوواڵتیی کهتالۆنیا بۆ ههڵبژاردنی ١٣٥ ئهندام������ی پهرلهمانی خۆجێیی ئهو ههرێمه بانگهێش������تی دهنگدان کران .پاڵنهری س������هرهکی ل������هو ههڵبژاردنهدا، ڕێفراندۆم و سهربهخۆیی بوو. چ������وار حزب������ی س������هرهکی ل������هو ههڵبژاردن������هدا له ملمالنێدابوون .حزبی یهکێتی و ههڤگری به سهرۆکایهتیی ئارتۆر ماس س������هرۆکوهزیرانی کهتالۆنیا ،حزبی چهپی کۆماری که س������هربهخۆییخوازن ،حزبی سۆسیالیست و حزبی پارێزکاری گهل. 6
ههڵبژاردن ژماره ()28
به پێ������ی ئاماری کۆتای������ی ،حزب������ی یهکێتی و ههڤگری ٥٠کورس������ی له کۆی ١٣٥کورسیی پهرلهمانی ل������ه ههڵبژاردنهکهدا بهدهس������تهێنا. حزبی چهپی کۆماری ٢١کورس������ی ،حزبی سۆسیالیست ٢٠کورس������ی ،حزبی پارێزکاری گهل ١٩کورس������ی ،حزبی ژینگه ١٣کورس������ی ،سی ئێس ٩ کورسی و ئهلترناتیڤی چهپ ٣کورسی بهدهستهێنا .بهم پێیه ،حزبی یهکێتی و ههڤگری که حزبی دهس������هاڵتداره، ناتوانێت به تهنیا دهسهاڵت له کهتالۆنیادا بگرێته دهست، لهبهر ئهوه پێویستی به حکوومهتێکی هاوپهیمانی لهگهڵ حزبهکانی تردا ههیه. یهکهمی������ن گرفت ئهوهی������ه که ئایا حزب������ی یهکێتی و ههڤگ������ری که حزبێکی ڕاس������تی مامناوهن������ده ،دهتوانێت لهگهڵ حزبی چهپی کۆماریدا که خاوهنی ٢٠کورسییه، هاوپهیمان������ی پێک بێنێت؟ ب������ۆ پێکهێنانی حکوومهت٦٨ ، کورسی پێویس������ته .جێی ئاماژهیه ،که حزبی یهکێتی و
ههڤگ������ری و حزبی چهپی کۆماری بهر له ههڵبژاردن ئهو بهڵێنهیان به هاوواڵتیان دا ،که له کاتی س������هرکهوتنیاندا ڕێفراندۆم بۆ سهربهخۆیی وهڕێ دهخهن. به پێ������ی ڕاپۆرتی ڕۆیتێرز ،ئاکامی ههڵبژاردنهکه ئهوه نیش������ان دهدات ،که دوو لهس������هر س������ێی ١٣٥کورسیی پهرلهمان������ی کهتالۆنی������ا ه������ی چ������وار حزب������ی جیاوازی سهربهخۆییخوازه ،که گشتیان خوازیاری ڕێفراندۆمن بۆ سهربهخۆیی کهتالۆنیا. براوهی س������هرهکی لهو ههڵبژاردن������هدا حزبی چهپی کۆماری بوو ،که توانی ٢١کورس������ی مس������ۆگهر بکات. ئ������هم حزبه له ههڵبژاردنی س������اڵی ٢٠١٠دا خاوهنی ١٠ کورسی بوو( .حزبی یهکتێی و ههڤگری)ی ئارتۆر ماسی
س������هرۆکوهزیران که له ههڵبژاردنی پهرلهمانی س������اڵی ٢٠١٠دا ٦٢ ،کورس������ی بهدهس������تهێنا ،لهو ههڵبژاردنهدا توانی تهنیا ٥٠کورس������ی مس������ۆگهر بکات .بهدوای ئهم حزب������هدا ،حزبی سۆسیالیس������ت که له س������اڵی ٢٠١٠دا خاوهنی ٢٨کورس������ی بوو ،له ههڵبژاردنی ئهمجارهیاندا توانی تهنیا ٢٠کورسی بهدهست بێنێت. ئهگهر کهتالۆنییهکان س������هبارهت ب������ه بهڕێوهچوونی ڕێفراندۆم بۆ س������هربهخۆیی به کۆدهنگ������ی بگهن ،بڕیار دراوه که ئهم ڕێفراندۆمه له ١١ی س������ێپتامبهری ساڵی ،٢٠١٤که سێسهد ساڵ بهسهر نهمانی خۆبهڕێوهبهریی کهتالۆنی������ا و لکاندنی ئهو واڵته به ئیس������پانیاوه ،بهڕێوه بچێت.
کهتالۆنیا
پایتهخت:
بارسێلۆنا
حکوومهت:
حکوومهتی کهتالۆنیا
پانتایی خاک:
32.107کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان 7.565.603 :کهس٢٠١٢ - زمانی ڕهسمی:
کهتالۆنی ،ئیسپانیایی و ئهرانێس
دۆمێنی ئینترنێت:
Cat ئاماری کۆتاییی ههلبژاردنی پهرلهمانی له کهتالۆنیادا٢٠١٢ - ژمارهی دهنگهکان
ڕێژه
کورسی
حزب
1.112.341
%30,68
50
حزبی چهپی کۆماری
496.292
%13,68
21
حزبی سۆسیالیست
523.333
%14,43
20
حزبی پارێزکاری گهل
471.197
%12,99
19
حزبی ژینگه
358.857
%9,89
13
حزبی (سی ئێس)
274.925
%7,58
9
ئهلترناتیڤی چهپ
126.219
%3,48
3
حزبی یهکێتی و ههڤگری
ماڵپهڕی ڕهسمیی حکوومهتی کهتالۆنیا http://www.gencat.cat بی بی سی http://persian.euronews.com
كانوونی یهكهم 2012
7
کهتالۆنیا ،سهربهخۆیی له نێوان دوو چهمکی ههڵبژاردن و ڕێفراندۆمدا * ئا :عهلی بداغی ئهورووپ������ا له ب������هردهم گۆڕانێکی بنهڕهتی له چهش������نی شۆڕش������هکانی سهدهی 19بۆ سهربهخۆیی و پێکهاتنی دهوڵهت������ه ئیتنیکیی������هکان دایه .لهمێژ ساڵه جیابوونهوهی سکۆتلهندییهکان له بریتانی������ا ،فالندێرهکان له بهلژیکا، باشووری تێرۆل له ئیتالیا و باسکهکان و کهتالۆنیی������هکان ل������ه ئیس������پانیا، وهک پرس������ێکی سیاس������ی و حقووق������ی ل������ه ئ������ارادا بووه .بهاڵم ئێس������تا ئهوه ههڵبژاردنهکان و گهمهی دیموکراسییه که خهریکه ئهو باس������انه ل������ه واقعی س������هربهخۆییخوازیی ئهو نهتهوانه نزیک دهکاتهوه. دیاره ئ������هوهی خێرایی به ڕهوتی س������هربهخۆیی لهو ناوچانهدا بهخشیوه، جیا ل������ه پهرهس������هندنی ویس������ت و داوا و ماف������ه نهتهوهیی ،کولتووری و زمانییهکان ،پرسی ئابوورییه .باسهکه له سهر ئهوهیه ،که له کاتێکدا داهاتی ئهو ناوچانه به هۆی توانا و گهشهی ئابووریی بهرچاویان بهردهوام زیادی کردووه ،ب������هاڵم ئهو داهات������ه زۆر و زهوهن������ده بهجێ������ی تهرخانکردنی بۆ گهشه و ئاوهدانیی زیاتری ئهو ناوچانه، خهرجی ئاوهدانیی ناوچهکانی دیکه و دانهوهی قهرزهکانی بانکی ناوهندیی حکوومهتی ناوهندی کراوه.
8
ههڵبژاردن ژماره ()28
ئ������هو ش������هپۆله وای ک������ردووه که ههڵبژاردنهکانی ڕۆژی ()٢٠١٢/١١/٢٥ی کهتالۆنیا ب������ووه دهرفهتێک تا حیزبه س������هربهخۆییخوازهکانی کهتالۆنیای ئیسپانیا له رێگهی ههڵبژاردنی ئازاد و دیموکراتیکهوه بێنه س������هر کار و، زۆرینهی ههره زۆری کورس������ییهکانی پهرلمان������ی ناوچهییی کهتالۆنیا بگرنه
دهس������ت ،ئهوهش ڕێی بۆ ڕێفراندۆمی دواجار و س������هربهخۆیی ئ������هوان له ئیسپانیا خۆش کردووه. کهتالۆنیا که پێتهختهکهی ش������اری (بارس������ێلۆنا)یه ،پانتایییهکهی وهک واڵت������ی بلژی������ک نزی������ک ب������ه 32100 کیلۆمهت������ری چوارگۆش������هیه و 7 میلیۆن و پێنجس������هد ه������هزار کهس حهش������یمهتی ههیه و ،ل������ه باکووری ڕۆژههاڵتی ئیس������پانیا ههڵ کهوتووه. ل������ه ڕووی دارای������ی ،نیزامی بانکی و کاروباری بهندهریی������هوه ،گرینگترین
پارێ������زگای ئهو واڵتهی������ه و ()%٢٠ی بهرههمه نیشتمانییهکانی ئیسپانیا له کهتالۆنیاوه ڕهعهمهل دێن. خهڵک������ی کهتالۆنیا دهڵێ������ن که به درێژای������ی مێژوو له الی������هن مادرید و دهوڵهتی ناوهندیی ئیسپانیاوه غهدریان لێ کراوه و ،له سهردهمی دیکتاتۆریی ژێن������ڕاڵ فڕانکۆدا زم������ان و ههرێمی خۆبهڕێوهبهری������ی ئ������هوان تێکهوه پێچرا .بهالم دوای مردنی فڕانکۆ له س������اڵی 1975و گهڕان������هوهی ش������نهبای دیموکراسی، و کهتالۆنیی������هکان باس������کهکان زۆرتری������ن ماف������ی خۆبهڕێوهبهرییان له دهس������تووری س������اڵی 1979ی ئ������هو واڵت������ه پێ������درا و زمانهکهیان به فهر م������ی ناس������را و ب������ۆ کاروباری خۆبهڕێوهبهریی ئیداری ،تهندروستی، پهروهردهی������ی و کولتووری به تهواوی دهس������تیان ئ������اوهاڵ کرا .ب������هاڵم بهو حاڵهش������هوه کهتالۆنییهکان که خۆیان وهک نهتهوهی جیاواز پێناسه دهکهن، ئێستا له گهمهی دیموکراسی و له ڕێی ههڵبژاردنهکانهوه داوای سهربهخۆیی دهکهن. دوای هاتنه سهرکاری حکومهتی ێ لوئیز زاپاتێرۆ سۆسیالیستیی خۆز ل������ه س������اڵی 2004دا ،کهتالۆنییهکان
بارودۆخهکهیان لهبار دی و س������اڵی 2005ل������ه پهرلهمان������ی ناوچهی������ی خۆیاندا دهستوورێکی نوێیان پهسند کرد و ،ساڵی 2006له ڕاپرسییهکدا ئهو دهستوورهیان به دهنگی زۆرینهی زیاتر له ()%٩٠ی خهڵک ههموار کرد. بهپێی ئهو دهستووره ،کهتالۆنییهکان نهتهوهیهکی جیاواز له ئیسپانییهکانن و تهنان������هت زمانهکهی������ان له زمانی ئیس������پانیایی له پلهی سهرووتر دایه و ،ه������هر بۆی������ه ل������ه قوتابخانهکاندا تهنیا دهبێ ب������هو زمانه بخوێندرێ و دووکان و بازاڕی������ش دهبێ تهنیا لهو زمانه ب������ۆ س������هردهرانه و تابڵۆکان کهلک وهربگ������رن .ئهو دهس������تووره کهتالۆنییهکانی کرده خاوهنی ئااڵ و سروودی نیش������تمانیی خۆیان ،بهاڵم له ههڵبژاردنهکانی س������اڵی 2011ی ئیس������پانیا و به هاتنه س������هر کاری حیزبی پارێ������زکاری گهل ،ناکۆکی و ئاڵۆزی کهوته نێوان کهتالۆنییهکان و حکوومهتی ناوهندیی مادرید. ئهو ناکۆکییانه له 11ی سێپتامبری ئهو ساڵ ،واته له ()٢٩٨مین ساڵڕۆژی تێکشکانی کهتالۆنییهکان لهبهرامبهر هێزهکان������ی شانش������ینی بورب������وری ئیسپانیادا تهقییهوه و ،نیزیک به یهک ملیۆن و پێنجسهد ههزار کهس ڕژانه سهر شهقام و داوای سهربهخۆیی و جیابوونهوهیان له ئیسپانیا کرد. ئێستاش دوای ڕاگهیاندنی ئاکامی ههڵبژاردنهکان������ی 25ی نۆڤێمب������ر، که تێی������دا س������هربهخۆییخوازهکانی کهتالۆنیا توانیان������ه زۆرینهی دهنگی ههڵبژاردنهکان بهرنهوه ،دهس������هاڵتی خۆبهڕێوهبهری������ی کهتالۆنی������ا ب������ه سهرۆکایهتیی ئارتور ماس ،سهرۆکی پارت������ی یهکیهتی������ی و هاوپێوهندی������ی کهتالۆنی������ا ڕایگهیاند :له ڕۆژی 11ی سێپتامبری 2014دا ڕێفراندۆمێک بۆ
سهربهخۆیی کهتالۆنیا یان مانهوهیان لهگهڵ ئیسپانیادا بهڕێوه دهبات. حکوومهت������ی پارێ������زکاری گهل له ناوهندی ئیسپانیا دهڵێ :ئهگهر بێتوو کهتالۆنیا ئهو ڕێفراندۆمه بهڕێوه ببات و سهربهخۆیی خۆی ڕابگهیهنێ ،ئهوا ڕێگه نادا ل������ه یهکێتیی ئهورووپادا به ئهندام وهربگیرێ .بهاڵم کهتالۆنییهکان دهڵێن :یهکێتیی ئهورووپا ناتوانێ ئهو ههرێمه پش������تگوێ بخا ،ل������ه کاتێکدا ههرێم������ی کهتالۆنیا پل������هی حهوتهمی ئابووری له ههموو ئهورووپادا ههیه. ههندێ له کارناس������انی ئابووریش له س������هر ئ������هو باوهرهن ،ک������ه ئهگهر کهتالۆنیای س������هربهخۆ ب������ه ئهندامی یهکێتیی ئهورووپ������ا وهرنهگیرێ ،ئهوا له ڕووی ئابوورییهوه ناتوانێ لهسهر پێی خۆی ڕاوهس������تێ ،چونکه لهگهڵ ئهوهی خۆی قهرزێکی زۆری یهکێتیی ئهورووپای له س������هره ،دهبێ بهشێک ی 100ملی������ارد یۆرۆیی ل������ه ق������هرز ئیس������پانیاش بگرێته خ������ۆی ،بهوهش فش������ارێکی له ڕادهب������هدهر دهکهوێته سهر ش������انی کهتالۆنیا و ،ئهوهش به مان������ای خۆکوژیی ئ������هو ههرێمه لێک دهدرێتهوه. ب������هاڵم س������هربهخۆییخوازهکانی کهتالۆنیا و ژمارهی������هک ئابووریزانی دیک������هش دهلێن :ههرێم������ی کهتالۆنیا حهوتهمین هێ������زی ئابووریی یهکێتیی ئهورووپای������ه و تهنان������هت دهتوان������ێ بهجێی یارمهتی وهرگرتن له یهکێتیی ئهورووپا ،یارمهتیش������ی ب������دا .ئهوان دهڵێن)%٢٧( :ی ههناردهی ئیسپانیا ئی ئ������هو ههرێمهی������ه و ()%٢٥ی ئهو گهش������تیارانهی س������هردانی ئیسپانیا دهکهن ،بۆ ههرێمی کهتالۆنیا دهچن. ئێس������تا ب������ێ لهبهرچاوگرتن������ی چارهنووسی ئابووریی کهتالۆنیا دوای رێفراندۆم و ئهگهری جیابوونهویان له
ئیس������پانیا ،ئهوهی ڕوون و ئاشکرایه که لهو بارودۆخهدا ئهوه ئیس������پانیایه زۆرتری������ن زیان������ی ب������هر دهک������هوێ، چونکه ئهگهر لهالیهک ئیس������پانیا به جیابوون������هوی کهتالۆنی������ا گهورهترین جهمسهری ئابووریی خۆی له دهست دهدا ،لهالیهکی ترهوه ئهوه هاندانێکه بۆ باس������کهکان که ئهوانیش ڕێچکهی کهتالۆنیاکان بگرنه ب������هر و ،بهوهش ئیس������پانیا جهمس������هرێکی دیک������هی ئابوورییهکهی لهدهست دهدات. ههر بۆیه دوور نییه که حکوومهتی ناوهندیی ئیس������پانیا ب������ۆ بهرگرتن له جیابوون������هوهی کهتالۆنی������اکان بیهوێ ئیمتی������ازی ئابووری������ی زیاتری������ان پێ ب������دا و له بواری کولت������ووری ،زمانی و خۆبهرێوهبهری������دا زیاتر له ههموو کات دهس������تیان ئاوهاڵ بکا .له الیهکی دیکهش������هوه ،یهکێتی������ی ئهورووپا که جیابوونهوهی ههرێمی کهتالۆنیاکانی زۆر پ������ێ خ������ۆش نییه ،دهس������هاڵتی ناوهندیی ئیس������پانیا له مادرید بخاته ژێر فشارهوه تا لهگهڵ کهتالۆنیاکاندا ڕێک بکهون. دوای لهب������هر یهک ههڵوهش������انی چێکۆس������ڵۆڤاکیا ،ش������هڕی قورس������ی یووگوساڵڤیا و پارچه پارچهبوونی به 7واڵت ،ههروهها دوای جیابوونهوهی ههرێمی کۆس������ۆڤۆ له سێربێس������تان، یهکێتیی ئهورووپا پێی وابوو که ئیدی ڕهوتی سهربهخۆییخوازی له ئهورووپا کۆتایی هات������ووه ،به تایبهت که ئیدی ڕێککهوتننام������هی "ش������ینگێن"یش وای کردب������وو ،که س������نوورهکان مانایهکی ئهوتۆیان نهمێنێ ،بهاڵم ئێستا ئهگهری ڕاگهیاندنی س������هربهخۆیی کهتالۆنیا ئ������هو بۆچوونه ت������ۆخ دهکات������هوه ،که ڕهوتی سهربهخۆییخوازی و پێکهاتنی حکوومهت������ی ئیتنیک������ی تهنان������هت له ئهورووپاش هێشتا به بهرییهوه ماوه.
كانوونی یهكهم 2012
9
پاڵپشتی داراییی گشتی بۆ پارته سیاسییهكان
* و :عمران حهم لهس������هر بنهم������ای جیاوازیی������ه ڕۆش������نبیرییهكان و پێوهره یاسایییهكان ،سهرچاوهكانی پاڵپشتی داراییی (تهمویل) پارته سیاسییهكان له سهرتاس������هری جیهاندا جیاوازن .له زۆربهی واڵتانی ئهورووپادا به شێوهی جیاجیا بهشی پارته سیاسییهكان له بودجهی نیشتمانی دهدرێت؛ وهك ئهوهی دیاریكراوه بۆ كاری ئاس������اییی حزبهكان ،ئهدای نوێنهرانی گرووپه پهرلهمانییهكان ئهوان������هی نوێنهرایهتی پارتهكان دهكهن ،ههروهها تێچوونهكانی ههڵمهت������ی ههڵبژاردن له كاتی ههڵبژاردندا .تهمویلی تایبهت بۆ پارته سیاس������ییهكان له بریتانیا و ئهمریكا بهش������ی ههره زۆری بریتییه له تێچوونهكانی ههڵمهتی ههڵبژاردن. زۆر جار شێوهیهكی تێكهڵ له پاڵپشتی داراییی گشتی و تایبهت دادهرێژرێت ،هاوكات پارته سیاس������ییهكان و سهرپهرشتیارانی بهرێوهبردنی ههڵبژاردن پابهن������د دهكرێن به جێبهجێكردنی .له زۆربهی كاتهكاندا كهلێنێكی یاس������ایی س������هبارهت به سزادانی ئهوانهی پابهند نابن به رێنمایییهكان یا بهدوای شێوازی دیكهدا دهگهڕێن ،که بوونی ههیه. له ئوسترالیا ،به پێی یاسای ههڵبژاردنی كۆمنۆڵت له ساڵی 1918هوه ،پارته سیاس������ییهكان و پاڵێوراوه س������هربهخۆكان بۆ ئهنجامدانی ههڵمهتی ههڵبژاردن بهش������ی خۆیان له پاڵپش������تی
10ههڵبژاردن ژماره ()28
داراییی گش������تی وهردهگرن .ب������ه پێی ئهم یاس������ایه ،پاڵێوراوه سهربهخۆكان یان گرووپهكانی ناو ئهنجومهنی پیران ههر كاتێك توانیان ()%4ی دهنگهكان بهدهست بێنن ،ئهوا دهتوانن پاڵپشتی دارایی������ی ههڵبژاردنهكان وهربگرن .ئهو ب������ڕه پارهیه لهڕێگهی لێكدان������ی دهنگه ش������یاوهكان لهگهڵ تێكڕای تهمویلی ئێس������تای ههڵبژاردن دهكرێت ،ههر شهش مانگ جارێك به پێی ههستان و دابهزینی نرخ بڕی تهمویلهكه دهگۆڕدرێت .له ههڵبژاردنی ساڵی 2004ب������ۆ ههر دهنگێك 1.97دۆالر دانرابوو ،بڕی گش������تی كه پێویس������ت بوو بدرێت به الیهنهكان لهو ههڵبژاردنهدا ،بریتی بوو له 42ملیۆن دۆالر. ل������ه دوای ههڵب������ژاردن داوا ل������ه گش������ت بهش������داربووه س������هرهكییهكانی پرۆس������هی ههڵبژاردن دهكرێ������ت ،ڕاپۆرتێك له بارهی گش������ت مامهڵهكانی پهیوهست به ههڵمهتی ههڵبژاردنهوه پێشكهشی لیژنهی ههڵبژاردنی ئوس������ترالی بكهن .ئهم ڕاپۆرته هاوكاری و تێچوونهكانی ههڵبژاردنی پاڵێوراوان و گرووپهكانی ن������او ئهنجومهنی پیران لهخۆ دهگرێت ،س������هرهڕای وردهكاریی تێچوونهكانی ههڵبژاردن و ئهو بهخشین و هاوكارییانهی لهالیهن الیهنی سێیهمهوه پێشكهش به پاڵێوراوهكان دهكرێن. مهبهست له دیاركردن و ئاشكراكردنی حوكمه یاسایییهكان
ئهوهی پهیوهس������تن به تهمویلی پارته سیاس������ییهكان بریتییه له، چاكتركردنی سهالمهتیی پرۆسهی ههڵبژاردن له رێگهی بواردان به دهنگدهران بۆ ئاشنابوون بهو الیهنه سهرهكییانهی بهخشش ب������ه پارته سیاس������ییهكان و گ������رووپ و پاڵێ������وراوهكان دهدهن، سهرهڕای ئاش������نابوونیان به ئاستی ههندێك جۆری تێچوون كه له الیهن بهشداربووانی پرۆسهی ههڵبژاردن ئهنجام دهدرێن. لیژنهی ههڵبژاردنی ئوس������ترالیا ههڵدهس������تیت به وهرگرتن و پشكنینی گش������ت س������هرچاوهكانی داهات ئهوانهی پێویستن دهنگدهران پێی ئاشنا بن و لهسهر پێگهی ئهلیكترونیی لیژنهكه دهیانخات������ه بهرچ������اوی جهماوهرهوه .س������هرهڕای ئ������هو ئهركه قورس������هی دهكهوێته ئهس������تۆی لیژنهی ههڵب������ژاردن له رێگهی بهڕێوهبردن و فهراههمكردنی ئهو پێداویستیانه و چاالكی زۆر و بهردهوام ،كهچی زۆربهی كات دهكهوێته بهر ڕهخنهی پارتهكان و ئهو ئهندام پهرلهمانانهی كه گرنگی دهدهن به ئاش������كراكردنی سهرچاوهی دهرامهتی ڕكابهره سیاسییهكانیان. له ماوهی 2004 -2003نزیكهی 184ڕاپۆرتی سااڵنه تۆمار و چارهس������هر كران ،ههروهها 1190ڕاپۆرت������ی هاوكارهكان و 102پێداچوون������هوه له بارهی پهیبهس������تبوونهوه كراوه .به پێی داتاكانی بودجهی لیژنهی ههڵبژاردنی ئوس������ترالی وا مهزهنده دهكرا ،كه ئهو تێچوونانهی پهیوهستن به تهمویل و خستنهڕووی چاالكییهكان لهماوهی 2005-2004گهیشته 2.8ملیۆن دۆالر. له ئیس������پانیا به مهبهستی ئهنجامدانی ههلبژاردن ،نموونهی تێكهڵ بۆ تهمویلی گش������تیی پارته سیاسییهكان پهیڕهو دهكرێت. تهمویلی گش������تی ب������ۆ ههڵمهتهكان������ی ههڵبژاردن به بهش������ێكی ڕاستهوخۆی بودجهی ههڵبژاردن داناندرێت ،پارتهكان دهتوانن ل������ه س������هرچاوهكانی تایبهتیش پاڵپش������تی دارای������ی وهربگرن. یارمهتییهكانی ههڵمهتی ههڵبژاردن به گوێرهی ژمارهی دهنگ و ئهو كورسییانهی بهدهستییان هێناوه ئهژمار دهكرێن. پارته سیاسییهكان له رێگهی ئهندامهكانیانهوه پاڵپشتی دارایی دهكرێ������ن ،ههروهها له رێگهی داهاتی پرۆژه وهبهرهێنهرهكانیان و قهرزی بانكی .له ئیس������پانیا گهیشتن به رادیۆ و تهلهفزیۆن و ئهنجامدانی ههڵمهتهكانیان بێبهرامبهرهو ،لیژنهیهكی تایبهت له لیژنهكانی ههڵبژاردن سهرپهرشتی ئهو كاره دهكات. له سوید تێكهڵهیهكی سهیر ههیه و تا ڕادهیهكی زۆر پشت ب������ه ڕێككهوتنه فهرمییهكانی نێوان پارتهكان دهبهس������تێت .ههر پارتێكی سیاس������ی یان پاڵێوراوێك ی������ان رێكخراوێك دهتوانێت ههڵمهتی ههڵبژاردن ئهنجام بدات .ههروهك چۆن له ڕێفراندۆمی س������اڵی 2003به مهبهستی گۆڕینی دراوی سویدی له كرۆنهوه ب������ۆ یۆرۆ ،زۆرێك له رێكخراوهكان جیا له پارته سیاس������ییهكان ههس������تان به بهش������داریكردن له ههڵمهتی ههڵبژاردن .ههروهها
زۆرێ������ك له پرۆژه بازرگانییهكان ههس������تان به پاڵپش������تیكردنی ههڵسووراوانی ههڵمهتهكه. س������هبارهت به تهمویلی پارته سیاسییهكان ،هیچ سیستهمێكی ڕێكخراو نییه ،س������هرهڕای ههبوونی یاس������ایهك كه ڕێس������اكانی پرهنس������یپ و زانیارییه ئاكارییهكانی پارته سیاس������ییهكان لهخۆ دهگرێت .هیچ بهندێكی یاس������ایی نییه بۆ ئاشكراكردنی چاالكیی پارته سیاس������ییهكان .ل������ه نهوهدهكان پارته سیاس������ییهكانی ناو پهرلهمان گهیشتنه رێككهوتنێكی دووالیهنه بهمهبهستی گۆڕینهوهی زانیاری لهگهڵ یهكتردا لهبارهی سهرچاوهكانی هاریكاری. چوار سهرچاوهی سهرهكی بۆ تهمویلی حزبه سیاسییهكانی س������ویدی ههن :تهمویلی گشتیی راس������تهوخۆ ،تهمویلی گشتیی ناڕاس������تهوخۆ ،داهات له ڕێگهی ئهندامهكانی حزب ،لووتهری؛ ئهوهی ك������ه حزبهكان و ئ������هو ڕێكخراوانهی س������هر به ئهوانن ئهنجامی دهدهن .س������هرچاوهی س������هرهكی بریتییه له تهمویلی گشتیی ڕاس������تهوخۆ ،ئهمهش له ساتی ههڵبژاردنهكاندا یان له ماوهی نێوان ههڵبژاردنێ������ك و ههڵبژاردنێكی تردا به حزبهكان دهدرێت .بڕی پارهكهش لهس������هر بنهمای ئ������هدای حزبهكان له ههڵبژاردنی پێش������وودا و نوێنهرایهتیی ئێس������تای له پهرلهماندا دیاری دهكرێت. تهمویلی ناراستهوخۆ له ڕێگهی كاری ڕۆژنامهگهری سهر به حزبهكان دهستیان دهكهوێت ،ئهم كارهش لهالیهن حكوومهتهوه پاڵپشتی لێدهكرێت .ههرچهنده ڕێژهی ئهندامبوون له حزبهكاندا دابهزیوه ،بهاڵم داهات له رێگهی ئهندامهكانهوه هێشتا گرنگی خۆی ههیه ،له سهرهتای نهوهدهكاندا 5تا 10لهسهدی بودجهی ههردوو حزبه سهرهكییهكانی سویدی پێكدههێنا. ههندێ������ك له حزبهكان و ئهو ڕێكخراوانهی س������هر به ئهوانن له ڕێگهی لووتهرییهوه داهاتیان دهس������تدهكهوێت ،لهم رێگهیهوه پارتی سۆس������یالدیموکرات سهركهوتنی گهوره بهدهست دێنێت. س������هرهڕای نهبوونی یاس������ایهك بۆ قهدهغهكردن������ی وهرگرتنی یارمهت������ی دارایی له كۆمپانیاكان ،له حهفتاكاندا س������هركردهی حزبهكان رێككهوتن لهسهر ئهوهی هیچ یارمهتییهكی دارایی له كۆمپانیاكان وهرنهگرن. ل������ه گواتیماال تهمویلی حكوومی بۆ پارته سیاس������ییهكان به یاسا دهستنیش������ان كراوه ،پارتهكان له دهسپێكی داواكردن بۆ ئهنجامدان������ی ههڵبژاردن و مانگێك پ������اش تهواوبوونی ،دهتوانن خزمهتگوزاریی پۆسته و گهیاندن بهكاربهێنن .جگه لهمه پارته سیاس������ییهكان له الیهن كهرتی گش������تییهوه تهمویل دهكرێن به ش������ێوهیهك لهگهڵ ژمارهی ئهو دهنگانه بگونجێت ،كه له خولی یهكهمی ههڵبژاردنی سهرۆكایهتیدا بهدهستیانهێناوه به ڕێژهی دوو كویزال (دراوی گواتیمالی) بۆ ههر دهنگێك ،ئهمه لهكاتێكدا
كانوونی یهكهم 2012
11
دهبێت كه پارته سیاس������ییهكان بهالنیكهمهوه %4ی كۆی دهنگه دروستهكانی بهدهستهێنابێت. س������هرفكردنی پارهكه لهژێر سهرپهرشتی لیژنهی ههڵبژاردنی نیش������تمانی و دادگای بااڵی ههڵبژاردندا دهبێ������ت ،ئهم تهمویله بهشێوهی چوار قیست سااڵنه له نێوان ههڵبژاردنهكاندا به پارتهكان دهدرێت .پارته سیاس������ییهكان دهتوانن داراییی گشتی بۆ پرۆسه ئاس������ایییهكان و تێچوونهكانی ههڵمهتی ههڵبژاردن بهكاربهێنن. دادگای بااڵی ههڵبژاردنیش بهرپرسه له پێداچوونهوهی حساباتی پارتهكان و چاودێریكردنی خهرجییهكانیان .لهسهر پارتهكانیش پێویسته ،پێش وهرگرتنی گشت قستهكان ڕاپۆرتێكی تێروتهسهل لهسهر خهرجییهكان پێشكهش بكهن. كاتێك پارتێكی سیاسی پابهندی حسابهكان نهبێت یا ڕاپۆرت پێشكهش نهكات ،دادگای بااڵی ههڵبژاردن بۆی ههیه ئهو پارته بهێنێته ب������هردهم دادگا وهك ههوڵێك بۆ ئ������هوهی ناچاری بكات پابهندی یاساكان بێت .ههرچهنده تهمویلی تایبهت له گواتیماال قهدهغه نهكراوه ،بهاڵم خوازراو نییه. لهبهر ئهوهی هیچ س������نوورێك بۆ خهرجییهكان له ناو یاسادا دی������اری نهكراوه ،بۆیه ئهس������تهمه جگه ل������ه خهرجیی ڕێكالمه گش������تییهكان ،خهرجی ههڵمهتهكانی ههڵبژاردن پێوانه بكرێن، تهنان������هت ئهگهر گش������ت حزبهكانیش پهیبهس������ت بكرێن دوای ههڵبژاردن خهرجییهكانیان ئاشكرا بكهن. له یاسای پارته سیاسییهكانی كهمبۆدیادا هاتووه؛ پێویسته تهمویل������ی حزبهكان له ڕێگ������هی ئهندامهكانیانهوه ،ئهو داهاتهی له ڕێگ������هی چاالكیی������ه بازرگانییه رێپێدراوهكانهوه دهس������تیان دهكهوێ������ت ،هاوكاریی دامهزراوهكانی كهرتی تایبهت و تاكهكان و س������هرمایهی خودی پارتهكانهوه بێت .هاوكاری وهرگرتن له كۆمپانی������ا بیانییهكان و دامهزراوه حكوومییهكان یان ڕێكخراوه ناحكوومییهكان قهدهغهیه. بهب������ێ بهلهبهرچاوگرتنی بهش������داریكردنیان له پرۆس������هی ههڵبژاردن������دا ،داوا ل������ه گش������ت حزبه سیاس������ییهكان دهكرێت ڕاپۆرتێك������ی س������ااڵنه له ب������ارهی داهات ،خهرج������ی ،بودجه و حس������اباتی بانكیی خۆیان پێشكهش به وهزارهتی ناوخۆ بكهن. ههرچ������ی ئهوهی پهیوهندداره به ههڵمهت������ی ههڵبژاردن ،ههر له یاس������اكهدا هاتووه كه حكوومهت تهمویلی پارته سیاسییهكان به یهكس������انی فهراههم دهكات ،بهاڵم تاكو ئێس������تا ئهم یاسایه جێبهجێ نهكراوه .بهپێی ئهو یاسایانهی ئێستا كاریان پێدهكرێت، پێویسته پارته سیاس������ییهكان ڕاپۆرتێك لهبارهی تێچوونهكانی ههڵمهتی ههڵبژاردنی خۆیان پێشكهش بكهن ،ههروهها پێویسته تومارێكیان ههبێت تیایدا سهرچاوهی داهات و خهرجییهكانیان دیاری بكهن ،ئهگهر پێویستی كرد دهبێت ئهو توماره بهمهبهستی پێداچوونهوه لهبهردهستی لیژنهی ههڵبژاردندا بێت.
12ههڵبژاردن ژماره ()28
تاك������ه هاوكاری������ی حكوومهت ب������ۆ ئهنجامدان������ی ههڵمهتی ههڵبژاردنی پارته سیاس������ییهكان بریتییه ،له دابینكردنی ماوهی پهخش������كردنی بێبهرامب������هری ڕادیۆ و تهلهفزی������ۆن ،لهم بارهوه دهس������هاڵتدارانی ههڵبژاردن ههڵدهس������تن به ڕێكحستنی كاتی یهكسان بۆ پهخش������كردنی پهیامی حزبهكان بۆ ماوهی 30ڕۆژ له یهك������هم ڕۆژی ههڵمهتی ههڵبژاردندا ،ب������هاڵم ئهم هاوكارییه ههڵبژاردنی شارهوانییهكان ناگرێتهوه. له هاییتی ل������هو كاتهی كه بودجهی ههڵبژاردن داڕێژرا و له ههڵبژاردنی 2005دا بهڵێنی یارمهتیی نێودهوڵهتیی بهدهستهێنا، ههندێك بهند یا سیاسهتی پهیوهنددار به چاالكییهكانی ههڵمهتی ههڵبژاردنی پارته سیاسییهكان دیاریكراون .ئهمه ئهو گومان و ڕووبهڕووبوونهوانه ڕوون دهكاتهوه ،ك������ه له دوای كۆتاییهاتنی ملمالنێكان ڕوو دهدهن. له (ئهفغانس������تان)یش وێنهكه بهههمان شێوهی هاییتی ڵێڵ و ناڕوونه ،تهنانهت ئهگهر یاس������اكانی پهیوهست به یارمهتیدانی پارته سیاسییهكانیش تێپهڕێندرێن .لهسهر قهواره سیاسییهكانی بهش������داربوو له ههڵبژاردندا پێویسته ههر یهكێكیان باالنسێكی بانكی������ی تایبهت به خۆیان ههبێت و گش������ت ئ������هو هاوكاریانهی تێدا دابنرێت كه به مهبهستی ههڵمهتی ههڵبژاردن به دهستیان هێن������اون ،ئهمهش به پێی ئهو بهندانهی له یاس������ای دهس������تهی هاوبهشی بهڕیوهبردنی ههڵبژاردندا هاتووه ،ئهوانهی پهیوهستن به دارایی ههڵمهته سیاسییهكانهوه. ههر تاكێكی ئهفغانی یا ه������هر ڕێكخراوێك لهكاتی ههڵمهتی ههڵبژاردن������دا بۆی ههیه به بڕی دوو ملی������ۆن ئهفغانی (دراوی ئهفغانس������تان) ( 47000دوالر) یارمهتی پێشكهش به پاڵێوراو بكات .پێویس������ته ههر یارمهتییهك که بڕهكهی له 1000ئهفغانی زیاتر بێت ،تۆمار بكرێت و دهس������تهی هاوبهش������ی بهڕێوهبردنی ههڵبژاردن لێی ئاگادار بكرێتهوه. تاكه هاوكارییهك كه دهكرێت له سهرچاوهیهكی گشتی دهست بكهوێت ،تهنها له ڕووی خزمهتگوزاریی ئاساییشهوه دهبێت .بهم شێوهیه له ئێستادا هیچ تهمویلێكی گشتی بۆ پارته سیاسییهكان و پاڵێوراوان یا پاڵێوراوه سهربهخۆكان بوونی نییه. سهرهڕای ڕێگهنهدان به قهواره سیاسییهكان به وهرگرتنی هاوكاری له دهرهوهی ئهفغانس������تان ،ڕێكخ������راوه ناحكوومییه نێودهوڵهتییهكان چهندین خولی ڕاهێن������ان و رێنوێنیكردنیان له بارهی ڕێكحستنی پارتی سیاسی ،داڕشتنی بهرنامهی سیاسی و باش������ترین ڕێگ������ه بۆ ئهنجامدان������ی ههڵمهتی ههڵب������ژاردن له ژینگهیهكی دیموكراتیدا پێشكهش كردووه. http://aceproject.org/index-ar?set_language=ar
ژاپۆن؛ سهركهوتنی ئۆپۆزسیۆنی لیبراڵ * ههڵبژاردن بهپێ������ی ئهنجامهكانی ههڵبژاردنی گش������تیی ژاپۆن كه له ٢٠١٢/١٢/١٦دا ئهنجام������درا( ،پارتی دیموكراتی لیبراڵ)ی ئۆپۆزسیۆن سهركهوتنێكی گهورهی بهدهستهێنا .بۆ جارێکی تر سهرۆكی ئهو پارته (ش������ینزو ئابی)ی تهمهن 58سااڵن پۆستی سهرۆكوهزیران وهردهگرێتهوه. پارتی دیموكراتی لیبراڵ له ههڵبژاردنی ساڵی 2009دا ڕووبهڕووی شكس������تێكی قورس بوویهوه .ل������ه دهنگدانی ٢٠١٢/١٢/١٦دا كه بهڕێوهچوو ،له كۆی 480كورس������یی ئهنجوومهنی نوێنهران 294 ،كورسی بهدهستهێنا و پارتی (نیوكۆمیتۆ)ی هاوپهیمان 31كورس������ی مس������ۆگهر کرد، واته ههردوو پارتهكه 325كورس������ییان بهدهستهێنا .کۆی ئهم ژماره كورس������ییانهی كه بهدهستیانهێنان ،زۆرترن لهو كورسییه كۆنتروڵكراوانه له الیهن 17لیژنهكهی ئهنجوومهنی نوێنهرانهوه ،كه ژمارهیان 269كورس������ییه .ئهمهش ئهوه دهگهیهنێ������ت كه هاوپهیمانیی ههردوو پارتهكه دهبێته هۆی دهسهاڵت له پهرلهماندا بگرنه دهست ،بهبێ لهبهرچاوگرتنی سهرۆكایهتیكردنی ئهنجومهنی ڕاوێژكاران. (ش������ینزو ئابی) سیاس������هتمهدار و نهتهوهخواز له ساڵی 2007دا بۆ ماوهی یهك س������اڵ پۆس������تی س������هرۆكوهزیرانی وهرگرتبوو ،دووب������اره له كۆنگرهیهك������ی پهرلهمانیی تایبهتدا بۆ ئهو پۆس������تهدهستنیش������ان دهكرێتهوه و دهبێته حهوتهمین سهرۆكوهزیرانی ژاپۆن. لهم ههڵبژاردنهدا ،پارتی دیموكراتی دهسهاڵتداری ژاپۆنی به سهرۆكایهتیی سهرۆكوهزیران (یۆشیھیکو نودا) تووشی شكستێكی قورس بوو ،له ئهنجامدا 57كورسی بهدهستهێنا به بهراورد به 230كورسی كه له ههڵبژاردنهكهی پێشوودا بهدهس������تی هێنابوو .لهالیهكی دیكهوه (یۆش������یھیکو نودا) س������هرۆکی پارت������ی دیموکراتی ژاپۆن ،شکس������تی پارتهکهی ڕاگهیاند و بهرپرس������یارێتی ئهو شکستهی خسته ئهستۆی خۆی و ئاشکراشی کرد ،وهك سهرۆكی ئهو پارته دهست له پۆستهكهی دهكێشێتهوه. س������هرهڕای ناڕهزاییهك������ی زۆر له الیهن جهم������اوهرهوه و هۆش������داریدان له الیهن پس������پۆر و ش������ارهزایان لهبارهی جمووجۆڵێكی بوومهلهرزهیی پێشبینی كراوه له ژێر وێستگه
ئهتۆمییهکان������دا ،پارتی دیموكراتی دهس������هاڵتداری ژاپۆنی بڕی������اری دووباره كاركردن������هوهی وێس������تگه ئهتۆمییهكانی ڕۆژئ������اوای ژاپۆنی دا ،ئهمهش بوو به مایهی شكس������تێكی گهورهی ئهو پارته. ل������هو ههڵبژاردنهدا ههش������ت وهزیر ل������ه نێویاندا گهوره ئهمینداری ئهنجوومهنی وهزیران (ئوس������اموو فۆجیمۆرا)، كورسییهكانیان له دهستدا. پارتی نوێبوونهوه به س������هرۆكایهتیی (حاكمی پێش������ووی تۆکیۆ ،ش������ینتارو ئیشیهار) كه تازه دامهزراوه 54كورسی بهدهس������تهێنا ،لهبهر ئهوه ئهو پارته دهبێته سێیهمین حزب لهناو ئهنجوومهنی نوێنهراندا ،ههروهها پارتی س������بهی كه یهكێك������ه لهو پارتانهی دژی چهك������ی ئهتۆمییه له ژاپۆن ،به سهرۆكایهتیی (یۆكیكۆ كادا) پارێزگاری شیگای 9 ،كورسی بهدهس������تهێنا .ئهو كورس������ییانهی كه م������اون ،حهوت پارتی دیك������هی بهش������داربووی ههڵبژاردن و كهس������انی بێالیهن به دهستیانهێناون. ڕێژهی بهش������داریكردن لهو دهنگدانه تهنها %59.32بوو، ئهمهش به ڕێژهی %10كهمتره له بهشداربووانی ههڵبژاردنی ساڵ 2009یه. ل ه 2006هوه تا ئێس����تا شهش كهسایهتی پۆستی سهرۆكوهزیرانیان وهرگرتووه! له 2006دا (جۆنیتش������یرۆ كویزۆمی) ،دوای پێنج ساڵ دهس������تی لهپۆس������تهكهی كێش������ایهوه .ل������ه 2007دا پارتی دیموكراتی لیبراڵ له ههڵبژاردنی ئهنجوومهنی ڕاوێژكاراندا شكس������تی هێنا؛ بهه������ۆی خراپیی باری تهندروس������تییهوه (شینزو ئابی) س������هرۆكی ئهو پارته دهستی له پۆستهكهی كێشایهوه. له 2008دا (یاسی فۆكۆدا) به بیانووی ئهوهی ئۆپۆزسیۆن دهستیانگرتووه بهس������هر ئهنجوومهنی ڕاوێژكاراندا و بوون به ڕێگر له بهردهم جێبهجێكردنی سیاس������هت و پالنهكانی، دهستی لهكار كێشایهوه. له 2009دا (تارۆ ئاس������ۆ) س������هرۆكی پارتی دیموكراتی لیبراڵ ،دوای شكستهێنانی له ههڵبژاردنی گشتیدا ،دهستی لهكار كێشایهوه.
كانوونی یهكهم 2012
13
ل������ه 2009دا (یۆكی������ۆ هاتویاما) پاش ئ������هوهی نهیتوانی پهیمانهک������هی س������هبارهت به گواس������تنهوهی بنكهی پیادهی ئهمریكی بێنێته دی ،الیهنگرانی ڕوویان له کهمیی دا .دوای نۆ مانگ مانهوه لهو پۆسته وهك سهرۆكوهزیران ،دهستی له كار كێشایهوه. ل������ه 2011دا (تاوت������ۆ كان) به هۆی الوازیی ش������ێوازی بهڕێوهبردن و مامهڵهكردن بهرامبهر به كارهساتی بوومهلهرزه و تسۆنامی كه له ژاپۆندا ڕوویاندا ،ڕووبهڕووی ڕهخنهیهكی تووند بوویهوه و له ئهنجامدا دهستی لهكار كێشایهوه. س������هرۆكوهزیرانی ئێس������تا (یۆش������یهۆكۆ نۆدا) به هۆی ههڵوێس������ته توندهكانی س������هبارهت ب������ه زیادكردنی باجی كاركردن ،الیهنگرانی بهرهو كهمبوونهوه چوون. شینزو ئابی کێیه؟ شینزو ئابی له خێزانێكی سیاسهتوان له ناغاتووی ژاپۆنی س������اڵی 1954له دایكبووه .له ناو حكوومهته یهك به دوای یهكهكانی ژاپۆندا چهند پۆستێكی گرنگی وهرگرتووه .بۆ یهكهم جار له ساڵی 1993دا وهك ئهندامێكی ئهنجوومهنی نوێنهران ههڵبژێردرا .له20ی س������پتهمبهری 2006به سهركهوتنێكی بێهاوتا وهك سهرۆكی پارتی دیموكراتی لیبراڵ ههڵبژێردرا.
ه������هر لهو مانگ������هدا ل������ه ههڵبژاردنی س������هرۆكایهتیی ژاپۆن سهركهوتنی بهدهستهێنا و پۆستی سهرۆكوهزیرانی وهرگرت. بهمهش بوو به نهوهدهمین س������هرۆكوهزیران له ژاپۆندا ،بهاڵم دوای س������اڵێك به هۆی خراپیی باری تهندروستییهوه دهستی له كار كێشایهوه .له مانگی سپتهمبهری ئهمساڵدا ،بۆ دووهم جار به سهرۆكی پارتی دیموكراتی لیبراڵ ههڵبژێردرا .بهپێ ڕای گشتی ،شینزو ئابی به گهورهترین سیاسهتوانی ژاپۆنیی دوورهپهرێز دادهنرێ ،ههروهها س������هبارهت به ئاسایش������ی نهتهوهیی و ئهو سیاسهتانهی پهیوهندیان به (چین)هوه ههیه، توندترین ڕێگا دهگرێته بهر.
ژاپۆن ناوی ڕهسمی:
ژاپۆن
پایتهخت:
تۆکیۆ ،ژمارهی دانیشتووان 8.700.000 :کهس ٢٠١٠ -
پانتایی خاک:
377.835کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
127.817.277کهس – ٢٠١١
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠١٠ – )%٦٦،٨
ڕێژهی ژنان:
(٢٠٠٩ – )%٥١،٣
ڕێژهی پیاوان:
(٢٠٠٩ – )%٤٨،٧
ڕێژهی خوێندهواری:
(٢٠٠٩ – )%٩٩
زمانی ڕهسمی:
ژاپۆنی
ڕێژهی ژنان له پهرلهمان:
(٢٠٠٩ - )%١١،٣
ئابووری:
( )%١،٢کشتوکاڵ )%٢٧،٣( ،پیشهسازی و ()%٧١،٥یش بهشی خزمهتگوزارییه ٢٠١٠-
ڕێژهی بێکاری:
(٢٠١١ – )%٥
ئاوی خواردنهوه:
()%١٠٠ی هاوواڵتیان دهستیان به ئاوی خاوێن ڕادهگات٢٠٠٨ . http://www.aljazeera.net http://arabic.cntv.cn/program/news_ar/20121217104616/.sht http://www.landguiden.se
14ههڵبژاردن ژماره ()28
فهلسهفهی ههڵبژاردن
دهنگی نهرێنی
* و :عهزیز عهبدوخالق جیا له فهیلهس������ووفه سیاسییهكان، لۆژیكزانان������ی وهك������و لوئی������س كارۆڵ (نووس������هری كتێبی ئالی������س له واڵتی سهرسووڕهێنهر)یش باسی له زانیاری و شیكردنهوهی بۆچوونهكانی دهنگدانی ك������ردووه .لهنێ������و فهیلهس������ووفهكانی ش������یكهرهوه ،مایكل دام������ت ،یهكێك له گهورهترین فهیلهسووفهكانی سهدهی ڕابردوو ،لهو كهسانهیه ،كه دوو كتێبی به نێوی (پڕۆسهی دهنگدان – )1984
و (بنهمای چاكس������ازیی ههڵبژاردن – )1997و چهندی������ن بابهتی لهو بارهوه باڵوكردۆتهوه .خاڵی س������هرنجڕاكێش سهبارهت به كتێبی یهكهم ئهوهیه ،كه دامت ئهو كتێبهی له نێوان باڵوكردنهوهی دوو كتێبه بهناوبانگهكهی سهبارهت به (فریج)* نووس������یویهتی .به بۆچوونی دام������ت ،سیس������تمهكانی دهنگ������دان له ڕووی گرنگی پێدانهوه دهبێ ڕهچاوی دهنگدهران بكرێت.
ههندێك������ی دیك������ه ل������ه بیرمهندانی بیرۆكهی دهنگدان لهسهر ئهو بڕوایهن، كه سیس������تمهكانی ئێس������تا ڕهچاوی گرنگیی دهنگدهران ناك������هن .تهواوی نموون������هی جێگیرك������راوی ههڵبژاردنی دنی������ا – چ سیس������تهمی ئێلێكتوراڵی دوو حزبیی ویالیهت������ه یهكگرتووهكان، چ سیستهمی چهند حزبی له كهنهدا، چ سیس������تهمی یهك حزبی له كۆریای باكوور و چ سیستهمی چهند پاڵێوراوی
* گوتلوب فریج ،ناوی ماتماتیكزان ،لۆژیكزان ،فهیلهس������ووفی ئهڵمان������ی "فریدریك لودویگ گوتلوب فریج 1925-1848 Gottlob Fregeی زایینی
edrich Ludwig
كانوونی یهكهم 2012
15
له ئێران – لهو خاڵهدا هاوبهشن ،كه دهنگدهران تهنها دهنگی ئهرێنی دهدن. له ڕاستیدا ،دهنگدهران ئهگهر بهشداری له ههڵبژاردندا بكهن و دهنگی "ئهرێنی" بخهنه نێو سندووقهكان ،تهنها له ڕووی زیادكردن������ی دهنگی كاندی������دهكان (چ حزبی ،چ تاك) كاریگهرییان ههبێت. بهپێ������ی ئ������هو نموون������ه نوێیان������هی كه لهالی������هن ههندێ ل������ه بیرمهندانی زانس������ته سیاس������ییهكان خراونهت������ه ڕوو ،دهنگ������دهران بۆ هێنانهخوارهوهی دهنگی كاندیدهكان ،به دهنگی نهرێنی خۆی������ان گاریگهریی������ان ههبێت .جێی بهبیرهێنانهوهیه كه ئهو شێوازه نوێیه بنج و بنهوانێكی زۆر درێژی ههیه .له یۆنانی كۆندا دهنگ������دهران دهیانتوانی بهش������ێك له ئیمتیازه جۆراوجۆرهكانی بۆ كاندی������دهكان دهگهڕاندهوه و كۆی ئهو ئیمتیازانه ،كاندیدی سهركهوتووی دیاری دهكرد (ش������تێك وهكو شێوازی دیاریكردن������ی پاڵهوان له پێش������بڕكێی ژیمناس������تیك كه لهوێ������دا ناوبژیوانان ههریهك������هو ج������ۆره ئیمتیازێك دهدات و ك������ۆی ئیمتیازی ههركهس������ێك پلهی كهسهكه دیاری دهكات). ش������ێوازێك كه لهوێ������دا دهنگدهران بتوانن دهنگی نهرێن������ی خۆیان بخهنه نێو س������ندووقهوه ،به ش������ێوازی چهند ههڵبژاردهی هاوس������هنگ دهناس������رێ. ئهو شێوازه ئهو جیاوازه سهرهكییهی
16ههڵبژاردن ژماره ()28
لهگ������هڵ ش������ێوازهكانی (س������تاندارد – پهس������هندكراو)دا ههی������ه ك������ه ههل ب������ه دهنگ������دهران دهدات ،ك������ه دهنگی ئهرێن������ی و دهنگی نهرێن������ی بخهنه نێو س������ندووقهكانهوه .دهنگ������ی ئهرێن������ی (وهكو سیس������تهمێكی پهس������هندكراو) دهنگێك ب������ۆ دهنگهكانی پاڵێوراوێك كه ناوی دههێنرێت زیاد دهكات و دهنگی نهرێنی������ش ،دهنگێ������ك ل������ه دهنگهكانی پاڵێوراوێك كه ن������اوی دههێنرێت ،كهم دهكات������هوه .ئهوه ڕوون و ئاش������كرایه كه ئهگ������هر دهنگدهرێك ،دهنگی ئهرێنی و نهرێنی������ی خ������ۆی تایبهت ب������كات بۆ پالێوراوێك ،ئهو دهنگه هیچ جیاوازییهكی لهگهڵ دهنگ نهدان نییه (تهنها ئاماری بهشداربووان زیاد دهكات). بهاڵم گرنگیی ئهو شێوازه ئهوهیه، كه دهنگدهر دهتوانێت دهنگی ئهرێنیی خۆی بدات������ه پاڵێوراوێ������ك و دهنگی نهرێنیشی بداته پاڵێوراوێكی دیكه. له ڕاس������تیدا ئهو ج������ۆره دهنگدانه ئهوه نیش������ان دهدات ،ك������ه دهنگدهر دهیهوێت كه كێ ههڵبژێردرێت و كێ ههڵنهبژێردرێت .له كاتێكدا ئهگهر هیچ یهك له پاڵێوراوان له دیدی دهنگدهر پهسهند نهبن و له ئهنجامدا دهنگدهر نهیهوێ������ت دهنگ������ی ئهرێنی������ی خۆی بخات������ه نێو س������ندووقی دهنگدانهوه، لهوانهی������ه حهز بكات كه س������وود له دهنگی نهرێنیی خ������ۆی وهر بگرێت. ب������ه ئهگ������هری زۆرهوه، ئهگ������هر سیس������تهمێكی لهوجۆره له ههڵبژاردنی ساڵی 2000له ویالیهته یهكگرتووهكانی ئهمریكادا جێبهج������ێ كرابا ،ئاڵگۆر به ئاسانی بهپێش جۆرج بووشی كوڕ دهكهوت.
گرفتی سیستهمه پهسهندكراوهكان ئهوهی������ه ،كه ههر ههوڵێ������ك بۆ ئهوهی كاندیدێك ههڵنهبژێردرێت ،تهنها له ڕێی زیادكردنی دهنگه ئهرێنییه ناڕاستهكانی پاڵێ������وراوی ڕكاب������هر موومكین������ه .له بهرامبهریشدا ،له شێوازی هاوسهنگ، دهنگ������ی نهرێن������ی ،دهنگ������ه ئهرێنییه ناڕاس������تهكان به ڕێژهیهكی زۆر ،كهم دهكاتهوه. له شێوازی هاوس������هنگدا ،چانسی س������هركهوتنی پاڵێوراوێكی ناس������راو ك������ه خۆشهویس������ت نیی������ه ،زۆر كهم دهبێتهوه .له ڕاس������تیدا ئهو شێوازه، ئهو پاڵێوراوهی ك������ه تهواوی كۆمهڵگه به ه������هردوو جهمس������هری دهمارگرژ و نهیاران������ی جی������ددی دابهش دهكات، چانس������ی كهمتری ههیه ل������ه بهرامبهر ئهو پاڵێوراوهی كه ژمارهی الیهنگرانی كهمت������ر و هی������چ نهیاریش������ی نیی������ه. سروش������تییه كه ههڵب������ژاردهی دهنگی ئهرێن������ی بۆ سیس������تهمی هاوس������هنگ گرنگییهكی به بنهمای ههیه و ناكرێت تهنها دهنگی ئهرێنی بكرێته جێگرهوهی دهنگی نهرێن������ی .چونكه لهو حاڵهتهدا تهنها ڕووی پرس������هكه دهگۆڕدرێت و ئهوجاره دهنگه نهرێنییه ناڕاس������تهكان سهرههڵدهدن. پرسیاره فهلسهفییهكان كه لێرهدا دێنه پێ������ش ئهوهیه ،كه ئای������ا دهنگی نهرێنیش وهك������و دهنگی ئهرێنی دهبێته ماف������ی هاوواڵتیان یان ن������ا؟ له الیهكی دیكهش������هوه ئایا س������هنگی دهنگهكانی ئهرێنی و نهرێنی دهبێ یهكس������ان بێت یان ن������ا؟ ههروهها ئهگ������هر ئهنجامی گشتی ههموو دهنگهكانی كاندیدهكان نهرێنی بوو ،دهبێ چی بكرێت؟ http://pofs.blogfa.com
ئازادیی ڕادهربڕین * و :شهیدا عهزیز ئازادیی ڕادهربڕین و پهیڤی������ن بهتایبهتی له بوار ی پرسهسیاسییهكان و زۆر پرسگهلی دیكه ،شادهماری س������هرهكی ههر حكومهتێكی دیموكراتیکن .حكوومهته دیموكراتییهكان چاودێریان به س������هر بابهتهنوس������راو و وتارهكان������دا نیی������ه .بهو ش������ێوهیه ل������ه حكوومهته یموكراتییهكاندا زۆرج������ار دهنگی جۆراوجۆر له كاتی ڕادهربڕین������دا و بۆچوونی جیاواز ی������ان تهنانهت دژ به حكوومهتهكان بهر گوێ دهکهون. بهپێی باوهڕی چاودێرانی دیموكراس������ی ،گفتوگۆی كراوه و ئ������ازاد زۆر جار باش������ترین ههڵبژاردهی لێ دهکهوێتهوه و ئهگهری دوور کهوتنهوه له ههڵه زۆره. دیموكراسییهت پشت به چینی خوێندهوار وشیاردهبهس������تێت ،ك������ه دهرفهتی دهستپێڕاگهییش������تنیان به زانیارییهكان ،توانایی بهشداربوونیان له ژیانی گشتیی كۆمهڵگهدا ،ههروهها ڕهخنه له بهڕێوهبهره حكوومییه ساویلكهکان و زۆردارهکان دهگرن ،یان ئهم ڕێوشوێنه به باش������ترین شێوه دهس������ته بهردهكات .هاوواڵتیان و نوێنهره ههڵبژێردراوهکان دهزانن كه دیموكراس������ییهت له س������هربنهمای بهرباڵوتری������ن دهسپێڕاگهییش������تنی ڕاوبۆچوونهكان و بهبێ لێپێچینهوه بنیات دهنرێت. بۆ ئهوهی كه خهڵك بتوانن به ئازادی بهسهر خۆیانداحکوومهت بکهن ،پێویسته كه لهدهربڕینی گفتوگۆكردن و نووس������یندا ئازاد بن تا بتوان������ن ڕاوبۆچوونهكانیان بهشێوهیهكی كراوه ،گشتی و دووباره ڕابگهیێنن. بنهم������ای ئازادی������ی ڕادهربڕی������ن دهبێ������ت لهرێیدهستوورێکی گش������تیی دیموکراتیکهوه بپارێزرێت ،تا ڕێگر بن له لێپێچینهوهی زۆرهملێی لقهكانی یاسادانان یان له بهڕێوهبهرانی حكوومی. پشتگیریکردن له ئازادیی ڕادهربڕین مافێکه که بهئهرێنی دادهنرێت ،پێچهوانهی ههوڵه ڕاستهوخۆییهکان
که مافی به ناو نهرێنی دادهنرێت ،زۆر ساده و ساکارانه داوا له حکوومهت دهکات تا خۆ له س������نووردارکردن دوور بخاتهوه .له زۆربهی بوارهكاندا ،دهسهاڵتدارانی حكوومهته دیموكراتییهكان هیچ دهس������تێوهردانێك له ناوهڕۆكی بابهتی نووس������راو و گفتوگۆكانی كۆمهڵگهدا ناکهن. ناڕهزایییهكان ،به ناوهندی تاقیکردنهوهی ههمووحكوومهته دیموكراتیی������هكان ههژمار دهكرێن -لهبهر ئهوه ،مافی گشتی مافێكی پێویسته و دهورێکی گرنگی له بهكارهێنانی ئازادی������ی دهربڕیندا ههیه .كۆمهڵگهی مهدهنی بۆ ئهو كهس������انهی ك������ه دژایهتییهکی توندیان سهبارهت به ههندێک پرس ههیه ،دهرفهتی ڕهخساندنی پهیڤینی توند فهراههم دهكات. ئازادیی ڕادهربڕین مافێكی پێویس������ته ،بهاڵم تهنیائهوهنده نیی������ه و ناتوانێت وهك داکۆکی له توندوتیژی، درۆ ،س������ووكایهتیكردن ،خراپ������هكاری و پهیڤی نالهبار بهكار بهێنرێت .حكوومهته دیموكراتییه سهقامگیرهكان كه زیاتر بۆ ڕوونكردهنهوهی قهدهغهكردنی گوتارهکان ك������ه ببنه هۆی قهومانی توندوتیژی ی������ا بریندارکردنی ڕابردووی كهسانی تر ،به بێ هۆ یا البردنی دهسهاڵتیكی یاسایی دهكهونه بهر ههرهشه و مهترسییهوه .زۆربهی حكوومهته دیموكراتییهكان ڕێگرن لهو دهربڕینانهی كه دهبنه هۆی ڕوودانی توندوتیژیی نژادی یان قهومی. ئ������هو گرفتهی كه له بهر دهم ڕێگ������هی حكوومهتیدیموكراتیی������ه ،چێکردن������ی هاوس������هنگی ل������ه نێ������وان بهرگریك������ردن له ئازادی������ی دهربڕی������ن و كۆبوونهوه، ههروهها ڕووبهڕووبوونهوه لهگهڵ ئ������هو دهربڕینانهیه كه به شێوهیهكی ڕاس������تهقینه بهرگری له توندوتیژی، ههڕهشه و تۆقاندن و خراپهكاری دهكهن. www.america.gov كانوونی یهكهم 2012
17
كوێت؛ له ڕێگهی ههڵبژاردنهو ه گهڕان بهدوای چارهسهردا
* ن :سهكوان ئهرگۆشی لهم چهند س������اڵهی ڕاب������ردوودا ،كوێ������ت زنجیرهیهك ههڵبژاردن������ی پێش������وهختهی بهخۆوه بینیوه .له س������اڵی 2012دا ئهم������ه دووهمین ههڵبژاردن������ه که بۆ ئهنجومهنی ئومم������هی كوێتی دهكرێت .له مانگی ش������وباتی 2012دا، دوای ئ������هوهی ئهنجومهنی ئوممهی كوێتی كه له س������اڵی 2009دا ههڵبژێردرابوو و به مهرس������ومێكی میری كوێت ههڵوهش������ێنرایهوه ،ههڵبژاردن ئهنجامدرا و تیایدا ڕهوتی ئیسالمی (ئیخوان و سهلهفییهكان) زۆرینهی دهنگهكانیان بهدهستهێنا. ئ������هو گۆڕانكارییانهی که به ن������اوی بههاری عهرهبی بهس������هر ههندێك ل������ه واڵته عهرهبییهكاندا ه������ات ،تیایدا ڕهوته ئیس���ل��امییهكان بهتایبهت ئیخوان موس������لمین له ههڵبژاردنهكانی دوای ڕووخانی دهسهاڵته تاكڕهوییهكانی عهرهبدا س������هركهوتن ،وهك ئهوهی له لیبیا و میس������ردا ڕوویان������دا ،ههڵبژاردنی ش������وباتی 2012ی (كوێت)یش، ههمان گۆڕانكاریی عهربی بوو ،بهاڵم بهبێ شۆڕش .ئهم 18ههڵبژاردن ژماره ()28
سهركهوتنهی ئیس���ل��امییهكان بوو به هۆی دروستبوونی نیگهرانییهكی زۆر الی دهس������هاڵتدارنی كوێت ،بهتایبهت ل������هو كاتهدا كه گش������ت دهس������هاڵتداره عهرهبییهكان به شێوهیهك له شێوهكان ترس دایگرتبوون. ه������هر بۆیه پێش ئهوهی ئیس���ل��امییهكانی كوێت خێرا بكهونه جموجۆڵ و كونترۆڵی ئهنجومهنی ئوممهی كوێتی، له حوزهیرانی ههمان س������اڵدا دادگهی دهستووری كوێت بڕیاری������دا به پووچهڵكردنهوهی ئهو مهرس������ومهی كه له مانگی كانوونی یهكهمی 2011دا بۆ ههڵوهش������اندنهوهی پهرلهمان������ی 2009كوێت������ی دهرچووب������وو .دهرئهنجام، پهرلهمانه ههڵبژێردراوهكهی شوباتی 2012ی زۆرینهی ئیسالمی شكستی هێنا و ،پهرلهمانه ههلوهشێنراوهكهی 2009ی زۆرینهی دهسهاڵتدار زیندووبوویهوه ،ههر وهك ئهوهی هیچ ڕووی نهدابێت. ئ������هم كاره وایكرد ژمارهیهك له ئهندام پهرلهمانهكانی كوێتی ئهوانهی ههم له ههڵبژاردنی 2009دا سهركهوتبوون،
ههم له ههڵبژاردنی شوباتی 2012دهستلهكار بكێشنهوه. بێگومان بڕیاری ههڵوهش������اندنهوهی پهرلهمانی 2009له ژێر فشاری ئۆپۆزس������یۆنی كوێتیدا بوو ،كه هاوكات بوو لهگهڵ گۆڕانكارییهكانی عهربیدا .لهو سهردهمه ترسناك و ش������ڵهژاوهدا ،می������ری كوێت بۆ ڕازیكردن������ی نهیارانی حكوومهت و ڕێگهگرتن له تهشهنهكردنی ناڕهزایهتییهكان به مهرس������ومێكی میریی پهرلهمانی ههڵوهشاندهوه ،بهاڵم دوای ئهنجامدان������ی ههڵبژاردنێك������ی نوێ ،س������هرئهنجام بههاری ئیخوانی له كوێت ههر دهركهوت. دوای چوار مانگ له كاری پهرلهمانی و بااڵدهس������تیی ئیسالمی و تهنگ به حكوومهت ههڵچنین ،ناڕهزایهتییهكان له كوێت و باقی واڵته عهرهبییهكان بهدهر له س������ووریا، ڕوویان له كهمیی كرد .لێرهوه به مهبهستی كۆتاییهێنان ب������ه زۆرینهی ئیس���ل��امی ،گهڕان ب������هدوای ڕێگهچارهدا دهستی پێكرد .باشترین چارهسهریش پووچهڵكردنهوهی مهرس������ومی میریی بوو ل������ه بارهی ههڵوهش������اندنهوهی پهرلهمانی 2009و زیندووكردنهوهی ئهو پهرلهمانهی ،كه الیهنگرانی حكوومهت و میری كوێتی تیایدا زۆرینهن. ناڕهزایهتییهكان بهردهوام بوون و بگره توندتریش بوون. س������هرئهنجام میری كوێت به مهرسومێكی دیكه پهرلهمانی 2009ی دووباره ههڵوهشاندهوه و داوای كرد ههڵبژاردنی پێش������وهخته ئهنج������ام بدرێت ،ب������هاڵم بۆ ئ������هوهی ههمان دهرئهنجامی ههڵبژاردنی شوباتی 2012ی لێ نهكهوێتهوه، ئهم جارهی������ان بڕیاریدا به گۆڕین������ی چۆنیهتیی دهنگدان؛ (له دهنگدان ب������ه چوار پاڵێوراو بۆ دهنگدان به یهك پاڵێوراو). بێگوم������ان ئهم������هش ب������ه زیانی ئۆپۆزس������یۆن كۆتایی دێت ،چونكه له كوێت دامهزراندن و پێكهێنانی پارتی سیاسیی ڕێگهی پێنادرێت، ئۆپۆزس������یۆنیش بهمهبهس������تی زیاتركردن������ی نوێنهرهكانی������ان به بهخش������ینی دهنگێ������ك ی������ان زیاتر ل������هو چ������وار دهنگهی ك������ه مافی ههر دهنگدهرێك ب������وو ،هاوكاریی هاوپهیمانهكانیان دهكرد. ئهم مهرس������ومهی میری كوێت ئهگ������هر ب������ۆ ماوهیهكی������ش بێ������ت
ئامانجی خۆی پێكا و بوو بههۆی ئهوهی ئۆپۆزس������یۆن بایكۆتی ههڵبژاردنهكان بكات و الیهنگرانی حكوومهت و میری كوێت سهركهوتن بهدهست بێنن .لهم ههڵبژاردنهدا ئیسالمییه شیعه مهزههبهكان كه سێیهكی دانیشتووانی كوێت پێكدێنن ،توانیان 15كورس������یی پهرلهمان له كۆی 50كورسی بهدهست بێن ،كهچی له ههڵبژاردنی پێشووی مانگی شوباتدا تهنها حهوت كورسیییان بهدهستهێنابوو. بێگومان ئهو دوو هێندهبوونهی دهنگهكانیان پهیوهندییهكی زۆری به بایكۆتی سوننه مهزههبهكانهوه ههیه كه تهنها چوار كورسییان بهدهس������تهێنا ،ئهمه له كاتێكدایه که له ههڵبژاردنی شوباتدا 23كورسییان بهدهست هێنابوو. ه������هر لهم ههڵبژاردنهدا س������ێ ئافرهت توانی������ان بگهن به پهرلهمانی واڵت ،ئهم������هش بۆ واڵتێكی وهكو كوێت كه تا ئهم دواییانهش ئافرهت نهك مافی خۆپااڵوتنی نهبوو ،بهڵكو مافی دهنگدانیشی نهبوو ،س������هركهوتنێكه بۆ ئافرهت و ئاماژهیهكه بۆ وش������یاربوونهوهی خهڵكی ئهو واڵته و ،ئاس������ۆیهكه بهرهو گۆڕانكاریی ڕاس������تهقینه له ژیانی سیاسی ئهو واڵته بچووك و دهوڵهمهنده دا. تاقیكردن������هوهی ڕێوش������وێنی جیاجیا به مهبهس������تی تێپهڕاندنی قهیرانهكان و بچووككردنهوهی ئۆپۆزس������یۆن له ڕێگ������هی ههڵبژاردنی یهك لهدوای ی������هك بهردهوامن، بهاڵم ئایا ئهو رێوشوێنانه كۆتایییان پێدێت و ئامانجهكه دهپێكن؟ بێگومان نهخێ������ر ،چونكه مهرام له ئهنجامدانی ههڵبژاردن؛ "ههڵپهساردنی قهیرانهكانه نهك چارهسهر".
كانوونی یهكهم 2012
19
پارێزبهندیی پهرلهمانی
* ئامادهکردن :ئاران جهمال
بۆ بهدهستهێنانی ئازادی و پاراستنی ئهندامانی پهرلهمان دژ ب ه ههموو جۆره ههڕهش ه و تۆڵ ه سهندنهو ه ل ه الیهن دهسهاڵتهكانی تری ناو كۆمهڵگا ،یا ل ه الیهن كهس���انی دیكهوه ،ل ه زۆربهی واڵتانی جیهاندا چهند دهقێك ل ه ناو دهستووردا هاتوون ،ک ه ئارامی و متمانهی ڕههایان پێ دهبهخش���ێ ،بۆ ئهوهی ل ه كاتی دهس���تبهكاربوونیاندا دهسهاڵت ه دهس���توورییهكهی خۆیان (دهس���هاڵتی یاسادانان) بهبێ ترس ئهنجام بدهن.
20ههڵبژاردن ژماره ()28
ئهو دهقانه ب������ه پارێزبهندیی پهرلهمانی (حهس������انه) پێناس������ه دهكرێن دوو ج������ۆرن :پارێزبهندی������ی بابهتی و پارێزبهندیی كاردانهوه. پارێزبهندی������ی بابهت������ی :واته ئهن������دام پهرلهمان به ه������ۆی لێدوان ی������ا بیروبۆچ������وون و دهربڕینی بیروڕا ل������ه كات������ی ئهنجامدان������ی كارهكانیدا ،هی������چ جۆره بهرپرس������یاریهتییهك ههڵناگرێ ،بۆی������ه پێی دهوترێت پارێزبهندیی دژه بهرپرس������یاریهتیی پهرلهمانی ،لهبهر ئهوه ئهو پارێزبهندییه دهبێته زهمانهتێكی ڕاستهقینه. ئامانج لهوهدا بهخشینی متمانهیه به ئهندام پهرلهمان بۆ ئهنجامدانی كارهكانیان به ش������ێوهیهكی ئازادانه، ئهویش دهبێته هۆی دهوڵهمهندكردنی كاری پهرلهمانی و بهرزڕاگرتنی هزری دیموكراس������ی .پارێزبهندیی دژ به بهرپرسیاریهتیی پهرلهمانی نهك تهنها له ناو هۆڵی پهرلهماندا نوێن������هر دهپارێزێت ،بهڵكو ل������ه ناو لیژنه پهرلهمانییهكان������دا و ئهو ڕاپۆرتانهی كه بهدهس������تیان هێن������اوه ،ههروهها لهو لێدوانانهی ك������ه لهدهرهوهی ئهنجووم������هن ب������ه مهبهس������تی ئهنجامدان������ی كارێكی پهرلهمانی دهیدهن. پارێزبهندیی كاردانهوه :وات������ه ئهندام پهرلهمان بهبێ ڕهزامهندی������ی ئهنجوومهن هیچ كاردانهوهیهكی تاوانباری بهرامبهر ناكرێت ،جگه لهو تاوانهی له كاتی ئهنجامدانیدا دهستی بهسهردا بگیرێت .بۆیه پێ دهوتری پارێزبهندیی دژ به كاردانهوهی تاوانباری. پارێزبهندیی پهرلهمانی چ بابهتی بێ یا كاردانهوهیی، بهدهره له یاس������ای گشتی و پێویس������تییهكه وایكردووه دهس������هاڵتی یاس������ادانان دوور ب������ێ له دهس������تدرێژیی دهسهاڵتهكانی دیكه .ههر چهند ئهوه دژ به پرهنسیپهكانی یهكسانیی تاكه ،بهاڵم ئهو نایهكسانییه بۆ بهرژهوهندی ئهو نوێنهره بڕی������اری لێنهدراوه ،بهڵكو بۆ بهرژهوهندیی دهس������هاڵتی گهل و پاراس������تنی كیانی نوێنهرایهتی دژ به ههم������وو دهس������تدرێژییهك كه بهرامبهری������ان ئهنجام دهدرێت. پارێزبهندیی پهرلهمانی به مانای ئهوه نییه ئهندامانی پهرلهمان هیچ چاودێری و بهربهس������تێك یا سنوورێكیان لهپێش نهبێ ،بهڵكو ئهو یاس������ایه داندراوه بۆ ئامانجێكی دهستنیشانكراو و ڕوون ،نابێت ئهو سنووره تێپهڕێندرێت. بهپێچهوانهوه ،ئهندام پهرلهمان ههموو بهرپرسیاریهتییهك له ئهستۆ دهگرێت.
دهستهواژهی پارێزبهندیی پهرلهمانی
دهس������تهواژهی پارێزبهندی������ی واتایهکی بهرتهس������ك و س������نوورداری ههبوو له ناویاسای ڕۆمانییهكاندا ،بریتی بوو له لێخۆش������بوون ل������ه پێدانی باج ب������ه دهوڵهت ،ئهم مافهش دهبهخشرایه ئهو هاوواڵتیانهی كاری تایبهتییان بۆ دهوڵهت ئهنجام دهدا. دوات������ر ئهو دهس������تهواژهیه ل������ه چهن������د بهڵگهنامهی دهس������تووریدا به ش������ێوهیهكی بهرچ������او دیاریكرا ،وهك متمانهیهكی گرنگ و س������هرهكی بۆ پاراس������تنی ئازادیی ئهندامان������ی پهرلهم������ان لهكات������ی ئهنجامدان������ی كاری نوێنهرایهتییاندا .ههر چهند دهستهواژهی (پارێزبهندیی پهرلهمان������ی) ل������ه ناو ئ������هو بهڵگهنامه دهس������تووریانهدا به ش������ێوهیهكی ئاش������كرا ئاماژهی پێن������هدراوه ،بهاڵم له ناوهڕۆكی دهقهكان������دا هاتووه :ئهندام پهرلهمان له كاتی ئهنجامدان������ی كاری نوێنهرایهتیی������ان به لێ������دوان یا به دهربڕینی بیروبۆچوونهكانیان بهرپرسیاریهتیی سیاسی نایانگرێتهوه ،ههروهها ڕووبهڕووی هیچ كاردانهوهیهكی تاوانباری نابنهوه ،كه كاریگهریی لهسهر بهردهوامبوونی ئهنجامدانی كارهكانیاندا ههبێت.
مێژووی پارێزبهندیی پهرلهمانی
بریتانی������ا یهكهم دهوڵ������هت بوو دوای شۆڕش������ی 1688 پهیماننامهیهكی دهس������تووریی س������هبارهت به پارێزبهندیی پهرلهمانی واژۆ كرد ،كه به(یاسای مافهكان) ناسراوه .لهو پهیماننامهیهدا ،ئازادیی ڕادهربڕین و گفتوگۆ لهناو پهرلهماندا بهبێ ئهوهی بهرهو ڕووی دادگه و هیچ ههڕهشهیهك ببنهوه، هاتووه .ئهمهش بۆ پاراستنیان له دهسهاڵتی پاشاكان ،نهك پاراستنیان له هاوواڵتیانی خۆیان ،ههروهها جگه له بابهتی ناپاكی������ی گهوره ،تاوان و تێكدانی باری ئاس������ایش كه لهو یاسایهدا بهدهركراون و نایانگرێتهوه. ی لهگ������هڵ بریتانیادا هیچ فهرهنس������ا ،بارودۆخهك������ه جیاوازییهكی نهبوو و پارێزبهندیی پهرلهمانی له زۆربهی بهڵگهنام������ه دهس������توورییهكاندا هاتووه .له س������هرهتاوه دهستهی دامهزرێنهر له ساڵی 1789بڕیاری بۆ دهركرد، دواتر له دهس������تووری ساڵی 1791دا به ڕوونی ئاماژهی پێدرا و له کۆتاییدا لهدهستووری 1795و له دهستووره یهك بهدوای یهكهكاندا تا دهستووری ئێستا ،كه له ساڵی 1958دهركراوه ،بابهت������ی پارێزبهندیی پهرلهمانی وهك دهقێكی گرنگ دانراوه و كاری پێدهكرێت. www.noreed.com
كانوونی یهكهم 2012
21
شهفافیهتی جیهانی :دوو لهسهر سێی واڵتانی جیهان گهندهڵن
"عێراق یهکێکه له گهندهڵترین واڵتانی جیهان" * ههڵبژاردن
شهفافیهتی جیهانی ک ه ڕێکخراوێکی ناحکوومی و بنک ه ل ه (کۆڵن)ی ئهڵمانیایه ،ڕۆژی چوارشهمم ه ( ،)٢٠١٢/١٢/٥ب ه پێی نهریتی سااڵنهی خۆی ڕاپۆرتێکی سهبارهت ب ه گهندهڵی ل ه جیهاندا باڵو کردهوه. له ڕاپۆرتی ئهمساڵی ئهو ڕێکخراوهیهدا ،توێژینهوه لهسهر بارودۆخی سیاس���ی ،ئیداری و ئابووریی ( )١٧٦واڵت کراوه .له ڕاپۆرتهکهدا باس لهوه کراوه ،که گهندهڵی بۆته بهشێک له ئابووریی جیهان و بهو پێیه، دوو لهس���هر س���ێی واڵتانی جیهان گهندهڵن .بهپێ���ی پێوهرهکانی ئهو دامهزراوهیه ،عێراق یهکێکه له گهندهڵترین واڵتانی جیهان. 22ههڵبژاردن ژماره ()28
دانمارک ،فینالندا و نیۆزیلهندا سێ واڵتن ،که کهمترین ڕێژهی گهندهڵییان تێدایه و له ڕیزی پێش������هوهی گش������ت دهوڵهتهکانه بۆ شهفافیهت. ئیس������پانیا ،ئیتالیا و پورتوگال سێ واڵت������ی ئهورووپین که ڕێژهی گهندهڵی لهو واڵتانهدا بهرزه .گهندهڵترین واڵتی ئهورووپای������ی یوونانه که له ڕیزبهندیی ( )٩٤دایه. عێراق ،ئوزبهکستان ،تورکمهنستان، سوودان ،ئهفغانستان ،کۆریای باکوور و س������ۆمالیا به گهندهڵتری������ن واڵتانی جیهان ناو براون. ل������ه ڕۆژههاڵت������ی ناوهڕاستیش������دا، ئوردۆن ،عومان ،عهرهبستانی سعوودی، لوبنان ،ئێران ،سووریا ،یهمهن له ڕیزی واڵته گهندهڵهکاندا ناویان هاتووه. سهرۆکی (شهفافیهتی نێودهوڵهتی) س������هبارهت به ڕاپۆرتهکهی������ان دهڵێت: "ئ������هو ڕاپۆرت������ه تهئیدی ئهو ش������تهیه که ئێم������ه چهند مانگ بهر له ئێس������تا ڕامانگهیاندب������وو .ئهوی������ش ئهوهیه که مهترس������یی گهندهڵ������ی ل������ه واڵتێکدا، پهیوهندی������ی نزیک������ی به ئاب������ووری و سهقامگیری لهو واڵتهدا ههیه". (شهفافیهتی نێودهوڵهتی) له ساڵی ١٩٩٣هوه ،ڕاپۆرتهکانی س������هبارهت به ئاس������تی گهندهڵی له جیهان و ههوڵی ئهو دهوڵهتانه بۆ بهربهرهکانی به دژی گهندهڵی باڵو دهکات������هوه .لهقاودانی گهندهڵ������ی و بهرتیلوهرگرتن له جیهان، ئامانجی ئ������هو ناوهنده ناحکوومییهیه. له کۆتای������ی ههر س������اڵێکدا ،ڕاپۆرتی گهندهڵی������ی ئیداری له بواری جیهانیدا به ڕای گشتی ڕادهگهیێنێت. پێناس ه بۆ گهندهڵی نهت������هوه یهکگرت������ووهکان" :ئیت������ر گهندهڵی دیاردهیهک������ی ناوچهیی نییه، بهڵکوو دیاردهیهک������ی جیهانییه و کار
لهسهر تهواوی کۆمهڵگهکان و ئابووری ئهوان دهکات .هاوکاریی نێونهتهوهیی ب������ۆ کۆنترۆڵ و بهرگرت������ن به گهندهڵی پێویسته". بانکی جیهان������ی" :ئێمه گهندهڵی به گهورهترین کۆس������پ لهس������هر ڕێگهی گهش������هی ئاب������ووری و کۆمهاڵیهت������ی دهزانی������ن ".ل������ه ڕوانگ������هی بانک������ی جیهانیی������هوه ،گهندهڵ������ی بریتیی������ه له کهڵکوهرگرتنی خهراپ له دهس������هاڵتی دهوڵهتی بۆ بهرژهوهندیی کهسهکان. چهش������نهکانی گهندهڵ������ی بریتی������ن ل������ه :گهندهڵیی زل که له پۆس������ته بااڵ حکوومییهکاندا دهکرێ������ت .گهندهڵیی بچووکیش ،دهستاودهستکردنی بڕێک دراو ،ی������ان پانکردنهوه ل������ه بهرامبهر بهرپرسێکدا .سهرهڕای جیاوازیی له نێوان بوار و چهش������نهکانی گهندهڵیدا، ئ������هم چهش������نه کردهوانه کۆس������پن له س������هر ڕێگ������هی گهش������هی کۆمهڵگه و برهو به ههژاری دهدهن ،بهتایبهت لهو ش������وێنانهی که سهرچاوه دارایییهکان دهبێ له خزمهت داخوازیی هاوواڵتیاندا بێت تا ئاس������تی ژیانیان باش������تر بیت، بهاڵم س������هرچاوه دارایییهکان لهالیهن بهرپرسهکانهوه به فیڕۆ دهچێت. دیموکراس������ی کاتێک به شێوهیهکی ش������هقامگیر پێش������کهوتن بهخۆی������هوه دهبینێت ،که دهس������هاڵتی یاسا ڕێزی ههبێ������ت .دهوڵ������هت ش������هفاف بێت و لهبهرامب������هر نهت������هوهدا واڵمدهر بێت. گهندهڵ������ی بنهمای کۆمهڵگ������هی ئازاد و پێش������کهوتنی مرۆڤهکان له ڕیشهوه دهڕزێنێت. خهڵکی ه������هژاری سهرانس������هری جیه������ان به ه������ۆی پابهن������د نهبوون و واڵمدهرنهبوونی سیستهمی حکوومهتی خۆیانهوه ،ههروهها چون ناتوانن یان ناخوازن بکهونه ژێر باری بهرتیلدانهوه،
ل������ه خزمهتگوزای������ی تهندروس������تی، قوتابخان������ه و خزمهتگوزارییهکانی تر بێبهش دهبن .سهرههڵدانی توندوتیژی ب������ه دژی حکوومهت������هکان ،یهکێک له ئاکامهکانی گهندهڵییه. پێناسه و پێوهر بۆ دهستنیشانکردنی گهندهڵی له ڕێکخراوی (ش������هفافیهتی نێونهتهوهی������ی) ب������هم چهش������نهیه: "ههڵس������وکهوت و کرداری کارمهندانی دهوڵ������هت ،ههروهه������ا کهڵکوهرگرتنی خهراپ������ی سیاس������هتوانان ل������ه پلهی خۆیان" ،بنهمای ڕاپۆرتی سااڵنهی ئهو ڕێکخراوه پێکدێنێت. س������هردێڕی ڕاپۆرت������ی ئهمس������اڵی (شهفافیهتی نێودهوڵهتی) ،پێشنیازه به دهوڵهتهکان که "پێویسته له بهرنامهی کاریاندا بهربهرهکانی به دژی گهندهڵی له ئهولهوییهتی پالن������ی دهوڵهتهکاندا بێت". ڕاپۆرت������ی کاری (ش������هفافیهتی نێودهوڵهتی) به ڕێگهی کارناس������ان و دام������هزراوه بهناوبانگهکانهوه بهڕێوه دهچێت. ئاستی دهسنیشانکردنی کهمترین گهندهڵی و گهندهڵترینیان له نێوان سهد ( )١٠٠و سیفر ()٠هوه دیاری ک������راوه .ههر واڵت������هی که ()١٠٠ ئیمتی������ازی وهرگرتبێت ،به پاکترین واڵت ناوی براوه و ههر واڵتێکیش ک������ه ( )١ئیمتی������ازی وهرگرتبێت، ب������ه گهندهڵتری������ن واڵت لهقهڵ������هم دراوه .له توێژینهوهی ئهمس������اڵی ئهو ڕێکخراوهی������هدا که ١٧٦واڵت لهخۆ دهگرێت ،ئیمتیازی ( )٩٠که باشترینیان (دانمارک)ه ،له ڕیزی یهکهمدایه و (سۆمالیا)ش که ()٨ ئیمتیازی وهرگرت������ووه ،له کۆتایی ڕیزبهندییهک������هدا ب������ه گهندهڵترین واڵتی جیهان ناوی هاتووه.
كانوونی یهكهم 2012
23
ئیمتیاز ( له ١٠٠وه بۆ
-٣٠بۆتسوانا
٦٥
سیفر)٠
-٣١ئیسپانیا
٦٥
-١دانمارک
٩٠
-٣٢ئێستۆنیا
٦٤
-٢فینلهندا
٩٠
-٣٣بووتان
٦٣
-٣نیۆزیلهندا
٩٠
-٣٤پۆرتووگال
٦٣
-٤سوید
٨٨
-٣٥پوورتۆریکۆ
٦٣
-٥سهنگاپوور
٨٧
-٣٦سهنت ڤینسێنت و گرێنهیدییهن
٦٢
-٦سویسرا
٨٦
-٣٧سڵۆڤێنیا
٦١
-٧ئوسترالیا
٨٥
-٣٨تایوان
٦١
-٨نۆروێژ
٨٥
-٣٩کهیپ ڤێرد
٦٠
-٩کهنهدا
٨٤
-٤٠ئیسرائیل
٦٠
-١٠هۆلهندا
٨٤
-٤١دۆمێنیکا
٥٨
-١١ئیسلهندا
٨٢
-٤٢پۆلۆنیا (لێهستان)
٥٨
-١٢لۆگزامبۆرگ
٨٠
-٤٣مالتا
٥٧
-١٣ئهڵمانیا
٧٩
-٤٤مووریس
٥٧
-١٤هۆنگ کۆنگ
٧٧
-٤٥کۆریای باشوور
٥٦
-١٥باربادۆس
٧٦
-٤٦بروونی
٥٥
-١٦بهلژیکا
٧٥
-٤٧ههنگاریا (مهجارستان)
٥٥
-١٧ژاپۆن
٧٤
-٤٨کۆستاریکا
٥٤
-١٨بریتانیا
٧٤
-٤٩لیتوانیا
٥٤
-١٩ئهمریکا
٧٣
-٥٠ڕواندا
٥٣
-٢٠شیلی
٧٢
-٥١گورجستان
٥٢
-٢١ئوورووگووای
٧٢
-٥٢دوڕگهی سهیشێل
٥٢
-٢٢باهاما
٧١
-٥٣بهحرهین
٥١
-٢٣فرانسه
٧١
-٥٤چێک
٤٩
-٢٤سهنت لووسیا
٧١
-٥٥التڤیا
٤٩
-٢٥نهمسا (ئوتریش)
٦٩
-٥٦مالێزیا
٤٩
-٢٦ئیرلهندا
٦٩
-٥٧تورکیا
٤٩
-٢٧قهتهر
٦٨
-٥٨کووبا
٤٨
-٢٨ئیماراتی عهرهبی
٦٨
-٥٩ئۆردۆن
٤٨
-٢٩قبرس
٦٦
-٦٠نامیبیا
٤٨
ڕیزبهندی
24ههڵبژاردن ژماره ()28
-٦١عومان
٤٧
-٩٢تایلهند
٣٧
-٦٢کرۆواتیا
٤٦
-٩٣زامبیا
٣٧
-٦٣سلۆڤاکیا
٤٦
-٩٤بێنین
٣٦
-٦٤غهنا
٤٥
-٩٥کۆلۆمبیا
٣٦
-٦٥لێسۆتۆ
٤٥
-٩٦جیبووتی
٣٦
-٦٦کوێت
٤٤
-٩٧یوونان
٣٦
-٦٧ڕۆمانیا
٤٤
-٩٨هندوستان
٣٦
-٦٨عهرهبستانی سعوودی
٤٤
-٩٩مۆلداڤیا
٣٦
-٦٩برازیل
٤٣
-١٠٠مهغولستان
٣٦
-٧٠مهکدۆنیا
٤٣
-١٠١سێنێگال
٣٦
-٧١ئهفریقای باشوور
٤٣
-١٠٢ئهرژهنتینا
٣٥
-٧٢بۆسنیا و هێرسێگۆڤینا
٤٢
-١٠٣گابۆن
٣٥
-٧٣ئیتالیا
٤٢
-١٠٤تانزانیا
٣٥
-٧٤سائۆ تۆمێ و پرینهسپ
٤٢
-١٠٥ئهلجهزائیر
٣٤
-٧٥بولغارستان
٤١
-١٠٦ئهرمهنستان
٣٤
-٧٦لیبێریا
٤١
-١٠٧بۆلیڤیا
٣٤
-٧٧مۆنتێنێگرۆ
٤١
-١٠٨گامبیا
٣٤
-٧٨توونس
٤١
-١٠٩کۆسۆڤۆ
٣٤
-٧٩سریالنکا
٤٠
-١١٠مالی
٣٤
-٨٠چین
٣٩
-١١١مێکزیک
٣٤
-٨١سێربیا
٣٩
-١١٢فیلیپین
٣٤
-٨٢ترینیداد و تۆباگۆ
٣٩
-١١٣ئهڵبانیا
٣٣
-٨٣بوورکینا فاسۆ
٣٨
-١١٤ئێتیۆپیا
٣٣
-٨٤ئێلسالڤادۆر
٣٨
-١١٥گوواتماال
٣٣
-٨٥جامائیکا
٣٨
-١١٦نیجێر
٣٣
-٨٦پاناما
٣٨
-١١٧تیمووری ڕۆژههاڵت
٣٣
-٨٧پێرۆ
٣٨
-١١٨کۆماری دۆمێنیکێن
٣٢
-٨٨ماالویا
٣٧
-١١٩ئێکوادۆر
٣٢
-٨٩مهراکیش
٣٧
-١٢٠میسر
٣٢
-٩٠سوورینام
٣٧
-١٢١ئهندۆنێزیا
٣٢
-٩١سوازیلهند
٣٧
-١٢٢ماداگاسکار
٣٢
كانوونی یهكهم 2012
25
-١٢٣ڕووسی سپی
٣١
-١٥٤گینه
٢٤
-١٢٤موریتانیا
٣١
-١٥٥قرقیزستان
٢٤
-١٢٥مۆزامبیک
٣١
-١٥٦یهمهن
٢٣
-١٢٦سیێرالیۆن
٣١
-١٥٧ئهنگۆال
٢٢
-١٢٧ڤیهتنام
٣١
-١٥٨کامبۆجیا
٢٢
-١٢٨لوبنان
٣٠
-١٥٩تاجیکستان
٢٢
-١٢٩تۆگۆ
٣٠
-١٦٠کۆماری کۆنگۆ
٢١
-١٣٠ساحلی عاج
٢٩
-١٦١الئۆس
٢١
-١٣١نیکاراگۆوا
٢٩
-١٦٢لیبیا
٢١
-١٣٢ئووگاندا
٢٩
-١٦٣گینهی ئوستوایی
٢٠
-١٣٣کۆمۆر (جزر القمر)
٢٨
-١٦٤زیمبابوێ
٢٠
-١٣٤گوویان (غيانا)
٢٨
-١٦٥بوورووندی
١٩
-١٣٥هۆندووراس
٢٨
-١٦٦چاد
١٩
-١٣٦ئێران
٢٨
-١٦٧هائیتی
١٩
-١٣٧کازاخستان
٢٨
-١٦٨ڤێنێزووئێال
١٩
-١٣٨ڕووسیا
٢٨
-١٦٩عێراق
١٨
-١٣٩ئازهربایجان
٢٧
-١٧٠تورکمهنستان
١٧
-١٤٠کێنیا
٢٧
-١٧١ئوزبهکستان
١٧
-١٤١نێپاڵ
٢٧
-١٧٢بورما (میانمار)
١٥
-١٤٢نیجێریا
٢٧
-١٧٣سوودان
١٣
-١٤٣پاکستان
٢٧
-١٧٤ئهفغانستان
٨
-١٤٤بهنگالدێش
٢٦
-١٧٥کۆریای باکوور
٨
-١٤٥کامێرۆن
٢٦
-١٧٦سۆمالیا
٨
-١٤٦کۆماری ئهفریفای ناوهندی
٢٦
-١٤٧کۆماری کۆنگۆ
٢٦
-١٤٨سووریا
٢٦
-١٤٩ئووکراینا
٢٦
-١٥٠ئێریتریا
٢٥
-١٥١گینهی بیسائۆ
٢٥
-١٥٢پاپووا گینهی نوێ
٢٥
-١٥٣پاراگووا
٢٥
26ههڵبژاردن ژماره ()28
http://www.transparency.org
" "SMSبوو ب ه بیست ساڵ * و :لهیال محهمهد تهها
بیس������ت س������اڵ ل������ه ناردن������ی یهكهمین كورتهنام������هی تهلهفۆن������ی (پهیام������ۆک) یا "ئێس ئێم ئێ������س" تێپهڕ بوو .بیرۆكهیهك كه داهێنهرانی ههرگیز بیریان لهوه نهكردبوو، كه تا ئهم ڕادهیه گش������تگیر و جیهانی بێت. ئێس������تا له جیهاندا ،لهههر خولهكێك زیاتر ل������ه 18ملی������ۆن "ئێس ئێم ئێ������س" ئاڵوگۆڕ دهکرێت. س������ێیهم ی دیس������امبری " 1992نی������ل پ������اپ ورت" ئهندازی������اری گهنج������ی تهمهن 22س������ااڵن له "بێرك ش������ایری" بریتانیا له جهژنی كریسمهسدا ،به كۆمپیوتهری خۆی پهیامێك������ی كورتی بۆ "ریچ������ارد جارویس" بهڕێوب������هری خۆی ل������ه كۆمپانیای "وودا فۆن" نووس������ی .ئهو به ()2 وشه نووس������ی "كریسمهس پیرۆز!" ئهم ڕس������ته كورته بوو به یهكهمین "ئێ������س ئێم ئێس" ی������ا كورتهنامهی تهلهفۆن������ی (پهیامۆک) له مێژوودا. به وتهی کارناسان ،خزمهتگوزاریی كورتهنامه له گرنگترین "شۆڕش������ه تێکنۆلۆژی"ی������هکان و به خاڵی وهرچهرخان له میژووی مۆبایلدا دهژمێردرێت. نیل پ������اپ ورت دواتر خۆی دانی بهوهنا ك������ه ههرگی������ز بیری ل������هوه نهدهک������ردهوه، بهكارهینان������ی سیس������تهمی كورت������ه نامهی تهلهف������ۆن بهم ش������ێوهیه خۆشهویس������ت و بهرف������راوان بێت .ئ������هو ل������ه پانزدهیهمین س������اڵوهگهری "ئێس ئێم ئێس"دا وتی" :ئهو كات م������ن ئهندازیارێكی گهن������ج بووم كه له ب������ۆاری توانایییهكان������ی تێکنۆڵۆژیادا كارم دهكرد .ئهو رۆژهی كه بیرمان له بیرۆكهی " ئێ������س ئێم ئێس" دهک������ردهوه ،برۆامان وا ب������وو كه ئهم������ه ڕێگهیهك������ی زیرهكانهیه بۆ
فهرمانب������هری كۆمپانیاكانی پهیوهس������ت به بهرههمهێنان له نیو كۆمپانیا ،که له جیاتی بهكارهینان������ی تهلهف������ۆن ،پهیامی کورت بۆ یهکتر بنێرن". ئ������هم ئهندازی������اره گهنجه ك������ه بیرۆكه س������ادهكهی بوو به یهكێك له كاریگهرترین ڕووداوی س������هردهمی دیجیتاڵ������ی ،جهختی كردهوه" :ئهو كات بیرم نهدهكردهوه كه ئهم بیرۆكهیه بهجیهانی ببێت و بهكارهێنهرانی مۆبایل له سهرتاس������هری جیهاندا سوودی ڵی وهربگرن .به ڕای من ئهو كات بیرۆكهی سادهی گرووپهكهمان وهکو ڕووداوێکی زۆر گهوره نهدههاته بهرچاو".
چهند ساڵ پێش������تر ،له ساڵی 1984 ی زایینی" مهت������ا مهكونن" ئهندازیاری گهنجی فینالندی ،خزمهتگوزارییهكی زۆر وێکچوو له "ئێس ئێم ئێس" داهینا ،بهاڵم لهبهرئهوهی كه له هیچ ش������وێنێكدا بیرۆکهکهی خۆی به فهرم������ی تۆمار نهکرد ،ن������اوی ئهو نه وهکو داهێن������هر و نه وهک������و یهکهمین خوڵقێنهری (پهیامۆک)ی تهلهفۆنی له ش������وێنکدا تۆمار نهکرا و به ڕهسمی ناناسرێت. "ئێس ئێم ئێس" ههرچهنده كه له دهیهی 1990ی زایینیدا هێش������تا ئهوهنده بهرباڵو نهبب������وو ،بهاڵم به دهس������تپێكردنی س������اڵی 2000به ش������ێوهیهكی زۆر فراوان ئاستی
بهكارهێنانی بهرز بوویهوه و ئێستا زۆر له گهنجهكان هیچ وێنهیهكیان له سهرهتاکانی مۆبایلیان به بێ خزمهتگۆزاریی كورتهنامهی ئهو سهردهمدا نایهته خهیاڵ.
فیلیپینیی���هكان ،گهورهتری���ن نهت���هوه ن ک ه حهزی���ان ل ه "ئێس ئێم ئێس"ه
ئێس������تا له ه������هر خولهكێك ل������ه جیهان، 15ملی������ۆن "ئێ������س ئێ������م ئێ������س" ئاڵوگۆڕ دهكرێ������ت و كۆمپانیاكانی پێشكهش������كاری خزمهتگوزارییهكانی مۆبایل بهش������ێكی زۆر له داهاتی خۆیان له ڕێگای خزمهتگوزاریی "ئێس ئێم ئێس"ـهوه دهست دهكهوێت. ئامارهكان ئهوه پێش������ان دهدهن ك������ه خهڵكی فیلیپین زیاتر له ههموو نهت������هوهكان گی������رۆده و الیهنگ������ری "ئێ������س ئێم ئێس"ن .به ش������ێوهیهكی مامناوهندی ههریهك له خاوهنهكانی مۆبایل له فیلیپین رۆژانه " 27ئێس ئێم ئێس" ئاڵوگۆڕ دهكهن. له ساڵی 2011دا "ئێس ئێم ئێس" ب������ه تهنیا زیاتر له ١١ملیارد و ٦٠٠ملیۆن دۆالر له جیهاندا داهاتی ههبووه. ههرچهنده تا ئێس������تا بهگش������تگیربوونی کهڵکوهرگرتن ل������ه مۆبایل������ه زیرهکهکان و ئامرازهكان������ی ت������ری ناردن������ی كورتهنامه (پهیامۆک) كه ئهم جۆره مۆبایالنه پێشكهش به بهكارهێنهرانی دهكهن ،خۆشهویس������تیی "ئێس ئێ������م ئێس" كهمێ������ك دابهزیوه ،بهاڵم هێش������تاش خۆشهویس������تترین و باوتری������ن شێوهی ناردنی كورتهنامهی تهلهفۆنی "ئێس ئێم ئێس"ه ،كه ئێستا تهمهنی 20ساڵه. http://www.dw-world.de
كانوونی یهكهم 2012
27
دهوری حزبه سیاسییهكان * و :نهزیرا مێرگهسۆری كاتێ������ك ك������ه دامهزرێنهران������ی كۆماری ل������ه ئهمریكا، ڕهشنووسی دهستووریان ئاماده کرد و ئهویان له ساڵی 1787دا پهس������ند ك������رد ،هیچ ڕۆڵێك ل������ه ناویدا بۆ حزبه سیاسییهكان دیاری نهكرابوو. بهاڵم ئهوان له ڕێگای میکانیزم������ی جیاوازهوه ،وهكو جیاكردنهوهی سێ دهسهاڵت و دابهشكردنی ئهو بهسهر (جێبهجێكردن)( ،یاسادانان) و (دادوهری)دا ،ههروهها پێکهێنان������ی فیدراڵیس������م و ههڵبژاردنی ناڕاس������تهوخۆی س������هركۆمار ل������ه الی������هن ئهنجومهنی ههڵبژێ������ردراوهوه، كارێكیان كرد كه ئهو كۆماره نوێیه پێویس������تی به حزبه سیاسییهكان و دهستهبهندیی حزبی نهبێت. س������هرهڕای نییهت������ی دامهزرێن������هران ،ویالیهت������ه یهكگرتووهكان له س������هدهی نۆزدهههمهوه له یهكهمین واڵتان بوو كه بیریان له پێکهێنانی حزبی سیاسیی تازه بنیاتنراو کردهوه ،ههروهها پێكهاتهی ئهم حزبانه الیهنی نهتهوهیی ههبوو و گواستنهوهی دهسهالتی جێبهجێكردن له باڵێکهوه بۆ باڵێكی تر به ڕێگای ههڵبژاردنهوه بوو. پێكهاتنو گهشهكردنی حزبه سیاسییهكان له پهیوهندیی ڕاس������تهوخۆ ب������ه پهرهپێدانی مافی دهنگ������دان بوو .له س������هرهتای پێكهێنانی ئهو كۆماره ،تهنیا ئهو پیاوانهی ك������ه دارایی و موڵكیان ههبوو مافی دهنگدانیان ههبوو، بهاڵم ئهم س������نووردارییه له سهرهتای سهدهی بیستهم و دوای ش������هپۆلی كۆچكردن ،گهشهكردنی شارهكان و ههموو ئهو هێزانهی كه ل������ه بهدیموكراتیكردنی واڵتدا كاریگهربوون ،وهكو گهشهكردنی واڵت بهرهو ڕۆژاوا و ئهو قۆناغهیان بڕی . دوای تێپهربوون������ی دهیان س������اڵ ،ب������ه لهناوبردنی س������نوورداریهتییهكان وهكو ،دارای������ی و ڕهگهز ،مافی دهنگ������دان به زۆرب������هی دانیش������تووانی كۆمهڵگه درا. هاوکات لهگهڵ زیادبوون������ی ژمارهی دهنگدهران ،حزبه سیاسییهكانیش تووشی گۆڕانكاری بوون و ویستیان له 28ههڵبژاردن ژماره ()28
زۆربهی خهڵكی دهنگدهر وهكو کهرهسهی كۆنترۆڵکردنی سیاسی کهڵک وهرگرن .حزبه سیاسییهكان بۆ هێنانهدی ئهم مهبهس������ته ،بهدامهزراوهیی کران .بهم شێوهیه ،له دهیهی 1830دا س������هرههڵدانی حزب������هكان له ئهمریكا بهشێك له گهش������هكردنی دیموكراسی بوو ،ئهم حزبانه جێگیر و بهتهواوهتی بههێز بوون. ئهم������ڕۆ ،كۆماریی������هکان و دیموكرات������هکان ك������ه ههردووكی������ان میراتی حزبهكانی س������هدهی ههژدهههم و نۆزدهههمن ،بهس������هر ڕهوتی سیاسیی واڵتدا زاڵن. جگه له ههندێك شتی ڕیزپهڕ ،ئهم دوو حزبه گهورهیه، س������هركۆماری ،كۆنگ������ره ،پۆس������ته فهرماندارییهکان و ئهنجومهنی یاس������ادانانی ویالیهتیان لهدهس������تدایه .بۆ نموونه ،له س������اڵی 1852هوه ،سهركۆمار یا دیموكرات بووه یا كۆماری .له س������هردهمی دوای شهڕی دووهمی جیهانیدا ،ڕێژهی دهنگی هاوبهش������ی ئهم دوو حزبه بۆ سهركۆماری دهگهیشته ،%95زۆر كهم ڕوویدهدا كه له یهكێك ل������ه 50ویالیهتهكان ،فهرماندارێك ههڵبژێردرێت كه نه دیموكرات بێت و نه كۆماری .ڕێژهی ئهندامانی كۆنگرهكه پهیوهندی بهحزبی س������ێیهم یا سهربهخۆهوه ههبێت ،زۆر كهمه .لهو چهند سااڵنهی دواییدا ،زۆربهی دهنگدهران ،كاتی ناونووس������ینیان بۆ بهشداریكردن له ههڵبژاردنهكان������دا ،خۆی������ان بهس������هربهخۆ ناودهبهن. بهمحاڵهشهوه ،بهپێی ئهو ڕاپرسییانهی كه كراون ،ئهو كهس������انهی كه خۆیان بهس������هربهخۆ له قهلهم دهدهن، مهیلیان بۆ یهكێك له حزبه سهرهکییهکان ههیه. دهتوانین ڕیزپهڕی ئهم چوارچێوه گش������تییه له ئاستی خۆجێییدا ببینن ،بهتایبهت له شاره بچووكهكان ،پاڵێوراوان ناچ������ار نین كه س������هر بهحزبهكان بن و ی������ان له ڕیزی خۆبهخشه هاوبیرهکان بۆ بهدهستهێنانی پۆستێك له ژێر ناوی پرۆژه نوێكارییه خۆجێییهکان ،وهكو نوێكردنهوهی ناوهندی ش������ار یان دروس������تكردنی قوتابخانه ملمالنێ
دهكهن .ههرچهنده دوو حزبه سهرهكییهكه له ڕێکخراوی دهوڵهتی نهتهوهیی ،ویالیهتی و خۆجێییدا بهش������دارن و بااڵدهستن ،كهمتر له حزبهكانی تری واڵتانی دیموكرات یهكپارچهیی ئایدۆلۆژی������ك و بهرنامه داڕێژراویان ههیه. لێهاتوویی حزبه سهرهكییهكان له خۆگونجاندنی خۆیان لهگهڵ گهش������هكردنی سیاسی له ئاس������تی واڵت ،بووهته هۆی ئهوهی پراگماتیست بن له ڕهوتی سیاسیدا. بۆ سیستهمی دوو حزبی؟ ههروهكو ئاماژهی پێكرا ،كۆمارییهکان و دیموكراتهكان ل������ه دهیهی 1860زاڵ بوو ن به س������هر سیاس������هتهكانی ههڵبژاردندا .پێشینهی ئهم دوو حزبه كه سیاسهتهكانی ههڵبژاردنی واڵتیان بهبێ ههبوونی ڕكابهر له دهستدایه، ئهوه پێشان دهدات که الیهنهكانی پێكهاتهی سیستهمی سیاسیی ئامریكا و تایبهتمهندی ئهو حزبانهیه. ش������ێوازی باو بۆ ههڵبژاردنی یاس������ادانهرانی واڵت و ویالیهت������ی له ئهمری������کادا ،سیس������تهمی ناوچهیی "یهك ئهندامی"یه ،كه له ناویدا ئهو پاڵێوراوهی زۆرترین دهنگ بهدهس������ت بێنێت (واتا زۆرترین دهنگ ل������ه ههر یهك له ناوچهكانی دهنگدان) به براوهی ههڵبژاردن دادهنرێت. لهگهل ئهوهی كه له ههندێك له ویالیهتهكان ،سهركهوتن له ههڵبژاردن دهبێت زۆربهی دهنگهكان بهدهست بێنێت، زۆربهی كاربهدهس������تانی پۆس������ته دهوڵهتییهکان تهنیا به بهدهستهێنانی زۆرترین ڕێژهی دهنگهكان سهر دهكهون. بهپێچهوانهی سیستهمه هاوڕێژهیییهکان كه له زۆربهی واڵتان������ی دیموكرات ب������اوه ،پێکهاتهی (ی������هك ئهندامی) ناوچهیی تهنیا دهرفهتی س������هركهوتن ب������هیهك حزب له ه������هر ناوچهیهك دهدات .بهم ش������ێوهیه ،ڕیزبهندیی (یهك ئهندامی) ،دهبێته هۆی دروستبوونی پاڵنهر بۆ پێكهێنانی حزب������ه نهتهوهییی������هکان به پێگهی ف������راوان و كارامهیی بهڕێوهبردن و س������هرچاوه دارایی و ڕاكێشانی خهڵك بۆ سهركهوتن له ڕێژهی دهنگه ناوچهیییهکانی ئهنجومهنی یاس������ادانان .لهم سیس������تهمهدا ،پاڵێوراوانی حزبهكانی سێیهم و بچووكتر ،خاوهنی ئیمتیازاتێكی زۆر نین. ئ������هو حزبانهی كه خاوهنی س������هرچاوهی دارایی كهم و رێژهیهك������ی كهمیی الیهنگرن ،لهوانهی������ه نهتوانن هیچ نوێنهرێکیان ههبێت .بهم شێوهیه بهدهستهێنانی ڕێژهیهكی بهرچاوی نوێنهر بۆ گهیش������تن بهدهس������هاڵت له ئاستی واڵت بۆ حزبه نوێیهكان دهس������ت نهدات ،كه ئهم كاره بۆ
پێكهاتهی "ههموو شتێك بۆ كهسی براوهیه" پهیوهندی به سیستهمی ههڵبژاردنی ئهمریكاوه ههیه. لهبهر چی دوو حزب ،بۆ س������ێ حزب������ی نهتهوهیی نا، ئهویش به س������هرچاوهیهکی دارایی باش؟ بهشێک لهبهر ئهوهیه که دهنگدهر سهرهڕای دوو حزب ،وا وێدهچێت که دهرفهتێکی باش������یان بۆ ههڵبژاردن ههبێت و بهشێکیشی لهبهر ئهوهیه که ئهمریکییهکان ل������ه الیهنی مێژوویییهوه مهیلیان بۆ سهرچڵیی له سیاسهتدا نهبووه ،ههروهها ئهو دوو حزبهش پێشوازیی له فکر و هزری نوێباو دهکهن. دهستهی ههڵبژاردن پاڵنهرێكی تر بۆ چارهسهری دوو حزبی ههیه ،ئهویش سیس������تهمی ئهنجومهنی ههڵب������ژاردن ب������ۆ ههڵبژاردنی س������هركۆماره .ل������هم سیس������تهمهدا ،ئهمریكیی������هكان له کردهوهدا دهن������گ بهس������هركۆمار و جێگرهكهی نادهن. ل������ه بری ئهوه ،ل������ه ههر ویالیهتێك������دا ،دهنگ به گرووپی ههڵبژێردراو دهدهن ،كه بهڵێندهره به ههڵبژاردنی یهكێك له پاڵێوراوانی سهركۆماری .ڕێژهی ئهم ههڵبژێردراوانه یهكسانه بهڕێژهی نوێنهرانی ئهنجومهنی ههر ویالیهتێك، واتا ڕێ������ژهی س������یناتۆرهكان و ئهندامان������ی ئهنجومهنی نوێنهرانی پهیوهندیداره به ههر ویالیهتێک .بۆ ههڵبژاردن وهكو س������هركۆمار ،پاڵێوراوهكان دهبێت خاوهنی زۆربهی ی 538كهس له ئهنجومهن������ی ههڵبژێری 50 دهنگهكان������ ویالیهت بن. مهرجی بهدهس������تهێنانی زۆربهی دهنگهكان ،دهبێته هۆی ئهوهی پاڵێوراوانی حزبهكانی سێیهم ڕووبهڕووی كێش������هی زۆر ببنهوه له ڕكابهرایهتی س������هركۆماریدا، چونك������ه دهنگهكانی ههڵبژاردنی ههر ویالیهتێك بهپێی سیستهمی "ههموو ش������تێك بۆ كهسی براوهیه" ههژمار دهكرێت .بهم ش������ێوهیه كه ه������هر پاڵێوراوێك زۆرترین ڕێژهی دهنگی خهڵك له ویالیهتێك بهدهس������ت بێنێت – ههتا ئهگهر ئهم زۆرترین ڕێژهیه ،زۆرینهیهکی ئهوتۆش نهبێت – براوهی دهنگهكانی ههڵبژاردنی ئهو ویالیهته دهبێ������ت .لهمین و نبراس������كا ،ب������راوهی ویالیهت دوو دهنگی ئهنجومهنی ههڵبژێردراو و ،براوهی ههر یهك له ناوچهكانی ههڵبژاردن ،دهنگێكی ئهنجومهن بهدهس������ت دێنێت .ئهنجومهنی ههڵبژێر ،وهكو سیستهمی ناوچهیی یهك ئهندامی ،به زهرهری پاڵێوراوانی حزبی س������ێیهمه كه چانس������ێكی كهمیان بۆ بهدهس������تهێنانی دهنگهكانی كانوونی یهكهم 2012
29
ئهنجومهن������ی ههڵبژێر ههیه ،چ بگا به بهدهس������تهێنانی دهنگ������هكان ل������هو ویالیهتانه ك������ه بتوانن س������هركۆمار ههڵبژێرن. دامهزرێنهران������ی ئهمری������كا ،سیس������تهمی ئهنجومهنی ههڵبژێریان دروس������ت كرد تا له ڕێگای ئهو ،دهسهاڵت له نێوان ویالیهت و دهوڵهتی نهتهوهییدا دابهش بكرێت .لهم سیستهمهدا ،دهنگهكانی خهڵكی له ئاستی واڵتدا ڕۆڵێكی یهکالکهرهوهی������ان نییه .له ئهنجامدا ،ئهگهری ئهوه ههیه دهنگهكانی ئهنجومهنی ههڵبژێر كه لهس������هر ئهساس������ی ههڵبژاردن������ی ویالیهت������ی دابهش������دهكرێت ،ئهنجامێكی جیاواز له دهنگهكانی خهڵك له ئاس������تی واڵتدا ههبێت. له ڕاس������تیدا ،له 17ههڵبژاردنی سهركۆماری ،براوهی ههڵبژاردن( ،ت������اك) خاوهنی زۆرینهی دهنگهكانی خهڵك نهبوو .یهكهمین كهس لهوان ،جان كوێنس������ی ئادامز له ههڵبژاردنی ساڵی ،1824و ئاخرین كهس ،جۆرج دهبلیۆ بووش ،له ساڵی 2000دا بوو .ههندێك خهڵك سیستهمی ئهنجومهن������ی ههڵبژێر ب������ه سیس������تهمێكی لهکارکهوتوو لهقهلهم دهدهن ،له حاڵێكدا كهس������انی تر ئهوه بهباشتر دهزانن ،چونكه سهركۆمار ،له بری ههڵمهت له ویالیهته پڕ دانیش������تووهکان ،له زۆرب������هی ویالیهتهكاندا ناچاره خهباتی بۆ بکات. كوسپی تر لهبهر دهم حزبهکانی سێیهمدا به لهبهرچاوگرتنی مهیلی سیس������تهم بهدروستكردنی دوو حزبی نهتهوهیی بهدرێژایی س������اڵهكان ،به زاڵبوونی دیموكراتهكان و كۆمارییهكان لهس������هر دهزگاكانی واڵت، جیی سهرس������وڕمان نییه كه ڕێس������اكانی ههڵبژاردن به س������وودی ئهوان دانرابێت .وهكو ،لێهاتوویی حزبێكی نوێ بۆ بهش������داریكردن له ههڵبژاردن ،كارێكی زۆر نهترسانه و پڕ تێچووه و زۆر ج������ار به دابینكردنی ئهو تۆمارانهی که پێویستیان به دهیان ههزار واژوو ههیه بۆ درێژهپێدان به چاالكییهكانی ههڵبژاردن ،بهشی دهنگهكانی ئهوان له سهرهتای كار ،دهبێت به ڕادهی ههڵبژاردنی دوایی بێت. ڕهوت������ی پاڵێوراوبوونی������ش یهكێك������ی تر له كۆس������په پێكهاتهیییهکانه لهبهردهم چاالكیی حزبهكانی سێیهمدا. له نێو واڵتانی دیموكراتی جیهاندا ،ئهمریكا له ڕوانگهی پشتبهس������تن به سیس������تهمی خ������ۆی ب������ۆ بهڕێوهچوونی ههڵبژاردنی س������هرهتایی له دیاریكردن������ی پاڵێوراوهكانی س������هركۆماری ،ئهندامانی كۆنگره و بهرپرس������انی واڵت، 30ههڵبژاردن ژماره ()28
بێ وێنهیه .ههروهكو باس������كرا ،بهپێی ئهو سیس������تهمه، دهنگدهرانی ئاسایی دهنگ بهكهسی (دیاریكراوی) خۆیان له ههڵبژاردنی س������هرهتاییدا دهدهن و پاڵێوراوی خۆیان بۆ قۆناغی ههڵبژاردنی گش������تی ههڵدهبژێرن .له زۆربهی واڵتاندا ،پاڵێوراوانی حزبهكان له ڕێگهی دامهزراوهكان و ڕێبهرانی حزبییهوه كۆنترۆل دهكرێن .بهاڵم له ئهمریکادا، ئ������هوه دهنگدهرانن كه ل������ه كۆتاییدا دی������اری دهكهن که پاڵێوراوانی دیموكرات������هکان و كۆمارییهکان ،دهبێت كێ بن. ههرچهنده ئهم سیس������تهمه زیاتر له سیس������تهمهكانی زۆب������هی واڵتانی دیموك������رات ،دهبێته ه������ۆی الوازبوونی دامهزراوه ناوخۆیییهکانی حزب ،بهالم ئهم بهشداریكردنه ل������ه دیاریكردن������ی پاڵێوراوانی حزبهكان ،بااڵدهس������تیی دیموكراتهكان و كۆمارییهکان له س������هر سیاسهتهكانی ههڵبژاردن زیادی كردووه. پاڵێ������وراوه ناڕازیی������هكان و ڕێفۆرمخ������وازهکان ،ب������ه بهدهستهێنانی پاڵێوراویهتیی حزب له ڕێگهی ههڵبژاردنی سهرهتایییهوه ،دهتوانن ههوڵ بدهن تا بگهنه سندووقهكانی دهنگدانی گشتی و ،لهم ڕێگهیه بهبێ دروستكردنی حزبی س������ێیهم ،چانسی خۆیان بۆ س������هركهوتن له ههڵبژاردنی گش������تیدا بههێز بكهن .بهم شێوهیه ،ڕهوتی پاڵێوراوی له ههڵبژاردنی سهرهتاییدا ڕێچكهیه بۆ هاتنه ناوهوهی بیری جیاواز بۆ ناو دوو حزبی سهرهكی بووه و ئهوان تووشی زهحمهتیی دروستكردنی حزبێكی سێیهم ناكات .ههروهها، حزب������هكان و پاڵێوراوهكانی ئهوان ب������ه كهڵكوهرگرتن له ستراتیژیی ههڵبژاردن ،پهیامی حزبی سێیهم و پاڵێوراوه سهربهخۆكان كه توانیویانه سهرهنجی گشتی ڕاکێشن، بۆخۆیان مسۆگهر دهكهن. پشتیوانیی بهرباڵ و دیموكراتهکان و كۆماریی������هکان ،ههردووكیان بهدوای پشتگیری ههمهالیهنه و ههوڵ دهدن له تهواوی چینهکانی كۆمهڵگه بۆخۆیان الیهنگ������ر بدۆزنهوه .جیا له ڕیزپهڕی دهنگ������دهر جوولهکهکان و ئهفریقای������ی -ئهمریكایی ،كه زۆربهی زۆریان زیاتر دهنگ بهپاڵێوراوانی سهركۆماریی حزبی دیموكرات دهدهن -ه������هردوو حزبهكه له تهواوی گرووپ������ه س������هرهکییه كۆمهاڵیهتی������ی ئابوورییهکان������دا خاوهنی الیهنگری زۆرن .ئ������هم دوو حزبه له پهیوهندیی ههڵوێس������توهرگرتنی سیاسی زۆر نهرمونیانن و بهگشتی
الیهنگری وش������ك له ئایدۆلۆژیا یان ئامانجێكی سیاسیی تایبهت ناكهن. ه������زر و بیری یهكهمیان ههمووكات س������هركهوتن له ههڵبژاردن و كۆنترۆڵكردنی بهش������هكانی ههڵبژاردهیی دهوڵهت بووه .به لهبهرچاوگرتنی بنکهی کۆمهاڵیهتیی ئابووریی بهرباڵوی الیهنگرانیان و پێویستیی به کار له کۆمهڵگهیهکدا که به چهشنێکی بهرباڵو پارێزکارانهیه، بی������ر دهکهنهوه ،حزب������ه ئهمریکییهکان ههڵوێس������تێکی نهرمئاژۆی������ان ههیه .ه������هر وهکو ئام������اژهی پێدرا ،له ڕێب������ازی سیاسیش������دا نهرمئاژۆن .ئهو ڕێوش������وێنانه کارێکی وایان کردووه ،که حزبهکان چهند چهش������نهیی له ڕیزهکانی خۆیاندا قبووڵ بکهن و بتوانن کهس������انی س������ێیهم و بزووتنهوه ناڕهزایهتیی������هکان بۆ الی خۆیان ڕاکیش������ن .به گش������تی ،کۆماریی������هکان وهکو حزبێکی پارێزکار باس������ی لێ������وه دهکرێت .ئ������هوان جهخت له مافی خاوهندارێتی و دهرفهتی کۆکردنهوهی س������امان دهکهن������هوه .دیموکراتهکانی������ش مهیل������ی چهپیان ههیه و الیهنگری سیاس������هته کۆمهاڵیهتیی������هکان و ئابووریی لیبراڵن .بهاڵم ههر کامیان که به دهسهاڵت گهییشتن، ههوڵدهدهن پراگماتیست بن. پێكهاتهی حزبیی ناچڕ تایبهتمهندیی دوو حزبی سهرهكیی ئهمریكا ،سهرهڕای نهرمونیانیی ئایدۆلۆژی������ك ،پێكهاتهیهکی ناچڕیان ههیه. كاتێك كه سهركۆمار ههڵبژێردرا ،نابێت چاوهڕێی ئهوه بێ������ت كه ئهندامانی حزبهكهی له كۆنگرهدا پش������تگیری پرۆژهكان������ی بك������هن ،ههروهها س������هرۆكی حزبهكانیش ل������ه كۆنگرهدا ئ������هم چاوهڕوانییهیان نیی������ه كه ڕێبازی حزبهكهی لهالیهن ئهندامهكانی������هوه به بێ ئهمالوئهوال پهسند بكهن. ئهنجومهنهكانی حزب������ی دیموكرات و كۆمارییهکان ل������ه كۆنگرهدا (پێکهاتوو له یاس������ادانهرانی كات) كه سهربهخۆن و لهوانهیه ههندێك سیاسهت پهیڕهو بكهن که لهگهڵ سیاس������هتهكانی سهركۆمار ،ههرچهنده هی ههم������ان حزبیش بێت ،یهك نهگرێت������هوه .كۆكردنهوهی پاره ب������ۆ ههڵبژاردن������ی حزبهكانیش جیای������ه ،چونكه كۆمیتهی (كهمپهینی) سنا و كۆنگرهی دیموكراتهکان و كۆمارییهکان س������هربهخۆ له كۆمیت������ه میللییهکانی حزب ،كه مهیلیان بۆ ههڵبژاردنی سهركۆماری ههیه،
كاردهكهن .ههروهها جگه له دهستێوهردان له ڕهوتی ههڵبژاردن������ی پاڵێوراوان بۆ مهبهس������تی ڕێككهوتننامه نهتهوهیییهکان ،پێكهاتهی ڕێکخراوی نهتهوهییی حزب زۆر به كهمی دهس������ت ل������ه كاری حزبه ویالیهتییهکان وهردهدات. ئ������هم پهرتوباڵوی������ی ڕێکخراوهیی ك������ه ڕهنگدانهوهی سیس������تهمی جیاكردنهوهی دهس������هاڵته له دهس������تووری گشتیدا ،جیاكردنهوهی دهس������هاڵت له نێوان بهشهكانی یاس������ادانان ،بهڕێوهبردن و دادوهریی دهوڵهت ،له ئاستی فیدراڵ و له ئاستی ویالیهتیدا .سیستهمی جیاكردنهوهی دهسهاڵت تهنیا بووه هۆی بهدیهێنانی پاڵنهری سنووردار بۆ یهكێتیی حزبی له نێوان یاس������ادانهران و س������هرۆکی بهڕێوهب������هری حزبه .ئ������هم بابهته له ب������ارهی ئهندامانی كۆنگره له بهرامبهر سهركۆماردا كه هی یهك حزبه ،یان پهیوهندیی هاوش������ێوهی نێوان یاسادانهرانی ویالیهتی و قاییمهقام ،بهتهواوهتی ڕاسته. سیس������تهمی چهند الیهنیی دهوڵهتی فیدراڵ ،ویالیهتی و خۆجێیی له ئهمریکا ،ب������ههێنانهوهی ههزاران بنكهی ههڵب������ژاردن ب������ۆ کارمهنده بهرپرس������هکان له ئاس������تی فی������دراڵ ،ویالیهت������ی و خۆجێیی������دا ،پاڵنهرێک������ی تره بۆ دوورکهوتنهوهی حزبهکانه له ناوهند .ههروهكو پێش������تر باسكرا ،س������وودوهرگرتن له ههڵبژاردنه سهرهتایییهکان بۆ ناس������اندنی پاڵێوراوهكانیش ،لهو شوێنهوه که توانایی کۆنترۆڵی دهسنتیش������انکردنی پاڵێوراوه حزبییهکانی لێ دهس������تێنێت ،بۆیه ڕێکخراوی حزبی الواز دهکات .لهبهر ئهوه ،پاڵێوراوه تاك������هکان هاندهدرێن ڕێکخراوی تاکیی ههڵمهتی ههڵبژاردنی خۆیان ،س������هرهتا بۆ س������هركهوتن له ههڵبژاردنه س������هرهتایییهکان و دوایی له ههڵبژاردنی گشتیدا ،وهڕێ بخهن. دڵهڕاوکێی گشتیی خهڵک س������هرهڕای ههبوونی بهڵگ������ه کۆن������هکان حزبایهتیی ڕێکخراوه له سیس������تهمی سیاسیی ئهمریكادا ،یهكێك له توخمه به پێش������ینهکان له کولتووری شارستانییهتی ئهم واڵتهدا ،نهبوونی بڕوایهكی زۆر به حزبه سیاس������ییهكان بووه .بهڕێوهبردن و گهشهكردنی سیستهمی ههڵبژاردنه س������هرهتایییهکان بۆ دیاریكردن������ی پاڵێوراوانی كۆنگرهو ویالیهت ،باس لهبوونی ههستی پۆپۆلیستی یان تهنانهت دژی حزبی له نێو خهڵكه. كانوونی یهكهم 2012
31
ئهمریكییه پێش������كهوتووهکان له بارهی دهستێوهردانی دامهزراوه حزبییهکانی خۆیان لهسهر دهوڵهت ،ڕهشبینن. له ڕاپرس������ییه گشتییهكاندا بهردهوام باس لهوه دهکرێت، بهش������ێكی زۆری خهڵك باوهڕیان وای������ه كه ههندێك جار حزبهكان پێش ئ������هوهی بابهتهكان ڕوون بكرێنهوه ،زیاتر لێڵیان دهکهن -باش������تر وابوو كه ناوی حزبهكان لهسهر س������ندووقهكانی دهنگدان نهنووسرابان .حزبهكان دهبێت كێش������هی زۆربهی دهنگدهران كه ناسنامهی حزبی بۆیان گرنگییهك������ی كهمی ههی������ه ،له ملمالنێیداب������ن .یهكێك له نیش������انهكانی ئهم كاره ،دهنگدان ب������ه پاڵێوراوانی چهند حزبییه .ب������ۆ نموون������ه ،دهنگدهرێك لهوانهی������ه دهنگ به پاڵێوراوێك له حزبهكهی خۆی بۆ س������هركۆماری بدات و بۆ بنكهی ههڵبژاردنهكان������ی كۆنگره ،پاڵێوراوی حزبێكی تر ههڵبژێرێت. بهم ش������ێوهیه ،له قۆناغ������ی دهوڵهتێك������ی جیابووهوه، س������هركۆمارهکان بهب������ێبوونی زۆرینه ل������ه هیچ یهك له ئهنجومهنهكان������ی كۆنگرهدا ناچار نی������ن كارهكان بهڕێوه ببهن .كۆنترۆڵكردنی بهشهكانی یاسادانان و بهڕێوهبردنی واڵت بهبێ ههبوونی یهكگرتن له نێوان حزبهكان ،بووهته كارێكی ئاس������ایی له دهوڵهت������ی نهتهوهیی و دهوڵهتی 50 ویالیهتهکان������دا .ههندێ������ك له چاودێران پێی������ان وایه كه دهنگدهران ئهم ش������ێوهیان پێ باش������ه ،چونكه ئهوان لهو بهش������ه داهێنانهی كه دهوڵهت بۆ ئهوان كێشه دهنێتهوه، ڕێگری لێ دهكهن. حزبه بهرههڵستکارهکان و پاڵێوراوه سهربهخۆكان حزبه بهرههڵس������تکارهکان و پاڵێوراوه سهربهخۆكان لهگهڵ بوونی ڕێگر كه پێش������تر باس������ی لێكراوه ،یهكێك ل������ه تایبهتمهندییهكان������ی دهوری������ی سیاس������هتی ئهمریكا بووه .ئهوان زیاتر كێش������ه كۆمهاڵیهتییهکانیان خستۆته ڕوو ،كه حزبه س������هرهکییه كۆمهاڵیهتییهکان نهیانتوانیوه له دهس������تووری کاری دهوڵهتدا تێیدا س������هرکهون .بهاڵم زۆربهی حزبه بهرههڵستکارهکان بۆ ماوهیهكی كاتی و له ههڵمهتی ههڵبژاردندا گهشه دهكهن و دواتر لهناو دهچن و یان ڕوو له یهكێك له حزبه گهورهكان دهکهن .له دهیهی 1850دا ،تهنیا حزبێكی ن������وێ ،واتا حزبی كۆمارییهکان س������هریههڵدا و پێگهی حزبێكی گهورهی بهدهستهێنا .لهو كاتدا ،بابهتێك که له ڕوانگهی ئهخالقییهوه پێویست بوو،
32ههڵبژاردن ژماره ()28
(کۆیلهت������ی) هاته گۆڕێ و بووه ه������ۆی چهند بهرهیی له نێو نهتهوهدا .ئ������هم بابهته بنهمایهك بوو بۆ خۆپااڵوتن و کۆکردنهوهی دهنگدهران. بهڵگ������هی زۆر ههی������ه كه حزبه بهرههڵس������تکارهکان كاریگهرییان لهس������هر ئهنجامی ههڵبژاردنهکاندا بووه. بۆ نموون������ه :پاڵێوراویهتیی تێئ������ۆدۆر ڕووزوێڵت وهكو خۆبهخشی سهربهخۆ له ساڵی ،1912چهند بهرهکیی له دهنگه ئاس������ایییهکانی كۆمارییهکانی دروس������ت کرد و بووه ه������ۆی ههڵبژاردنی وودرا ویلس������ۆن له حزبی دیموكرات و بهبهدهستهێنانی دهنگی كهمتر له دهنگی زۆرینهی خهڵك. له س������اڵی ،1992پاڵێوراوی س������هربهخۆ ڕاس پرۆت، ههندێ������ك دهنگدهری ڕاكێش������ا كه له دهی������هی ،1980له بنهڕهتدا دهنگیان ب������ه كۆمارییهکاندابوو ،لهبهر ئهوه له شكستی سهركۆماری ئهو کاتی كۆمارییهکان ،جۆرج ئێچ دهبلیۆ بووش كاریگهر بوو .له ڕكابهرایهتیی زۆر نزیكی س������اڵی ،2000له نێوان جۆرج دبلی������ۆ بووش له حزبی كۆمارییهکان و ئێلگۆر ل������ه حزبی دیموكراتهکان ،ئهگهر ڕالف نیدر ،پاڵێوراوی حزبی س������هوز ،ل������ه ههڵبژاردنی فلۆری������ددا بهش������داری نهكردب������ا ،لهوانهب������وو ئێلگۆر به بهدهستهێنانی دهنگهكانی ویالیهتی فلۆریدا له ههڵبژاردنی سهركۆماریشدا سهركهوتنی بهدهست هێنابا. له دهس������تپێكی س������هدهی بیس������تهمدا ،ڕاپرسیی ڕای گشتی باسیان له پاڵپشتیی بهرفراوانی خهڵك له حزبی بهرههڵستکار و پاڵێوراوه سهربهخۆكان بووه .له سهرهتای ههڵبژاردنی ساڵی ،2000بهپێی ڕاپرسیی گالۆپ%67 ، له خهڵكی ئهمری������كا الیهنگری دروس������تبوونی حزبێكی نهیاری بههێزبوون ،كه پاڵێوراوهكانی بۆ بهشداریكردن له ههڵبژاردنی سهركۆماری ،كۆنگره و پۆسته ویالیهتییهکان له بهرامبهر پاڵێوراوان������ی كۆمارییهکان و دیموكراتهكان بناسێنێت. ئهم جۆره (ههست)انه و تێچووه زۆرانهی ڕاس پرۆ، ملیاردێری تێگزاس������ی بووه هۆی ئ������هوهی كه ناوبراو له ساڵی 1992دا%19 ،ی دهنگهكانی خهڵك بۆ خۆی مسۆگهر بكات .واتا زۆرترین ڕێژهی كه پاڵێوراوێكی س������هربهخۆ، دوای تێئ������ۆدۆر ڕووزوێڵت (حزبی پێش������كهوتنخواز) ،به %27ی دهنگهكانی له ساڵی 1912دا بهدهستهێنا. www.america.gov
مێژووی كوردستانیی كهركووك * و :محهمهد وانی كهركووك یهكێكه له كۆنترین شارهكانی رۆژههاڵت������ی ناوهڕاس������ت ،مێ������ژووی دهگهڕێت������هوه پێش زایین ،ئهو ش������اره لهس������هر دهستی گۆتییهكان كه ئهو كاته به (ئهرهبخا) دهناسرا ،دروستبووه .به درێژایی رۆژگار ت������ا رۆژی ئهمڕۆ ،ئهو شاره تووش������ی گۆڕان و كاولكارییهكی زۆر بووه .ههر چهن������د مرۆڤ ناتوانێت به ئاس������انی بۆ ناو مێژووی ئهو شاره ش������ۆڕ بێت������هوه ،ب������هاڵم ههرچۆنێك بێت س������هرچاوه مێژوویییه كۆن������هكان ئهوه دهس������هلمێنن كه دانیشتوانی ئهو شاره ك������ورد بوونه و س������هردمانێك پایتهختی ویالیهت������ی ش������ارهزوور ب������ووه و هیچ كاتێكیش ل������ه كوردس������تان دانهبڕاوه، ههمیش������ه ناوهندێكی سهرهكی بووه بۆ بزوتنهوهی كورد و ناوچهیهكی ئابووریی كوردستان و لهوهڕگهی ئاژهڵ و پاوانی مااڵتی هۆزهكانی كورد بووه. لهقۆناغی ئهم دواییهشدا سهرچاوهیهكی گرنگی نهوت بووه ،ههر لهبهر ئهوهشه دراوس������ێ و داگیرك������هران چاوی������ان تێبڕیووه و ههوڵیان داوه دیموگرافیای ئهو ش������اره بگۆڕن .عوسمانییهكان به درێژای������ی دهس������هاڵتیان ههوڵیان داوه ئهو شاره وهكو ناوهندێكی سهربازی و بازرگانی لێبكهن و خهڵكێكی زۆری نهت������هوهی (تورك)یان لێ نیش������تهجێ ك������ردووه .ئهو كاتی������ش زمانی فهرمی توركی بووه ،بۆیه كوردیش ناچار بووه فێری ئهو زمانه ببێت. دوای رووخانی عوسمانییهكان ،كهركووك به عێراق������ی نوێیهوه لكێندرا ،ههر لهبهر
بوونی ن������هو ت ل������هو ش������اره، هاوپهیمانان له پهیماننامهی نێودهوڵهتیی سیڤهر پاش������گهز بوونهوه و به پهیمانی (ل������ۆزان) گۆڕییان ،بههۆی������هوه ئاواتی كوردیان له گۆڕنا ،ئهویش دروستبوونی دهوڵهتی سهربهخۆی كوردی بوو. ئینگلیزهكانی������ش ل������ه پێن������او نهوت و بهرژهوندیی������ان ،ل������ه دژی كورد لهگهڵ عهرهبه شۆڤینیهكان كاریان كردووه .له سییهكاندا ههڵسان به جێبهجێكردنی پ������رۆژهی حهویج������ه و هێنان������ی هۆزه كۆچهرییهكان������ی (عوبێد و جبور) و له شوێنی هۆزه كوردییهكان نیشتهجێیان كردن ،ئهو كارهش به قۆناغی یهكهمی بهعهرهبكردن دهژمێردرێ. ت������ا گرتنهدهس������تی دهس������هاڵت لهالیهن بهعس������ییهكانهوه ،هێنانی فهرمانبهری عهرهب بۆ شاری كهركووك بهردهوام بوو. دوای ئهوهش بهعس������ییهكان تهعریبیان كرده بهشێك له بهرنامهی حزبهكهیان، ئهو سیاسهتهیان له ساڵی 1977گهیشته لووتكه ،ئهویش بهالبردنی ههندێ قهزا و ناحی������هی كهرك������ووك و لكاندن������ی به پارێزگاكانی ترهوه ،چهمچهمال و كهالر به پارێزگای سلێمانییهوه و كفریش به
پارێزگای دیاله و قهزای خورمات������وو ب������ه پارێزگای سهالحهدین و ناحیهی پردێ و س������هرگهڕان ب������ه پارێ������زگای ههولێر لكێن������دران .لێرهدا كهركووك وهك قهزای ناوهند و حهویجه و ناحیهی قهرهههنجیری بۆ مایهوه و ناوهكهشی بۆ (تهئمیم) گوڕدرا. بههۆی ئهو سیاس������هتهوه به ههزاران خێزانی ك������ورد دهربهدهرك������ران و له ناوهڕاست و باشووری عێراق بهلێشاو عهربی������ان هێنا و ل������ه كۆمهڵگه و ناو ش������اری كهركووكیان نیشتهجێ كردن، زۆربهیان ماڵ و خانووی كوردهكانیان پێدرا .به س������هدان گون������دی كوردیان ڕووخان������د و به دهیان هۆزی عهرهبیان هێن������ا و دایانمهزران������دن و زهوی كش������توكاڵییهكانیان به فهرمی بهسهر داب������هش ك������ردن .ئهو كوردان������هی كه دهمانهوه ناچار دهكران ڕهگهزنامهی خۆیان بگۆڕن بۆ ڕهگهزی عهرهب. قێزهونتری������ن ههڵمهتی بهعس������ییهكان، ش������ااڵوی س������اڵی 1988بوو بهناوی شااڵوی ئهنفال ،كه به دهیان خێزانی كورد دهستگیر كران و له بیابانهكانی باشووری عێراق زیندهبهچاڵ كران .به پیر و گهنج و ئافرهت و منداڵ پێكهوه به كۆم������هڵ زیندهبهچاڵ ك������ران .ئهو سیاس������هته تا لهناوچوونی ئهو ڕژێمه دڕندهیه درێژهی كێشا.
كانوونی یهكهم 2012
33
-1كهرك���ووك ل��� ه س���هردهمی -2كهرك���ووك ل��� ه ههرێم���ی عێراق و هۆزس���تان و بهشێك دهوڵهتی حۆری و سۆبارتی: ناوچه كوردیی������هكان بهالنكهی ژیانی ل ه ههرێمی جزیره.
حۆرییهكان دهژمێردرێن ،ئهو ناوچانهی كهوتوون������ه نێوان چیای ت������ووروس له نزیك كركمیش ت������ا (گۆمی وان) درێژ دهبێتهوه .له ڕووی سیاسییهوه مێژووی ئهو دهوڵهته دهگهڕێتهوه بۆ ههزارهی سێیهمی پێش زایین ،یهكهم پاشایان به ناوی (ئهتهل شیف) یان (ئاری شیف) بووه .دوای ئ������هوهی واڵتهكهیان بێهێز بوو و بهرهو الوازی چوو ،بوو به چهند ویالیهتێك ،كه یهكیكیان كهوتبووه نزیك (نوزی) و ناسرابوو به (ئهزوخینوم) و پاشاكهیان ناوی (شادوشری) بوو. ل������ه دوای س������اڵی ( )1500پێش زایین، دهوڵهتێك له پاشماوهی دهوڵهتی حۆرییهكان به ناوی دهوڵهتی (میتانییهكان) دامهزرا. بێگومان زۆربهی دانیش������تووانهكهی ههر له حۆرییهكان بوون ،لهو كاته بهشێك له باكووری سوریا و ههرێمی (ئهرهبخا) و كهركووكیش لهژێر دهسهاڵتیاندا بوو ،بۆ ماوهی دوو س������هده دهسهاڵتیان درێژهی كێش������ا .دواتریش دهوڵهتی (سۆبارتی) بهههمان ش������ێوه لهس������هر پاش������ماوهی دهوڵهت������ی میتانیی������هكان دروس������ت بوو. ئ������هوكات (ئهربل ،نهین������هوا و ئهرهبخا) دڵی ئهو دهوڵهته ب������وون ،دواتر ژماره و دهس������هاڵتیان فراوان ب������وو ،بهتایبهتی له سهردهمی پاشای ئاش������ووری (ئاشوور پانیبال) تا گهیشته واڵتی میسر ،لهسهر دهس������تی میدییهكان له ساڵی ()612ی پێش زایین كۆتایی بهو دهوڵهتهش هات.
34ههڵبژاردن ژماره ()28
عهربهكان ههر له كۆنهوه ناوی عێراقیان لهو ناوچه نزم و دهش������تاییانه ناوه كه ههرگیز ناوچ������هی چیا و بهرزاییهكانی لهخ������ۆ نهگرتووه ،ئ������هوهش مانای وایه كهرك������ووك بهپێ������ی ئ������هو بیروڕایه له دهرهوهی عێ������راق ب������ووه .نهخش������هی عێراقیش به تكریت له باكوور دهس������ت پێدهكات و به (عهبادان) له باش������وور لهس������هر كهنداوی ف������ارس كۆتایی پێ دێت .له رۆژئاواش له كوفهوه دهس������ت پێ دهكات و به بهغداد دا تێدهپهڕێ تا (حهلوان) ،لهو س������هردهمهدا عێراق له شهش ناوچه ،كه بریتیبوون له (كوفه- بهسره – واست – تیسفۆن "مهدائن" -حهلوان و سامهڕا) پێكدههات.
-3كهرك���ووك ل��� ه س���هردهمی عوسمانیدا
كهركووك لیوایێك ب������ووه له لیواكانی یهكێ������ك ل������ه ویالیهتهكان������ی دهوڵهتی عوس������مانی ،ك������ه ئ������هو ناوچان������هی خوارهوهی لهخ������ۆ دهگرت( :ڕواندوز، ئهربیل ،ئاڵتون كۆپری ،ئافرخورماتوو، تاوق ،دووزخورماتوو ،كفری "صالحیه" و قهرهتهپه) .ل������ه رۆژههاڵتهوه لیوای س������لێمانی و له رۆژئاوا لیوای مووسڵ �����ته واڵتی و ل������ه باكووری������ش دهگهیش� یشته فارس و له باشووریشهوه دهگه ویالیهت������ی بهغ������داد .دوات������ر ههرێمی كهركووكی������ش دهكهوت������ه چوارچێوهی ویالیهتی مووسڵ.
-4ئی���دارهی كهرك���ووك ل��� ه چوارچێوهی ویالیهتی مووسڵ ل ه سهردهمی عوسمانییهكاندا
پێش دروستبوونی ویالیهتی مووسڵ لهالیهن عوس������مانییهكانهوه ،میرنشینێكی كوردی به ناوی میرنش������ینی بابان لهسهر خاكی كوردستان ههبوو ،كه له ناوهڕاستی سهدهی حهڤدهههم دهسهاڵت و فهرمانڕهواییهكانی گهیش������تبووه كهركووك ،كه ب������ه بنچینهی ویالیهتی ش������ارهزوور دادنرێت .له دوای لهناوبردن������ی میرنش������ینی باب������ان لهالیهن عوس������مانییهكانهوه و خۆس������هپاندنیان به سهر ناوچهكهدا ،ههستان به ڕاگهیاندنی ویالیهتی موس������ڵ كه س������ێ لیوای لهخۆ دهگرت( :موسڵ -كهركووك -سلێمانی)، بهڕێوهبردن������ی خۆجێیی ئ������هو لیوایانه و پاڵپش������تی و دابینكردن������ی پێداویس������تییه ئیدارییهكان������ی دهكرد .له س������اڵی 1863 لیوای كهركووك ئهو قهزایانهی خوارهوهی لهخۆ دهگرت( :ڕواندوز – ئهربیل – كفری – كوێسنجق – ڕانیه"مهرگه") ،ههروهها له س������اڵی 1875ئ������هو قهزایانهش خرانه س������هری( :قادرك������هرهم ،دووزخورماتوو)، تا س������اڵی .1911بهگشتی كهركووك ئهو قهزایان������هی لهخۆ دهگ������رت( :كهركووك، ڕواندوز ،كوێسنجق ،ئهربیل ،ڕانیه ،كفری "صالحیه").
سهرچاوه :اطلس كركوك -چاپی 2006
تووڤالوو * ههڵبژاردن تووڤالوو واڵتێك������ی دووڕگهیییه و دهكهوێته ناو زهریای ئارامهوه ،كه پایتهختهكهی (فوونافووتی)یه .ئهم دووڕگهیه كهدهكهوێته ن������او كۆمهڵه دووڕگ������هی (پولینزی)یهوه ،له ڕابردوودا به ن������اوی دووڕگهكانی (ئالیس) ناو دهبرا .ئهم واڵته له نێوان ڕێگای دووڕگهكانی هاڤایی و ئوس������ترالیا، ههروهها دراوسێی كریباتی ،فیجی و ساموادایه. ل������ه ڕووی ڕووب������هرهوه دوای (ڤاتی������كان)( ،مۆناكۆ) و (ن������اوروو)وهوه بچووكترین واڵتی جیهان������ه .تووڤالوو كه دهكهوێته باكووری (فیجی)یهوه ،له 9دووڕگهی مهرجانی له زهریای ئارامدا پێكهاتووه. ههندێ جار ژیان لهم دووڕگانهدا زۆر س������هخت دهبێت و هی������چ ڕووبارێكی نییه ،بۆیه ژیانی خهڵكی ئهم دووڕگانه گرێدراوی بارانه .له ڕووی ئاوههواشهوه ،کهشێکی گهرمی ههیه ،ههروهها ڕێژهی بارینی بارانی س������ااڵنهی ئهم واڵته، دهگاته 300سانتیمهتر. بهرههم������ی خاوی ناوخۆیی لهم واڵت������هدا 14،94ملیون دۆالره و ( )٣٦١٥كهس������یش هێ������زی كار پێك دێنن .ژیانی زۆرب������هی زۆری خهڵك به ماس������یگرتن یان بهو دراوهی كه كهس������وكاریان ل������ه دهرهوهی واڵت دهینێ������رن ،دابین دهبێ������ت .بهرههمی ههناردهیی ئ������هم واڵت������ه ،بریتییه له کاکڵی گوێزی هندی و ماسی ،كه %60ی ناوی ڕهسمی: ب������ۆ ئهڵمانیا%1،20 ،ی ب������ۆ ئیتالیا و سیستهمی حوکمڕانی: %20،1یشی بۆ فیجی دهنێرێت. پایتهخت: نزیك������هی ت������هواوی كهلوپهل������ی بهكارهێن������ان ل������ه واڵتان������ی دهرهوه پانتایی خاک: دهكڕێت .بهرههمی هاوردهییش بریتییه ژمارهی دانیشتووان: له خ������ۆراك ،مهڕومااڵت ،كهرهس������هی ڕێژهی شارنشینی: س������ووتهمهنی ،ئاسنهواڵه و كهلوپهلی زمانی ڕهسمی: بهرههمهێنراوه. ل������ه س������اڵی 1877دا بریتانیا ئهم پهرلهمان: دووڕگهی������هی داگی������ر ك������رد و له 1ی
تشرینی یهكهمی ساڵی 1978تووڤالوو سهربهخۆیی خۆی ل������ه بریتانیا ڕاگهیان������د .له واڵتی پاش������ایهتیی تووڤالوودا، شاژنی بریتانیا سهرۆكی دهوڵهته و حوكمڕانێكی خۆجێیی نوێنهرایهتیی ش������اژنی ئهم واڵتهی له ئهستۆدایه .شاژنی بریتانیا ب������ه پێش������نیازی س������هرۆكوهزیران ،حوكمڕانهكه دهستنیشان دهكات .سهرۆكوهزیران ،سهرۆكی حكوومهته و لهگ������هڵ جێگرهكهی ب������ه دهنگی ئهندامان������ی ئهنجومهن ههڵبژێردرێن. ئهنجومهن������ی ئ������هم واڵت������ه خاوهنی 15كورس������ییه ،كه نوێنهرانی������ان ب������ه دهنگی خهڵ������ك بۆ خولی چوار س������اڵه ههڵدهبژێردرێن .ت������هواوی ئهندامانی ئهنجومهنی تووڤالوو پی������اون .جێی ئاماژهی������ه که له تووڤال������وودا هیچ حزبێكی سیاسی بوونی نییه. ئ������هم واڵته %96 ،تووڤالووهكان و %1خهڵكی دووڕهگه و %1ئهورووپیی������هكان پێكی دێنن .له ڕووی ئایینییهوه%85 ، خهڵكی تووڤالوو كاس������ۆلیك و %3یش سهربه ئودونتیستی ڕۆژی حهوتهم������ن .تووڤالوو ئهندامه ل������ه (واڵتانی خاوهن بهرژهوهندیی هاوبهش)دا.
تووڤالوو
تووڤالوو
پاشایهتی فوونافووتی ،ژمارهی دانیشتووان 5.100کهس٢٠١٠ - 2.600کیلۆمهتری چوارگۆشهیه 9.847کهس٢٠٠٩ . (٢٠١٠ – )%٥٠،٤ تووڤالوویی ١٥کورسی http://www.landguiden.se http://sv.wikipedia.org
كانوونی یهكهم 2012
35
سستهمێ سیاسی و حكوومی * وهرگێران :ئهڤراز عومهر پروسێس������ا نهخش������هدانانێ ،چاكس������ازیێ ،بجهئینانا ی ێ ههلبژارتنان ،چ لسهر ئاستێ ڤهدهرێ نیشتمان سستهم و بهزاندنا س������نوران بی������ت (وهكو ئێكهتی������ا ئوروپی) یان ی ههرێمایهتی (وهكو ئهمهریكا ناڤهراس������ت) یان نیشتمان (ل ه������هر وهالتهكی) یان تایب������هت ب ویالیهتهكا دیاركری، یان دهس������تههالتهكا ئوتونومی ،یان ه������هر ئیدارهكێ ،یان ش������ارهوانیهكا دیاركری ،یان كانتون������هكا ههرێمهكێ ،یان ی دهڤهرهك یان بهشهك ژ دهولهتهكا دیاركری ،نابیت راست ی ی و سیاس و ریالیستێن ئابوری ،كهلتوری ،یاسایی ،چڤاك یێن تێدا پێگیر و بهربالڤ بهێنه پشتگوهخستن ،یان رێبازا پروسێس������ێن ههلبژارتنان تێدا دهێته توماركرن ،ههتاكو د ێ دناڤبهر بیروب������اوهر و ئول و ئایین پروسێس������ا رێككهفتن و حهزوڤی������ان و مهزاجێن ج������ودا ژی .ب دهربرینهكا دی، بجهئینان و راڤهكرنا مهیل و ئاراس������تهیێن دهس������تووری، یاس������ایی ،رێكخس������تی ،دڤێت دگهل رێبازا گشتی یا رێك بیت .رێبازا سس������تهمێ ههلبژارتنان ژ باكگراوندێن ڤهدهر ێ ،پاشماوهیێن ئهنجامان لسهر ژ پێكهاتێ ،رێكا بجهئینان سس������تهمێ بخۆ پێكناهێت ،بهلكو ژ گش������ت گورانكاری و جوداتیێن پهیوهست ب ههڤدووڤه پێكدهێت. ی و بژاره یان ژی هیچ سستهمێن ههلبژارتنان یێن نمونهی ێ سس������تهمێن ههلبژارتنان یێن تێكرا تهواو و كامل نینن ،ل یل ی و نهتهوهی ههمهجۆر ههنه و ژ ئالیێ هێزێن نیشتمان ێ دهستنیشانكریدا بۆ گههشتنا ی و د دهمهك جههكێ دیاركر ئهو ئارمانجێن بۆ هاتینه دیاركرن دهێنه بكارئینان .سستهم، ێ مفادار ێ ی ب سس������تهمهكێ تهواو دهێته هژمارت������ن دهم بیت بۆ بجهئینانا پال پێش������كهفتنا دیموكراتی یا پێتڤی بۆ ێ ههلبژارتنان لێ دهێته پراكتیزكرن، ئهوێ چڤاكا سستهم یان دهمێ بكاریت ئاسانكاریان بۆ پروسێسا ڤهگوهاستنا ی پهیدا چڤاكێ و گههاندنا وێ بۆ ژینگهههكا دیموكراس������ ی ل چڤاكێ ب هێز بكهت ،یان بنهما و رێس������ایێن دیموكرات و موكوم بكهت. ێ ی ژ ێ هندهك ئهنجامێ������ن دیاركر ههرچهنده دیزاین������ دهردكهڤن ،وهكو دامهزراندنا پڕانیان ب رێكێن ئاس������انتر،
36ههڵبژاردن ژماره ()28
ێ و گونجاندنا یان هاری������كاره بۆ رهنگڤهدانا پترا راس������تی ی فاكتهرێن دیترن ی یێن جودا ،هند ههبوونا گروپێن سیاس ی ههبوونا پڕانیێن (چێكری) ژ توخمێن ههلبژارتنێن تهكنیك یب ی دكهن .رهنگه ئهڤ توخمهژ ی������ان دهم و كاودانی راز ێ دهستهكا تهشریعی ،و پهیوهندیێن ئالوگور دناڤبهرا قهوار ێ پهیدابوونا قولپ ی یێن جودا ،ببیته ئهگهر هێزێن سیاس������ و ههڤپهیمانان ،و دابهش������بوونا جوگرافی بۆ دهنگدهران ،و سوز و پهیمانێن ههلبژارتنان و ..هتد. ی یێكو بویاخا ێ شامل و تێكرای ههروهسا لسهر پروژ ێ ژیانا سیاسی و ێ پێڤه دیار و قهبیلكهر دیموكراس������ی ێ ش������هرعیهتێ پێڤهدیار ،ئهركه بهرچاڤ ئاستهكێ بهرز وهرگریت و كاربكهت بۆ بدهستڤهئینانا پێشبینیێن گهش و ههمهج������ور و ئایدیولوژیێ������ن سیاس������ی ژ تهڤ ئالیان و ژ ههمی بكهرێن سیاس������ی (وهك������و هاووالتی ،پارتێن سیاس������ی ،رێكخراوێن جهماوهری ،گروپێن گوش������ار و ڤهگڤاش������تنێ و ..هتد) ئهڤهژی دڤێت بهێته ئهنجامدان ێ بێی بهرچاڤ وهرگرتن������ا رادده و ئیحتیمالێن خافلهتی ی ێ و خۆگههاندنا ئێك ،یانژ و نزیكی������ا مرۆڤ مرۆڤكان������ جوداتیێ������ن دهڤهرایهتی وهكو ئهڤان جۆره ههلویس������تان ی ی ژ خش������تهیا كارێن سیاسی .هند د مژارێن دیاركر سستهمێن ههلبژارتنانه ئهنجام و بهرههمێن رێكهفتنێن سیاس������ینه .ههروهس������ا رێكا ئێكگرتن������ا بهرژهوهندیێن كومهلێن سیاسی نیشانددهت و نابیت گوهنهدانا ئهڤان ێ بهرژهوهندی������ان ژ ئالیێ بكهرێن ئهكتیڤ بهێتهكرن ،بتن ژبلی ئهو رهوشێن ئهڤ بهرژهوهندیه تێدا ههڤدژبن دگهل ههبوونا پروسێسێن ههلبژارتنێن ئازاد و بژین. ی ژێگرتن������ا نمون������هكا ههلبژارتن������ان یا دهستنیش������انكر ێ ههلبژارتنێن راس������تهوخۆ یان ناراس������تهوخۆ) (چ ل دهم ێ زۆرینه یان نوێنهریا ێ (چ ب سس������تهم و پێش������ڤهبرنا و رێژهی������ی ،یان تێك������هل یان جودا بیت) و س������اخلهتێن وێ، ی������ان كومهكا توخمێن وێ چ یا (س������اده ،زۆرینا رهها یان ێ ی ب س������یفهتهك مهرج������دار ،ی������ان ب رێكا نوێنهریا رێژهی پوخته ،یان ناپوخته ،یان دگهل مهرجێن حكومداریێ) بیت،
ێ یان كۆیا زۆرینه بریارهكه لس������هر بنچینهیێ رهزامهندی������ ی ئهڤێ ،ههتا ئهگهر ێ س������هربار هاتیه بهرجهس������تهكرن .ل ل رهوش������ا رهزامهندیێ یان كویا زۆرینه یان پهسهندكرنا بهرفرهھداژی بیت ،ب هیچ شێوهكێ نابیت نوێنهراتیا كێمه نهتهوهیان ژێ بهێته دورخس������تن ،ی������ان نههێالنا ههبوونا ێ وان د ناڤا دهزگههێن حكومی ،ههروهكو د پهرلهمان دهنگ و ئهنجومهنێن تهش������ریعیدا رووددهن ،ههروهسا د رهوشا ێ (وهكو پۆس������تێن بجهئینانێ ی������ان دهزگههێ������ن رێڤهبهری ئهنجومهنێن گوند و باژێرڤانیان). ژ پێخهمهت بهربهس������تكرنا سستهمێ ههلبژارتنان داكو نهبیت������ه بهس بویاخهكا تیوری ،ی������ان كارهكێ نهئهكتیڤ و كارتێنهكهر ،یان نهش������یاو بۆ بجهئینانا ئهرك و فهرمانان؛
رێكهفتنا سیاسی ،و رێبازا كومهالیهتی ،و الیهن و دوخێن كهت������واری ،زێده گرن������گ دهێنه هژمارتن .لێ س������هرباری ئهڤ������ێ ،ئ������هڤ رهخ و ئالییه نابیت بهێن������ه پووچكرن ،یان ههلوهش������اندن ،ی������ان زربههكرن ژ پرانس������یپێن پێرابوونا پروسێسێن ههلبژارتنێن ئازاد و بژین كو تێدا :مافێ مرۆڤی بۆ دهنگدانا نهرێنی ی������ان ئهرێنی ،و ههلبژارتنێن خولی و راس������تهقینه؛ تێكرا و نهپهنی ب������ۆ ههمویان؛ دهنگدان تێدا ب وهكههڤی ،رێزگرتنا مافێن مرۆڤان؛ بێالیهنیا رێڤهبهریا ههلبژارتن������ان بهرامبهری غهیری خ������ۆ ژ دامودهزگههێن دهولهتێ و الیهنێن سیاس������ی یێن كاریگ������هر ،كونترولكرنا دادوهریی بۆ گهرهنتیكرنا رێكخستنێ د یاسا و چاالكیێن ههلبژارتناندا.
قهیرانناسی
* ههڵبژاردن
یهکێ������ک ل������هو باس������انهی ک������ه ل������هم دواییان������هدا پس������پۆران ،کارناس������ان و زانس������ته کۆمهاڵیهتییهکان������ی به خۆیهوه خهریک کردووه ،دهستهواژهی "قهیران"ه. قهیرانی ناوخۆ ،قهیرانی پهیوهندییهکان، قهیرانی ناوچهی������ی و قهیرانی جیهانی، ئ������هو زنجی������ره ناوانهن ،که بهش������ێک له دیپلۆماس������یی جیهانی و ڕاگهیاندنهکان پێیوه سهرقاڵن. قهیرانناسی بهشێکی گرینگه له ڕهوتی بهڕێوهبهری������ی قهیران و دۆزینهوهی ڕێگه چارهکان .ناس������ینی قهی������ران ،مهرجێکی سهرهکییه و بوار دهخوڵقێنێت تا کۆمهڵگه کهمتر زهرهرمهند بێت .له دۆخێکی وادا، قهی������ران ههم مهترس������ییه ،ههم دهرفهت. (هێگل )١٨٣١-١٧٧٠گوتهنی :ناس������ینی کێشهکان ،س������هرهتایهکه بۆ دۆزینهوهی چارهسهرهکان .سیاستوانان و کارناسان، ئهو دۆخهی ئێستای عێراق ،به دۆخێکی قهیراناوی دژمێ������رن .ههندێک له زانایان تایبهتمهندییهکانی قهیران بهم چهش������نه پێناسه دهکهن:
یاک���ووب بورکه���ارت :نابێ������ت قهیرانهکان به پێی پالنهکانی ئهو ش������ی بکرێنهوه ،بهڵکو پێویسته به ڕێژهی ئاستی وزهی تهقینهوهکهی ههڵی بسهنگێنن. تووماتس���ۆ ش���یبووتانی :قهیران چرکهس������اتێکه که چهش������نێکی تر له خۆ گونجاندنی پێویسته. ئێریک ئێریکسۆن :قهیران خاڵێکی وهرچهرخانه ،س������هردهمی مهترسییه له زهرهر و هێ������زی پهرهگرتووی������ی ئهو له کۆمهڵگهدا. زانس���تنامهی وێبس���تێر :قهیران خاڵێک������ی وهرچهرخانه ل������ه ڕهوتی ههر شتێکدا واته زهمان ،قۆناغ یا ڕووداوێکی یهکالکهرهوه یا ههستیار. واینێ���ر :قهی������ران ئاکامێکی گرینگی بهدوادای������ه ،که کار لهس������هر پهیوهندیی هاوکێشهکان دهکات. زانس���تنامهی وێبس���تێر :قهی������ران دۆخێکی ههستیاره ،ئهو دۆخهی ئاکامهکه دهستنیشان دهکات که ئایا دهرئهنجامهکانی قهیران ئهرێنی دهبێت یا نهرێنی.
واینێر :قهی������ران قۆناغیکی زهمهنییه ک������ه ل������هودا بێمتمانهیی س������هبارهت به ههڵس������هنگاندنی دۆخهک������ه و ڕێ������کار بۆ کۆنترۆڵکردن������ی ئهو ڕوو ل������ه زیادبوون دهکهن. ڕۆزێنت���اڵ :قهیران سیاس������هتوانان و بهڕێوهب������هران به ش������ێوهیهکی جددی ب������ه خۆی������هوه خهری������ک دهکات و ئهوان دهخاته قۆناغێکی ههستیاری سیاسی و بهڕێوهبهرییهوه. گادس���ۆن :قهی������ران ،کاردان������هوهی ئاڵوگۆڕێک������ی دراماتی������ک ،وێرانک������هر و گهندهڵه له ڕهوتی ئاسایی کاردا. واینێر :ل������ه دۆخێک������ی قهیراناویدا، ملمالنێ له نێوان هاوکێش������هکاندا پهره دهگرێت. گادس���ۆن :قهی������ران بریتیی������ه ل������ه بێمتمانهی������ی پهرهگرتوو س������هبارهت به داهاتووی کاروبارهکان. گادس���ۆن :قهیران ،ههم مهترس������ییه، ههم دهرفهت .ه������هر دووکیان ناوهڕۆکی قهیران پێک دێنن.
كانوونی یهكهم 2012
37
ئێكهمین جاره دههـ تشت د ههلبژارتنێن 2012ئهمهریكادا پهیدادبن ی سهركهفتنێن مهزن د تهشریعا ماددێن بێهوشكهر ()drug legalization لیبرالــ و ههڤژینیا ههمرهگهزی ( )gay marriageو نوێنهراتیا جوراوجور بدهستخۆڤ ه دئینن. ێ ی كرن ،ل ی مانشێتێن رۆژنامان تژ ێ دوبار ه ههلبژارتنا (باراك ئوباما) نوچهی ێ ژمارهكا تشتێن بالكێش ی بۆ ئهگهر ههلبژارتنێن 2012ناهێن ه ژبیركرن ،چونك كو بۆ ئێكهمین جاره سهرهلددهن .ئهڤان ههلبژارتنان ل ههموو دهڤهرێن ئهمهریكا هندهك ئاسویێن نوو ڤهكرن وهكو تهشریعا ماددێن بێهوشكهر و ههڤژینیا ێ ژنان. ی و نوێنهراتیا جوراوجور تایبهت ژ ئالی ههمرهگهز * وهرگێران ژ ئنگلیزی :شلێر ئهحمهد -1ههلبژارتنا ئێكهمین ئافرهتا ههڤژینیا ی وهكو سیناتور: ههمرهگهز ل ویالیهتا (ویسكونسن ،)Wisconsinكاندیدا ی حزبا دیموك������رات (تام بلدوی������ن Tammy - دبیت������ه )Baldwin ی بالدوین تامـــ ئێكهمی������ن س������یناتورا ی ئهمهریكی یا ههڤژینیا ههمرهگهزی ب ئاشكهرایی ،پشت ی تـومس������ن ێ ی������ێ ویالیهتێ (تـومـ ل س������هر حاكمێ بهر )Tommy Thompsonد ركابهریا ههلبژارتناندا پاش ركابهری������هكا دژوار و ههردوو كاندی������دان پتر ژ 65ملیون دوالران لسهر ههوا ههلبژارتنێن خۆ مهزاختین ،سهركهفت، كو ئهڤ ركابهریه د مێژووی������ا ویالیهتێدا ژ ههموویان بها ێ چێكهم، گرانتر ب������وو( .من خۆ ههلنهب������ژارت دا مێژووی ێ پهیداكهم) بالدوینێ بۆ من خ������ۆ ههلبژارت دا جووداتیهك الیهنگرێن خۆ د گوتارا دامهزراندنا خۆ دا وهكو سیناتورا ی گۆت. ئهمهریك سهرباری كو ئێكهمین سیناتورا ههڤژینیا ههمرهگهزییه ێ ئهمهریكا ،بالدوی������ن ئێكهمین ئافرهته ل ویالیهتا ل وهالت
38ههڵبژاردن ژماره ()28
ێ (ویسكونسن) بۆ ئهڤی پۆس������تی دهێته ههلبژارتن .ههژ ی ێ دیموكرات ێ ی ێ ویالیهت ێ ئهنجومهن گوتنێیه كو ئهندام������ ی ب ئاش������كهرا (م������ارك پ������وكان )Mark Pocanئ������هوژ ێ بالدوین د ێ پوس������ت ێ جه خۆدان ههڤژینیا ههمرهگهزه د ئهنجومهنیدا وهرگریت. ی پێبرنا (ماریجوانا -2ئێكهمین ویالیهت بۆ خۆش )Marijuana كودهت������ا و وهچهرخان������هكا و هك������و س������هرهكی بۆ ههمواركرنا سیاس������هتا كهرهس������تێن بێهوش������كهر( ،كول������ورادو- Coloradoو واشنتون- خانمهك جگارا ماریجوانا بهرددهتێ )Washingtonئێكهمین ویالیهت������ن تێ������دا كڕین و ێ ی پێبرن فروتنا ماریجوانا بۆ مهرهمێن رابواردن و خۆش������ هاته پهس������هندكرن .چهند ویالیهت������هك ژ وانه كولورادو و ی نها یاس������ا بكارئینان������ا ماریجوانا بۆ واش������نتون كو بهر ێ ل ساال 2012بۆ ئهمهریكییێن ی ههبوو ،ل مهرهمێن پزیشك ێ هاتهدان ب جگارێن ماریجوا دكێشن سالهكا تازهیه كو ڕ ئاشكهرا ئهڤان جوره جگاران بكێشن.
ههژی گوتنێیه ،كو ئهو كهس������ێن داخازا راس������تڤهكرن و ههمواركرن������ێ ل ئهڤ������ان ههردوو ویالیهت������ان دكرن د ملمالنێی������هكا راس������تهوخۆ دگهل سیاس������هتێن فیدرالی د بیاڤێ كهرهس������تێن بێهوش������كهر دابوون ،ك������و (كانهبس- )Cannabisجورهكێ حهشیشێیه وهكو چارهسهریهكا تهناكهر یان جورهكێ كهرهستێن بێهوشكهر وهسفدكرن. ل داخویانییهكا حاكمێ ویالیهتا كولورادو (جون هكنلوپهر ) John Hickenlooperكو س������هر ب پارتا دیموكراته، دژی ئهڤێ پێرابوونێ تڕانه كرن و گۆت( :هێش������تا یاسا فیدرالی ماریجوانا ب جورهكێ كهرهس������تێن بێهوشكهر و نامهش������روع دبینیت .لهزێ نهكهن و هوشیاربن ههستیێن ماسیا د گهوریا وهدا نهمینیت) . ی -5،4،3ئێكهمی���ن بوزی ،ئێكهمی���ن ژنا ئهمهریك ی و ئێكهمی���ن س���یناتورا ژ دایك بوویا ئاس���یهو ژاپۆنی: ل ویالیهت������ا (هاوای )H a w a i iم������ا ز ی هیر و ن������و ( M a z i e )Hironoس������هر ب پارتا دیموك������رات كهته د مێژوویێ������دا ،هات������ه ی هیرونو ماز هژمارت������ن ئێكهمێن ژنا بوزی و ئێكهمین ژنا ئهمهریكی -ئاسیهوی و ژ دایكبوویا ژاپۆنی وهكو پوستێ س������یناتور بهێته ههلبژارتن ،پشتی شكهستن ب حاكما بهرێ یا ویالیهتێ (لیندا لینگل Linda )Lingئین������ای .هیرونو ل (فوكوش������ینا )Fukushina ل ژاپ������ۆن ژ دای������ك بوویه و پهیرهوا ئایین������ێ بوزی كریه. ئێكهمی������ن ج������ار ل س������اال 2007خۆ بۆ كونگرێس������ی بۆ نوێنهراتیا دهڤهرا دوێ ل هاوای ههلبژارتییه 14 .س������االن ل ئهنجومهنێ تهشریعی كاركریه -ژ وانهژی 8سال وهكو جێگرا حاكمێ ویالیهتێ. -6ئێكهمین هندوس ل كونگرێسی: دیس������ان ویالیهت������ا هاوای ئاسویهكێ نوو بۆ ی ئهندامهتیا كونگرێس������ ێ ڤهكر ،ل دهڤ������هرا دو ی������ا دبێژن������ێ (ویالیهتا ی گابارد تولس ئهلوها )Alohaكاندیدا
دیموكرات������ی (تولس������ی گابارد )Tulsi Gabbardش������یا ی (كاویكا كراولی ل س������هر ركبهرا خۆ كاندیدا كۆم������ار )Kawika Crowleسهركهڤیت و ببیته ئێكهمین هندوس ل كونگرێسی. گابارد ل (س������اموا )Samoaئهمهری������كا ژ دایكبوویه، ی بووراندیه .ل س������اال 2002 ل������ێ پڕانیا ژیانا خۆ ل هاوا یل ێ تهشریع ێ 21سال ،گههشته ئهنجومهن ێو دهمێ ژی ویالیهتا هاوای. ێ كاسولیكی و دایكهكا ێ بابهك گابارد لس������هر دهست ی ێ بوز ێ ئایین ێ س������نێلهیی ی پ������هروهرده بوویه ،ل ژی بوز ی ب (بهاگاڤاد گیتا ێ ب������اوهر پهیرهوكری������ه .ژبهر كو ئهو )Bhagavad Gitaكو بهشهكه ژ داستانا (مهاباهارتا) ێ گۆت ل كانوونا دووا وهكو پهرتوكهكا پیرۆز ههبوویه ،ئهو ێ تێكستا پیرۆز ێ سوندا یاس������ایی لسهر ئهڤ بهێت ئهو د سوند خۆت. ێ كریه. ی ل عیراق ێ خزمهتا سوپایێ ئهمهریك گابارد -7مونتانا و كولورادو ئێكهمین ویالیهتن یاس���ا جوداتیا كومپانیان ژ تاكهكهسان دهرباز دكهت: كومپانی نه كهساتینه، دهنگدهرێ������ن ویالیهت������ا (مونتانا )Montanaو (كولورادو )Colorado گۆت������ن .دهنگ������دهران ب پڕانی������ا مهزن������ا دهنگان ی ێ دۆكیۆمێنتهكا ستراتیژ بهرگ بریار لسهر ئهڤێ مژارێ دهربازكرن .ههرچهنده هیچ یاس������ا نههاتن������ه گوهارتن ،لێ ئهڤ بریاره دهستپێشخهریێن ئێكێنه لسهر ئاستێ ههردوو ویالیهتان كو بانگهوازیا دووبارهكرنا دارش������تنا یاس������ایێن كومپانیا دكهن. هزرا هژمارتنا كومپانیا وهكو تاكه كهس������ان ،دادگهها بلند ل ساال 2010پهسهند كربوو كو ماف دابوو كومپانیا ی ێ هژمار لسهر ههلمهتێن سیاس ێ ب و س������هندیكان پارهك یێن س������هربهخۆ بهێنه مهزاختن بێی دیاركرنا ناڤێن ئالیێن بهشدار. ل رابردوو ،گروپێن چاكسازیان داخازی ل ئهنجومهنێن ی ل ویالیهتان و ئهنجومهنێن باژێران كرن ،ئهوان تهشریع ێ دهستههالتا بریاران دهرباز بكهن كو داخازا شكاندنا ئهڤ ی دكهن. دادوهر
كانوونی یهكهم 2012
39
-8نیو هامپشایر ( )New Hampshireئێكهمین ویالیهت ژن تێدا ههموو پوس���تێن فهرمیێن بلندێن ههلبژرتنان بدهستخۆڤ ه بینن: ل ویالیهتا (نیو هامپشایر )New Hampshireژن بۆ ههم������وو پوس������تێن بلند هاتن������ه ههلبژارتن ،دادگهها ویالیهتێ ،دوو ژ كورسیێن دهنگدهرهك تهماشا ێ پی������ران و دوو ی كارتا ئهنجومهن ههلبژارتنان دكهت ێ ژ كورس������یێن ئهنجومهن������ ێ 2013دێ ژ ئالیێ ژنانڤه نوێن������هران ل مهها كانوونا دو دهێنه برێڤهبرن. ێ ویالیهتێ ،دوو ژنێن سهر د ركابهریا ههلبژارتنێن ئهڤ ب پارتا دیموكرات (كارول ش������ی -پورتهر Carol Shea )-Porterو (ئ������ان ماكالن كوس������تهر Ann McLane )Kusterشیان لسهر كاندیدێن پارتا كۆماری بۆ نوێنهراتیا ێ گههنه سیناتور (جان ێ نوێنهران سهركهڤن .د ئهنجومهن ی ێ دیموكرات و (كێل ش������اهین )Jeanne Shaheenی������ ێ كوماری. ئایوت )Kelly Ayotteی ههرچ������هوا بیت ،ئهڤه ن������ه دوماهیا زهالمییه .هێش������تا ی د ئاس������تهكێ نزم ێ وهالت ێ ل سهرتاس������هر نوێنهراتیا ژن ی تاكو س������اال ێ دای������ه ،ههتا ئهوی ڕادده و دل پێڤهبوون������ ێ ل كونگرێس������ی نههاتبوونه 2011هیچ حهمام بۆ ئافر هت تهرخانكرن. -9ئێكهمین ژنا ههڤژینیا ههمرهگهزی سهرگرت:
ههڤژینیا ههمرهگهزی پهیوهندییان دشكێنیت پاش چهندین س������ال ژ بێ هیڤیب������وون ژ ریفراندومێ، چاالكڤانێن ههڤژینیا ههمرهگهز شیان هندهك سهركهفتنێن مهزن تۆمار بكهن ،دهمێ دهنگدهران ل س������ێ ویالیهتێن (ماین )Maine -و (واش������نتون )Washington -و (ماری الند )Maryland -بۆ جارا ئێكێ دهنگێ خۆ بۆ رهزامهندیا دهستپێشخهریا ههڤژینیا ههمرهگهزی دای.
40ههڵبژاردن ژماره ()28
ویالیهتێ������ن دیتر مینا (نیوی������ورك )New York - و (كونێكت������كات )Connecticut -و (ڤورمون������ت )Vermontیاس������ا ل دور ههڤژینی������ا ههمرهگهزههی������ه كو ژ الیێ دادگهها تهش������ریعی دهرچووینه .ب دیتنا گش������تی ،ئهڤ دهنگدانا جهماوهری ل ههر سێ ویالیهتان رهنگڤهدانا گوهورینهكا مهزنه بۆ ههڤژینیا ههمرهگهزی. چاالكڤان������ان د ڤ������ی بیاڤیدا س������هركهفتنهكا بهرچاڤ ل ێ ی ئین������ا دهم ویالیهت������ا (مینوس������یتا )Minnesota -ژ دهنگدهران دژی یاس������ا قهدهغهكرنا ههڤژینیا ههمرهگهز ی كرین. هتاف و گاز ێ -10ئێكهمین جار ه دیموكراتییان زۆرینا رهگهز ێ نوێنهراندا نینه: ی د ئهنجومهن ێ پێست سپ نێر
ی پیلوسی نانس ێ نوێنهرێن سهرۆكا دیموكراتییان و ئهنداما ئهنجومهن ئهمهریكی ،ژ كالیفورنیا بۆ جارا ئێكێ ،دیموكراتییان زۆرینا رهگهزێ نێر ێ رهنگ سپی د ئهنجومهنێ نوێنهراندا نینه( .بلومبیرگ )Bloombergپێش������بین دكهت كو بهالنسێ نوو ددهزگههێ تهشریعی دێ جهێ سهرنجراكێشانێ بیت. كو نزیكی %90ژ كورسیێن كومارییان ،لێ بتنێ %47 ژ كورس������یێن دیموكراتییان زهالمێن پێست سپی دێ وهرگرن.
سهرچاوه: http://www.guardian.co.uk/world/usnews-blog/2012/nov/09/election-firstswomen-gay-marriage-marijuan
ههلبژارتنێن كهتهلونیا
ل ئسپانیا؛ (فاشیزم)ا ساخه و گهلهكا سالمهته نڤێسین :توم وردن وهرگێران ژ ئنگلیزی :عزهت یوسف
كچهكا نزیك شهش سالی ل گهل ماال خۆ سالڤا (فرانكۆ)ی ڤهددهت كچهكا بچوك قردێلهكا ل پرچـ ێ و س���ل��اڤا (فرانك������ۆ) ی ل دهمـێ ههلبژارتنێن كهتهلونیادا ڤهددهت، ئهو ههلبژارتنێن چارهنووسس������از بۆ جوداب������وون یان م������ان ل گهل ئسپانیا. ل 37همین بیرهوهریا دكتاتۆرێ ئس������پانیا ی������ێ ب������هرێ (جهنهرال فرانكـۆ) الیهنگرێن هش������كباوهرێن ئهڤـی دكتاتۆری ل ئس������پانیا دژی ههولدانێن سهربهخۆبوونا كهتهلونیا داڕژیانه س������هر جادان و ڕێپیڤان سازدان.
پڕانیا الیهنگرێن (فرانكۆ)ی كهسێن ب ناڤسالڤهچووینه
جهنهرال فرانكـۆ
ههت������ا زارۆكێ������ن ژیـ������ێ وان ژ شهش سالیێ كێمترژی گههشتنه جهماوهرێ خرڤهبووی ل مهدرید و سالڤا فاشستا فرانكۆی ڤهددان، كو ل سهردهمـێ دهسههالتییا وی ( ،)1975 – 1939ههتا بكارئینانا زمانـێ كهتهلونـیژی قهدهغهكربوو. ئهڤ خرڤهبوونه س������هرهنجامێ س������هركهفتنا جوداخ������وازان ل ههلبژارتنێ������ن ناڤخۆی������ی یێ������ن كهتهلونیا هات ،لێ سهركهفتنا وان تێرا ههول و بزاڤێ������ن وان ناكهت ب������ۆ پش������تهڤانیكرنا پالن������ا وان ل كانوونی یهكهم 2012
41
دوور ئهنجامدان������ا ریفراندۆمـا سهربهخۆبوونا كهتهلونیا. ئهڤی ئهنجامـ������ی حكومهتا ئس������پانیا ش������اد و دلخۆشكر و بێهن������هكا تهنا ڕاكێش������ا ،كو نه������ا یا د رهوش������هكا ئابووری یا ش������هپرزهدا دژیت .دهڤهرا كهتهلونیا كو دكهڤیته باكورێ رۆژههالتا ئس������پانیا دهڤهرهكا دهولهمهن������ده و جودابوونا وێ دێ كارتێكرنهكا نهرێنی لسهر ئسپانیا كهت و دێ رهوش������ا ئابووریا وێ ئالوزت������ر و خرابت������ر لێك������هت ،كو نه������ا حكومهتا ئس������پانیا ب ههمی ش������یانێن خۆ ههولددهت ڕاددهكی بۆ دابنیت.
سهرۆك ێ كهتهلونیا (ئارتور ماس) و ههڤژینا وی س������هرۆكـێ كهتهلونی������ا (ئارتور ماس – 56س������الی ،ك������و خودان ناسنامهكا رهوش������نبیری و زمانی موكوم������ه) یێك������و پالن������ا ن������ه ب ح������هزا خۆ كێمكرن������ا مهزاختنێ و سس������تهمـێ تهقهشفێ پهیڕهوكری، بانگهوازیا ههلبژارتنێن پێشوهخت بۆ تاقیكرنا پشتهڤانیا ههولدانا خۆ بۆ سهربهخۆیییا كهتهلونیا كر. دهنگ������دهر ژ قهیران������ا ئابووری و ێ سستهمێ خویك و باجا ئسپانی د ب ئومێدن ،كو گهلهك ژ كهتهلونییان وهسا ێ هزردكهن ناعهدالهتی������هك دهرحهق 42ههڵبژاردن ژماره ()28
خۆنیشاندان بۆ دهولهتا كهتهلونی ،برۆكسل 2009 واندا ههیه ،لهوا دوو ژ س������ێ ژ 135 ێ ههرێمێ بهخشینه كورس������یێن ئهڤ چ������وار ژ پارتێن جودایێ������ن داخازا ریفراندۆمـ������ێ بۆ هێالن ژ ئس������پانیا دكهن .لێ سهرباری ئهڤـێ ،دهنگدهران ێ (حزبا ێ جودابوون ێ سهرهكی گرووپ ماس ،حزب������ا نهتهوهیی یا كهتهلونـی )CIUسزا دا و ژمارا كورسیێن وی ژ 62ب������ۆ 52كورس������ی دابهزی ،كو ێ ههلبژاتنانه ئهڤه خرابترین ئهنجامـ ئهڤ حزبه ه������هر ژ دامهزراندنا خۆ ههتا نها بدهس������تخۆڤه دئینیت .ئهڤ ئهنجام������هژی بۆ حزب������ا ماس گهلهكا ب زهحمهته بشێت س������هركردایهتیا ه������هوهكا ئێكگرتـی ب������ۆ ئهنجامدانا ریفوراندومـێ لسهر س������هربهخۆیییا كهتهلونی������ا و ههڤڕكییا دهس������توور و حكومهتا مهركهزی ل ئسپانیا بكهت. س������هرۆكـێ ئهنجومهنـێ ئوروپی یێ پهیوهندیێ������ن دهرڤـه ل مهدرید، (خوسێ ئگناسیۆ توریبالنكا) گۆت: (ماس - Mas-ی شاشیهكا مهزن كـ������ر .ئهوی ئهجێن������دا جودابوونێ مهزن كـ������ر ،ههرچهنده جهماوهری گۆتـێ ئهوان دڤێت كهس������هكێ دی ب ڤ������ی كاری راببی������ت ،لێ ئهوی گوهداری نهكر) . ئهنجامـێ ههلبژارتنان بۆ سهرۆك
وهزیرێ������ن ئس������پانیا (ماریانۆ راژۆی) گهلهك دلخۆش������كهرن، كو نها ئهو یێ شهرهكێ دژوار دژی نالهباری������ا ئاب������ووری و ههبوون������ا %25بێكاریێ دكهت و ههولێ������ن مهزن ب������ۆ كێمكرنا قهر و مهزاختنێن بلند دكهت و وهبهرهێنهرانان ژ سهقامگیریا دارایی و سیاس������ی ل ئسپانیا رازی دكهت. Masی������ێ ب الیهنگرێن خۆ یێ دورپێچایكری ب������وو ،ههمیا ب ئێك دهنگ گازی دكرن (س������هربهخۆیی، سهربهخۆیی) ،گۆت ئهو دێ بزاڤێ كهت ریفراندۆم بهێته ئهنجامدان، ههرچهنده گهلهكا ب زهحمهته ،لێ ئهو لسهر ئهڤـێ پروسێسێ دێ یێ رژد و بهردهوام بیت و پێنگاڤان بۆ پێشیێ هاڤێت. ئهنجام وهسا دخازن كو ()CIU ژ پێخهمهتا مانێ ل دهس������تههالتێ، دڤێ������ت ههڤپهیمانیـێ دگهل هندهك حزبێن دیتر یێ������ن جوداخاز گرێ بدهت. سهركهفتیێ دوێ ل ههلبژارتنان (چهپێ������ن كۆماری)ن������ه ،ئ������هو ژی الیهنگرێن ریفراندومـێنه ،لێ دگهل حزبا ماس ل دۆر مژارا تهقهشفێ پێكناك������هن( .فی������ران ریكیخ������ۆ) پروفیس������ورێ زانستێن سیاسی ل زانكۆیا پومپیۆ فابرا (Pompeu )Fabraل بهرش������هلونه دبێژیت: (دهنگ د جودانه ،لێ نامه یا دیاره. دوو ژ سێ ژ دهنگدهران دهنگێ خۆ دانه حزبێن بانگهوازییا ریفراندۆما س������هربخۆبوونێ ژ ئسپانیا دكهن، لێ ماس ژبهر سیاس������هتا تهقشفێ زیان ڤێكهت). لێ مستر (ماس) ی داكوكی كر
سهرۆك وهزیرێن ئسپانیا (ماریانۆ راژۆی) كو ئهو كهسێن وهسا هزردكهن پالنا ریفراندۆمـێ شكهس������تن خوارییه، دڤێت د حسابێن خۆدا بچن و گۆت: (ئهو كهس������ێن د ڤیان پرۆسێسێ تێكبدهن دڤێت س������هروژنۆی بخۆدا بچن و بزانن دێ چهوا پرۆسێسا كومكرن و دهركرنێ د سیاسهتێدا كهن و بزاننژی كو پرانییا فورمێن گههش������تینه پهرلهمان������ی خۆدان هزرێن سهربخۆبوونێنه). گهل������هك ژ كهتهلونیی������ان د وێ باوهرێ دانه كو دێ رهوش������ا وان باش������تر بیت و دێ پتر پێشكهڤن، ئهگهر هات و ژ ئسپانیا ڤهبوون ،كو نها ل رهوشهكا ئابووری یا خراب و ناسهقامگیر ل دهڤهرا یۆرۆ دژین و بێكاریژی گههشتییه .%25 ریفراندۆم لسهر سهربخۆبوونا كهتهلونیا دێ قهیرانهكا دهستووری پهیداكهت و وهزیرێن ل مهدرید ب دژواری دێ دژاتییا وێ كهن. س������هرۆك وهزیرێ������ن ئس������پانیا (ماریان������ۆ راژۆی) ژ حزب������ا گهال راسترهوا ناڤهند دبێژیت ریفراندۆم كارهكێ دهستووری نابیت و دڤێت
ب تنێ حكومهت������ا مهدرید خۆدانا ئهڤـێ بریارێ بیت ،سهرباری دڤێت ههمـی ئسپانیا ڤهگریت. كهتهلونیا ئێكه ژ دهولهمهندترین دهڤهرێن پیشهسازی ل ئسپانیا و ئێك ژ پێنج������ێ ژ داهاتێ ئابووری ی������ێ دهولهت������ێ پێكدئینی������ت .لێ نه������ا حكومـهتا ئهڤ������ێ ههرێمێ د كاودانهك������ێ ئال������وزدا دژیت و بۆ رزگاربوونێ ژ ڤـی كاودانی چاڤ ل مهدری������ده .ههرچهن������ده وهك������و ب������هراورد رهوش������ا وێ ژ ههموو بهشێن دی یێن ئسپانیا باشتره - هیچ جاران پهیوهندیێن باش دگهل حكومهت������ا مهرك������هزی ل مهدرید نهبووینه -لێ ههر ژ دهس������تپێكا قهیران������ا ئابووری ل ئس������پانیا ل س������اال 2008دهنگێن جودابوونێ د بلندب������وون و وهراربوونێدان������ه. بهری س������ێ س������االن ،ڕاپرسییهكا نافهرمی لس������هر جوداب������وون یان ناجودابوونا كهتهلونیا ژ ئسپانیا ل باژێرێ بچوكێ ئهرینیس دی مهنت ( 30 )Arenys de Muntمیل ژ بهرشهلونه دوور هاته ئهنجامدان. س������هرهنجام %96 :ژ دهنگ������دهران ب بهل������ێ ب������ۆ س������هربخۆبوونـێ بهرسڤدان .پاش������ان 553گوند و باژێركێن ههرێمـێ ههمان ڕاپرسی ئهنجام������دان ،پڕانیا ه������هره مهزنا دهنگان د بهرژهوهنـدا جودابوونـێ دابوون. ل 11ئیلونــێ ،رۆژا نیش������تمانیا كهتهلونی������ا ،نزیكی ملیۆن و نیڤ ژ خهلك������ی ل پایتهختێ ههرێمایهتی بهرشلونه خۆنیشاندان بۆ پشتگیرییا سهربخۆبوونـێ س������ازدان .ئهوژی مهزنترین خۆنیشادانا جهماوهری بوو ههر ژ ساال 1970كو (مستر
ماس) هاندا داخازا ریفراندۆمـ ێ بكهت .حهژێكهر و پشتهڤانێن یانا بهرش������هلـونه ب بهردهوامی ئاالیـێ كهتهلونیا بلند دكهن و س������روودا نیش������تمانیا كهتهلونیا ڤهدگێرن و گازی و ههوارییا س������هربخۆبوونـێ دكهن .چهندین ه������هزار ژ ئاالیێن كهتهلونیا ل بالكونێن سهرتاسهرێ بهرشهلـونه دهێنـه ههالویستن ،لێ بتنـێ ههتا ئێـك ژ ئاالیێن نیشتمانـێ ئسپانیا ناهێتـه دیتن. زم������ان و كهلت������ورێ نهتهوهیی یێ كهتهلونی������ا ژ ئالیێ دكتاتۆرێ ئسپانیا (جهنهرال فرانكــو) ژ ساال 1939ههتا مرنا وی 1975هاتبوو س������هركوتكرن .لێ لبهر س������ێبهرا دیموكراس������یا ئس������پانیا ،ههرێما كهتهلونیا ش������یا پلهكا مهزنا مافێ ئۆتۆنۆمــی دگهل هێزا تایبهتا پۆلیس و سستهمێ دادوهریێ بدهستخۆڤه بینیت .زمانـ������ێ كهتهلونیا ههمـی بی������اڤ و ژیانا گش������تی ل دهڤهرێ ڤهگرت و زمانـێ ئس������پانیژی وهكو دووههمین زم������ان ل خوێندنگههان دهێته خواندن. ه������هژی گۆتنێیه كو ههلبژارتنێن كهتهلونیا ل ( )2012/11/25هاتنه ئهنجامدان و رێژا پشكداریێ تێدا گههشته (.)%68.5
ژێدهر: www.dailymail.co.uk/ news/Catalonia-holdshistoric-election-leadindependence-crisistorn-Spain.html
كانوونی یهكهم 2012
43
سستهمێ سیاسی یێ دهولهتا ئیمارات ههر حهفت حاكمێن ئیمارات
* ئا :بیرڤــان عومهر ێ تایبهت دهێت ه ێ سیاس���ی ی ێ خۆ ی دهولهتا ئیمارات ب سس���تهم ێ سیاس���ی ژ كومهكا دهزگههێن ئێكگرتی پێكدهێت ،ل نیاس���ین ،سستهم ێ دهولهتا ئێكگرت���ی ،كو نوێنهراتیا ێ بلند پێش���هنگا وانژی ئهنجومهن��� ێ ێ دك���هت و ژ ههر حهفت حاكمێ���ن ئیمارات دهس���تههالتا بلن���دا دهولهت ێ ئهلبومێدا دهێت ه نیشاندان. پێكدهێت ،ههر وهكو دڤ
44ههڵبژاردن ژماره ()28
(شێخ خهلیف ه بن زاید ئال – نههیان)
ێ دهولهتا دووهمین سهرۆك ئیماراتا عهرهبییا ئێكگرتییه، ێ یێ ئیمارا حاكمێ ش������ازد (ئهبوزهبی)یه ،كو ژ مهزنترین ههر حهفت ئیماراتێن دهولهتا ئێكگرتی دهێته ههژمارتن .ل ێ س������اال 2004بوویه س������هرۆكێ دهولهتێ. 3ی چریا دو ئهس������لێ وی بۆ ه������وزا (بنی یاس) دزڤری������ت كو بۆ پرانیا هوزێ������ن عهرهب ب هوزا دایك دهێت������ه ههژمارتن .ئێكهمین ێ ێ (نوێنهراتیا حاكمی و سهرۆك پوستێ وهرگرتی پوس������ت ێ شواتا دادگههان ل دهڤهرا رۆژههالت بوو) .پاشان ل ئێك ساال 1969وهكو شاهزادێ جهنشین بۆ ئیمارا (ئهبوزهبی) هاته دامهزراندن ،پاشان وهزیرێ بهرگریێ. ل ئێكێ یولیو س������اال 1971ێ ،سهرۆكاتیا ئێكهمین چڤاتا وهزێرێ������ن ناڤخۆیا ئیمارا (ئهبوزهب������ی) وهرگرت ،زێدهباری كابینا بهرگریێ و دارایی .پاش راگههاندنا دهولهتا فیدرالی، سهرباری بهرپرسیارهتییێن خۆ یێن ناڤخۆیی پۆستێ جێگرێ س������هرۆكێ چڤاتا وهزیران د حكومهت������ا ئێكگرتیدا وهرگرت، كو ل دیسهمبهرا س������اال 1973هاته دامهزراندن .ل شواتا س������اال 1974پاش ههلوهش������اندنا چڤاتا وهزیرێن ناڤخۆیی، ب������ۆ ئێكهمین س������هرۆكێ چڤاتا بجهئینان������ی (تهنفیزی) كو جهێ چڤات������ا وهزیرێن ئیمارهتێ گرتبوو .پاش وهرگرتنا ڕێ و رهسمێن س������هرۆكاتیێ ،ئێكهمین پالنا ستراتیژیا دهولهتا ئیمارات دارێژت ،ههروهس������ا پێشنیارا پێشخستنا تاقیكرنا دهستههالتا تهش������ریعی بۆ راستڤهكرنا شێوازێ ههلبژارتنا ئهندامێن ئهنجومهنێ نیش������تمانیێ ئێكگرتی دهرێخست ،كو ههڤس������هنگیهكا كومكرنا دناڤبهرا ههلبژارتنا و دامهزراندنێ وهك������و پێنگاڤا ئێك������ێ ب������وو ،ل داویێ رێخوش������كهربوو بۆ ههلبژارتنێن ئهندامێن ئهنجومهنی ب ههلبژارتنێن ئێكسهر. (شێخ محمد بن راشد ئال -مهكتوم)، ێ ل س������اال 2006پۆست ێل ویالیهت������ا دهس������تههالتی ێ ئیمارا دوبهی پاش مرنا برای خۆ (شێخ مهكتوم بن راشد ئال -مهكتوم) وهرگرت ،پاش وهرگرتن������ا ئهرك و فهرمانێن ێ و سهرۆكێ چڤاتا وهزیران و ێ دهولهت جێگرێ س������هرۆك ێ ئیمارا دوبهی ،خهتیرا دهس������تكهفتیان خێرا بوو .ژ حاكم ێ شێخ دهستكهفتیێن وی یێن ناڤخۆیی دامهزراندنا (دهزگهه
محمد بن راشد ئال -مهكتوم) ،كو مهزنترین دهستپێخهریا ێ دهڤهرایهتی بوو .ژ پۆستێن ێ لسهر ئاست گهشهسهندن ێ پۆلیس و ئاساییشا گشتی ل ئیمارا وهرگرتین :سهرۆك ێ ێ بهرگری ێ ساال ،1968وهزیر ێ چریا دو دوبهی ل ئێك ێ س������اال 1971ههتا نها .سهرباری ژ ئێكێ كانوونا ئێك ئهرك و فهرمانێن خۆ ،راهێنان و پراكتیزا ئارهزووێن خۆ ژی وهكو هۆزان و وهرزشا ههسپ سواری و پێشبركێیا غاردانا ههس������پان دكهت ،د گهلهك قارهمانیێن دهولی و ئاسیایی و عهرهبیدا پشكداربوویه و سهركهفتن تۆماركریه. ههروهس������ا گهلهك دهزگههێ������ن كومهالیهتی و چڤاكی وهكو ێ وهرزشی و لهش جوانی بهرنامێ (محهمهد بن راشد) ی ێ (بهخشینێن دوبهی) ێ (نور دوبهی) و دهزگهه و دهزگهه ێ ێ (محمد بن راش������د ئ������ال -مهكتوم) و پروژ و دهزگهه ێ ژبهركرن و بهالڤكرنا (دهستنڤیسێن (محمد بن راشد) ی ئهزههر) دامهزراندیه.
(شێخ سولتان بن محمد ئال -قاسمی)
ێ ئیم������ارا حاكم������ (ئهلشاریقه) ،ههر ژ ساال ێ ێ ئهنجومهن 1972سهرۆك ێ دهولهتا ێ ئێكگرتی������ بلند ێ پهروهده ئیمارات ،وهزیر ێ ی������ێ دهولهتا و فێركرن������ ئیمارات������ا عهرهبیا ئێكگرتی .1972- 1971ژ ساال 1997 ێ زانكۆیا ئهمهریكی ل ئیمارا (ئهلشاریقه)، ههتا نها سهرۆك ێ زانكۆیا (ئهلشاریقه). ژ ساال 1997ههتا نها س������هرۆك ێ دهس������تهكا تهدریسی ل زانكۆیا (ئهلقاهیره) وهكو ئهندام ێ مێڤان ی������ێ زانكۆیا پرۆفیس������ۆرهكێ مێڤان ،پرۆفیس������ۆر (ئێكس������یتر) ههر ژ س������اال ،1998ئهندامێ دامهزرێنهر ل چڤاتا بێشهرێن زانكۆیا (كیمبردج) ل بهریتانیا ههر ژ ساال .2004گهلهك ئهندامێتی و زهماله و پۆستێن فهخری ژ گهلهك رێكخراوێن جیهانی وهرگرتینه؛ وهكو (الزماله الشرفیه) ژ ێ شانازی زانكۆیا پاشایهتی یا ئنگلیزی ل لهندهن ،سهرۆك ێ ێ ئێكهتیا زانكۆیێن عهرهب ،سهرۆك (الرئیس الفخری) ی ێ شانازی ش������انازی یێ دهستهكا شانۆیا عهرهبی ،سهرۆك ێ یێ كومهال زانستێن ئاسمان و فهلهك یێن عهرهبی ،سهرۆك ێ مێژویا زانستی ل ێ نێڤدهولهتی ی ێ دهزگهه ش������انازی ی دهف عهرهب و بسرمانان ،س������هرۆكێ شانازی یێ كومهال میس������ری بۆ خواندنێن مێژویێ .ههروهسا گهلهك نیشان و ێ وهرگرتینه ،وهكو مهدالیێن رۆشنبیری ژ دهولهتێن جیهان ێ ساال (درع التمیز) ژ ڤیستهڤاال شانویا عهرهبی ل میسر
كانوونی یهكهم 2012
45
،2008مهدالیا (القدیس میس������روب ماشتوتس) ،ژ كومارا ئهرمینیا ،مهدالیا (اإلس������تحقاق الوطنی) ژ كومارا سنگال، مهدالیا كومارا فهرهنس������ی بۆ هونهر و ئاداب ژ فهرهنسا ێ مرۆڤان و مهدالیا (ابن سینا س������اال ،2003مهدالیا ماف الذهبی������ه) ژ رێكخراوا یونیس������كۆ ،ههروهس������ا خۆدان 16 باوهرنامێن دكتورا یێن فهخرینه.
(شێخ حهمید بن راشد ئال -نعێمی)
ل ساال 1931ژ دایكبوویه، ئهندام������ێ ئهنجومهن������ێ بلندێ دهولهت������ا ئێكگرت������ی و حاكمێ دههێ یێ ئیم������ارا (عهجمـان) ه .دهستههالت پاش مرنا بابێ خۆ (راش������د بن حهمید ئال - نعێمی) ل شهشێ ئیلونا 1981 وهرگرتیی������ه .خواندن������ا خۆ یا سهرهتایی ل دوبهی ل ساال 1940تهواو كریه .پاش������ی بۆ درێژهپێدانا خاندنا خۆ رووی ل قاهی������ره كریه و چاالكیێن خۆ یێن سیاس������ی ل ئیمارهتێ بهرفرههكرین������ه ،ههتا وهرگرتنا پوس������تێ جێگ������رێ حاكمێ ئمارهتێ و ژ دامهزرێنهرێن ئیمارا (عهجمـان) یا نوویه.
(شێخ سعود بن راشد ئهلموعال)
ێ ئیم������ارا (ئ������وم حاكم������ ێ ئهلقیوهی������ن) و ئهندام������ ێ بلن������دێ دهولهتا ئهنجومهن ئێكگرتی .ل س������اال 1952ژ دایكبووی������ه ،خواندنا خۆ یا سهرهتایی ل (ئوم ئهلقیوهین) و خواندن������ا دواناڤنج������ی ل لوبنانێ تهواوكریه .ل ساال 1974بهشێ ئابووری ل زانكۆیا قاهیره بدوماهیك ئینایه. ل ساال 1977وهكو س������هركردێ پاسهوانێن نیشتمانی ل ئیمارێ ب پال كۆلۆنێل هاتیه دامهزراندن ،ل س������اال 1979 ێ س������هرۆكاتیا دیوانا ئهمیری ل (ئ������وم ئهلقیوهین) پۆس������ت وهرگرتیه ،ل س������اال 1979بوویه ش������اهزادێ جهنشین ل ئیمارا (ئوم ئهلقیوهین). س������هرۆكاتیا گهلهك ژ ئهنجومهنێن رێڤهبهریێن كۆمپانییێن پشكدار كریه ،ژ وانه دامهزراندن و رێڤهبهرییا بهنكا ئیمارا (ئوم ئهلقیوهین) یا نیشتمانی و كۆمپانیا گازێ یا ئیمارا (ئوم ئهلقیوهی������ن) ،كۆمپانیا چیمهنتۆی یا ئیمارا (ئوم ئهلقیوهین). بهشداربوویه د گرێدانا رێكهفتنێن وهبهرهێنانێ و رێگهریانا پهترۆل و گازێ ل ئیمارا (ئوم ئهلقیوهین) و ئێكهمین پروژێ ههڤبهشێ گازا دهریایێ دگهل حكومهتا (رهئس ئهلخهیمه) ل
46ههڵبژاردن ژماره ()28
س������اال 2006ڤهكریه .ل 2ینایر ساال 2009پاش مرنا باب ێ خۆ (شێخ راشد بن ئهحمهد ئهلموعال) دهستههالتا حاكمێ ئیمارا (ئوم ئهلقیوهین) گرتییه دهست. (شێخ سعود بن صهقر ئال -قاسمی)، قۆناغ������ا س������هرهتایی و دواناڤنجی ل قۆتابخانهیێن ئهلخهیم������ه) (رهئ������س تهواوكریه ،بهش ێ زانستێن ئاب������ووری و سیاس������ی ل زانكۆی������ا (میش������یگان) ل ئهمهریكا بدوماهیك ئینایه. پاش بدوماهیك ئینانا خواندنا خۆ یا زانكۆی ێ ل ساال 1979 ڤهكهریا ئیمارا (رهئس ئهلخهیمه) و پۆس������تێ سهرۆكاتییا دیوانا ئهمیری ل ئیمارێ وهرگرت .ل ساال 1986سهرۆكاتیا ئهنجومهن������ ێ ش������ارهوانی ێ ل ئیمارێ وهرگرت .ههروهس������ا س������هرۆكاتیا ئهنجومهنێ������ن رێڤهبهرییا گهلهل������هك كۆمپانیا گرتهدهست .پاشان باب ێ وی (شێخ صهقر بن محمد ئال - قاسمی) وهكو شاهزادێ جهنشین و جێگرێ حاكم ێ ئیمارا (رأس الخیمه) دانا .پاش دهمهكێ كێم وهكو (ولی العهد) هاتیه دانای ل س������اال 2005دهستهكا وهبهرهێنانا (رهئس ئهلخهیمه) بۆ بجهئینان و رێڤهبرنا چاالكیێن گهشهسهندن ێ ێ چاككرن������ا ژێرخانا ئاب������ووری دامهزراند .ل 27ئۆكتوبهر ێو س������اال 2010پاش مرنا باب ێ خ������ۆ بوویه حاكم ێ ئیمار ئهندام ێ ئهنجومهن ێ بلندێ دهولهتا ئێكگرتی. (شێخ حهمهد بن محهمهد ئال – شهرقی)، ژ س������اال 1974ههتا نها ێ ئیمارا (ئهلفوجهیره) حاكم ێ ێ ئهنجومهنێ بلند و ئهندام دهولهتا ئێكگرتیه .خواندنا خۆ ێ یا زانكۆیێ ل بریتانیا بهش زمانێ ئنگلی������زی تهواكرییه، پاشان پهیمانگهها لهندهن یا ێ پۆلیسان بدوماهیك ئینایه .ل ساال 1971ڤهگهریایه ئیمار و پۆستێ شاهزادێ جهنش������ین یێ ئیمارا (ئهلفوجهیره) ێ ێ پۆس������تێ وهزیر وهرگرتیی������ه .پاش دامهزراندنا ئێكهتی ێ ماس������ییا وهرگرتییه .ل ساال ێ و ئاڤێ و س������امان چاندن ێ وی (ش������ێخ محهمهد بن حهمهد بن 1974پاش مرنا باب عهبدوال ئهلشهرقی) بوویه حاكمێ ئیمارا (ئهلفوجهیره)د ێ 25سالییێدا. ژی
دیموکراسی ،دهستههالت و یهکسانیا جڤاکی بدرێژیا دیرۆکا مروڤاتیێ ،سیستهمێ رێکخستنا جڤاکی کهتی������ه بهر کێش و ڤهکێش������ێن دیت������ن و بیرکرنێن جودا. پهیدابوونا جڤاکان ژ تاکهکهس������ان ب������هر ب مالبات ،گوند، خێل و سازیان دههر س������هردهمهکیدا ،شیان ببنه بهرسڤا بویهرێن تێدا دژیان چ ش������ێوێن زالبوون و دیاردا باندورا تاکهکهسهکێ بهێز ،یان مالباتهکێ تاکو گهههشتیه پهیدابوونا سیستهمان .دیاردا ههر ئولهکی ،نامهیا یهکسانییا مرۆڤان رادگههاند و پهیامبهرێ راس������ت سهرکێشی و رێڤهبهراتی دک������ر .ئهڤهژی د ئهزمۆنهکا گران������را دهرباز دبوو لههمبهر خوهدای و لههمبهر گهل و جڤاکێ .ژبهر وێژی سیستهمێن ئالیکار ئاڤا بوون و بانگا یهکسانیێ ههلددا. سیس������تهمێن نووژی د باژێرڤانیێ������دا خوه گههانده هند پرهنس������یپێن ژیانێ و جڤاک رێکخست ،دیموکراسی شیا دگهلهک قۆناغێن ژیانێدا رولێ خوه ببینیت ،ئهگهر یا رێژهیی شتیه سیستهمێن بیتژی دیرۆک پێکڤه گرێدایه ،تاکو گههه ن������وو ،تاکو ئهڤرۆژی دگهل مه دژی������ت ،چ وهکه تاکهکهس، چ وهکه جڤاک و دهس������تههالت .ژبهر کو دیموکراس������ی و یهکسانی ژ تاکهکهسێ ئازاد دهست پێ دکهت و پالدهرهکێ بهێزه بو قۆناغێن داهاتی ،ژبهر ودڤێ چهندێ ئازادی هێزا سهرهکهیه د جڤاکێن دیموکراسدا. نهپهیدابوونا چینا ناڤین د ههر جڤاکهکێدا ،دبیته ئهگهرا شهلهال دیموکراسیێ و چینا دهستههالت و دهولهمهند دێ ت بن و چینا ژێرین یا ههژار و بێ دهستههالتان سهردهس د جه������دا دمینیت .بڤی رهنگی چینا ناڤین نهش������ێت ببیته خهل������هکا گههاندنا س������هروژێرێن جڤاکی .دڤ������ی دهمیدا مهترسی خوه لسهر جڤاکێ و بنهمایێن دیموکراسیێ زال دکهت و گهندهلیا سیاس������ی ،ئابوری ،جڤاکی و روشنبیری پهیدا دبیت .ژبۆ رێ لبهر ڤان مهترسیان بێته گرتن ،دڤێت دیموکراسی نه ب پیڤانێن کالسیک بێته شرۆڤهکرن؛ وهکه
فههمی باالیی -بهرلین fbalay6@hotmail.com (دهس������تههالتا گهل بو گهل) ،لێ دڤێت لسهر هند تهوهرێن دی پیڤانێن نووژهن بخوهڤه بگریت ،ئهوژی یهکسانییا دناڤا گهلدایه لسهر بنگههێ دیاردێن نوو و پێشداچوونێن جیهانا ئهڤرۆ ،وهکه :ههلبژارتنێن راست لسهر بنگههێ دهنگدانێ، دیارکرنا کارێ دهس������تههالتێ و چاڤدێریکرنا دهستههالتێ، دامهزراندنا سازیێن مافپهروهریێ ژ بۆ دانپێدانا ئاسایشا ئازادیا تاکهکهسی و جڤاکی. لڤێرێ مرۆڤ پس������یارهکێ دکهت؛ ئایا دیموکراسیژی دکهڤیته بهر پسیارێن جودا؟ ئهرێ سیتهمهک سیاسییه؟ ئایا ئهم د دیموکراسیێدا ریالیتهیا جڤاکێ دبینین یان نا؟ و گهلهک پسیارێن دی .مرۆڤ دشێت میناکێ دیموکراسیا کهڤن د س������اال 507 -508ب.ز ل یونانێ دهرکهتی .کو گرێ������دای جوگرافیا باژێ������ری و مالباتا بهێ������ز بوو .وان بریار لس������هر کهس������اتیا هاوالتی ددا ،ژبهر وێژی لڤێرێ دیموکراس������ی هاته چارچوڤهکرن دهرڤهی (ژن ،کویله و بیانیان) .پش������تی هند گوهارتن لس������هر ڤان سیستهمان پهیدا بووین ،وهکه پهیدابوونا ئیمپراتۆران و ههلوهش������انا
كانوونی یهكهم 2012
47
رۆما س������اال ،476هزرا دیموکرسیێ و یهکسانیا جڤاکی بهر ب تێکچونێڤه چوو. دیاربوون������ا هن������د روناکبیرێ������ن س������هرهلدانا روژئاڤا و ڕێنایسانسێ نه دگهل ڤان هزرێن کهڤن بوون .وان داخواز دکر حکومهتهک ژ گشت گهل پێک بێت ،نه یا چارچوڤهکری د مالباتهک و دهستهالتهک رههادا ،کو باندورا خوه لسهر گش������ت جڤاکێ بکهن و ههموو بهرژهوهندیێن جڤاکێ لژێر باندورا وان بوون و دمهترسییێدا بوون .ژبهر ڤێژی هزرا نوو یا روناکبیریێ ئهڤ یهکه قهبوول نهدکر تاکو دهرکهتنا روناکبیر و فهیلهس������وفان لفرهنسا د سهدساال 18-17دا، ئنگلتهرا و ئهمریکا دوو سهدس������الێن لههمبهر بندهستیێ و بهرهڤانیکرنێ ژ مافێن جڤاکا بوراندن ،کو بیروباوهرێن وان و ئازادیا وان لژێر بریارێن دهستههالتێن پادشاییدا بوون، لێ دبهردهوامیا پهیدابوونا کهسێن وهکه ( :روسو ،دیدرو، دالمبیر و ڤولتهر) شیان وهکه کهسێن روناکبیر هزرا کهڤن رهفز کهن و دیموکراسی یا نوو ژ دایک بو. لس������هر ڤی بنگههی هند مافێن هاوالتی هاتن پاراستن دیاردا مافێ مرۆڤی ژ بۆ هاوالتیان کو د 26ێ ئابا 1789دا دیاردا یهکس������انییێ دناڤبهرا وهالتیاندا پهیدا بوو .ههر ژ ڤی دهمی و هێرڤه هاوالتی خوه ب ژێدهرێ س������هرهکه یێ دههس������تههالتا سیاس������یڤه گرێدا .لبهرامبهر ڤێ ژی ههر دهستههالتهک و کهس������اتیهک نه گرێدای ئیرادا گهل بیت، دێ ددهمهکێ نێزیکدا هێته ژناڤ برن .دیاردا دیموکراسی یا نووژهن لسهر بنگههێ ههلبژارتنێن راست و پاقژ ،دوور ژ تهزوی������ر و زۆریێ و رێ������ز ل داخوازێن گهل بێته گرتن و ههلبژارتن ژالیێ گهلڤه بێته دهستنیشانکرن. لڤێ������رێ قۆناغهکا دی ی������ا گرنگ دهێته پێ������ش ،ئهوژی ژ ب������ۆ بهرژهوهندیا گش������تییه ،ئهو بتنێ ب������هس نینه ههموو بچن س������هر س������ندوقێن دهنگدانێ یان دهنگ بۆ ڤی الی و الی������ێ دی بێت������ه دان ،لێ یا گرنگ ئهوه ک������و گهل خوهدی روش������نبیریهکا دیموکراسیێ بیت ،دا بش������ێت بێی باندور و زۆری و بهرژهوهن������دی دهنگ������ێ خ������وه بکاربینیت ،نه ب ش������ێوهکێ دلوڤانیێ ،بهلکی ب ههس������تهکا بهرپسیاریانه و دیاردا ئهقلهکێ گهههشتی نوێنهرێ خوه ههلبژێریت .ئهگهر دێ ه������هردهم د ڤێ بازنهیێدا زڤریت و دیموکراس������ی دێ وهکه دروش������مهکێ مری هێته بکارئین������ان ،دئهگهرێدا دێ بهرژهوهندیێن گشتی ژ ناڤ چن و پرسگرێک دناڤبهرا گهل و دهستههالتێدا پهیدا بن. لسهر ڤان بنگههان دڤێت یهکسانی ببیته پرهنسیپ ،تاكو
48ههڵبژاردن ژماره ()28
دهستههالت و جڤاک د بهرژهوهندیێن گشتیدا بن .ئهڤهژی دیاردهکا کهڤنه ،ههر ژ جڤاکا یونانی یهکس������انی لس������هر دوو بنگههان هاته دانان؛ یهک یهکسانی دناڤبهرا مرۆڤان بخوهدا ،یا دوویێ یهکس������انیا دناڤبهرا گهل و دهستههالتێ دایه .ژبۆ کو ئهم مفای ژ ڤان ئهزمونێن دیرۆکی وهربگرین، دڤێت روش������نبیرییهکا دیموکراسییانه ژ الیێ دهستههالتێ و گهلڤ������ه پهیدا ببیت .بئارمانجا رێڤهبهر و بهرپس������یارێن جهێن خوهدی بریارێ ،دڤێت پێزانینێن یهکسانییا جڤاکی، دیموکراسی و پاراستنا بهرژهوندیێن گهل بزانیت. گهل������هک جاران ئهم دیموکراس������یێ ب ههم������وو الیهنێن خوهڤه وهکه دروش������م و ناڤ و نیش������ان دبێژی������ن .نه مه ب������اوهری ب گوتنا خوه ههیه ،ن������هژی ئهم ڤێ باوریێ دناڤا گهلدا پهیدا دکهین .ئهڤهژی ڤهدگهریته چارهسهرییا دگهل ڤی سیستهمی و نوویاتیا ڤی تێگههێ سیاسی لبا کوردان. گهلهک جاران کهس������ێن دخوازن خوه لژێر ڤان دروشمان بپارێزن و حهزا دهستههالتێ بهر بخوهڤه بینن دێ بێژن ؛ ئهم دیموکراتین و ئازادیا تاکهکهس������ی و یهکسانیا جڤاکی ههی������ه و دێ پهنا بهنه ب������هر برێزکرنا گوڤار و روژنامان و سندوقێن دهنگدانێ. د سیس������تهمێن دیموکراس������یدا زێدهبوون������ا روژنامه، گوڤار و تێلهفزیۆنان ،نه بنگههن بو دیموکراس������یکرنێ ،لێ دیموکراس������ی دهربرینهکا ئازاده ژ رهخنهیا پرسگرێکان و بێ ترس رهخنا دهس������تههالت و رێکخستنێن دهستههالتدار بکهت و لههمبهر وێژی ترس و بهرس������ڤدانێن دژوار نهبن. بڤی ئاوایی ئهم دش������ێین ئاڤاهیێ پیرامیدی (ههرهمی) ی ئاڤا بکهین ،هێزا گهل خورت بکهین و گرنگیێ بدهینه جڤاکا سڤیل و رێکخستنێن حکوومی و نه حکوومی و دوورخستنا باندورا تاکهکهسێن دهستههالتدار د رێکخستنێن سیاسیدا. جهماوهر و دهستههالت پێکڤه ههست ب نێزیکبوونهکێ بکهن و پێکڤه پروژێن پێشدابرن و ئاسایشا گشتی بپارێزن. ئهگ������هر ههر الیهنهک ژڤان ژ گورهپانا خهباتا سیاس������ی، جڤاکی ،روشنبیری و ئابوری دوور بیت ،دێ الیهنێ دی هێزا خوه سهردهس������ت کهت و تهڤلههڤی پهیدا بیت ،پاش������ی دێ زمان������ێ دژبهریێ و ی������هک دوو نهقهبولکرنێ پهیدا بیت .دڤی دهمیدا بهرژهوهندیێن نهتهوی دێ د مهترسیێدا بن .ژبۆ پێتر ئهم گوهداریا ئێک دوو بکهین دڤێت د چارچوڤا بهرژهوهندیێن گشتیدا کار بکهین و رێزێ ل دیتنێن جودا بگرین و سیستهمێ پێکڤه ژیانێ و یهکسانیا جڤاکی بپارێزین. www.fbalayi.wordpress.com
له مێژووی کۆریادا ژنێک توانی ببێته سهرکۆمار * ههڵبژاردن
ڕۆژی چوارشهممه ( )٢٠١٢/١٢/١٩ههڵبژاردنی سهرکۆماری له کۆریای باش������ووردا بهڕێوهچوو .جیاوازی������ی ئهو ههڵبژاردنه لهگ������هڵ ئهوانی تردا لهوهدا بوو ،ک������ه بۆ یهکهمین جار خانمێکی پاڵێ������وراو (پارک گیوون های) له ملمالنێیهکی س������هختدا بوو به سهرکۆماری "واڵتێکی پیاوساالر". خاتوو پارک کچی دیکتاتۆری س������ااڵنی ١٩٧٩-١٩٦١کۆریایه و نهیارانی جهخت ل������هوه دهکهنهوه ،گهرچی هی������چ ئاماژهیهک له فێمێنیس������تبوونی ئهو بهدی ناک������هن ،ب������هاڵم ههڵبژاردنی ئهو وهکو سهرکۆمار له واڵتێکدا که دۆخی بهرابهریی له نێ������وان ژنان و پیاواندا نالهباره ،خ������ۆی لهخۆیدا ئاڵوگۆڕێکی بنهڕهتییه. ب������ه پێ������ی دوایی������ن ئام������اری ههواڵدهرییهکان������ی کۆریای باش������وور، خاتوو (پ������ارک گیوون های) به ()%٥٢،٥ی دهنگ بهس������هر (موون جهی ئێ������ن) پاڵێوراوی (حزبی یهکێتیی دیموکراتیک)دا سهرکهوت .لهو ههڵبژاردنهدا موون ج������هی ()%٤٧،١ی دهنگی هاوواڵتیانی بهدهس������تهێنا .جێی ئاماژهیه که حزبی یهکێتیی دیموکراتیک به چهپی مامناوهند له کۆریادا بهناوبانگه. پرسی ئابووریی واڵت ،کێشهی نێوان کۆریای باشوور و باکوور، له کاتی ههڵمهتی ههڵبژاردندا باسی ههر دوو پاڵێوراوهکه بوو. ههر بهدوای ڕاگهیاندنی ئاکامی ههڵبژاردنهکهدا ،موون جهی ئێ������ن پیرۆزبایی له خاتوو پارک گی������وون های کرد .خاتوو پارک گیوون های له مانگی ٢ی س������اڵی ٢٠١٣دا وهکو س������هرکۆماری کۆریای باشوور دهستبهکار دهبێت. پارک گیوون های کچی (پارک چوونگ هی )١٩٧٩-١٩١٧یه، باوکی پارک گیوون ژنڕاڵی س������پا بوو ،که له ساڵی ١٩٦١هوه به هۆی کوودهتایهکی س������هربازییهوه دهس������هاڵتی گرته دهست و تا ساڵی ١٩٧٩حوکمڕانی واڵت بوو .گهرچی له سهردهمی (پارک چوونگ هی)دا ئابووریی کۆریا پێشکهوتنی بهرچاوی بهخۆیهوه بینی ،بهاڵم سهرهکیترین کێشه لهو سهردهمدا ،پێشێلکردنی مافی
مرۆڤ له کۆریای باشووردا بوو .له مانگی ٩ی ئهمساڵدا خاتوو پارک گیوون های به هۆی ئهوهی که له سهردهمی باوکیدا مافی مرۆڤ پێشێل کرابوو ،داوا لێبوردنی له هاوواڵتیانی کۆریا کرد. ل������ه ههڵبژاردنی ڕۆژی چوارش������هممهدا ()%٧٥ی دهنگدهران بهشدارییان کرد ،که ئهمهش به بهراورد لهگهڵ ههڵبژاردنی ساڵی ٢٠٠٧دا )%١٢( ،زیادی کردووه .ماوهی پۆستی سهرکۆماری له کۆریای باشووردا ٥ساڵه. له ماوهی نزیک به ٤٠س������اڵدا ،کۆریای باش������وور له واڵتێکی کشتوکاڵییهوه بوو به واڵتێکی پیشهسازی و ههر ئێستا یهکێکه له واڵته دهوڵهمهندهکانی ئاس������یا .کۆمپانیا زلهکانی ()Hyundai و ( )Samsungدوو ههناردهکاری گهورهی جیهانیی کۆریای باشوورن. بهپێی ڕاپۆرتی ش������هفافیهتی نێودهوڵهتیی ساڵی ،٢٠١٢له نێو ١٧٦واڵتدا ،کۆریای باش������وور له ڕی������زی ()٤٥ههمین واڵتدایه. باشترین واڵت که بۆ ش������هفافیهت و نهبوونی گهندهڵی ئیمتیازی ١٠٠ی بۆ دیاری کراوه ،کۆریای باشوور ٥٦ئیمتیازی وهرگرت.
كانوونی یهكهم 2012
49
کۆریای باشوور ناوی ڕهسمی:
کۆماری کۆریا
پایتهخت:
سێئوول – ژمارهی دانیشتووان 10.500.000کهس – ئامار ٢٠٠٩
پانتایی خاک:
99.274کیلۆمهتری چوارگۆشه
ژمارهی دانیشتووان:
49.779.000کهس – ئامار ٢٠١١
ڕێژهی شارنشینی:
(٢٠١٠ – )%٨١،٩
ڕێژهی ژنان:
(٢٠٠٩ – )%٥٠،٥
ڕێژهی پیاوان:
(٢٠٠٩ – )%٤٩،٥
ڕێژهی خوێندهواری (خوێندنهوه و نووسین)٢٠٠٩ – )%٩٩( : ڕێژهی ژنان له پهرلهمان:
(٢٠٠٩ - )%١٣،٧
بهکارهێنهرانی مۆبایل له ههر ١٠٠کهس:
٩٨کهس ٢٠٠٩ -
بهکارهێنهرانی ئینترنێت له ههر ١٠٠کهس:
٧٦کهس ٢٠٠٨ -
ئابووری:
( )%٢،٦کشتوکاڵ )%٣٩،٢( ،پیشهسازی)%٥٨،٢( ،یش بهشی خزمهتگوزارییه – ٢٠١٠
ڕێژهی بێکاری:
(٢٠١١ – )%٣،٣ www.landguiden.se http://persian.euronews.com
50ههڵبژاردن ژماره ()28
كانوونی یهكهم 2012
51
52ههڵبژاردن ژماره ()28