كانوونی دووه‌می 2012
1
2
هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
بهرهو هه‌ڵبژاردنی ده‌سه‌اڵته خۆجێییه‌کان له هه‌رێمی کوردستاندا
سپێك ده
چه‌ند مانگ به‌ر له ئێس������تا ،په‌رله‌مانی کوردس������تان یاس������ای هه‌ڵبژاردن������ی ئهنجومهنی پارێزگاکانی هه‌موار کرد و دوایی له‌الیه‌ن س������ه‌رۆکی هه‌رێمی کوردستانه‌وه واژۆ کرا. ئهنجومهنی وه‌زیرانی هه‌رێمیش له‌س������ه‌ر بنه‌مای ئه‌م هه‌موارکردن و واژۆی‌ه بڕیاری دا، که ()٢٠١٢/٩/٢٧دا هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی پارێزگاکان له هه‌رێمی کوردستاندا بهڕێوه بچێت. یه‌که‌مین هه‌ڵبژاردنی ده‌س������ه‌اڵته خۆجێییه‌کان (ئه‌نجومه‌ن������ی پارێزگاکان) له مانگی ()١ی س������اڵی ()٢٠٠٥دا له هه‌رێمی کوردس������تان به‌ڕێوه‌چوو .له‌و ماوه‌یه‌دا ،سه‌ره‌ڕای که‌موکوڕییه‌کان ،هه‌رێمی کوردس������تان له بواری چه‌ندایه‌تی و چۆنایه‌تییه‌وه ،پێشکه‌وتن و گه‌ش������هی به‌رچاوی به‌خۆیه‌وه بینیوه .له‌و بڕگ‌ه زه‌مانیی������ه‌دا ،هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی و هه‌ڵب������ژاردن بۆ دیاریکردنی س������ه‌رۆکی هه‌رێم واڵتدا به‌ڕێوه‌چوو ،ب������هو پێیه ڕاهێنانی دیموکراس������ی له واڵته‌که‌مان������دا به قۆناغی جیاجیادا ده‌رباز ب������ووه .ئه‌م تاقیکردنه‌وانه، ئه‌و ده‌رفه‌ت������هی به هاوواڵتیان دا ،ت������ا نوێنه‌رانی خۆیان بۆ دام������ه‌زراو‌ه حکوومییه‌کان هه‌ڵبژێرن. هه‌ڵبژاردن������ی داهاتووی ئه‌نجومه‌ن������ی پارێ������زگاکان ( )٢٠١٢/٩/٢٧ڕاهێنانێکی تری دیموکراسییه ،تا هاوواڵتیانی ئه‌م یه‌ک‌ه سیاسی و کۆمه‌اڵیه‌تیی‌ه بتوانن نوێنه‌رانی خۆیان بۆ ده‌س������ه‌اڵته خۆجێیی������ه‌کان ڕه‌وان‌ه بکه‌ن ،بۆ ئه‌وه‌ی ویس������ت و داخوازییه‌کانیان به‌دی بێنن .بۆ به‌جێ گه‌یاندنی ئه‌م ئه‌رک‌ه گرینگه ،حزب و الیه‌ن‌ه سیاس������ییه‌کان ،ڕاگه‌یاندن و کۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی ئه‌و به‌رپرس������یاریه‌تییه‌یان ده‌که‌وێت‌ه ئه‌ستۆ ،که هه‌وڵ بده‌ن زۆرترین ڕێژهی هاوواڵتیان بهرهو سندووقه‌کانی ده‌نگدان ڕێنوێنی بکه‌ن .زۆرترین ڕێژهی به‌شداری، ده‌سه‌اڵتێکی خۆجێیی به‌هێز دێنێته به‌رهه‌م و کۆمه‌ڵگه‌یه‌کی تۆکمه‌شی لێده‌که‌وێته‌وه. سه‌رنووسه‌ر – ٢٠١٢/٢/٢٥
كانوونی دووه‌می 2012
3
ده‌وری ڕاگه‌یاندن ل ه به‌دیموکراتیکردنی کۆمه‌ڵگه‌دا
قه‌ره‌نی قادری
كۆمه‌ڵگ���هی مرۆڤایه‌ت���ی ،ل ه بواری سیاس���ی ،ئاب���ووری ،كۆمه‌اڵیه‌تی ،زانس���تی ،ته‌كنه‌لۆژی و كولتوورییه‌وه ،پێش���كه‌وتن و گه‌ش���هی به‌رچاوی ب��� ه خۆیه‌وه بینیوه .ئه‌م پێش���كه‌وتن و هه‌ڵدانه، كارێكی وایان كردووه ك ه پیش���ه و كاره‌كان له كۆمه‌ڵگه‌دا پۆلێن بكرێن و به‌س���ه‌ر تاك یان گرووپی كۆمه‌ڵدا دابه‌ش بكرێن. پیشه‌ی ڕۆژنامه‌وانی ،یه‌كێك له‌و بوارانه‌یه ك ه چه‌ند سه‌د ساڵ ه هه‌ڵدان و به‌هێزبوونی ب ه خۆیه‌و ه بینی���و ه و ئه‌م ڕه‌وت ه ه���ه‌روا درێژه‌ی ههیه .به‌هۆی شۆڕش���ی ته‌كنه‌لۆژییه‌و ه ك��� ه ل ه نه‌وه‌ده‌كانی س���ه‌ده‌ی ڕابردوودا گڕی گرت ،ئاڵوگۆڕێكی بنه‌ڕه‌تی له ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا هێنای ه كایه‌وه. هاوکات له‌گه‌ڵ ئه‌م ئاڵوگۆڕه ،ئه‌م پرسیار ه سه‌ره‌کیی ه جارێکی ده‌درێته‌و ه به‌ر باس ،ک ه ڕۆژنامه‌وانی چیی ه و ڕۆژنامه‌وان کێیه ،هه‌روه‌ها ئه‌م ئاڵوگۆڕانه چ کارتێکه‌رییه‌کیان له‌سه‌ر چه‌شن و چۆنایه‌تیی ڕاگه‌یاندن ل ه کۆمه‌ڵگه‌دا کردووه؟ 4
هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی
"ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ،ناوێكی هاوبه‌شی كۆمهڵه كه‌ره‌س������ه‌یه‌كه كه النیكه‌م ب������ۆ ژماره‌یه‌كی زۆری خه‌ڵك له یه‌ك كاتدا ،بۆ باڵوكردنه‌وه‌ی زانیاری و سه‌رگه‌رمی به‌كار ده‌هێندرێ������ت ".ته‌له‌ڤزیۆن ،ڕادیۆ ،چاپه‌مه‌ن������ی و ئنترنێت، هه‌ندێك له‌و كه‌ره‌سانه‌ن .ته‌نانه‌ت ده‌كرێت ته‌له‌فۆنی ده‌ستی (مۆبایل) ،كتێب ،سیدی و فیلمیش به ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ناودێر بكرێن. ئام������رازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی ،دوو ئه‌ركی گرنگی ههیه. یهكهم ئه‌وه‌ی������ه ،زانیاری (ده‌نگوباس ،ڕاپ������ۆرت ،توێژینهوه، چاودێریكردن������ی كاره‌كانی ده‌س������ه‌اڵت ،گه‌یاندن������ی په‌یامی هاوواڵتیان به ده‌س������ه‌اڵت) ،له ڕێگ������هی چاپه‌مه‌نی ،ڕادیۆ و ته‌له‌ڤزی������ۆن و ئنترنێت������هوه ،باڵو ده‌كات������هوه .ئه‌ركی دووه‌م، بریتییه له سه‌رگه‌رمی (فیلمی سینه‌مایی ،میووزیك و گۆرانی، هه‌روه‌ها ڕۆژنامه و گۆڤاری كاریكاتۆری )...باڵو بكاته‌وه، به‌اڵم له گش������ت كۆمه‌ڵگه‌كاندا ،ئه‌و مه‌ترس������ییه هه‌ڕه‌شه له ڕاگه‌یاندن������ه‌كان ده‌كات ،ئایا ئ������هو زانیارییه‌ی كه له ڕێگه‌ی كه‌ره‌سه‌كانی ڕاگه‌یاندنه‌وه به هاوواڵتیان ده‌درێت ،تا چه‌ند به ئاڕاسته‌یه‌كی بێالیه‌نانه‌دا ده‌گه‌یه‌ندرێت و به الڕیدا ناچێت و له كۆتاییشدا ئاڕاسته‌یه‌كی دیاریكراوی پێ نادرێت .ئه‌مه‌یان گه‌رچی زۆر زه‌حمه‌ته ،به‌اڵم ده‌بێ بكرێت. هاوس������ه‌نگی له گه‌یاندنی په‌یامه‌كان كه پش������تیوانه‌كه‌ی ئه‌خالق������ی ڕۆژنامه‌وانیی������ه ،به‌رزی������ی ڕۆژنامه‌وان������ی و به‌رپرسیاره‌تی ده‌گه‌یه‌نێت. ئام������رازی ڕاگه‌یاندن������ی گش������تی ،به‌ه������ۆی ڕاپ������ۆرت و ده‌نگوباس������ه‌كانی ل������ه ڕووداوه‌كانه‌وه" ،جیهان������ی زه‌ینی ئێمه ش������كڵ ده‌ده‌ن" ،به‌اڵم ئه‌و وێنه‌یه‌ی كه ئه‌م ئامرازانه له زه‌ینی ئێمه‌دا دروس������تی ده‌ك������ه‌ن ،ئایا ئهمه ڕاس������تیی ڕووداوه‌كانن؟ ئه‌وه‌مان له بیر نه‌چێت ،ڕاس������تییه‌كان هه‌میشه ئهوه نین كه له ته‌له‌ڤزیۆندا نیش������ان ده‌درێن و له ڕادیۆدا باڵو ده‌كرێنه‌وه و له چاپه‌مه‌نییه‌كاندا ده‌نووسرێن ،له‌به‌ر ئهوه پێویسته به چاوێكی ڕه‌خنه‌‌گرانه‌وه سه‌یری ئه‌و په‌یامانه بكه‌ین ،که وه‌ریان ده‌گرین. گش������ت ئه‌و كه‌ره‌س������انه‌ی كه كاریان پێ ده‌كرێت و به ڕێگه‌ی ئهوانهوه زانیاریمان پێ ده‌گه‌ن ،به‌هۆی هاوكێشه‌ی مرۆڤه‌کانه. بهمشێوهیه ،ڕۆژنامه‌وان و ڕۆژنامه‌وانی له دایك ده‌بن.
ئه‌م������ه بریتییه له ،گواس������تنه‌وه‌ی بێالیهنانه و الیه‌نگری نه‌كردن له‌و ده‌نگوباس و زانیارییانه‌ی كه باڵو ده‌كرێنه‌وه، هه‌روه‌ه������ا هێنانه‌گۆڕێ بی������روڕا و بۆچوونی جی������اواز له كه‌ره‌س������ه‌كانی ڕاگه‌یاندندا .ئ������ه‌م دوو تایبه‌تمه‌ندییه ،دوو كاركردی س������ه‌ره‌كیی ڕۆژنامه‌وانین .ئ������ه‌م بۆچوونه ،دوو دیارده‌ی هاوش������انی بێالیه‌نی و گشتالیه‌نی (هاوسه‌نگی) تێدایه .ئ������ه‌م دوو واتایه( ،بێالیه‌نی و گش������تالیه‌نی) دوو كۆڵه‌كه‌ی ڕۆژنامه‌وانیی پرۆفشیناڵن. له كۆتاییدا پێویسته ئاماژه بهوه بدرێت ،كه سه‌ره‌كیترین ئه‌رك ل������ه كاری ڕۆژنامه‌وانیدا ،بریتیی������ه له چاودێریكردن و پێداچوون������هوه ب������ه كار و كرده‌وه‌ی ده‌س������ه‌اڵتداران و به‌ڕێوه‌به‌رانی حكوومی ،بۆ ئه‌وه‌ی له به‌رانبه‌ر هاوواڵتیاندا وه‌اڵمده‌ر بن و له به‌رانبه‌ر كاره‌كانیش������یاندا به‌رپرس بن. ئهمه یه‌كێك له قورسترین كاره‌كانی ڕۆژنامهوانییه كه چۆن بتواندرێت به‌بێ ده‌س������تێوه‌ردان و كه‌مكردنه‌وه‌ی زانیاری كه له الیه‌ن ده‌وڵه‌ت و دامه‌زراوه‌كانییه‌وه ڕاده‌گه‌یه‌ندرێن، به هاوواڵتیان بگات .له‌م بواره‌دا ،بوونی سه‌رچاوه‌ی جێی متمانه مه‌رجی سه‌ره‌كیی‌ه له كاری ڕاگه‌یاندندا. گواس������تنه‌وه‌ی بێالیه‌نان������ه و الیه‌نگ������ری نه‌ك������ردن له‌و ده‌نگوباس و زانیارییانه‌ی كه باڵو ده‌كرێنه‌وه ،هێنانه‌گۆڕی بیروڕا و بۆچوونی جیاواز له كه‌ره‌س������ه‌كانی ڕاگه‌یاندندا، هه‌روه‌ها ته‌واوكه‌ری ئه‌م دوو پێودانگه‌یش ،زمانی نووسین و چۆنیه‌تی������ی گه‌یاندنه .له ڕێگه‌ی ئه‌م س������ێ پێوه‌ره‌ی‌ه كه ڕۆژنامه‌وانی هه‌ڵده‌سه‌نگێندرێت.
ڕۆژنامه‌وانی چییه؟
ڕۆژنامه‌وانی ،بریتییه له كۆكردنه‌وه و كاركردن له‌سه‌ر زانیاری ،بهڵگه ،ده‌نگوباس و وێنه ،هه‌روه‌ها به‌پێی ئه‌خالق و یاسای ڕۆژنامه‌وانی ،له ئامرازه‌كانی ڕاگه‌یاندنی گشتیدا باڵو ده‌كرێنه‌وه.
كانوونی دووه‌می 2012
5
متمانه و به‌رپرسیاره‌تی بۆ ڕۆژنامه‌وانان دههێنێته كایه‌وه و به‌‌شتێكی پێویستی ده‌زانن. پێچه‌وانه‌كه‌ی ،ناپیشه‌ییبوون ،نزمیی زانیاری له بواری ڕاگه‌یاندن ،سه‌رقاڵبوون به و‌رده‌كاری ،خوڵقێنه‌ری به‌رهه‌می ن������زم ،هه‌روه‌ها بوون به كارمه‌ن������دی ئیداری كه له ئاكامدا ڕۆژنامه‌وان������ی الوازی ل������ێ دێته به‌رهه‌م و له كۆتاییش������دا پاش������اگه‌ردانی دههێنێته كای������هوه .ئ������ه‌م تایبه‌تمه‌ندییانه، ڕۆژنامه‌وانێ������ك چ������ێ ده‌کات ك������ه (دێیڤی������د ڕێندێ������ڵ) به "ڕۆژنامه‌وانی خه‌راپ" ناوی ده‌بات.
لێوه‌شاوه‌یی و كارامه‌یی
كێ ڕۆژنامه‌وانه؟
به‌پێی پێوه‌ری باو له ن������او جیهانی ڕۆژنامه‌گه‌ریدا ،ئه‌و كه‌س������هی كه كار له‌س������ه‌ر ڕووداو ،بهڵگه ،وێنه و زانیاری ده‌كات و بی������روڕای جیاواز س������ه‌باره‌ت ب������ه ڕووداوێك كۆ ده‌كات������هوه و بێالیهنانه و به گوێره‌ی ئه‌خالق و یاس������ای ڕۆژنامه‌وانی له ئامرازه‌كانی ڕاگه‌یاندنی گش������تیدا باڵویان دهكاتهوه ،ڕۆژنامه‌وانی پێ ده‌ڵێن. ده‌كرێ له س������ێ ڕوانگه‌و‌ه س������ه‌یری ئه‌م واتایه بكرێت. یهكهم :ڕۆژنام������ه‌وان زانیاریی جۆراوج������ۆر و ده‌نگوباس كۆ دهكاتهوه و ل������ه یه‌كێك له كه‌ره‌س������ه‌كانی ڕاگه‌یاندندا باڵویان دهكاتهوه .دووه‌م :ل������ه ڕێگه‌ی ئه‌م كاركردنه‌ی‌ه كه مووچه‌ی بژێ������وی خۆی دابین ده‌كات ،واته كاری فكری له به‌رانبه‌ر مووچه‌دا .ئ������ه‌م كاره‌مه‌ندانه یان ئه‌م كرێكارانه، له سه‌رده‌می ئیترنێتدا به "كرێكارانی یه‌خه زێڕین" ناویان ده‌ركردووه .سێیه‌م :بۆ كاره‌كانی ده‌بێ پشتی به ئه‌خالقی ڕۆژنامه‌وانی و یاس������ا و پێودانگی ڕۆژنامه‌گه‌ری ببه‌ستێت، چونكه به‌هێزترین چه‌كی ڕۆژنامه‌وان ئه‌خالقه ،كه به‌رده‌وام ده‌بێ له كاركردن له‌گه‌ڵیدا بێت. مه‌به‌ست له بێالیه‌نی ئهوهیه كه ڕۆژنامه‌وان به‌بێ ئه‌وه‌ی ده‌س������تكاریی زانی������اری و ده‌نگوباس ب������كات و به‌بێ ئه‌وه‌ی الگی������ری یان دژ بێت ،ڕووداو یان زانیارییه‌كه باڵو بكاته‌وه. گشتالیه‌نی ئهوهیه كه بیروڕای جیاواز بكاته ناواخنی بابه‌ت و ڕاپۆرته‌كه‌ی بۆ ئه‌وه‌ی كه بتوانێت وێنه‌یه‌كی ته‌واو و ماقووڵ له ڕووداوه‌كه بگوازێته‌وه" .وێنه‌یه‌كی چركه‌یی" له ڕووداوێك، به‌اڵم له قه‌باره‌یه‌كی ڕێكوپێكدا .زۆرینهی توێژه‌رانی كاروباری ڕاگه‌یاندن له‌سه‌ر ئه‌و ڕایه‌ن كه ڕۆژنامه‌وانان ده‌بێ له كاتی كاركردندا بێالیه‌ن بن و س������ه‌ربه‌خۆ له الیه‌ن‌ه سیاسییه‌كان ڕاپۆرت و ده‌نگوباس ب���ڵ��او بكه‌نه‌وه ،چونكه ئه‌م بێالیه‌نییه،
6
هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
كارامه‌یی و لێوه‌شاوه‌یی ڕۆژنامه‌وان ئهوهیه كه له‌و بواره‌ی كاری تێ������دا ده‌كات ،ده‌بێ ئهوهنده زانیاری به‌س������ه‌ر دیارده‌ی مه‌به‌س������تدا هه‌بێت ك������ه بتوانێت بێالیهنانه ،ب������ه‌اڵم له هه‌مان كاتیش������دا به شێوه‌یه‌كی گشتگیر مه‌به‌س������ته‌كه‌ی به زمانێكی ساده ،ڕه‌وان و به ڕێنووسێكی ڕێكوپێك ،له ڕێگه‌ی ئامرازه‌كانی ڕاگه‌یاندنه‌وه بۆ هاوواڵتیانی بگوازێته‌وه .شاره‌زایی ،بێالیه‌نی و ده‌وڵه‌مه‌ندیی له زماندا ،سێ تایبه‌تمه‌ندیی ههره سه‌ره‌كین كه هه‌ر ڕۆژنامه‌وانێك ده‌بێ هه‌یبێت.
ئه‌خالق ،به‌رپرسیاره‌تی و متمان ه ل ه کاری ڕۆژنامه‌وانیدا
بابه‌تیبوون و دروستی و ده‌ستپاکی له کاری ڕاگه‌یاندندا، پێودانگی ڕۆژنامه‌وانین .ئه‌مان‌ه پێودانگی جیهانین ،سنوور ناناسن و له هه‌موو شوێنێکدا پێویسته ڕه‌چاو بکرێن .له‌به‌ر ئهوه ،دروس������تی و ده‌ستپاکی له گواس������تنه‌وه‌ی زانیاریدا، به‌رزیی ئه‌خالق ده‌گه‌یێنێت. س������ێ چه‌مک������ی (متمان������ه ،به‌رپرس������یاره‌تی و ئه‌خالق) بنچینه‌ییترین پێودانگی کاری ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتین. به بێ ڕه‌چاوکردن و به‌رده‌وامبوونی ئه‌م س������ێ دیاردان‌ه له ڕه‌وتی کاردا ،ڕاگه‌یاندن نه‌ک ته‌نیا س������ه‌رکه‌وتوو نابێت، به‌ڵک������و دهبێته هۆی پاش������اگه‌ردانییه‌ک که که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یان������دن ب������ه‌ره‌و قه‌یرانێک������ی قووڵ ڕاکێ������ش ده‌که‌ن. متمانه له گواس������تنه‌وه‌ی زانیاری������دا (ڕاپۆرت ،ده‌نگوباس، وتووێژ و توێژین������هوه) هه‌روه‌ها بوونی بی������روڕای جیاواز له ن������او زانیارییه‌کاندا و له کۆتایی������دا ،جێی متمانه‌بوونی س������ه‌رچاوه‌کانی زانیاری و هه‌واڵ ،نه‌ك‌ته‌نیا هاوواڵتیان له ڕاگه‌یاندن نزیک ده‌کاته‌وه ،به‌ڵکو ڕاگه‌یاندنیش له هاوواڵتیان نزیک ده‌بێته‌وه .ل������ه دۆخێکی وادا ،کاتێک زانیارییه‌کان به بێ ئه‌وه‌ی ده‌س������تیان تێ وه‌ربدرێن یان بشێوێندرێن ،پله و کێشی ڕاگه‌یاندن له ناو کۆمه‌ڵگه‌دا به‌رزتر ده‌که‌نه‌وه.
ئاکامی ئه‌م کاره ،دهبێته هۆی به‌رپرس������یاره‌تیی ڕاگه‌یاندن و ده‌توانێ������ت ده‌وری ئاڵق������هی نێوان حکووم������ه‌ت و هاوواڵتیان وه‌س������تۆی خ������ۆ بگرێت ،چونک������ه هاوواڵتیان ته‌نی������ا به ڕێگه‌ی ئامرازه‌کانی ڕاگه‌یاندنه‌وه‌یه که ئاگاداری کار و چاالکییه‌کانی حکوومه‌تی هه‌رێمی کوردس������تان ده‌بن������هوه ،هه‌روه‌ها هه‌ر به ڕێگه‌ی ڕاگه‌یاندنیش������ه‌وه‌یه حکوومه‌ت ئاگای له بیروبۆچوون، سکااڵ و ڕه‌خنه‌ی هاوواڵتیانی خۆی ده‌بێت. گه‌یاندن������ی زانی������اری به ش������ێوه‌یه‌کی بێالیه‌نان������ه مافی هاوواڵتیان������ه ،که دیمه‌نێک������ی ماقووڵیان ل������ه ڕووداوه‌کانه‌و‌ه هه‌بێت .هه‌روه‌ها مافی حکوومه‌تیش‌ه که کار و کرده‌وه‌کانی وه به کۆمه‌ڵگ������ه بدرێن و ئاگاداری ب������ه ڕێگه‌یه‌کی بێالیهنانه بارودۆخی کۆمه‌ڵگه‌که‌یشی بێت. ته‌نیا ئه‌خالقی ڕۆژنامهوانییه که ده‌توانێت دیره‌گێکی به‌هێز بێت بۆ ئه‌وه‌ی ڕۆژنامه‌وان بره‌و به متمانه و به‌رپرسیاره‌تیی خۆی له کۆمه‌ڵگه‌دا بدات .له‌به‌ر ئهوه ،پێویسته ڕۆژنامه‌وان له کار و چاالکییه‌کانیدا ڕه‌چاوی ئه‌م خااڵنه‌ی بهرهوه بکات: -١به‌رگری له ئازادیی نووسین و ده‌ربڕین بکات ،ئه‌مه‌یش یه‌کێک له بنه‌ماکانی دیموکراسییه. -٢ماف������ی هاوواڵتیانه زانی������اری و ده‌نگوباس به ڕێگه‌ی (ده‌نگ ،نووسین و وێنه) وه‌ربگرن. -٣هه‌ر تاکێکی کۆمه‌ڵگه مافی خۆیه‌تی وێنه‌یه‌کی ڕاس������ت و دروس������تی له زانیاری و ده‌نگوباس له ناو ڕاگه‌یاندنه‌کاندا پێ بدرێت. -٤به دوای ڕاستییه‌کاندا بگه‌ڕێت و باڵویان بکاته‌وه. -٥له به‌رانبه‌ر سانسۆردا خێرا هه‌ڵوێست وه‌ربگرێ. -٦ل������ه کاری ڕاگه‌یاندندا ،هه‌میش������ه ه������ه‌وڵ بدات که به وه و تێبکۆشێ که‌ڵک شێوه‌یه‌کی بێالیهنانه زانیاری باڵو بکاته له زۆرترین سهرچاوه وه‌ربگرێ. -٧ده‌بێ له کۆکردنه‌وه‌ی زانیاریی دروس������ت و جێی متمانه، هه‌روه‌ها له نووسین و باڵوکردنه‌وه‌یاندا بوێر و ده‌سپاک بێت. -٨ده‌بێ سه‌رچاوه‌کانی زانیاری جێی بڕوا بن. له کاتی باڵوکردنه‌وه‌ی زانیاری و ده‌نگوباس������دا پێویسته �����ته له دوای پێداچوون������ه‌وه‌ی ب������ۆ بکرێت ،ته‌نان������ه‌ت پێویس� باڵوکردنه‌وه‌یش������دا چاوی پێ������دا بخش������ێنرێته‌وه .متمانه به کانه س������ه‌رچاوه‌ی زانیارییه‌کان ،یه‌کێک له مه‌رجه سه‌ره‌کییه له کاری ڕاگه‌یاندندا. -٩ده‌بێ له به‌رانبه‌ر خوێنه‌ر ،بیسه‌ر و بینه‌ردا ،هه‌ست به به‌رپرسیاره‌تییه‌کی ته‌واو بکات. -١٠ل������ه به‌رانب������ه‌ر ڕاپ������ۆرت و زانیاریی هه‌ڵ������ه‌دا ،خێرا هه‌ڵوێست وه‌ربگرێ. -١١ل������ه کاتی نووس������ینی ڕاپ������ۆرت یان ده‌نگوب������اس (زانیاری) سه‌باره‌ت به دامه‌زراوه‌یه‌ک یان که‌سایه‌تییه‌ک ،نابێت هێرش بۆ سه‌ر که‌س و تاک بکرێ و له ناوزڕاندن و ناوناتۆره دوور بکه‌وێته‌وه. -١٢به‌ش������ێکی گرنگ له پێودانگ������ی ڕۆژنامه‌وانی ئهوهیه، که ڕێز له تاک و س������نووری ژیانی ت������اک بگرێت .ناوزڕاندن،
تاواندانه‌پ������اڵ تاک و بێڕێزی به‌و ،ل������ه کاری ڕۆژنامه‌وانی و ئه‌خالقی ڕۆژنامه‌وانیدا جێگه‌ی نابێته‌وه. -١٣له کاتی نووسین و باڵوکردنه‌وه‌دا ،ڕۆژنامه‌وان نابێت ڕق و تووڕه‌ی������ی یان حه‌ز و خۆشه‌ویس������تیی خۆی تێکه‌ڵ به ڕاپۆرت بکات. -١٤تا ئه‌و جێگه‌یه که ده‌کرێت ،ناوی سه‌رچاوه‌ی زانیارییه‌کان ئاش������کرا بکات ،ئهمه خ������ۆی متمانه‌ی زیاتر ب������ۆ ڕۆژنامه‌وان ده‌س������ته‌به‌ر ده‌کات ،به‌اڵم ئه‌گه‌ر سه‌رچاوه‌یه‌ک ڕازی نه‌بوو که ناوی ئاش������کرا بکرێت ،پێویسته ڕێز له داخوازییه‌که‌ی بگیرێت. ئهمه یه‌کێک له بنه‌ما گرنگه‌کانی ئه‌خالقی ڕۆژنامهوانییه. -١٥تێبکۆش������ێ له کاتی کارکردن������دا ،جیاوازیی له نێوان پڕوپاگه‌ند‌ه و زانیاریدا بکات. -١٦خ������ۆ له باڵوکردنه‌وه‌ی ناو و وێن������هی ئه‌و که‌س یان که‌سانه‌ی تاوانیان له‌سه‌ر نه‌سه‌لمێندراوه ،بپارێزێ. -١٧خۆ له وه‌رگرتنی به‌رتیل ،دیاری و ش������تی دیکه‌ی له‌م تانه بپارێزێ. بابه -١٨له به‌رانبه‌ر هاوواڵتیان و حکوومه‌تدا وه‌اڵمده‌ر بێت. -١٩دان ب������ه هه‌ڵه‌ی خۆی دابنێ و کاتێک که هه‌ڵه‌ی کرد، وه و داوای لێبووردن بکات. خێرا ڕاستی بکاته -٢٠کاتێک ڕه‌فتارێکی پێچه‌وانه‌ی ئه‌خالقی ڕۆژنامه‌وانی له ڕۆژنامه‌وانێک یان له که‌ره‌سه‌یه‌کی ڕاگه‌یاندن ڕوو ده‌دات، خێرا هه‌ڵوێست وه‌ربگرێ. -٢١له به‌رانبه‌ر دزیی ئه‌ده‌بیدا ،خێرا هه‌ڵوێست وه‌ربگرێ. -٢٢له کاری ڕاگه‌یاندندا ،وردبوونه‌و‌ه و پێداچوونهوه به ی گرنگتره. بابه‌تی ئاماده‌کراو ،له خێرا باڵوکردنه‌وه -٢٣ڕۆژنام������ه‌وان ب������ه ڕێگ������هی به‌رگری������ی له ئ������ازادی، دیموکراس������ی ،مافی مرۆڤ و دادپه‌روه‌ریی کۆمه‌اڵیه‌تییه‌وه، ده‌توانێت له به‌دیموکراتیکردنی کۆمه‌ڵگه و سه‌روه‌ریی یاسادا ده‌وری گرنگ بگێڕێت.
کۆبه‌ند
ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ده‌توانێت به نۆره‌ی خۆی له فۆرمدان به سیاسه‌ت ،ده‌وڵه‌تی یاسا ،به والمده‌ر‌کردنی ده‌سه‌اڵت له به‌رامبه‌ر هاوواڵتیاندا و به‌رپرسیاریه‌تییان له‌به‌رامبه‌ر کاره‌کانیاندا ،هه‌روه‌ها له پێکهێنانی که‌ش������وهه‌وایه‌کی ماقووڵ بۆ به‌شداریکردن و ڕاهێنانی هاوواڵتیان له بڕیاره سیاسییه‌کاندا ،ده‌وری به‌رچاو بگێڕێت. ئه‌م که‌ره‌سانه له به‌دیموکراتیکردن و به‌لیبراڵیکردنی کۆمه‌ڵگا، پێکهێنانی دۆخێکی ئه‌قاڵنی بۆ دیالۆگ ،گێڕانی ده‌ور له شوشتنه‌وه و ستانداردکردنی زمانێکی نه‌ته‌وه‌یی و سه‌رانسه‌ری ،یارمه‌تیدان به به‌رفراوانترکردنی بازاری ئابووری بۆ وه‌گه‌ڕخستنی سه‌رمایه، ده‌وری کاریگه‌ر و کارتێکه‌ریان هه‌بێت. که‌ره‌س������ه‌کانی ڕاگه‌یاندن ده‌توانن ئازادییه‌کان بپارێزن و به‌هێزتری بکه‌ن ،ئه‌گه‌ر ده‌ورێکی باش و ئه‌قاڵنی له کۆمه‌ڵگه‌دا بگێڕن .ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گش������تی ،هێز و ده‌سه‌اڵتی ههیه، چونکه ئاڵقه‌ی نێوان ده‌سه‌اڵت و هاوواڵتیانه.
كانوونی دووه‌می 2012
7
هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له جامائیکا و ئاسۆی بوون به کۆماری ئاماده‌کردن :باوکی زاگرۆس ل������ه ()٢٠١١/١٢/٢٩دا نزی������ک ب������ه ١ملیۆن و ٦٠٠ هه‌زار هاوواڵتیی جامائیکایی ڕوویان له سندووقه‌کانی ده‌نگ������دان ک������رد و نوێنه‌رانی په‌رله‌مانی������ان هه‌ڵبژارد. به‌هێزترین پارتی ئه‌و واڵت������ه ،حزبی نه‌ته‌وه‌یی گه‌ل (ح ن گ) ب������وو ،که له‌و هه‌ڵبژاردنه پێش������وه‌خه‌ته‌دا توانی زۆرینهی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت. حزبی نه‌ته‌وه‌یی گه‌ل به سه‌رۆکایه‌تیی خاتوو (پۆرتیا سیمپس������ۆن میللێر) که ئۆپۆزس������یۆن بوو ،توانی ڕێژهی ()%٥٣،٢٨ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت بێنێت و ٤٢کورسی له ٦٣کورس������یی په‌رله‌مانیش مس������ۆگه‌ر بکات( .حزبی کرێکار)ی ده‌س������ه‌اڵتدار له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ()%٤٦،٦١ی ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر کرد و ٢١کورسی له ٦٣کورسیی په‌رله‌مانی به‌ده‌ستهێنا .ئه‌ندرۆ هۆلنێس سه‌رۆکی حزبی کرێ������کار ،دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن ،دانی به شکسته‌که‌ی هێنا و گوتی" :ئه‌م شکسته ،ئه‌و ده‌رفه‌ته ب������ه ئێمه ده‌دا که بیر له داهاتوو بکه‌ینه‌وه ،هه‌روه‌ها بیر ل������ه‌وه‌ش بکه‌ینه‌وه که ڕێبه‌ران������ی حزبی کرێکار له کوێدا هه‌ڵه‌یان کردووه". دروشمی سه‌ره‌کیی (ح ن گ) جه‌ختکردنه‌وه له‌سه‌ر کێش������ه و گرفتی ئابووری ،هه‌روه‌ها ئه‌و داوایه‌ش������یان
8
هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
هه‌بوو ،که ل������ه داهاتوویه‌کی نزیک������دا واڵتی جامائیکا بهرهو سه‌ربه‌خۆیی ڕێنوێنی بکه‌ن و حکوومه‌تی کۆماری ڕابگه‌یه‌نین .جێی ئاماژه پێکردنه که جامائیکا تا ئێستا ل������ه ژێر چاودێریی ده‌وڵه‌ت������ی به‌ریتانیا و مه‌له‌که‌ی ئه‌و واڵته‌دایه. له س������اڵی ،١٤٩٢کریس������تۆف کلۆم������ب ده‌ریاوانی ئیس������پانی بۆ یه‌که‌مین جار پێی نایه ئه‌م واڵته و ناوی (س������انتیاگۆ)ی له‌و واڵته نا .له س������ه‌ره‌تاکانی سه‌ده‌ی ١٦یه‌م ،کۆچبه‌رانی ئیس������پانی ڕووی������ان له‌و واڵته کرد. واڵتی جامائیکا تا س������اڵی ١٦٥٥ل������ه ژێر حوکمڕانیی ئیس������پانیادا بوو ،دواتر که‌وته ژێر ده‌سه‌اڵتی به‌ریتانیا. واڵتی جامائیکا تا ساڵی ١٩٦٢کۆڵۆنیی به‌ریتانیا بوو، به‌اڵم له ١٩٦٢به‌والوه ،نیمچه سه‌ربه‌خۆیییه‌کی وه‌رگرت و بوو به خاون په‌رله‌مان و سه‌رۆکوه‌زیران. له س������اڵی ٢٠٠٣دا له الیه‌ن س������ه‌رۆکوه‌زیرانی ئه‌و واڵت������هوه گه‌اڵڵه‌یه‌ک������ی ده‌رچوون له ژێر ده‌س������ه‌اڵت و چاودێریی مه‌له‌که‌ی به‌ریتانیا و هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری بۆ جامائیکا پێشکه‌ش به ڕای گشتی کرا. دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن ،خاتوو (پۆرتیا سیمپسۆن میللێر) سه‌رۆکی حزبی نه‌ته‌وه‌یی گه‌ل که وه‌ک
س������ه‌رۆکوه‌زیرانی جامائیکا سوێندی خوارد ،ڕایگه‌یاند: ئێم������ه ڕه‌وت������ی جیابوونه‌و‌ه له پاش������ایه‌تیی به‌ریتانیا به ئامانجی بوون به سیسته‌می کۆم������اری و هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌رکۆمار له واڵته‌که‌مان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ی������ن ".واڵت������ی جامائیکا هه‌ر ئێستا ئه‌ندامی (Commonwealth of " )Nationواڵتان������ی خاوه‌ن به‌رژه‌وه‌ندیی هاوبه‌ش"ـه و له ژێر چاودێریی به‌ریتانیادایه. جێ������ی ئام������اژه پێکردنه ک������ه ل������ه س������اڵی ٢٠٠٧دا ()%٦٠،٤ی هاوواڵتیان������ی پۆرتیا سیمپسۆن میللێر سه‌رۆکوه‌زیرانی جامائیکا جامائیکایی له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیدا به‌ش������دارییان کرد ،ب������ه‌اڵم له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا بۆ دروشمه‌کانی حزبی نه‌ته‌وه‌یی گه‌ل و هێنانه‌وه گۆڕێی ()%٧٥ی دانیش������تووان چوونه س������ه‌ر س������ندووقه‌کانی پرس������ی س������ه‌ربه‌خۆیی ئه‌و واڵته له پاشایه‌تیی به‌ریتانیا ده‌نگ������دان .هه‌ندێک له چاودێران ئه‌م هه‌ڵدانه ()%١٥ییه لێک ده‌ده‌نه‌وه.
جامائیکا ناوی ڕه‌سمی:
جامائیکا
چه‌شنی حکوومه‌ت:
پاشایه‌تی ،له ژێر چاودێری مه‌له‌ک‌ه ئێلیزابێتی به‌ریتانیادایه
پایته‌خت:
کینگستۆن (دانیشتووان 578.300که‌س) ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
پانتایی واڵت:
10.991کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
زمانی ڕه‌سمی:
ئینگلیزی
ژماره‌ی دانیشتووان:
( )2.712.091که‌س .ئاماری ساڵی ٢٠١٠
ڕێژهی ژنان:
( )%51.1ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
()%48.9
پێکهاته‌ی دانیشتووان:
( )%٩٠ڕه‌سپێسته‌کان)%١٠( ،یش ،هیندی ،ئه‌ورووپایی و چینی.
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%85.9( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٨ ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
()%90.8
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%80.6
ئابووری:
( )%6.2کشتوکاڵ )%22.1( ،پیشه‌سازی و ()%71.7یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه .ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژهی بێکاری:
( )%١٢ئاماری ساڵی ٢٠١٠
كانوونی دووه‌می 2012
9
سیستمی سیاسیی
سوێد
)(Det svenska politiska systemet
ئاماده‌كردن و وه‌رگێڕانی :عه‌زیز عه‌بدولخالق س������وێد واڵتێكی دیموكراس������ییه و خه‌ڵكه‌كه‌ی نوێنه‌رانی واڵت هه‌ڵده‌بژێرن .هه‌ڵبژاردن هه‌ر چوار ساڵ جارێك ئه‌نجام ده‌درێت. سوێد له سێ ئاستی جیاوازه‌و‌ه بهڕێوه ده‌بردرێت. -1له ئاستی نه‌ته‌وه‌یییه‌و‌ه په‌رله‌مان به‌ڕێوه‌به‌ره. -2له ئاس������تی ناوچه‌یییه‌وه؛ سوێد به‌سه‌ر 21پارێزگادا داب������ه‌ش ده‌كرێ������ت و ئه‌نجومه‌ن������ی پارێ������زگا ()landsting بڕیارده‌ره. -3له ئاس������تی خۆجێیی������هوه ئهنجومهنی ه������ه‌ر كۆمۆنێك (شاره‌وانی) بۆ كۆمۆنی خۆی بڕیار ده‌دات. ئ������هو كه‌س������انه‌ی كه هاوواڵتی س������وێدین و 18س������اڵیان ته‌واوكردبێ������ت ،ده‌توانن له ده‌نگدان بۆ په‌رله‌مان ،ئهنجومهنی پارێزگا و ئهنجومهنی شاره‌وانی به‌شدار بن. ئه‌وانه‌ی كه له سوێد ژیان به‌سه‌ر ده‌به‌ن به‌اڵم هاوواڵتیی سوێدی نین ،ده‌توانن به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی كۆمۆندا بكه‌ن. ئه‌و كه‌سه‌ی كه به‌ش������داری له هه‌ڵبژاردنی كۆمۆندا ده‌كات، ده‌بێ النیكه‌م پێش سێ ساڵ ناوی خۆی تۆماركردبێت. به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردنی س������وێد ئازاده و كه‌س مافی ئه‌وه‌ی نییه كه‌سێك ناچار بكات ،كه چۆن ده‌نگ بدات .ده‌نگدان نهێنیی‌ه و پێویست ناكات به كه‌س بگوترێت چۆن ده‌نگت داوه.
10هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
هه‌ڵبژاردن ڕاسته‌وخۆ ئه‌نجام ده‌درێت .ده‌نگده‌ر ڕاسته‌وخۆ ئ������هو پالێوراو‌ه هه‌ڵده‌بژێرێت ،ك������ه ده‌یه‌وێت نوێنه‌رایه‌تی ئه‌و بكات.
På nationell nivå styr riksdag och regering
ه ئاستی نه‌ته‌وه‌یییه‌و ه په‌رله‌مان و ل حكوومهت بڕیار ده‌ده‌ن.
Riksdagen
په‌رله‌مان په‌رله‌مان یاس������اكانی واڵت داده‌ڕێ������ژێ 300 .و چل و نۆ سیاسه‌تمه‌دار له حزبه جیاجیاكان نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌ن پێك دێنن ،بۆ بوون به ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نیش ،هه‌ر حزبێك پێویسته النیكه‌م چوار له سه‌دی ده‌نگه‌كان به‌ده‌ست بێنێت. بڕیاره‌كان������ی په‌رله‌مان ل������ه رێگای دهنگدانهوه په‌س������ه‌ند ده‌كرێن .په‌س������ه‌ندكردنی هه‌ر بڕیارێك پێویس������تی به ده‌نگی زیاتر ل������ه نیوه‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان������ه .حكوومه‌تیش له‌ژێر چاودێری په‌رله‌مان كاره‌كانی راده‌په‌ڕێنێت.
ئهنجومهنی پارێزگا كاروباری ده‌رمانیی پارێزگا رێك ده‌خات. هاوواڵتیانی سویدی ئه‌ندامانی ئهنجومهنی پارێزگا هه‌ڵده‌بژێرن. ئه‌نجومه‌ن������ی پارێزگاش لێژنه‌یه‌ك ده‌ستنیش������ان ده‌كات كه ئه‌و لێژنه‌ی‌ه شێوه‌ی كاركردنی پارێزگا دیاری ده‌كات.
På lokal nivå styr kommunfullmäktige
په‌رله‌مان )(Riksdagen
Regeringen
حكوومهت ئه‌و حزبانه‌ی له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌ماندا زۆرترین ده‌نگیان هێناو‌ه ده‌توانن حكووم������ه‌ت پێكبێنن ،حكوومهت واڵت بهڕێوه ده‌بات .په‌رله‌مان ،س������ه‌رۆكی حكوومهت ده‌ستنیشان ده‌كات كه دهبێته سه‌رۆك وه‌زیران .سه‌رۆك وه‌زیرانیش وه‌زیره‌كانی خۆی هه‌ڵده‌بژێرێت. وه‌زیره‌كان دهبنه سه‌رۆكی وه‌زاره‌تی تایبه‌ت به خۆیانه‌وه. بۆ نموون‌ه وه‌زیری دهرهوه دهبێته سه‌رۆكی وه‌زاره‌تی دهرهوه و وه‌زیری داراییش دهبێته سه‌رۆكی وه‌زاره‌تی دارایی. حكوومهت پڕۆژه یاس������ای نوێ پێش������كه‌ش ب������ه په‌رله‌مان ده‌كات ،تاكو یاسای نوێی پێ ده‌ربچێت .په‌رله‌مان ده‌توانێت په‌سه‌ندی بكات یان په‌سه‌ندی نه‌كات. ئه‌گ������ه‌ر پڕۆژه یاس������ایه‌ك له‌الی������ه‌ن زۆرب������هی ئه‌ندامانی پهرلهمانهوه په‌س������ه‌ند بكرێت ،ئ������ه‌وا وه‌زاره‌ته‌كان و هه‌موو كاربه‌ده‌س������تانی ده‌وڵ������ه‌ت هه‌وڵ ده‌ده‌ن تا ئه‌و یاس������ا نوێی‌ه جێبه‌جێ بكه‌ن.
På regional nivå styr länsstyrelsen och landstingsfullmäktige
ه پارێزگار و ئهنجومهنی پارێزگا ل ئاستی ناوچه‌یییه‌و ه بڕیارده‌رن سوید 21پارێزگای ههیه و هه‌ریه‌كه‌یان پارێزگاری خۆی ههیه و بۆ حكوومهت كار ده‌كه‌ن. حكوومهت پارێزگار ده‌ستنیشان ده‌كات كه به‌رپرسیاریه‌تی ئیداره‌ی پارێزگای له ئه‌ستۆیه .هه‌ر پارێزگایه‌كیش ئهنجومهنی پارێزگای ههیه.
ه ئاستی ناوچه‌یی ئهنجومهنی ل شاره‌وانی (كۆمۆن) بڕیارده‌ره له س������وید دووس������ه‌د و 90كۆمۆن ههیه .ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه دانیش������تووی كۆمۆن������ن ئه‌ندامان������ی ئهنجومهنی كۆمۆن هه‌ڵده‌بژێرن .ئهنجومهنی كۆمۆن كاروباری په‌یوه‌ست به كۆمۆن به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن و لێژنه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی كۆمۆن دیاری ده‌كه‌ن. ئ������هو حزبه‌ی كه زۆرترین نوێنه‌ری له ئهنجومهنی بڕیارده‌ری هه‌بێت ،زۆرترین ئه‌ندامی له ده‌سته‌ی سه‌رۆكایه‌تیی كۆمۆندا ده‌بێت. ئ������هوه كۆمۆن������ه ك������ه به‌رپرس������یاریه‌تی رێكوپێككردن������ی قوتابخانه‌كان و كاروباری چاودێری به سااڵچوان ،هه‌روه‌ها كاروباری خۆش������گوزه‌رانی خه‌ڵك و به‌دواداچوون له‌س������ه‌ر كاروباری په‌نابه‌ران به‌ڕێوه‌ده‌ب������ن .ئه‌گه‌ر په‌نابه‌رێك النیكه‌م سێ ساڵ مۆڵه‌تی نیشته‌جێی دائیمی هه‌بێت ،ده‌توانێت ده‌نگ به سیاسه‌توانانی ئهنجومهنی كۆمۆن بدات.
Sveriges grundlagar
یاسا گشتییه‌كانی سوید س������وید ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردن������ی واڵت و پارێ������زگاری له مافی هاوواڵتیانی خۆی چوار یاس������ای گش������تی ههیه .یه‌كێك له‌و چوار یاسایانه سه‌باره‌ت به جۆری حكوومه‌ته ،یه‌كێكی دیكه باس له رێچكه‌ی پاشایهتیییه .ئازادیی چاپه‌مه‌نی و ئازادیی راده‌ربڕین دوو یاسای دیكه‌ی واڵتی سوید پێك دێنن.
Hur Sverige ska styras
سوید ده‌بێ چۆن به‌ڕێو ه ببردرێت. له یاس������ای گش������تیدا جۆری حكوومهت نووسراو‌ه و شی كراوه‌ته‌وه ،كه ده‌بێ واڵتی س������وید چ������ۆن بهڕێوه ببردرێت. له‌و یاس������ایه‌دا هاتووه ،كه هه‌موو هێزێك له خه‌ڵكه‌و‌ه دێت و له س������وید هه‌ڵبژاردن گشتییه و مافی ده‌نگدان یه‌كسانه .ئه‌م یاسای‌ه ئازادی و مافی هاوواڵتیانیش دیاری ده‌كات:
كانوونی دووه‌می 11 2012
* دانیش������توانی س������وید ئازادیی ڕاده‌ربڕینیان ههیه ،به‌و مانایه‌ی كه چ بۆچوونێكیان هه‌بێت ده‌توانن ده‌ری ببڕن. * ئه‌وان ئازادیی به‌ده‌س������تهێنانی زانیارییان ههیه ،مافی ئه‌وه‌یان ههیه كه داوا له كاربه‌ده‌ستان بكه‌ن ئه‌و زانیاریانه‌ی كه ده‌خوازن پێیان بدرێت. * ئه‌وان ئازادن كه‌وا كۆ ببنه‌و‌ه و له‌وێ بیروبۆچوونه‌كانی خۆیان هه‌رچییه‌ك بێت ،بخه‌ن‌ه ڕوو. * هاوواڵتیانی س������وید ئازادن خۆپێش������اندان بكه‌ن .واته به‌شداری له خۆپێشاندان یان ڕێكخستنی خۆپێشاندانه‌كه. * سه‌باره‌ت به ئه‌نجومه‌نیش ئازادن ،واته ئازادن كه ئه‌نجومه‌نێك پێك بێنن یان ببنه ئه‌ندام له هه‌ر ئه‌نجومه‌نێكی دیكه. * له س������وید ئازادیی دین ههیه ،واته هه‌ر كه‌سێك ئازاده په‌یڕه‌وی له دینی خۆی بكات یان بێ دین بێت.
Vem som får bli kung eller drottning
ه شا یان شاژن كێ ده‌توانێت ببێت یاسای میراتی پاشایی؛ یاسایه‌كه دیاری ده‌كات چ كه‌سێك ده‌توانێت ببێت‌ه شا یان شاژن.
Tryckfrihet
ئازادیی چاپه‌مه‌نی هاوواڵتی������ان بێ سانس������ۆر مۆڵه‌تی چ������اپ و باڵوكراوه‌ی نووس������ینه‌كانی خۆی������ان ههیه .ئ������هوه له یاس������ای ئازادیی رۆژنامه‌گه‌ری������دا دیاری كراوه .سانس������ۆر رێوش������وێنێك‌ه بۆ دیاریكردنی ئه‌و ش������تانه‌ی كه نابێ بنووسرێن یان بگوترێن. خه‌ڵ������ك مافی ئه‌وه‌ش������یان ههیه كه دیكۆمێنته گش������تییه‌كانی ده‌سه‌اڵتدارانیش بخوێننه‌وه.
به‌ڕێوه‌بردنی واڵت به‌ده‌س������ت حكوومه‌ته .س������ه‌رۆك وه‌زیران س������ه‌رۆكی حكوومه‌ته و له‌الیه‌ن پهرلهمانهوه ده‌ستنیش������ان ده‌كرێت .سه‌رۆك وه‌زیرانیش وه‌زیره‌كان ده‌ستنیشان ده‌كات. هه‌ر وه‌زیرێك به‌رپرسی ناوچه‌یه‌كی دیاریكراوی كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ه و ده‌ب������ێ به‌رامبه‌ر به په‌رله‌مانیش وه‌اڵمده ر بێت .وه‌زیره‌كان مافی ده‌س������تێوه‌ردانی فایله‌كانی كه‌س������یان نییه .ئه‌ركه‌كانی ئه‌وان داڕشتنی سیاسه‌ت و ئاڕاسته‌دان به به‌ره‌وپێشبردنی ره‌وتی گش������تیی كۆمه‌ڵگه‌یه .به‌گش������تی ،ه������ه‌وڵ ده‌درێت كه هه‌یئ������هی ده‌وڵه‌ت پاڵپش������تی زۆربه‌ی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌ن به‌ده‌س������ت بێنێت .ئه‌گه‌ر هات و حزبێك نه‌توانێت زیاتر له 50 له سه‌دی ده‌نگه‌كان بده‌س������ت بێنێت ،هه‌وڵ ده‌دات پاڵپشتی حزبه‌كانی دیكه به‌ده‌ست بێنێت. ه سوید هه‌ڵبژاردن ل له سوید ،هه‌ر چوار س������اڵ جارێك هه‌ڵبژاردنێكی گشتی بهڕێوه ده‌چێت و له‌و هه‌ڵبژاردنه‌شدا 349نوێنه‌ر بۆ په‌رله‌مان، 1750نوێنه‌ر بۆ ئهنجومهنی پارێزگا و له كۆتاییشدا 48000 كه‌سیش بۆ نوێنه‌رایه‌تی ئهنجومهنی كۆمۆن (شاره‌وانییه‌كان) له 289كۆمۆن له رێگای ده‌نگدانی راس������ته‌وخۆی خه‌ڵك له سوید هه‌ڵده‌بژێردرێن .هه‌ڵبژاردن له سێیه‌مین یه‌كشه‌ممه‌ی مانگی ئه‌یلوولدا ئه‌نجام ده‌درێت. ئ������هو كۆچبه‌رانه‌ی كه هاوواڵتیی س������وێدی نین و ماوهی س������ێ س������اڵ له س������وید مۆڵه‌تی نیش������ته‌نییان هه‌بێت ،مافی به‌شداریكردن له هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی شاره‌وانی (كۆمۆن) و پارێزگای������ان ههیه .هه‌موو ئه‌وكه‌س������انه‌ی ك������ه ته‌مه‌نیان گهیشتبێته 18ساڵ مافی به‌ش������داریكردن له هه‌ڵبژاردنیان
Yttrandefrihet
ئازادیی ڕاده‌ربڕین یاس������ای گش������تیی ئازادیی ڕاده‌ربڕین ،ڕێگا به ته‌له‌فزیۆن و فیل������م و ڕۆژنام������ه‌كان ده‌دات كه به‌بێ گرفت و سانس������ۆر هه‌واڵه‌كان باڵو بكه‌نه‌وه. به‌گشتی س������وید واڵتێكی پاشایهتیییه و ش������ا وه‌ك سه‌رۆكی واڵت دێته ئه‌ژمار كردن .پێویس������ته ش������ا نوێنه‌رایه‌تی واڵتی سوید بكات و نابێ به‌ش������داری له چاالكیی‌ه سیاس������ییه‌كاندا بكات.
12هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
ئهنجومهنی پارێزگا (لندستینگ(
شا کارل گۆستاف شازده‌هه‌م ههیه .ش������اره‌وانییه‌كان به‌رپرس������یاریه‌تی ئ������هو كارانه‌ی كه په‌یوه‌ندیی������ان به ژیانی رۆژان������هی هاوواڵتیانیانه‌وه ههیه ،له ئه‌س������تۆدایه .خزمه‌تگوزاریی مه‌ده‌ن������ی ،هاوكاریی مندااڵن،
سهرچاوه:
خزمه‌تگوزاریی پارێزگاریكردن له به‌س������ااڵچوان ،قوتابخانه، نشینگه ،ژینگه‌پارێزی ،رۆشنبیری ...،هتد. گرنگترین ئه‌ركی ئه‌نجومه‌ن������ی پارێزگا ،خزمه‌تگوزاریی ته‌ندروس������تیی ده‌رم������ان و ددانس������ازی و هه‌ندێجاری������ش خزمه‌تگوزاری������ی هاتووچۆی گش������تییه ،هه‌ن������دێ له كاری فێ������ركاری ده‌كه‌وێته ناوچ������هی ده‌رمانی (ته‌ندروس������تی) به‌رپرس������یاریه‌تیی ئهنجومهنی پارێزگا .ده‌نگدان له رۆژی هه‌ڵب������ژاردن یان رۆژی پێش هه‌ڵبژاردن له به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تیی پۆس������ت ئه‌نجام ده‌درێت .كاتی ده‌نگ������دان ،ده‌نگده‌ر ده‌بێ پس������ووله‌ی ده‌نگدانی خۆی پێ بێت و به‌هۆی ناس������نامه‌وه خۆی بناسێنێت .رێژه‌ی پێویست بۆ چوونه نێو پهرلهمانهوه چوار له سه‌دی ده‌نگه‌كانی هه‌موو واڵته و یان ده‌بێ النیكه‌م %12ده‌نگه‌كانی بازنه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردن بۆخۆی مس������ۆگه‌ر بكات .بوون به ئه‌ندام له ئهنجومهنی ش������اره‌وانی (كۆمۆن) پێویس������تی به چوار له سه‌دی ده‌نگه‌كان كه بۆ ئه‌ندامیه‌تی په‌رله‌مان پێویسته ،نییه. له واڵتی سوید ،پیاوان له ساڵی 1921و ئافره‌تان له ساڵی 1922مافی ده‌نگدانیان پێ به‌خش������را .یه‌كه‌مین هه‌ڵبژاردنی گش������تی له س������اڵی 1922ئه‌نجام درا و له ساڵی 1975یش ئه‌و كۆچبه‌رانه‌ی كه زیاتر له سێ ساڵ مافی نیشته‌نییان له س������وید پێ درابوو ،مافی به‌شداری له هه‌ڵبژاردنی كۆمۆنی و ئهنجومهنی پارێزگایان پێ به‌خشرا.
پایته‌خت
ستۆکهۆلم
گه‌وره‌ترین شار
ستۆکهۆلم
زمانی فه‌رمی
سوێدی
جۆری حكوومهت
پاشایه‌تی
شا
شا کارل گۆستاف شازده‌یه‌م
سه‌رۆك وه‌زیران
فرێدریك راینفێلد
پانتایی
449.964کیلۆمتر چوارگۆشه
دانیشتوان
9.006.405
دراو
کرۆنی سوێدی ()SEK
www.eu-upplysningen.se http://www.nyiostergotland.se
كانوونی دووه‌می 13 2012
میسر؛
كۆتایی هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی گه‌ل
ئاماده‌کردنی :هه‌ڵبژاردن ئهنجومهنی گه‌لی میسر كه له 498ئه‌ندام پێكدێت، به‌رزترین ده‌س������ه‌اڵتی یاس������ادانانه ل������هو واڵته‌دا .هه‌ر پێنج س������اڵ جارێك ،ئه‌ندامانی ئه‌م ئه‌نجومه‌نه له‌رێگه‌ی سیسته‌مێكی ئاڵۆزی ههڵبژاردنهوه به ده‌نگدانی گشتی هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن .له رێكه‌وت������ی 2011/11/28و دوای سه‌ركه‌وتنی شۆڕشی میسر ،یهكهم هه‌ڵبژاردن بۆ ئه‌م ئه‌نجومه‌نه ئه‌نجامدرا كه به‌سه‌ر سێ قۆناغدا دابه‌ش كرابوو ،هه‌ر قۆناغێك نۆ پارێزگا له كۆی 27پارێزگای له‌خۆ ده‌گرت. دوو له‌س������ه‌ر س������ێی ئه‌ندامانی ئهنجومهنی گه‌ل كه ده‌كات������ه 332ئه‌ندام ،له رێگه‌ی سیس������ته‌می لیس������تی داخراوی حزبه‌كانه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن و یه‌ك له‌س������ه‌ر س������ێی ئه‌ندامانیش واته 166ئه‌ندام ،له رێگه‌ی لیستی كراوه‌ی تاكه‌كه‌سی هه‌ڵده‌بژێردرێن. یه‌ك������ه‌م رۆژ و یهكهم قۆناغی ئ������ه‌م هه‌ڵبژاردنه ،له ڕێكه‌وت������ی 2011/11/28ده‌س������تیپێكرد و له رێكه‌وتی 2012/1/19كۆتایی پێهات .له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا نزیكه‌ی 50ملیون كه‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌بوو و زیاتر له 27
14هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
ملیون كه‌س به‌شداریان كردووه ،رێژه‌ی به‌شداریكردنیش له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا نزیكه‌ی %60بوو .له رۆژی ش������ه‌ممه 2012/1/21ئه‌نجامی كۆتایی هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی گ������ه‌ل له‌الیه‌ن لیژنه‌ی ب������ااڵی هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌و واڵته ڕاگه‌یه‌نرا. به‌پێ������ی ئه‌نجامی كۆتای������ی ،هاوپه‌یمانی دیموكراتی (پارت������ی ئازادی و دادپه‌روه‌ری كه س������ه‌ر به ئیخوان موس������لمینه و هاوپهیمانهكانی) به به‌ده‌ستهێنانی 235 كورس������ی ،كه 127یان له كورسییه ته‌رخانكراوه‌كانی سیس������ته‌می لیس������تی داخراو و 108یان له كورسییه ته‌رخانكراوه‌كانی سیس������ته‌می تاكه‌كه‌س������ی بوون ،له پل������هی یه‌كه‌مدا بوو .دوای ئه‌و پارتی نوری س������ه‌له‌فی دێت ،له كۆی 125كورس������ی كه به‌ده‌ستیهێنا بوو96 ، كورس������ی له رێگه‌ی لیس������تی داخراو و 29كورسیش به لیستی تاكه‌كه‌س������ی بوون .پارتی ئه‌لوه‌فد له پله‌ی سێیه‌مدا دێت و توانی 36كورسی به لیستی داخراو و 3كورس������یش به لیستی تاكه‌كه‌سی كه سه‌رجه‌میان ده‌كات������ه 39كورس������ی ،به‌ده‌س������ت بێنێت .ل������ه پله‌ی
چواره‌مدا هاوپه‌یمانی قه‌واره‌ی میس������ری دێت ،که به به‌ده‌س������تهێنانی 34كورس������ی 33 ،كورسی به لیستی داخراو و یه‌ك كورسیش به لیستی تاكه‌كه‌سی. له كورس������ییه ته‌رخانكراوه‌كانی سیس������ته‌می لیست (لیس������تی داخ������راو) ،هه‌ریه‌كه له پارت������ی ناوه‌ند 10 كورسی ،پارتی چاكس������ازی و گه‌شه‌پێدان 8كورسی، هاوپه‌یمانی شۆرش به‌رده‌وامه 7كورسی ،پارتی ئازادی 4كورس������ی ،میس������ری نه‌ته‌وه‌یی 4كورسی ،هاوواڵتی میس������ری 3كورس������ی ،یه‌كگرتن 2كورسی و یه‌كێتی میسری عه‌ره‌بییش یه‌ك كورسی به‌ده‌ستهێنا. 22پارتی به‌شداربووی هه‌ڵبژاردنی ئهنجومهنی گه‌ل نه‌یانتوانی هیچ كورسییه‌ك به‌ده‌ست بێنن ،ئه‌م حزبانه نه‌یانتوانی كه‌مترین رێژه‌ی ده‌نگه‌كان واته به‌ربه‌س������تی %0.5ی ده‌نگ������ه‌كان ك������ه به (به‌ربه‌س������تی هه‌ڵبژاردن) ناسراوه ،ببڕن. س������ه‌رۆكی ئهنجومهنی بااڵی هێزه چه‌كداره‌كانی میسر بڕیارێك������ی ب������ه دامه‌زراندن������ی 10ئه‌ندام ب������ۆ ئهنجومهنی گ������ه‌ل ل������ه ده‌ره‌وه‌ی هه‌ڵبژاردن ده‌ركرد .ل������ه‌م 10ئه‌ندامه چواری������ان قبتییه‌كانی میس������رن و یه‌كێكیان له باش������ووری سه‌ینا‌وه .یه‌كێتی الوانی شۆرش������ی میسری كه كۆمه‌ڵێكن له شورشگێران و چاالكوانانی میسری ،رایانگه‌یاند :ئه‌وان داوایه‌كی ئهنجومهنی س������ه‌ربازیان له‌ب������اره‌ی دامه‌زراندنی هه‌ندێك له ئه‌ندامانیان بۆ ئهنجومهنی گه‌ل ره‌تكردۆته‌وه. ڕۆژی دووش������ه‌ممه 2012/1/23ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌ل یهكهم كۆبوونه‌وه‌ی خۆی ئه‌نجامدا و محه‌مه‌د س������ه‌عد ئه‌لكه‌تاتنی ئه‌مینداری گشتیی پێشوی پارتی ئازادی و دادپه‌روه‌ری به 399ده‌نگ به‌سه‌رۆكی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه هه‌ڵبژێ������ردرا .ئه‌لكه‌تاتنی یهكهم كه‌س������ایه‌تیی ڕه‌وته ئیس���ل��امییه‌كانی میسره كه ئه‌م پۆس������ته‌وه‌رده‌گرێت. ئه‌لكه‌تاتن������ی ل������ه‌وته‌یه‌كیدا «سوپاس������ی ئه‌فس������ه‌ر و
س������ه‌ركرده‌كانی سوپای كرد بۆ به‌ڕێوه‌بردنی پرۆسه‌ی پاك������ی هه‌ڵب������ژاردن ،هه‌روه‌ها وت������ی ئهنجومهنی گه‌ل ت������ا كۆتایی ماوهی گواس������تنه‌وه‌هاوكاریی حكومه‌ت و ئهنجومهنی سه‌ربازی ده‌كات». دوو که‌سایه‌تی تریش بۆ سه‌رۆکی ئهنجومهنی گه‌ل خۆیان کاندید کردبوو( .عیسام سوڵتان) ٨٧ده‌نگ و (یوسف ئه‌لبه‌دری)یش ١٠ده‌نگی به‌ده‌ستهێنا. ئه‌لكه‌تاتنی كێیه؟ محه‌مه‌د س������ه‌عد ئه‌لكه‌تاتنی له ساڵی 1952له‌دایك بووه .له‌ساڵی 1974كۆلێژی زانسته‌كانی ته‌واو كردووه و س������اڵی 1984بڕوانامه‌ی دكتۆرای له‌زانس������ته‌كان وه‌رگرتووه .ئه‌لكه‌تاتنی له ڕێی ئیخوان موس������لمینه‌وه هاتووه‌ته ناو سیاسه‌ته‌وه .له ساڵی 2005به‌ئه‌ندامی ئهنجومهنی گه‌ل هه‌ڵبژێردرا و دواتر بوو به‌س������ه‌رۆكی فراكس������یونی ئیخوان .ماوه‌یه‌ك وته‌بێ������ژی ڕاگه‌یاندنی ئیخوان موسلمین بوو .دوای ڕاگه‌یاندنی پارتی ئازادی و دادپه‌روه‌ری له‌الیه‌ن ئیخوانه‌وه ،به ئه‌مینداری گشتی ئه‌و پارته هه‌ڵبژێردرا .ئه‌لكه‌تاتنی به كه‌سێكی «كراوه» به‌ڕووی ڕه‌وته‌كانی دیكه‌دا ناسراوه.
محه‌مه‌د سه‌عد ئه‌لكه‌تاتنی
كورسییه‌كان داخراوه
تاكه‌كه‌سی
كۆی كورسییه‌كان
%
ئازادی و دادپه‌روه‌ری
127
108
235
%47.2
نوری سه‌له‌فی
96
29
125
%25.10
ئه‌لوه‌فد
36
3
39
%7.8
هاوپه‌یمانی قه‌واره‌ی میسری
33
2
35
%7
لیسته‌كان
كانوونی دووه‌می 15 2012
ئافره‌تێن.. پیشه‌نگ و پێشره‌و كو ب هه‌لبژارتن و ده‌نگدانێ ه سه‌روه‌ر بوین ئاماده‌كرن :بیرڤان عومه‌ر ل ئه‌ڤێ جیهانا هو به‌ردڕیاى گه‌له‌ك ئافره‌تان ل دۆخ و ده‌ڤه‌ر و ده‌مێن دژوار دا شیاین ه ب ژیرى و هوشمه‌ندى و ب كه‌نالێن دیپلوماتى و دیموكراسى ڕێ و ڕێبازا خۆ بشه‌قینن و بگه‌هن ه گوپیتكا س���ه‌ركه‌فتنێ و س���ه‌ركردایه‌تیێ و قوناغه‌كا نوو ببرن و مێژوویه‌كا تاز ه تۆمار بكه‌ن و ببن ه په‌ند و په‌یره‌وێن پێشه‌نگ و پێشره‌ویێ .لڤێره‌دا دێ ب كورتى روناهیه‌كێ ئێخینه س���ه‌ر ژیانا 7ئافره‌تێن قاره‌مان كو ژ بارودۆخێن تژى ئاس���ته‌نگ و هه‌تا س���ته‌م ژى بهێزتر بووینه ،ب رژدى ده‌س���ت ژ تێكوشینا خۆ به‌رنه‌دان و ژ كه‌تن و داكه‌تنا بێ ئومێد نه‌بوون هه‌تا ب هیڤى و مرادێن خۆ شاد بووین. ئه‌نگێال مێركـــــل ()Angela Merkel
16هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
مێركــل 58 -سال -ل 17ی تیرمه‌ها 1954ل هامبۆرگ ژ دایكبوویه .ژیێ وێ 6هه‌فتى بوون ،ده‌مێ خێزانا وێ بۆ ئه‌لمانیا كۆمۆنیست باركرى. دای������كا وێ ( )Herlind Kasnerمامۆس������تا زمان������ێ ئنگلیزى و التینى بوو. باب������ێ وێ ( )Horst Kasnerمرۆڤه‌ك������ێ ئایین������ێ كریستیانى بوو ،ل دێرێ كاردكر. ل زارۆكاتى زوو فێرى ئاخفتنێ بوو ،دره‌نگ ڕابۆ پیا. ل س������اال 1961ل (تیمبلن) چوو قوتابخانێ و دێرێ .د وان������ا بیركاریێ و زمانى روس������ى دا گه‌له‌كا زیره‌ك بوو. ه������ه‌ر ل وێرێ قوناغا ئاماده‌ی������ى ب دوماهیك ئینا .حه‌ز دكر ببیته مامۆس������تا ،لێ حه‌زا وێ بجهـ نه‌هات ،چونكى حكومه‌تا كومونیستا ئه‌وى سه‌رده‌مى ئه‌و ده‌لیڤه نه‌دایێ.
دایكا وێ پش������ته‌ڤانیا وێ كر بخوینیت داكو ل زانكۆیێ بهێته وه‌رگرتن. مێ������ركل ل ( )1978 - 1973فیزی������ك ل زانكۆیا (كارل مارك������س) ل لێپزگ ( )Leipzigخواند .ل س������اال 1977 شوى ب هه‌ڤاله‌كێ خۆ ب ناڤێ (ئولریخ مێركل Ulrich - )Merkelكر .د شقه‌كا ئێك ژوورى ڤ‌ه د ژیان و نه‌شیان كریێ بده‌ن .ژیانا هه‌ڤژینیا وان گه‌له‌ك دوم نه‌كر و ل ساال 1981ژئێكڤه‌بوون .ل س������اال 1986پال دكتورا ل به‌رلینا رۆژهه‌الت ل ژێر چاڤدێریا پروفیس������ۆر (یواكیــم س������اویر) وه‌رگرت .پاشان شوى پێكر. پشتى نه‌مانا دیوارێ به‌رلین ل ساال 1989ێ تێكهه‌لیا كارێ سیاس������ى ك������ر و پش������تى دوو مه‌ه������ان ژ ئێكگرتنا ئه‌لمانیا گه‌هش������ته پارتا (ئێكه‌تیا دیموكراتیا كریستیانى .)CDUل خزیران������ا 1990جێگرا ئاخفتنكه‌رێ حكومه‌تا كۆمارا ئه‌لمانیا دیموكراتى بوو. ل ( )1994 - 1990پۆستێ وه‌زاره‌تا ئافره‌ت و گه‌نجان وه‌رگرت. ل ( )1998 - 1994ل كابینا راوێژكار (هیلموت كــول) وه‌زیرا ژینگه‌هێ بوو. ل به‌روارى 11تشرینا دوێ ،2002ئێكه‌مین ئافره‌ت بوو هاتیه هه‌لبژاردن بۆ سكرتێرا گشتى یا (.)CDU ل ب������ه‌روارى ،22تش������رینا دوێ 2005بوویه راوێژكارا ئه‌لمانیا و هه‌تا نها یا به‌رده‌وامه. ل دوی������ڤ گۆڤ������ارا ( ،2008 )Forbesمێركل وه‌كو بهێزترین ئافره‌تا جیهانێ هاتیه نیاسین.
مێ������ركل و ئه‌ندامێ������ن حكومه‌ت������ێ ،ده‌قیق������ه‌ك بێده‌نگى راوه‌ستیان بۆ قوربانیێن بیڤه‌له‌رز و تسونامى ل یابانێ. 2011/03/16
به‌نازیــر بۆتــۆ ()Benazir Bhutto ( 21یونیو 27 - 1953دیسمبر )2007
به‌نازی������ر بۆتۆ ل رێكه‌فتى ،21ئایار 1953ل كه‌راچى ـ پاكستان ژ دایكبوویه. دایكا وێ (نسره‌ت ئه‌سفه‌هانى) ئیرانیا ژ نه‌ژادێ كورد، خێزانا دوێ یا زولفه‌قار بۆتۆى بوو. بابێ وێ (زولفه‌قار عه‌لی بۆتۆ) ل س������ااڵ 1967ێ پارت������ا گه‌ل������ێ پاكس������تان ( )P P Pدامه‌زران������د ،ل س������اڵێن هه‌فتیاندا س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌تا پاكس������تانێ و پاشی سه‌رۆكێ جڤاتا وه‌زیران بوو .پشتی كۆده‌تایا سه‌ربازی ژ الیێ زیائولحه‌ق ل ساال 1977ێ ،پاشی دوو س������االن ل 1979ێ زولفه‌قار هاته ل سێداره‌دان، زیائولحه‌ق ژى د كاره‌س������اته‌كا نادیارا ئاس������مانى ل ساال 1988هاته كوشتن. به‌نازی������ر ژ بنه‌مال������ه‌كا سیاس������ه‌تمه‌دار و دین������دارا بس������لمان په‌روه‌رده بوو .قۆناغا س������ه‌ره‌تایى و ناڤنجى ل قوتابخانه‌یێ������ن دینى ل كه‌راچى و راولبه‌ندى خویند. پاشى بۆ خویندنا باال به‌ره‌ڤ ئه‌مه‌ریكا چوو ،ل زانكۆیا هاروارد باوه‌ڕناما به‌كالۆری������ۆ‌س ل ئابوورى وه‌رگرت. پاش������ان ل زانكۆی������ا ئێكس������فۆرد ل به‌ریتانیا درێژى ب خواندنا خۆدا و باوه‌ڕناما زانستێن سیاسى و دیپلۆماتى وه‌رگرت. ل ساال 1987ژیانا هه‌ڤژینى د گه‌ل ئه‌ندام په‌رله‌مان و بازرگانێ ناڤدار (ئاس������ف عه‌لى زه‌ردارى) پێكئینا، كو نها س������ه‌رۆكێ پاكس������تانێیه .به‌نازیر خودانا سێ كوڕانه. به‌نازیر ل دوو خوالن ل س������الێن ( 1988ـ )1990و ل سالێن ( 1993ـ )1996سه‌رۆك وه‌زیرا پاكستانێ بوو.
كانوونی دووه‌می 17 2012
دان������ه‌را په‌رتۆكا (كچا قه‌ده‌رێ)یه كو ل س������اال 1989 به‌الڤبوو ،خۆ ژ گازیكه‌رێن دیموكراس������یێ و مافێ مرۆڤان حس������اب دكر ،باوه‌ریه‌كا موكم ب ده‌زگه‌هێن كۆمه‌لگه‌هێن مه‌ده‌نى و تایبه‌ت ژى په‌رله‌مانى هه‌بوو. به‌نازیر بۆتۆ د ژیێ خۆدا پازده ساالن ب زۆرى ژیانا خۆ ل وه‌التبه‌ده‌ر و مه‌نفایێ ده‌رباز كر .ل ژیێ 55س������الیێ ل رێكه‌فتى 27ێ كانوونا ئێكێ 2007ل هێرشه‌كا خۆكوژى ل راولبه‌ندى هاته تیرۆركرن .
( .Cristina Fernandezكریستینا فێرناندز)
مسۆگه‌ر بكه‌ت و ل دیسه‌مبه‌را هه‌مان سال بوویه سه‌رۆكا ئه‌رژه‌نتینێ و هه‌تا نها یا به‌رده‌وامه. ژبه‌ر ش������اره‌زایى و س������ه‌ره‌ده‌ریكرنا وێ بۆ باشكرن و س������ه‌قامگیریا ره‌وش������ا ئابوورى و چڤاك������ى یا خه‌لكێ ئه‌رژه‌نتین ،ل دویڤ پۆلینكرنا گۆڤارا فوربس یا ئه‌مه‌ریكى ل 8ێ ئۆكتۆبه‌را س������اال ،2010بۆ هه‌لبژارتنا 100ژ ب هێزترین ئافره‌تێن جیهانێ ،كریستینا فێرناندز ل رێزبه‌ندا 11ێ دهێت. كریس������تینا ح������ه‌ز‌ژ وه‌رزش و وه‌رزش������ڤانان دكه‌ت .ل یاریگه‌هێن جودا جودا به‌رهه‌ڤ دبیت و ئاره‌زوویا وێنه‌گرتنێ ل گه‌ل وه‌رزشڤانێن ستێر ههیه.
گلۆریا ئارۆیۆ ()Gloria Arroyo
ساال بوونێ 19 :شوات - 1953ته‌مه‌ن 59سال جهێ بوونێ :الپالتا ،بوینس ئایرس ،ئه‌رژه‌نتین نستور كیرشنه‌ر هه‌ڤژین : دوو -مه‌كسیمو و فلۆرنسیا زارۆك : زانكۆیا الپالتا نیشتمانى زانكۆ : پارێزهر پیشه: واژو : كریس������تینا فێرناندز ل 19شواتا ساال 1953ل ده‌ڤه‌را تولوس������ا ل رۆژئاڤایێ الپالتا ،سه‌ر ب بوینس ئایرس هاتیه دونیای������ێ .بابێ وێ دگۆتنێ ئێدواردۆ فێرناندز و دایكا وێ ئۆفیلیا ولیه‌م .ده‌رچوویا به‌شێ یاسایێی‌ه ل زانكۆیا الپالتا یا نیشتمانى .ل ده‌مێ گه‌نجاتى گه‌له‌كا ئه‌كتیڤ و ب بزاڤ بوو .ل ساال 1975ژیانا هه‌ڤژینى د گه‌ل نستۆر كیرشنه‌ر پێكئینا و خۆدانا دوو زارۆكانه (مه‌كسیمۆ و فلۆرنسیا). ل هه‌لبژارتنێن گشتى یێن سه‌رۆكاتیێ ل ئۆكتۆبه‌را ساال 2007وه‌كو به‌ربژێرا پارتا دادوه‌رى ،ش������یا %45ژ ده‌نگان
18هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
ساال بوونێ : جهێ بوونێ : هه‌ڤژینى : زارۆك : باوه‌رنامه : پیشه: واژو :
5نیسان – 1947ته‌مه‌ن 65ساڵ سان جوان ،رزال ،فلیپین خوسێ ميگويل ئارۆيۆ سێ -میكى ،لولى و داتو دكتورا ئابورى ئابووری ناس Economist
(گلۆریا ماكاپاگال ئارۆیۆ) ل 5ێ نیسانا ساال 1947ل س������ان جوان ،رزال ،فلیپین هاتیه سه‌ردونیایێ .سه‌رۆكا 14ێ یا فلیپینێ بوو .ئافره‌تا دوێ بوو پش������تى (كورازۆن ئه‌كینۆ) پۆستێ س������ه‌رۆكاتیێ وه‌ردگریت .كچا سه‌روكێ به‌رێ یێ فلیپینێ (دیۆسدادۆ ماكاپاگال)ـه كو ل (1961 )1965سه‌رۆكێ فلیپینێ بوو .خواندن������ا خۆ یا بنه‌ره‌تى ل مانی���ل��ا ب دوماهیك ئینا و ئاماده‌یى ژى هه‌ر لوێرێ ل س������اال 1964ب زیره‌كى ته‌واو كر .پاشان بۆ ماوه‌یێ دوو ساالن ل زانكۆیا جۆرج تاون ل ئه‌مه‌ریكا به‌شێ ئابوورى خواند .ل ساال 1968 به‌كالۆریۆس ل ئابوورى ل مانیال ئینا .پال ماس������ته‌ر ل ساال 1978ل زانكۆیا ئاتینۆ دى مانیال و دكتۆرا Ph.D ل س������اال 1985ل زانكۆی������ا فلیپی������ن ل باژێرێ قویزونۆ وه‌رگرت .گه‌له‌كا ره‌هوانه د زمانێ ئنگلیزى و ئیسپانى و زمانێن سه‌ره‌كى یێن فلیپینى وه‌كو كابامبانجان ،ئلوكانۆ و سیبوانۆ. ل س������اال 1968ژیانا هه‌ڤژینى ل گه‌ل پارێزهر و خۆدان كار (خوسێ میگویل ئارۆیۆ) پێكئینا و خۆدانا سێ زاروكان‌ه (میكى ،1969لولى ،1971داتو .)1974 ل ( )1987 - 1978ماموس������تا زانكویێ بوو .پاش������ان به‌رپرسا به‌شێ ئابوورى ل زانكۆیا مانیال بوو. ل س������اال 1987ژ ئالیێ س������ه‌رۆكا فلیپینا ئه‌وى س������ه‌رده‌مى (كورازۆن ئه‌كینۆ) هات������ه داخاز كرن به‌ش������داریێ د حكومه‌ت������ێ دا بك������ه‌ت .ل (-1987 )1992جێگ������را وه‌زیرێ بازرگانى و پیشه‌س������ازى بوو .ل ( )1998 - 1992س������یناتۆر بوو .پاش������ان ل 30ێ خزیران������ا 1998بووی������ه جێگرا س������ه‌رۆك (ئیسترادا) .پشتى ئیس������ترادا ب گه‌نده‌لیێ هاتیه تۆمه‌تباركرن ،ئارۆیێ ل ئۆكتۆبه‌را 2000ده‌ست ژ پۆستێ خۆ كێشا و گه‌هشته به‌رهنگارێن سه‌رۆكى. پشتى خۆنیش������اندانێن جادێ ئیسترادا ناچار كرى ده‌س������ت ژ پۆستێ س������ه‌روكاتیێ به‌رده‌ت ،ئارۆیۆ ل 20ێ كانوونا دوێ 2001هه‌تا 2004بۆ پۆس������تێ س������ه‌رۆكاتیا فلیپین هاته ڕاسپاردن .ل هه‌لبژارتنێن سه‌رۆكاتیا س������اال 2004بسه‌ركه‌ت و پتر ژ ملیۆن ده‌ن������گان ژ ركابه‌رێ خۆ (پۆو )Poeئینان .ل 30 خزیرانا 2004بۆ شه‌ش ساالن سوندا سه‌رۆكاتیێ خوار .پاش سه‌رۆكاتیێ ژى بۆ چڤاتا نوێنه‌ران هاته هه‌لبژارتن.
گولدا مائیر ()Golda Meir
گول������دا مائیر ل 3ی ئایار س������اال 1898ل كیێڤ Kiev
ئێكه‌تی������ا س������ۆڤیه‌تا به‌رێ -پایته‌ختێ نه������ا یێ ئوكراینا Ukraineژ بابه‌كێ دارتاش و دایكه‌كا به‌رمال ژ دایكبوویه. باب������ێ وێ د گۆتنێ مورس و دایكا وێ بێال .دوو خوش������ك هه‌بوون ب ناڤێ شێنا و تزیكا. ل ساال 1906ژبه‌ر قوتبركرنا جویا ل روسیا بۆ ئه‌مه‌ریكا مشه‌خت بووینه و ل ده‌ڤه‌را میلوكى ،ویسكونسن ئاكنجى بووینه .ل وێرێ ،باب������ێ وێ (مورس)ى جاره‌كا دى كارێ دارتاش������یێ كر و دایكا وێ ژى دوكانه‌ك بۆ خۆ په‌یدا كر و گولدایێ ژى جاروبارا هاریكاریا وێ دكر.
گولدا ل ملوكى ساال 1914
گولدا ل زه‌ڤیه‌كا چاندنێ ل فه‌له‌ستینێ
كانوونی دووه‌می 19 2012
ه������ه‌ر زوو گول������دا فێرێ زمان������ێ ئینگلیزى ب������وو .چوو قوتابخانێ ،ل پ������اش قوتابخانێ ژى كارێ دوكانێ و مالێ دكر .ل ژیێ 14سالیێ دایكا وێ رژدى لێكر كو قوتابخانێ بهێلیت و ش������وى بكه‌ت .لێ ئه‌وێ ئه‌ڤه ره‌تكر و قه‌ستا ماال خویشكا خۆ یا شویكرى (شێنا) ل باژێرێ دنڤر ،كۆلۆرادۆ ك������ر و به‌رده‌وامى دا خواندنا خۆ .ل س������اال 1915قۆناغا دواناڤنجى ب دوماهیك ئینا .ل ژیێ 19س������الیێ شوى ب نیگاركێشه‌كێ مه‌زنێ جوى دگۆتنێ موریس میرسون كر. ده‌مێ قوتابى بوو ل قۆناغا ناڤنجى ،ئه‌ندامه‌كا چه‌له‌نگا بزاڤا گه‌نج و قوتابیێن زایونس������تى بوو ،ل كۆمبوونێن مه‌زن به‌حسێ فهلهس������تینێ و پێش������وازیا خه‌لكێ ژ فه‌له‌ستینێ دهاتن دكر. گولدایێ ئسرائیلى هانددان بچنه فه‌له‌ستینێ .هه‌تا ساال 1921ئه‌و و هه‌ڤژینێ خۆ و ل گه‌لدا خویش������كا وێ شێنا و هه‌ڤژینێ وێ ل ژێر ناڤێ (كۆچكرن بۆ ئاخا ئس������رائیلێ) قه‌ستا فه‌له‌ستینێ كرن. گولدا و هه‌ڤژینێ خۆ بۆ ده‌مه‌كى جوتكارى دكرن .پاشى ل ساال 1924ێ ژیانا گوندا هێالن و قه‌ستا ته‌لئه‌بیب كرن و پاش������ى ل قودس������ێ ئاكنجى بوون .ل وێرێ دوو زارۆك هه‌بوون .كوڕ ب ناڤێ (میناچام ساال )1924و كچ ب ناڤێ (سارا ساال .)1926 گولدایێ ده‌ست ب كارێ جه‌ماوه‌رى و سیاسى كر ،هاته هه‌لبژارتن بۆ س������كرتێرا (چڤاتا ئافره‌تێن كرێكار) ،پاشان ب������ۆ ماوه‌یێ دوو س������االن ( )1934 - 1932وه‌كو نوێنه‌ر ل ئه‌مه‌ریكا هاته راسپاردن. ل ساال 1934جاره‌كا دى ڤه‌گه‌ریا فه‌له‌ستینێ و گه‌له‌ك پۆستێن جودا د سه‌ركردایه‌تیا ئیسرئیلێ دا وه‌رگرتن ،هه‌تا ده‌وله‌تا ئسرائیل ل ساال 1948هاتیه دانان. گولدا ئێك ژ 24كه‌س������ان (دوو ژ وان ئافره‌ت بوون) كو راگه‌هاندنا سه‌ربه‌خۆیا ئیسرائیلێ ل 14ئایار 1948ئیمزا كرى .ئێكه‌مین سه‌فیرا ئیسرائیلێ بوو ل مۆسكو بۆ ده‌مێ ساله‌كێ هه‌تا 1949ێ. ل ساال 1956 - 1949پۆستێ وه‌زاره‌تا كار و چاڤدێریا چڤاكى وه‌رگرت. ل ساال 1966 -1956بۆیه وه‌زیرا دهرڤه .د هاوده‌مدا پال سكرتێرا گشتیا پارتا ماپاى -پارتا كار ب ده‌ستخۆڤ‌ه ئینا .ل س������اال 1969هه‌تا 1974پۆستێ سه‌رۆكا وه‌زیران وه‌رگرت. ل 8ێ دیسه‌مبه‌رێ ساال 1978ل ژیێ 80ێ سالیێ دا ل قودسێ وه‌غه‌را ئێكجارى كر.
20هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
پ������اش مرن������ا وێ ،زیره‌كى و خه‌ب������ات و كارێن وێ یێن سیاسى و دیپلوماتى د گه‌له‌ك فلمێن سینه‌مایى و تى ڤیدا هاتین‌ه پیشاندان. ئێك ژ بهێزترین 25ئافره‌تێن جیهانێ د سه‌ده‌یا بوریدا دهێته هژمارتن.
مادلین ئولبرایت ()Madeleine Albright
ناڤ������ێ زارۆكینى :مارى جانا كوربێ������ل Marie Jana Korbel
ساال ژ دایكبوونێ15 :ی ئایارا 1937 جهێ بوونێ :پراگ ،چیكۆسلۆڤاكیا (نها كۆمارا چیك). Prague, Czechoslovakia
باشترین نیاسین :وه‌زیرا دهرڤه یا ئه‌مه‌ریكا 2001-1997 ئه‌مه‌ریكیی������ا نه‌ژاد چیكــــى مادلین ئۆلبرایت ،ب گوپیتكا دیپلۆماتا ئه‌مه‌ریكى دهێته نیاس������ین ،ئێكه‌مین ئافره‌ت بوو پۆس������تێ وه‌زاره‌تا دهرڤه یا ئه‌مه‌ریكى وه‌رگرتى .ل س������اال 1937ل چیكۆس������لۆڤاكیا ب������ه‌رێ ،ژ دایك بوویه .بابێ وێ كوربێ������ل دیپلۆماته‌كێ مه‌زنێ چیكى ب������وو .دایكا وێ‌ئانا كابانیا مالێ بوو .هنده‌ك ژ ژیێ زارۆكینیا خۆ ل به‌له‌گراد و له‌نده‌ن و پراگ بووراندییه .پاش������ى د ژیێ 11س������الیێدا دگه‌ل خێزانا خۆ بۆ ئه‌مه‌ریكا په‌نابه‌ر بووینه و ل ویالیه‌تا كۆلۆرادۆ ئاكنجى بووینه.
خواندنا س������ه‌ره‌تایى و ئاماده‌یى ل ده‌نڤه‌ر ‘Denver ته‌واو كرییه .ب ره‌هوانى فێرى زمانێ ئنگلیزى و چیكــى و فه‌ره‌نس������ى و پۆله‌ندى و روسى بوویه .باوه‌ڕناما زانستێن سیاس������ى ل كۆلی������ژا‌وێلیس������لى ‘Wellesleyل س������اال 1959وه‌رگرتییه .پاش������ان پال ماس������ته‌ر ل ساال 1968و دكتۆرا ل یاس������ا گشتى ل زانكۆیا كۆلۆمبیا ل ساال 1978 وه‌رگرتییه. ل س������اال 1978ل سه‌رده‌مێ سه‌رۆك جێمى كارته‌ر ئێك ژ س������تافێ چڤاتا ته‌ناهیا نه‌ته‌وه‌یى بوو .ل س������اال 1993 س������ه‌رۆك بیل كلینتۆن وه‌ك بالی������ۆزا ئه‌مه‌ریكا ل نه‌ته‌وه‌یێن ئێكگرتى و ل ساال 1997ژى وه‌ك وه‌زیرا دهرڤه یا ئه‌مه‌ریكا دامه‌زراندییه. ل س������اال 1959ژیانا هه‌ڤژینى دگه‌ل‌جوزێف ئولبرایت پێكئینا و سێ كچ هه‌نه‌ـ جێمك ،ئه‌لیسا و ئانا (بوون )1961 و كاترین (بوون .)1967پاشان دگه‌ل هه‌ڤژینێ خۆ ل ساال 1982ێ ژئێكڤه‌بووینه. ناڤێ مادلینێ یێ دروستى ماریا بوو ،لێ ژ زاروكینیێ داپی������را وێ دگۆتێ مادال .هه‌تا ئه‌ڤ ناڤ‌ه لس������ه‌ر هاتى و پاشى ل ژیێ س������نێله‌یى ب شێوه‌كێ فه‌رمى و یاسایى بۆ مادلین گوهارتیه. مادلین پش������ته‌ڤانا بهێزا دیموكرسیێ و مافێن مرۆڤان و ئاشتیێ و دادوه‌ریێ بوو.
مارگرێت تاتشه‌ر ()Margaret Thatcher
ناڤێ س������یانى :مارگرێت هیل������دا روبه‌رتس Margaret Hilda Roberts
سااڵ بوونێ13 :ی ئۆكتۆبه‌ر 1925 جه������ێ بوون������ێGrantham, Lincolnshire, :
England, UK
ناسنامه :به‌ریتانیا (مه‌مله‌كه‌تا ئێكگرتى) نازناڤ :ئافره‌تا ئاسنى هه‌ڤژینى13( Denis Tatcher :ی دیسامبه‌ر )1951 دوو زارۆكمارگرێت هیلدا رۆبێرتس ل 13ئۆكتۆبه‌را س������اال 1925 ل گرانتام ،لینكۆنشایر ل رۆژهه‌التا ئنگلته‌را ژ دایك بوویه. باژێرێ گرانتام ئه‌وى سه‌رده‌مى وه‌كى گه‌له‌ك باژێرێن دى هێش������تا لبن ره‌وشا وێرانكاریا ش������ه‌ڕێ ئێكێ یێ جیهانی ( )1918 - 1914بوو. باب������ێ وێ خودان دوكانه‌كا سه‌وزه‌فرۆش������ى ل گرانتام بوو .دای������كا وێ (ئالفرێد) خه‌یاتا جلكێن ئافره‌تان بوو .ل زارۆكین������ى گه‌له‌ك جاران هاریكاریا دای������ك و بابێن خۆ ل جهێ كارى كریه. ل سه‌رده‌مێ زارۆكینیا مارگرێتێ وه‌كو نها TVنه‌بوون. ه������ه‌ر كۆمپیوت������ه‌ر و ئه‌نته‌رنێت چ به‌حس نه‌ب������وون .بتنێ س������ینه‌ما و رادیۆ هه‌بوون .خۆش خۆش دچوو سینه‌مایێ، گوهێ خۆژى ددا نوچه‌یێن رادیۆیێ و به‌رنامه‌یێن كۆمیدى و مه‌ته‌لۆكا. هێشتا گه‌له‌ك یا بچوك بوو ده‌مێ چووی‌ه قوتابخانێ .ل رێكا هاتن و چوون������ا قوتابخانێ گه‌له‌ك میل ب پیا دبڕین. قوتابیه‌كا زیره‌ك بوو ،مامۆستایێن وێ گه‌له‌ك حه‌ژێ دكرن. د هه‌مان ده‌مدا وه‌رزش������ڤانه‌كا چه‌له‌نگا هۆكى و مه‌له‌ڤانیا ب������وو .ل دویڤ داخازا خۆ كو گه‌له‌ك حه‌ژ بابه‌تێ كیمیایێ دكر ،كۆلیژا زانستێن سروشتى به‌شێ كیمیایێ ل زانكۆیا ئێكسفۆرد ل س������اال 1947ب دوماهیك ئینا .بۆ ماوه‌یێ 4 ساالن د بیاڤێ ڤه‌كۆلینێن كیمیاییدا كاركریه .پاشان یاسا خواندی‌ه و باوه‌رناما ماسته‌رێ وه‌رگرتیه. ل س������اال 1951ژیانا هه‌ڤژینى دگه‌ل دێنس تاتشه‌ر كو ئه‌فس������ه‌رێ تۆپخانا مه‌له‌كى بوو پێكئینا .خودان جێمكه‌كێ زارۆكان������ه مارك (كور) و كارۆل (كچ) .ل س������اال 1979ێ وه‌كو س������ه‌رۆك وه‌زی������ران هاتیه هه‌لبژارتن و هه‌تا س������اال 1991ێ كو یازد‌ه سال و نیڤا دومكریه. مارگرێ������ت ب ئافره‌تا ئاس������نى هاتیه نیاس������ین ،چونكى خۆدان بڕیارێن وێره‌ك و زه‌حمه‌ت بوو.
كانوونی دووه‌می 21 2012
هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری
ه تایوان ل
ئاماده‌كردنی :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی ش������ه‌ممه ( )٢٠١١/١/١٤هاوواڵتیانی تایوانی بۆ هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆمار ،ڕوویان له سندووقه‌کانی ده‌نگدان کرد .س������ێ پاڵێوراو ب������ه پ���ل��ان و به‌رنامه‌کانیانه‌وه ،له‌م ملمالنێیه‌دا به‌شدار بوون. ما یینگ جێۆ سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته ،یه‌کێک له به‌هێزترین پاڵێوراو بوو ،که بۆ جاری دووه‌م سێره‌ی له ده‌سه‌اڵت گرته‌وه. له‌و هه‌ڵبژاردن������ه‌دا ،حزبی نه‌ته‌وه‌یی کۆمینتانگ (ح ن ک) به س������ه‌رۆکایه‌تیی ما یینگ جێۆ ،توان������ی ()%51.6ی ده‌نگه‌کان به‌ده‌ست بێنێت .یه‌کێک له به‌رنامه‌کانی ما یینگ ،نزیکبوونه‌وه له چین و که‌مکردنه‌وه‌ی گرژیی نێوان تایوان و چینه. ما یینگ جێۆ یه‌کێک له‌و پاڵێوراوانه‌یه ،که به‌ڕێوه‌به‌رانی چینی پشتیوانی لێ ده‌که‌ن( .ما) پێشتر ڕایگه‌یاندبوو ،که لهوانهیه تا ده س������اڵی تر تایوان له‌گه‌ڵ چیندا په‌یماننامه‌ی یکگرت������ن واژۆ بکات .ده‌وڵه‌تی چین تا ئیس������تا حکوومه‌تی تایوانی به‌ڕه‌سمی نه‌ناسیوه. پاڵێوراوی تر ،نوێنه‌ری حزبی دیموکراتی پێشکه‌تنخواز بوو ،که وه‌کو حزبی ئۆپۆزس������یۆن ،ڕێ������ژه‌ی ()%45.63ی ده‌نگه‌کانی مسۆگه‌ر کرد. دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن ،خاتوو تس������ای ئینگه وێن س������ه‌رۆکی حزبی دیموکراتی پێشکه‌تنخواز گوتی:
22هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
"ئێمه بڕیاری خه‌ڵکی تایوان قبووڵ ده‌که‌ین و پیرۆزبایی له ما یینگ جێۆ ده‌که‌ی������ن ".به‌پێی ڕاپۆرتی هه‌واڵده‌رییه‌کان خاتوو تس������ای ئینگه وێن ،به هۆی ئه‌م شکس������تهوه ده‌ستی له کار کێشایه‌وه و وازی له پۆستی سه‌رۆکی حزبه‌که‌ی هێنا. تایوان له س������اڵی ١٩٤٩دا سه‌ربه‌خۆیی خۆی ڕاگه‌یاند، ب������ه‌اڵم چین ،تای������وان وه‌کو پارێزگایه‌ک������ی واڵته‌که‌ی خۆی س������ه‌یری ده‌کات .له‌و کاته‌و‌ه تا ئێس������تا کێش������هی نێوان چین و تایوان چاره‌س������ه‌ر نه‌کراوه ،ته‌نان������ه‌ت ئه‌ورووپا و ئه‌مریکاش به چه‌شنێک تێکه‌ڵ به‌و کێشه‌یه بوونه .کاترین ش������تۆن به‌رپرسی سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه‌ی یه‌کێتی ئه‌ورووپا دوای ڕاگه‌یاندنی ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردن ،گوتی" :هیوادارم که هه‌ڵبژاردن������ه‌وه‌ی به‌ڕێز (ما) ،یارمه‌تی به باش������بوونی په‌یوه‌ندییه‌کانی نێوان تایوان و چین بدات". حزبی نه‌ته‌وه‌یی کۆمینتانگ دوای ڕووخانی ئه‌مپراتۆریی بنه‌ماڵه‌ی چینگ له س������اڵی ١٩١٩دا ،ده‌س������ه‌اڵتی له چین گرته ده‌س������ت .س������ااڵنی دواتر ،به هۆی کێشه و ملمالنێ ناوخۆیییه‌کان و داگیرکردنی چین له الیه‌ن ژاپۆنه‌وه ،واڵتی چین تووشی قه‌یران بوو .دوای شکستی ژاپۆن له شه‌ڕی دووه‌می جیهانی و چوونه ده‌ره‌وه‌ی هێزکانی ئه‌و واڵته له چین ،شه‌ڕ له نێوان ده‌وڵه‌تی کۆمینتانگ به سه‌رکردایه‌تیی
چیانکای چێک و کۆمۆنیس������ته‌کان له ژێر س������ه‌رکردایه‌تیی مائۆ تسێ توونگ ،هێزه ده‌وڵه‌تییه‌کان شکستیان خوارد و دوایی ڕوویان له تایوان کرد و "کۆماری چین"یان پێکهێنا و کۆمۆنیسته‌کانیش "کۆماری گه‌لی چین"یان ڕاگه‌یاند. تا س������اڵی ،١٩٧٠واڵته ڕۆژاواییی������ه‌کان ته‌نیا "کۆماری چین"یان به‌ڕه‌س������می ده‌ناس������ی و له ڕێخک������راوی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کانیشدا نوێنه‌ری هه‌بوو. له س������اڵی ١٩٧١دا ،دوای ئه‌وه‌ی ک������ه ئه‌مریکا بڕیاری دا په‌یوه‌ن������دی له‌گ������ه‌ڵ "کۆماری گه‌لی چین"دا ببه‌س������تێت، ئهنجومهنی ئاسایش������ی نهتهوه یه‌کگرتووه‌کان ئه‌ندامه‌تیی تایوانی ههڵوهشاندهوه و کورسی ئه‌و واڵته‌ی به چین دا.
ده‌وڵه‌تی چین خوازیاری ئهوهیه که تایوان تێکه‌ڵ به چین ببێته‌وه و شێوه‌ی به‌ڕێوه‌به‌رییه‌که‌شی به چه‌شنی هۆنگ کۆنگ بێت ،که جیا له به‌ڕێوه‌به‌ریی خۆجێیی ئابووری و سیاسی ،له ژێر ده‌سه‌اڵتی ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی (چین)دا بێت. ل������هو هه‌ڵبژاردنه‌دا ١٣ ،ملیۆن و ٤٥٢هه‌زار که‌س چوونه سه‌ر سندووقه‌کانی دهنگدانهوه .حزبی نه‌ته‌وه‌یی کۆمینتانگ به به‌ده‌س������تهێنانی ( )٦٨٩١١٣٩ده‌نگ و به ڕێژهی ()%٥١،٦ ی ده‌نگه‌کان ،پله‌ی یه‌که‌می به‌ده‌ست هێنا .حزبی دیموکراتی پێش������که‌تنخواز ب������ه مس������ۆگه‌رکردنی ( )٦٠٩٣٥٧٨ده‌نگ و به‌ڕێ������ژه‌ی ()%٤٥،٦٣ی ده‌نگه‌کان ،پل������هی دووه‌می بۆ خۆی تۆمار کرد .حزبی گه‌لی تایوان به که‌مترین ژماره‌ی ده‌نگه‌کان ( )٣٦٩٥٨٨و به ڕێژهی ()%٢،٧٧ی ده‌نگه‌کان و به مه‌ودایه‌کی گه‌لێک زۆر له‌وانی تر ،سێیه‌مین شوێنی گرته‌وه. ل������ه هه‌ڵبژاردنه‌کانی س������اڵی ٢٠٠٨دا ،حزبی نه‌ته‌وه‌یی
کۆمینتان������گ ()%58.45ی ده‌نگی به‌ده‌س������ت هێنا ،که له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا نزیک ب������ه ( )%٧دابه‌زینی پێوه دیاره ،به‌اڵم حزب������ی دیموکراتی پێش������که‌تنخواز که ل������هو هه‌ڵبژاردندا ()%٤١،٥٥ی ده‌نگی به‌ده‌س������ت هێنابوو ،به به‌راورد له‌گه‌ڵ ئه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا نزیک به ( )%٥گهشهی کردووه. ژماره‌ی ده‌نگه‌کان و ڕێژهی به‌شداربووان ژماره‌ی ئه‌و هاوواڵتیانه‌ی که مافی ده‌نگدان هه‌بوو١٨ ، ملیۆن که‌س بوون. ژماره‌ی به‌شداربووان 13.452.000که‌س -١حزب������ی نه‌ته‌وه‌ی������ی کۆمینتان������گ :ک������ۆی ده‌نگه‌کان: ( - )6.891.139ڕێژ‌ه ()%51.6 -٢حزبی دیموکراتی پێش������که‌تنخواز :کۆی ده‌نگه‌کان: ( - )6.093.578ڕێژ‌ه ()%45.63 -٣حزبی گه‌لی تایوان :کۆی ده‌نگه‌کان- )369.588( : ڕێژ‌ه ()%2.77
تایوان ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری تایوان
پایته‌خت:
تایپێ
پانتایی خاک:
36.000کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان ٢٣ :میلۆن و ١٠٠هه‌زار که‌س (ئاماری ساڵی )٢٠٠٨
كانوونی دووه‌می 23 2012
ی مه‌ده‌نی: كۆمهڵگه ی خه‌ڵك ده‌سه‌اڵت نووسینی :ئینگرید سریناس وه‌رگێڕانی :ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین "ل������ه هه‌ر كیان و س������ه‌رزه‌مینێكدا ،له هه‌م������وو واڵتاندا، ی خامۆش������ی جیاواز هه‌ن" ئه‌م وشان‌ه كۆمه‌ڵێكی زۆر ده‌نگ له‌س������ه‌ر مێزه‌كه‌من له س������یویكۆس :یه‌كێتی������ی جیهانی بۆ ێ وه‌بیرم به‌ش������داریی هاوواڵتیبوون .ئه‌م وشان‌ه هه‌موو رۆژ ی ی مه‌ده‌نیی ئه‌مڕۆكه چ به‌ره‌نگارییه‌ك دێننه‌وه كه كۆمهڵگه ی نایاب ده‌ڕه‌خسێنێ. مه‌زن و هه‌لێك ی – كه رێكخراو‌ه ی كۆمهڵگهی مه‌ده‌ن������ رێكخراوه‌كان������ ی ئ������ۆ – )NGOكان ،بزاڤ‌ه ناحكومیی������ه‌كان (ئێ������ن ج������ ی میدی������ا ،بیرمه‌ن������دان، كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان ،ده‌رچووه‌كان������ خێرخوازییه‌كانی پشتبه‌ستوو به ئایین و مه‌زهه‌ب ،سه‌ندیكا ی پشتئه‌س������توور به كۆمه‌ڵ بازرگانییه‌كان و رێكخراوه‌كان له‌خۆ ده‌گرن -به داكۆكیكردن له‌و كه‌س������انه‌ی كه ده‌وڵه‌ت ی خس������توون ،ب������ه دڵنیابوون له‌و و كه‌رتی تایبه‌ت په‌راوێز ی ئهوه ده‌ده‌ن كه هه‌موو ئه‌م ده‌نگان‌ه مه‌س������ه‌له‌ی‌ه یارمه‌تی نوێنه‌رێكیان هه‌بێت. ی ی رێگه‌چاره‌گه‌ل ی ب������ه دۆزین������هوه كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌ن ی ك������ه ئێمه له هه‌موو داهێنه‌ران‌ه بۆ ئه‌و پرس������ه ئالۆزانه به‌ش������ه‌كاندا له‌گه‌ڵیاندا ڕووبه‌ڕووین ،لهوانه ته‌ندروس������تی، پ������ه‌روه‌رده و فێرك������ردن ،دادپه‌روه‌ری ،ئاب������ووری ،هونه‌ر، ی ده‌وڵه‌تان ی و حكومڕانی ،ته‌واوكه‌ری هه‌نگاوه‌كان تێكنۆلۆژ ی و كه‌رت������ی تایبهته .ڕاس������تییه‌كه‌ی ،س������ه‌ربه‌خۆیی رێژه‌ی ی هه‌ڵب������ژاردن و هه‌میش له بازاڕ ،كه ه������ه‌م له چه‌رخه‌كان زیاتر كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌نی له‌و ئیمتیازانه به‌هره‌مه‌نده ،ئه‌م ئازادیی‌ه ده‌داته ئه‌م رێكخراوانه كه وه‌ش������وێن ئه‌و مه‌سه‌ل‌ه و ی������ا رێگه‌چاران������ه‌دا بگه‌ڕێن ،كه زۆر له‌ب������ه‌رداڵن نین یا درێژخایه‌نن. ی به‌اڵم له هه‌مووی������ان گرنگتر ،گرووپه‌كان������ی كۆمهڵگه ی له ئاس������تی لۆكاڵ ،نه‌ته‌وه‌ی������ی و نێونه‌ته‌وه‌ییدا به مه‌ده‌ن ی سه‌ربه‌خۆ ئه‌م ش������ته هه‌ڵده‌سه‌نگێنن ،كه ئایا ش������ێوه‌یه‌ك
24هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
ێ ی كۆمه‌ڵه‌كانیان هاتوونه‌ته‌دی یا نا -و كات پێویس������تییه‌كان ده‌وڵه‌ت و كه‌رتی تایبه‌ت له ئاس������تی به‌رپرسیارێتیدا نه‌بن، لێپرسینه‌وه‌یان له‌گه‌ڵدا ده‌كه‌ن. ی یا ی ده‌وڵه‌ت ل������ه زۆر حاڵه‌تدا كات������ێ خزمه‌تگوزاری������ ی ی هاوواڵتیان به‌د ی تایبه‌ت هه‌موو پێداویس������تییه‌كان كه‌رت ی ی كۆمهڵگه ناهێنن یا نه‌توانن به‌دییان بێنن ،رێكخراوه‌كان ی ه������ه‌وڵ ده‌ده‌ن ئه‌م كه‌ڵێنانه پ������ڕ بكه‌نه‌وه .مێژوو، مه‌ده‌ن ی كۆمهڵگه ئه‌كتیڤ ی له ڕاگرتن ی مه‌ده‌نی ی كۆمهڵگه گرنگی������ ی سنووره‌كان و هه‌م له و دینامیكییه‌كان – هه‌م له ناوه‌وه ی ئهوانهوه – نیشان داوه. سه‌روو
ی جیهانی هێز
ی مه‌ده‌نی" له كۆمهڵگه سیاسی، ی "كۆمهڵگه ئه‌مڕۆ ،باس ی ی و ،میدیاییه‌كاندا زۆر خۆشه‌ویست بووه و الیه‌نگر بازرگان ی بۆ پێشنیار كراوه ،به‌اڵم له‌بنه‌ڕه‌تدا، ههیه .زۆر پێناس������ه ی تاكه‌كان‌ه له ی خڕبوون������هوه ی ئه‌نجام ی مه‌ده‌ن كۆمه‌ڵگ������ه ی یه‌كتر ،له‌ودیوی خێ������زان ،ده‌وڵه‌ت یا بازرگانییه‌و‌ه ده‌ور ی فه‌رهه‌نگه‌كان و ناوچه جوگرافیاییه‌كاندا، له سه‌رتاسه‌ر ت������ا به‌م هۆی������هوه بتوان������ن ئامانجه هاوبه‌ش������ه‌كان بپێكن. گرووپه ی مه‌ده‌نی ش������ه‌به‌نگێك له یاریكه‌ره‌كان������ی كۆمهڵگه ی داهێنه‌رانه‌ی پشتبه‌س������توور به دراوس������ێكان و پرۆژه‌كان ی ئۆ)یه پرۆفیشناڵه‌كان ئایین و مه‌زهه‌ب بگر‌ه تاكو (ئێن ج و سه‌ندیكا جیهانییه‌كان له‌خۆ ده‌گرن. ی مه‌ده‌نی ده‌توانێ به‌هه‌مان ئه‌نداز‌ه ی كۆمهڵگه ئامانجه‌كان ی ێ له پرۆژه‌ی خۆجێی ی ده‌ك������ر فره‌ج������ۆر بن و ،پانتاییه‌كه ی بۆ خاوێنكردنه‌وه‌ی ش������ه‌قامه‌كان یا بنیاتنانی قوتابخانه ی ی داهێنه‌ران‌ه بۆ كۆتاییهێنان به گۆڕان ێ بێت تا پرۆژه نو كه‌شوهه‌وا یا ده‌سته‌به‌ركردنی ئاشتیی جیهانی. ی هه‌ر پێشكه‌وتنێكی گه‌وره له ماف و ته‌قریبه‌ن ریش������ه
ی مرۆڤدا كۆمهڵگهی مه‌ده‌نی بووه .دهسكهوته ئازادییه‌كان ی ی رابردوو ئه‌مان‌ه له‌خۆ ده‌گرێ :به‌هێزتركردن مه‌ده‌نییه‌كان ی دیموكراتیك ،هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی كۆیله‌داری، ده‌س������ه‌اڵت ی ی و ئازادی به‌رگریكردن له مافی ده‌ستگه‌یییشتن به زانیار ی ده‌ربڕی������ن ،دامه‌زراندنی پارێزگاریی‌ه یاس������ایییه‌كان له‌دژ جی������اكاری ده‌رهه‌ق به كه‌مین������ه‌كان ،ئافره‌تان ،كرێكاران و ی له‌ودیوی سنوور‌ه كه‌س������انی بێتوانا و ،هه‌مدیس هاوكار ی ی پرس������ی وه‌ك������و ته‌رخانكردن نه‌ته‌وه‌ییه‌كان������هوه له‌باره ی ه������اوكاری تا په‌یوه‌ندییه‌كانی دهرهوه، بوودج‌هی گه‌یاندن په‌یوه‌ندییه‌كان و كۆنترۆڵی نهخۆشییه كوشنده‌كان. ی ئاسایی، ێ گرووپه بچووكه‌كانی پیاوان و ئافره‌تان كات ی ی ته‌س������ك ی س������ه‌رتر له به‌رژه‌وه‌ندی ئامانجه به‌كۆمه‌ڵه‌كان ی بۆ خۆیان داده‌نێن ،ئه‌و تواناییه وه‌رده‌گرن كه تاكه‌كه‌س������ دهسكهوته نائاسایییه‌كان وه‌ده‌ست بهێنن.
ی هه‌ق به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتداران ی قس ه گوتن
ی روو له له كاتێكدا ك������ه هاوواڵتیان توان������ا و لێهاتووی گه‌ش������هی خۆیان بۆ مۆبالیزه‌كردن������ی خه‌ڵك له‌پێناو ماف و ئازادییه‌كانیان نیش������ان داوه ،له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ش������دا ،به هه‌مان ش������ێو‌ه ئه‌و كه‌س������ه ده‌س������ته‌بژێر‌ه به‌هێزانه‌ش كه ئه‌مان س������ینگیان له‌به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتیاندا ده‌رپه‌ڕاندوو‌ه زه‌بریان ێ ی راب������ردوو ،هه‌ند ل������ێ ده‌وه‌ش������ێنن .به درێژای������ی ده‌ی‌ه حكومه‌ت له سه‌رتاس������ه‌ری جیهاندا ئه‌و ئازادییانه‌یان كه كۆمهڵگهی مه‌ده‌نی بۆ ده‌س������ته‌به‌ركردنیان تێده‌كۆشێت – ی كۆڕ و كۆمه‌ڵ و ی پێكهێنان ی راده‌ربڕین ،ئازادی������ ئازادی������ ی ده‌ستگه‌ییش������تن به س������ازدانی گردبوونه‌وه‌كان و ئازادی ی ی ئاسایشی نه‌ته‌وه‌ی زانیارییه‌كان -به بیانووی به‌هێزكردن ی – سنووردار كردووه. و ئابوور ههنگاوه یاس������ایی ،دارایی و تێكنۆلۆژییه‌كان ،هه‌روه‌ها ی ش������ێواندنی ده‌موچ������اوه‌كان، س������ه‌ركوتكردن ،ملمالنێ������ چاودێریك������ردن ،ڕفان������دن ،ئه‌ش������كه‌نج‌ه و تی������رۆر له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تان و كه‌س������انی سوودمه‌نده‌و‌ه به‌كار هێنراون تا ئه‌م ی ی مه‌ده‌ن ئازادییانه به‌رته‌سك بكه‌نه‌وه و نه‌هێڵن كۆمهڵگه ی گرنگی خۆی وه‌ك چاودێر بگێڕێت. رۆڵ
ی رووه‌و یاریكه‌ری نه‌رم و نیان ل ه جیهانێك گۆڕانكاریدا
وه‌ك چ������ۆن هاوواڵتیان بۆ به‌ش������داریكردن ل������ه بڕیار و ی مافی خۆیان ده‌كه‌ن، دیاریكردنی ژیان و ئایینده‌یان داوا گرێبه‌ست‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی نێوان ده‌وڵه‌ت ،بازاڕ ،میدیاكان
ی ی ٢٠دا جارێك ی سه‌ده ی مه‌ده‌نییش له كۆتای و كۆمهڵگه تر چاویان پێدا ده‌خشێنرێته‌وه. ی كه ی كۆمه‌ڵگ������هی مه‌ده‌ن هاوواڵتی������ان و گرووپه‌كان������ ی به‌رپرسیارێتیدا ی ئه‌وه‌دان ده‌وڵه‌ت زیاتر له ئاس������ت به‌دوا ی ده‌سه‌اڵتدارێتیدا ش������ه‌فافیه‌ت هه‌بێت، بێت و له ش������ێواز ی دۆخی ئێس������تا له دیموكراسیی‌ه دامه‌زراوه‌كان به‌ره‌نگار و تاز‌ه سه‌رهه‌ڵدراوه‌كان ،هه‌روه‌ها له رژێمه تاكڕه‌وه‌كاندا بوونه‌ته‌وه .له هه‌مان كاتدا ،ئابوورییه جیهانگیركراوه‌كان، ی ی و ،هه‌ڕه‌شه ی دژبه مرۆڤایه‌ت گۆڕانی كه‌شوهه‌وا ،تاوان ی نهخۆشییه درمه‌كان و تیرۆریزم پێویستییان به ئاوڕدانه‌وه ی ههیه. هاوواڵتیان و كۆمهڵگهی مه‌ده‌ن ێ به نه‌هێشتنی جیاوازییه‌كان، ی مه‌ده‌نی ده‌توان كۆمهڵگه ی و ،به‌هێزكردنی ده‌نگه خامۆشه‌كان، ی گۆشه‌گیر شكاندن ی زامنكه‌ری ش������ه‌رعییه‌ت ،ش������ه‌فافیه‌ت و له‌ئه‌س������تۆگۆتن ی حكومڕانی و كۆمه‌ڵدا ی له گشت ئاسته‌كان به‌رپرس������یارێت بێت.
پەراوێز و تێبینی: ی سیویكۆس-ه: ی گشتی -١ئینگرید سریناس به‌ڕێوه‌به‌ر ی ی هاوواڵتی������ان ،یه‌كێتی ی بۆ به‌ش������داری ی جیهان یه‌كێتی������ ی كه تایبهته به ی مه‌ده‌ن ی كۆمهڵگه ی رێكخراوه‌كان جیهانی ی هاوواڵتیبوون و به‌هێزك������ردن و تواناس������ازیی هه‌نگاوه‌كان ی ی جیهاندا و به‌تایبه‌ت ی له سه‌رتاس������ه‌ر ی مه‌ده‌ن كۆمهڵگه له‌و ناوچانه‌دا كه تیایدا دیموكراس������یی به‌ش������داریخوازان‌ه ی هاوواڵتیب������وون له ی ئه‌نجومه‌ن������ ی پێكهێنان������ و ئازادی������ مه‌ترسیدان. ی ی مه‌ده‌نی ی كۆمهڵگه ـ ئه‌م وتار‌ه به‌ش������ێكه له نوسخه ی ئه‌مریكا (٥ی ئۆكتۆبه‌ری ی ئێلێكترۆنی������ " "٢،٠باڵوكراوه ی )٢٠١١ ساڵ
كانوونی دووه‌می 25 2012
هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ه ل ه کۆماری
قه‌زاقستان
ئاماده‌كردنی :هه‌ڵبژاردن ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه ( )٢٠١٢/١/١٥له کۆماری قه‌زاقستان، هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته بۆ په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته به‌ڕێوه‌چوو. به پێی ڕاپۆرت������ی هه‌واڵده‌رییه‌کان ڕێژهی به‌ش������داربووان ( )%٧٥بووه. بڕیارب������وو ک������ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ل������ه مانگی ٨ی ئه‌مس������اڵدا بهڕێوه بچێت ،به‌اڵم دوای مانگرتن و ڕووداوه خوێناوییه‌کانی ئه‌و واڵته له مانگی دیس������ه‌مبه‌ری س������الی ٢٠١١دا که ١٧که‌س کوژران ،ناڕه‌زایه‌تییه‌کی زۆری نایهوه و نوورسوڵتان نه‌زه‌ربایێڤ سه‌رکۆماری قه‌زاقستانی ناچار کرد ،ک������ه هه‌ڵبژاردنی پێش������وه‌خت‌ه ڕابگه‌یه‌نێت و به‌دوای ئه‌ودا ،په‌رله‌مانی ههڵوهشاندهوه. قه‌زاقستان له ساڵی ١٩٩١دا سه‌ربه‌خۆیی خۆی ڕاگه‌یاند، له‌و کاته‌و‌ه نوورس������وڵتان نه‌زه‌ربایێڤ س������ه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌یه ،هه‌روه‌ها حزبه ده‌سه‌اڵتداره‌که‌شی (نوور ئووتان) له گش������ت هه‌ڵبژاردنه‌کاندا ،ته‌واوی ١٠٧کورس������ییه‌کانی په‌رله‌مانی داگیر ده‌کرد. به‌اڵم دوای ناره‌زایه‌تییه‌کی زۆر و گوش������اری ده‌ره‌کی، حزبی ده‌سه‌اڵتدار ڕایگه‌یاند که له هه‌ڵبژاردنی داهاتوودا ( )٢٠١٢/١/١٥ئ������هو حزبانه‌ی که بتوانن ده‌نگ به‌ده‌س������ت
26هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
بێنن ،ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر نه‌گه‌ن‌ه ڕێژهی ()%٧یش که بۆ گه‌یشتن به په‌رله‌مان پێویس������ته ،ده‌توان������ن نوێنه‌ریان له په‌رله‌ماندا هه‌بێت. جێی ئاماژه پێکردن������ه ،که له هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی له ساڵی ٢٠٠٨دا ،حزبی (نوور ئووتان) حزبه‌که‌ی نه‌زه‌ربایێڤ ()%٩٥ی ده‌نگه‌کانی "مس������ۆگه‌ر" کردبوو .ئ������ه‌م ڕووداوه کاردانه‌وه‌یه‌کی به‌رفراوانی ناوخۆیی و جیهانی لێکه‌وته‌و‌ه و به هه‌ڵبژاردنێکی "ناپاک و ساخته" ناو برا. له هه‌ڵبژاردنه‌که‌ی ئه‌مجاره‌دا ٧ ،حزب به‌ش������دار بوون، به‌اڵم چاودێره سیاس������ییه‌کان ده‌ڵێن" :له‌م ٧حزبه‌دا ته‌نیا حزبێک به‌رهه‌ڵستکاری ڕاس������ته‌قینه‌ی ده‌وڵه‌ته ،ئه‌وانی تر به‌چه‌شنێک الگیری له حزبی ده‌سه‌اڵتدار ده‌که‌ن". هه‌ندێک له چاودێره سیاسییه‌کان باس لهوه ده‌که‌ن که به‌ش������داریی حزبی تر له‌و هه‌لبژاردنه‌دا ،نیشانه‌ی ئهوهیه که " قه‌زاقس������تان بهرهو سیس������ته‌می چه‌ند حزبی هه‌نگاو ده‌نێت" ،به‌اڵم هه‌ندێکی تر پێیان وایه که ئه‌م حزبانه "هیچ چه‌ش������نه کارتێکه‌رییه‌کیان له‌س������ه‌ر ڕه‌وتی ڕووداوه‌کان و کاری په‌رله‌مانیدا نابێت". کۆمیسۆنی ناوه‌ندیی هه‌ڵبژاردنی قه‌زاقستان له ڕاپۆرتی
خۆیدا دوایین ئاکامه‌کانی هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی بهمشێوهیه ڕاگه‌یاند :حزب������ی (نوور ئووتان) حزبی ده‌س������ه‌اڵتدار که س������ه‌رۆکه‌که‌ی (نوورس������وڵتان نه‌زه‌ربایێ������ڤ)ه)%٨١( ،ی ده‌نگه‌کان������ی له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا به‌ده‌س������تهێنا .حزبی (ئه‌ک ژوول) که نزیک له حزبی ده‌سه‌اڵتداره ،توانی ()%٧،٤٦ی ده‌نگه‌کان تۆمار بکات( .حزبی کۆمۆنیست)یش ()%٧،٢ی ده‌نگی به‌ده‌س������تهێنا .جێی باسه که له کاتی سه‌ربه‌خۆیی قه‌زاقس������تان له س������اڵی ١٩٩١هوه تا ئێستا ،ئهوه یه‌که‌مین جاره که دوو حزبی تر به په‌رله‌مانی ئه‌و واڵته ده‌که‌ن. به‌شێک له به‌رهه‌ڵستکاران و چاودێره ئه‌ورووپییه‌کان ره‌خنه‌یان له ڕه‌وتی هه‌ڵبژاردنه‌کان گرت .سه‌رۆکی حزبی سۆسیالدیموکرات که حزب������ی به‌رهه‌ڵس������تکاری ده‌وڵه‌ته، گوت������ی" :پێویس������ته زاراوه‌ی نوێنه‌ر له کۆمه‌ڵگه‌که‌مان������دا جێ������ی ڕێ������ز بێت و هاومانای ده‌سڕۆییشتوویی ،حکوومه‌تی عه‌ش������یره‌یی و بنه‌ماڵه‌یی نه‌بێت .ده‌بێ زاراوه‌ی نوێنه‌ر به‌شێک له تێگه‌یشتنی خه‌ڵک بێت ،تا هاوواڵتیانی قه‌زاقستان کێشه‌کانیان به‌ڕیگه‌ی نوێنه‌رکانیانه‌وه چاره‌سه‌ر بکه‌ن". جێگری سکرتێری گشتیی حزبی سۆس������یالدیموکراتی قه‌زاقس������تان پێیوایه که س������اخت‌ه کراو‌ه و ئه‌وه‌ی
ده‌ربڕی که "نوێنه‌ر‌ه یاس������ایییه‌کانی ئێمه ل������ه به‌یانییه‌و‌ه یا نی������وه‌ڕۆ ڕێگه‌یان لێ گیرابوو ،که س������ه‌ردانی بنکه‌کانی ده‌نگدان بکه‌ن .س������اخته‌کارییه‌کانیش هه‌ر له‌و سه‌رده‌مدا ڕوویان دا ".س������ه‌رۆکی چاودێرانی ئه‌ورووپاش ڕایگه‌یاند ک������ه" :هه‌ڵبژاردنه‌ک‌ه کۆنترۆڵ کراب������وو و مافی ده‌نگده‌ران به‌شێوه‌یه‌کی دیار سنووردار کرابوو". کارناس������ان و پسۆرانی کاروباری قه‌زاقستان ده‌ڵێن که بارودۆخی ئابووری و ئاسایش������ی ئه‌و واڵته "باشه" ،به‌اڵم ده‌وڵه‌ت به‌رهه‌ڵس������تکاران و ڕه‌خنه‌گرانی واڵته "سه‌رکوت" ده‌کات و ڕێگ������هی له سیس������ته‌می چه‌ند حزب������ی له واڵتدا گرتووه.
قه‌زاقستان ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری قه‌زاقستان
پایته‌خت:
ئاستانه
پانتایی خاک:
2.717.300کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژێره‌ی دانیشتووان:
16.316.050که‌س .ئاماری ساڵی ٢٠١٠
شارنشینی:
( )%58.2ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژهی ژنان:
()%52.4
ڕێژهی پیاوان:
()%47.6
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%99.7( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٨ ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
()%99.5
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%99.8 ( )%6.4ئابووری )%40.3( ،پیشه‌سازی و ()%53.3یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه .ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ئابووری:
كانوونی دووه‌می 27 2012
دیموكراتییه‌تی دوا ی پۆست و به‌هاكان ی هه‌ڵبژاردن
نه‌جات حه‌مید ئه‌حمه‌د
پرسیاری دیموكراتییه‌ت دوای ئه‌و گۆڕانكارییانه‌ی کە له ی ی سه‌باره‌ت به به‌ها ی زۆر جیهاندا هاتن‌ه كایه‌وه ،گومانێك ی دیموكراتییه‌ت له ی گرنگی بیر هه‌ڵب������ژاردن وه‌كو كایه‌یه‌ك گه‌ڵ خۆیدا هێنا .گه‌وره‌ترین پرس������یاریش کە س������ه‌باره‌ت ی هه‌ڵبژاردن له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������تدا دێته به داهاتوو ی به‌رچاو ئهوهیه ،گه‌ر هه‌ڵبژاردن له سیسته‌مێكی دیموكرات ی و ده‌ستوورێكی دیموكراتیدا ئه‌نجام نه‌درێت ،چ به‌هایه‌ك ی سیاسی ،كولتووری، ی چه‌ند هۆكارێك ده‌بێت؟ ئه‌میش به هۆ ی و مێژوویییه‌وه بوو ،كه ئاخ������ۆ هه‌ڵبژاردن له كۆمه‌اڵیه‌ت������ ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا دهبێته ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی دیموكرات ی هه‌ڵبژاردن له جیهاندا بهرهو یا نا؟ له پاش������اندا داهاتوو ێ ده‌چێ؟ كو ئه‌و هاوكێش������ه سیاس������ییه‌ی كه وه‌كو مۆدێلێكی نوێی س������ه‌رده‌م له نێوان كۆمهڵگهی ڕۆژهه‌اڵت������ی و كۆمهڵگهی ڕۆژئاواییدا دێته ڕوو ،به‌هایه‌كی نوێی بۆ بیری هه‌ڵبژاردن هێنای������ه كایه‌وه .ل������ه كۆمهڵگهی ڕۆژاوایی������دا هه‌ڵبژاردن له‌سه‌ر بناغه‌ی سیس������ته‌مێكی نوێی ئابووری و كارگێڕی و زانس������تییه ،كه الیه‌نێك له الیه‌ن������ه‌كان وه‌كو به‌رنامه‌یه‌ك ده‌یخات������ه ڕوو .له كۆمه‌ڵگ������ه ڕۆژهه‌اڵتییەکاندا به‌رنامه‌ی گرنگی هه‌ڵبژاردنی زۆرینهی الیه‌نه‌كان ،چه‌ندێتیی ئازادیی مرۆڤ و سه‌لماندنی مافه‌كانی مرۆڤه وه‌كو سیسته‌مێكی نوێی دیموكراتییە(.)1 ئه‌مه‌ش وای ك������ردووه دیموكراتییه‌ت ل������ه كۆمهڵگه ڕۆژاوایییەکاندا ب������ه‌ره‌و تێپه‌ڕاندن بچێت ،به‌وه‌ی بیری دیموكراتییه‌ت وه‌كو بناغه‌یه‌كی ده‌س������تووری بۆی نییه، هیچ گرووپێك������ی نادیموكراتی و دوژمن������ی دیموكراتی بهێنێته ده‌س������ه‌اڵت .به‌اڵم له‌ژێر ئه‌م به‌ها سیاس������ی و فیكریی������هی هه‌ڵب������ژاردن و دیموكراتییه‌ت������دا ،بایه‌خ������ی سه‌ره‌كیی هاوواڵتی گه‌یشتنه به سیسته‌مێكی ده‌سه‌اڵت، كه ئاسایش و خۆشگوزه‌رانی و پێشكه‌وتن له‌گه‌ڵ خۆیدا بێنێته كای������هوه .چونكه ئازادبوونی م������رۆڤ و نه‌مانی
28هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
دیكتاتۆرییه‌ت له سیس������ته‌می سیاس������یی دیموكراتیی ڕۆژاوادا بووه بڕبڕهی پشتی ده‌ستووری واڵتان. به‌رامب������ه‌ر به‌م������ه‌ش ل������ه كۆمه‌ڵگ������ه ڕۆژهه‌اڵتییه‌كان و ی زه‌ویدا ،هێش������تا دیموكراتییه‌ت ی باش������وور كۆمه‌ڵگه‌كان ی ڕاس������ته‌قینه‌دایه .ئه‌م������ه‌ش وایكردووه، له مه‌ترس������ییه‌ك ی ژیان و ئازادییه‌كان������ی م������رۆڤ (بایه‌خدارتری������ن به‌ه������ا ی دیكه‌وه بێت. بیركردن������ه‌وه‌ی مرۆڤ������ە) له پێش مافه‌كان������ چونكه هێشتا له‌و به‌ش������انه‌ی زه‌ویدا بیری دیموكراتییه‌ت ی سیاس������ی ،كولتووری، ی كۆمه‌ڵێك به‌ربه‌س������ت بهرهو ڕوو ی و ئایدۆلۆژی ده‌بێته‌وه ،كه تاكو ئێس������تا مێژووی������ی ،ئایین ی نه‌یتوانی������وه تێپه‌ڕیان كات، ی ڕۆژهه‌اڵت به گش������ت مرۆڤ ی ی ئایینی ی ئایدۆلۆژیی تون������دڕه‌و .گرووپ له‌وانه‌ش حزب������ ی ی گرووپ ی عه‌ش������ره‌تگه‌ری ،دی������ارده توندڕۆ ،ده‌س������ه‌اڵت ی شۆڤێنی. ی نه‌ته‌وه‌یی وه‌كو بیرێك ی بیر چه‌كداری ،زاڵبوون ی سیسته‌مه عیلمانیی‌ه نادیموكراتییه‌كان ،هەروه‌ها مانه‌وه ی ی كولتوور و داب و ده‌س������توور له پاش ئه‌مانه‌ش زاڵبوون ی مرۆڤدا. ی دواكه‌وتوو به سه‌ر بیركردنه‌وه كۆمه‌اڵیه‌تی ی دوو س������ه‌ره، ێ دیموكراتییه‌ت شمش������ێرێك ده‌گوت������ر ی و لهوانهیه ئ������ەوی تر بتبڕێت. به یه‌كێكیان س������ه‌رده‌كه‌و ئهمه گوته‌یه‌كی ڕاس������ته ،چونكه هه‌ڵب������ژاردن كه بناغه‌و ی دیموكراتییه‌ته ،هێش������تا له مه‌ترسیدایه‌و بڕبڕهی پش������ت هه‌موو ڕژێم‌ه دیكتاتۆركان و كه‌س������ایه‌تیی‌ه ده‌س������ه‌اڵتدار‌ه ی ڕۆژهه‌اڵت ،ده‌سه‌اڵتیان به سه‌ر هه‌ڵبژاردندا دیكتاتۆره‌كان ی ئه‌و هه‌ڵبژاردنانه ده‌بن. ده‌سه‌پێنن و هه‌ر ئه‌وانیش براوه ی دوور له ترس ی فه‌زایه‌كی ئازاد ی ئه‌مه‌ش بۆ نه‌بوون ه������ۆ ی تیایدا ماف������ی ئه‌وه‌ی هه‌بێت به و تۆقاندن������ه ،كه هاوواڵت ی الیه‌نێك هه‌ڵبژێرێت .ه������ۆكاری دوووه‌میش ی خۆ ئازادی������ ی سیاس������ی و ی حزب ی دامه‌زراندن بۆ نه‌بوونی مافی ئازادی ی جیاوازه ،كه بتوانن به ئازادی بێن‌ه بزووتنه‌وه‌ی سیاس������ی ناو ههڵبژاردنهوه. هه‌ربۆی‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌و سیس������ته‌م‌ه سیاس������ییانه‌دا
ی ده‌سه‌اڵتی دیكتاتۆرییه. دووباره كردنه‌و‌ه و تازه‌كردنه‌وه ی ی له پشته‌وه‌یه ،لهوانه ئه‌و ده‌ستووره ئه‌مه‌ش هۆكاری دیكه ی هاوواڵتی وێنا كه ژی������ان و بیركردن������هوه و هه‌ڵبژاردن������ ی سیاسی له ده‌ستووره‌كه‌یدا ده‌كێشێ .ئه‌گه‌ر سیسته‌مێك ی ڕه‌ت كاته‌وه ،ڕێگه له ئازادیی ڕاده‌ربڕین بیری دیموكرات ی سه‌ركوتكردن بگرێت‌ه به‌ر ،هه‌ڵبژاردن كه ێ و سیاسه‌ت بگر ی ده‌مێنێ؟ ی و بایه‌خێك ی دیموكراتییه ،چ گرنگ به‌هایه‌ك ێ كه ێ سیس������ته‌مێكی دیموكراتیی نو هه‌ڵبژاردن به‌ب������ ی ئه‌وتۆی نییه ڕێ������ز له ئازادیی م������رۆڤ بگرێت ،بایه‌خێك������ ی ی دیكتاتۆری و س������ه‌لماندنه‌وه و پراكتیزه‌كردنه‌وه‌ی بیر ی دیكتاتۆریه‌ت������ه .س������ه‌رباری ئه‌م ی سیاس������ی كه‌س������ایه‌تی ی الیه‌نانه‌ش ،ده‌شێ ئازادترین هه‌ڵبژاردن له‌نێو كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك دواكه‌وتوودا ،نادیموكراتیترین هێز بێنێته سه‌ر ده‌سه‌اڵت؟ هۆیه‌كه‌ش ئهوهیه كه دواكه‌وتنی كۆمه‌ڵگه‌كان و پابه‌ندبوونیان ی به كولتوورێكی دواكه‌وت������وه‌وه وا ده‌كات ،ده‌ره‌نجامه‌كان هه‌ڵب������ژاردن ل������ه قازانجی هێز و الیه‌ن������ه توندڕۆكاندا بن. ی كه‌وات‌ه هه‌ڵبژاردن له كۆمهڵگه ڕۆژهه‌اڵتییەکاندا بایه‌خێك ی ڕۆشنبیری ،ئابووری و ئه‌وتۆی نییه ،ئه‌گه‌ر بێتوو له ڕوو ی ی بیر سیاسییه‌كه‌یەوه بنه‌مایه‌كی دروستی بۆ قه‌بووڵكردن دیموكراتی پێ نه‌بێت.
ل ه نێو زۆرینه‌یه‌كدا
ی واڵتێكدا ی زۆرینه‌ش ل������ه هه‌ڵبژاردنه‌كان������ زاڵبوون������ ی دیك������هی بێ بایه‌خكردنی به‌ها دیموكراتییەکانە، هۆكارێك ی خۆی بۆ له ناوبردن به‌وه‌ی زۆرینه له ڕۆژهەالتدا سه‌ركه‌وتن ی و پشتگوێ خستنی كهمینه به‌كاربێنێ .له ڕۆژاوادا ،به‌پێ ده‌ستوور مافی كه‌مینه‌كان بەهه‌موو ئازادییەکانیانەوه دابین كراوه .كه‌چی ئەگەر لە ڕۆژهەاڵتی ناوه‌ڕاستدا كه‌مینه‌یه‌ك ی له ده‌یان ملیۆنیش تێپه‌ڕ كات ،ئه‌وا ناتوانن ئه‌گه‌ر ژماره ی بەڕێژه‌ی ده‌نگەکانیانەوه کە بەده‌ستی دێنن ،هیچ كاریگه‌ر ی ی سیاسی ی ڕاس������ته‌قینه‌یان له سیسته‌م و هاوبه‌ش������ییەک واڵتدا هه‌بێت. ئه‌گه‌ر له واڵتێک و ده‌س������تووره‌کەیدا خوێندن و نووسین ی دای ك ی بەپێچەوانەی زمان ی سیاس������ ی حزب و دامه‌زراندن ی ده‌بێت؟ بێت ،ئه‌وا هه‌ڵبژاردن چ به‌هایه‌ك ێ له واڵتێك������دا ئافره‌ت ماف������ی ده‌نگدانی نه‌بێ������ت ،ده‌ب چاوه‌ڕێی چ گۆڕانكارییه‌كی دیموكراتی بین ،كه له‌و واڵته‌دا ی ی هه‌موو سندووقه‌كان بێته كایه‌وه .له واڵتێكدا کە كۆنترۆل ی هه‌ڵبژاردن و ده‌نگ������دان بكرێت ،ده‌بێ ئاس������ت و به‌ه������ا
ی ی بێت؟ ئه‌م پرس������یارانه له ڕووی به‌ها دیموكراتییه‌ت چ ی ی و سیاس������ییه‌و‌ه گرفت نه‌ته‌وه‌یی ،نیش������تمانی ،كۆمه‌اڵیه‌ت ی دیموكراتییه‌تن .بۆ ی ئاوابوون و په‌ره‌نه‌س������ه‌ندن گ������ه‌وره ی گرفتی گه‌وره ی كورد تووش������ نموون������ه له عێراقدا ئێمه ی ی ڕێگه چار‌ه ده‌كات ل������ه هه‌ڵبژاردندا .ئه‌و گرفتانه به هۆ ی ڕێککەوتنه‌وه چاره‌سه‌ر كرا ،ئه‌گینا به‌رامبه‌ر بە یه‌كگرتن هێ������ز‌ه نه‌ته‌وه‌ییی‌ه جیاوازه‌كانی ناو عێراق دژی كورد ،ئه‌وا ی سیاسیدا كه هه‌ڵبژاردن پێوه‌ر بێت كورد له سیس������ته‌مێك ی ده‌سه‌اڵت ،ناگاته مافه‌كانی خۆی. بۆ گرتن‌ه ده‌ست ی ی ئه‌لعیراقیه كه ده‌نگێك ی دواییدا ،لیست له هه‌ڵبژاردن ی هێناو ،هەروها دابه‌شبوونی شیعه‌كان به‌سه‌ر چه‌ند زۆر ی‌لەرچاو و ی كورد به‌هایه‌ك گرووپێكدا ،وایان كرد ده‌نگدان ی ی هه‌بێت .هه‌ر بۆیه له‌م كۆمهڵگه دواكه‌وتووان‌ه كاریگ������ه‌ر ڕۆژهه‌اڵتدا ،ته‌نانه‌ت په‌ش������یمانبوونه‌وه له دیموكراتییه‌ت و ی ی سیاس په‌شیمانبوونه‌و‌ه له هه‌ڵبژاردنیش ،وه‌كو ته‌كتیكێك ی ی ده‌نگدان ی ده‌كرێت و مرۆڤ به‌هایه‌كی ئه‌وت������ۆ س������ه‌یر ی هه‌ڵبژاردن ل������ه ڕۆژاوادا نیی������ه .به‌رامبه‌ر به‌م������ه‌ش ،بیر ی ی گه‌وره‌ت������ری مرۆڤایه‌ت������ی و گه‌ردوون ب������ه‌ره‌و به‌هایه‌ك ی هه‌موو بهرژهوهندییه ده‌چێت ،كه ناوه‌نده‌كه‌ی پاراس������تن ی ی جوگرافی ،نه‌تەوه‌ی ی تاكه وه‌كو پێناسێك ستراتیژییه‌كان ی الوازبوونی ئایدۆلۆژیا و سیاسه‌ت و ته‌نانه‌ت ئایینیش .بیر ی ی پۆست مۆدێرنیته‌یه ،وا ی كۆمهڵگه كه خه‌سڵه‌تێكی نوێ ێ هه‌ڵبژاردنه‌كان ئه‌نجام ی ن������و كردووه له‌س������ه‌ر بنه‌مایه‌ك ی ژیانی تایبه‌تی������ی و داهاتی تاك و بدرێ������ن ،كه پاراس������تن ی نیش������ته‌جێ بوون گرنگترین ی له كار و ش������وێن گۆڕانكار به‌رنامه‌كانی هه‌ر الیه‌نێكه. ی له نەهاتن‌ه كایه‌وه‌ی دیموكراتییه‌ت له‌و چونكه مه‌ترس ی ههڵبژاردنهوه نییه ،به‌ڵكو مه‌ترسی له‌سه‌ر واڵتانه‌دا به هۆ ی دیكه‌وه‌یه. ی گرنگییه‌كان ی تاك له سه‌روه ژیانی تایبه‌تی __________________ ( )1بڕوان‌ه بیروبۆچوونەکانی فۆکۆیاما سه‌باره‌ت به الوازبوونی بیری سیاس������ی لە کتێبی "کۆتایی مێ������ژوو" و لێکدانه‌وه‌کانی "هانتینگتۆن" لە کتێبی "ملمالنێ شارس������تانییەتەکان" بۆ ئه‌و هێزه مێژوویییانه‌ی کێشەی نێوان شارستانییه‌ته‌کان ده‌نوێنن، هه‌روه‌ها زۆریی په‌ش������یمانبوونه‌وه‌کان ل������ه ده‌رئه‌نجامه‌کانی هه‌ڵبژاردن له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا پاش ده‌سبه‌ردابوون له باوه‌ڕ‌ه دیموکراتییه‌کان.
كانوونی دووه‌می 29 2012
سیسته‌می ده‌سه‌اڵتداری و هه‌ڵبژاردن له (ده‌وڵه‌ت شاری ئه‌سینا)دا
فوئاد ڕه‌وه‌ند
له شارس������تانییه‌ت ی یونان ی كۆندا ،یاس������ا به هێمای ئازادی داده‌نرا، ده‌ركه‌وتنی كۆمهڵه یاس������ادانه‌رێك وه‌ك لوكورگوس ،دراكون و س������ولون به‌رهه‌م������ی ئه‌م هزره‌ی������ه .ناوی ده‌وڵه‌ت ش������اری ئه‌س������ینا (ئه‌پینا) له ناوی خوداوه‌ندێكه‌و‌ه وه‌رگیراوه .ده‌س������ه‌اڵت بۆ ماوه ی ٥٠٠ساڵ له‌م س������ه‌رزه‌مینه به ده‌ست ی س������ه‌رۆك هۆزه خاوه‌ن زه‌وییه‌كانه‌وه بووه .له كات ی ئاش������تی هه‌ر كام له قه‌له‌مڕه‌وی خۆیدا بااڵده‌س������ت و هه‌ر هۆزێك خاوه‌ن خوداوه‌ند ،گۆرستان و نه‌ریتی تایبه‌تی خۆی بووه ،به‌اڵم هه‌موو سه‌رۆك هۆزه‌كان ئه‌ندامی ئهنجومهنی سه‌رۆك هۆزه‌كان (بوال) بووینه. له كاتی ش������ه‌ڕ به تایبه‌تی له گه‌ڵ دورییه شه‌ڕوانه‌كاندا( ،بوال) شایه‌كی بۆ سه‌ركردایه‌تیی گشت هێزه‌كان هه‌ڵده‌بژارد .دوایین شا به ناوی(كودروس) له شه‌ڕێكی قاره‌مانانه‌دا ده‌كۆژرێ و به بڕیاری بوال ئه‌م پله‌یه وه‌ك ڕێزگرتنێك به كه‌س������ی تر ن������ادرێ .له قۆناغی دووه‌مدا ،بوال بۆ سه‌ركردایه‌تیی كۆمهڵگه كه فراوانیی به خۆییه‌وه بینی بوو ،له باتی شا ،پله‌ی سه‌ركرده (ئارخون) په‌سند ده‌كه‌ن. ئارخون بۆ هه‌موو ته‌مه‌ن دههاته هه‌ڵبژاردن ،له كاتی ئاش������تیدا كاروباری ئایینی و له كاتی ش������ه‌ڕدا كاروباری س������ه‌ربازی بهڕێوه ده‌برد .شایانی باسه ،له‌م قۆناغه‌دا سه‌رۆك هۆزه خاوه‌ن زه‌وییه‌کان بااڵده‌س������ت بووینه و ته‌نیا بیریان له ده‌سه‌اڵتی خۆیان ده‌كردووه و هیچ بنه‌مایه‌کیش بۆ ده‌سه‌اڵتێكی ناوه‌ندی نه‌بووه .له ساڵی (٧٥٢ پ .ز) ماوهی ده‌س������ه‌اڵتداریی ئارخون كه‌م ده‌كرێ بۆ ١٠س������اڵ ی پێناچێ ،له س������اڵی ( ٦٨٣پ .ز) ماوه‌ك‌هی بۆ یه‌ك س������اڵ و زۆر كه‌م ده‌كرێ و به‌وه‌ش نه‌وه‌س������تان و له ی������ه‌ك كاتدا نۆ ئارخونیان هه‌ڵده‌بژارد .كه یه‌كێكیان سه‌رپه‌ره‌ش������تی كاروباری ئایینی ده‌كرد و ئ������ه‌وه‌ی تر بۆ كاروباری ڕامیاری و س������ێیه‌میش بۆ س������ه‌رداری سوپا ،هه‌روه‌ها شه‌ش كه‌س������ه‌كه‌ی تر ده‌سه‌اڵتی یاسادانانیان به ئه‌ستۆ ده‌گرت .له دوای ته‌واوبوونی ماوهی ده‌سه‌اڵت ،ئارخونه‌كان ده‌بوونه ئه‌ندامی هه‌مێشه‌یی له ئهنجومهنی (بوال)دا .ئه‌و ده‌زگایه به بااڵده‌ستترین ده‌سه‌اڵت دههاته هه‌ژمار. كۆمهڵگه به‌سه‌ر سێ چیندا دابه‌ش ده‌بوو .یهكهم :چینی سواره‌كان كه خاوه‌نی ئه‌س������ب و له س������وپا له هێزی سواره‌ی پێشه‌نگدا بوون. دووه‌م :گاوانه‌كان كه هه‌ر پیاوێكیان خاوه‌ن دوو گا بوون ،له س������وپا هێزی پیادهی چه‌ك قورس بوون .س������ێیه‌م كرێكارانی موچه خۆر كه له سوپا له هێزی پیادهی چه‌ك سووكدا ده‌جه‌نگان .ته‌نیا دوو چینی یهكهم به هاوش������اری له قه‌ڵه‌م ده‌دران و ده‌سه‌اڵتداران ،قازییه‌كان و كاهینه‌كان له چینی یهكهم دههاتنه هه‌ڵبژاردن ،له وانه‌ش ئارخونه‌كان. بێبه‌شیی چینی سێیه‌م له مافه‌كان به دیار ده‌كه‌وێ.
30هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
به‌گه‌وره‌بوونی ش������اری ئه‌س������ینا و به ده‌ركه‌وتن������ی چینی نوێ، بارودۆخ������ی واڵت������ی گۆڕی ،هه‌روه‌ها ش������ێوازی ده‌س������ه‌اڵتداری و هه‌ڵبژاردنیش������ی گۆڕی .س������ێ چین ل������ه گۆڕه‌پانی سیاس������یدا به ده‌ركه‌وت������ن .یه‌ك������ه‌م چین������ی خانه‌دانه‌كانی خ������اوه‌ن زه‌وی ،كه له شاری ئه‌س������ینا له‌و په‌ڕی خۆش������یدا ده‌ژیان و كوێله و جووتیاره مووچه‌خ������ۆره‌كان زه‌وییه‌كانی������ان ده‌كێاڵ .ب������ه پێچه‌وانه‌ی قۆناغی پێش������تر ،ئه‌م چینه له ن������او هۆزه‌كانیاندا ده‌ژیان و كاریان ده‌كرد و ورده ورده له‌گه‌ڵ ژیانی شارنش������ینی خوویان گرت .پێش������تر هه‌تا هاوس������ه‌رگیری له ناو بازنه‌ی ه������ۆزدا ئه‌نجام ده‌درا .دووه‌م چینی بازرگان ،خاوه‌ن پیشه‌ئازاده‌كان و خاوه‌ن كارگه‌كانی پیشه‌سازی، كه له به‌ر ده‌وڵه‌مه‌ندییان له س������ه‌رده‌می (سولون)دا خۆیان به‌سه‌ر چینی خانه‌دانه‌كانیدا س������ه‌پاند .چینی س������ێیه‌م جووتیاره خاوه‌ن زه‌ویی������ه بچووك������ه‌كان ،له‌به‌ر كه‌م پیتیی زه‌وییه‌كانی س������ه‌رزه‌مینی ئه‌س������ینا و زۆربوونی له ڕاده‌ب������ه‌ده‌ری وه‌چه‌یان و قه‌رزدارییان ،به ناچار و ب������ه‌ره به‌ره له باتی قه‌رزه‌كانیان ن������ه ته‌نیا زه‌وییه‌كانیان له‌ده‌س������ت ده‌دا ،به‌ڵكو ده‌كرانه كوێله و له بواری سیاسییه‌وه هیچ كاریگه‌رییه‌کیان نه‌بوو. له س������اڵی ( ٦٢٠پ .ز)دا دراكون بۆ ڕێكخس������تنی كۆمهڵگه و سه‌ركوتكردنی یاخیگه‌ریی كوێله‌كان ،كۆمهڵه یاسایه‌کی دانا زیاتر به قازانجی چینی دووه‌م بوو ،كه سه‌رمایه‌كه‌یان له ڕاده‌به‌ده‌ر بوو. پله‌ی ئارخون له چینی خانه‌دانه‌كان س������نووردار نه‌ما و ئه‌وانیشی گرته‌وه .بۆ الوازكردنی ڕۆلی هۆزه‌كان تۆڵه له بكوژی خس������ته به‌ر ده‌س������تی ئهنجومهنی بوال كه پێشتر له ده‌س������تی هۆزدا بوو ،به‌اڵم یاخیگه‌ری كه‌متر نه‌بوو و به‌رده‌وام ده‌س������ه‌اڵت له مه‌ترسیدا بوو. س������ولون له وه‌چه‌ی شا كودروس ،به پێشه بازرگان بوو ،له ساڵی ( ٥٩٤پ .ز) به نوێنه‌رایه‌تیی چینی دووه‌م راسپێرا كه چاكسازی له یاساكاندا بكات و ئه‌سینا له مه‌ترسیی ڕاپه‌رینه‌كان بپارێزی. یاساكان ی سولون چاكسازییه‌کی بنه‌ڕه‌ت ی له كۆمه‌ڵگه‌دا به‌دیهێنا. قه‌رزه‌كانی به‌خش������ی ،ئه‌و که‌س������ه ئازادانه‌ی كه كرابوونه كوێله ی ئازاد ده‌كا ،قه‌ده‌غه‌كردنی به‌كوێله‌كردن له باتی قه‌رز و داڕش������تن ی كۆمه‌ڵگ������ه له ڕووی ده‌رام������ه‌ت و باجه‌وه .س������ه‌ره‌تا چوار گرووپ ی كۆمه‌ڵگ������ه ی دانا و ب������ه چوار هۆز ناوی بردن ،به‌مه‌ش ده‌س������ه‌اڵت ی چین������ ی خانه‌دانه‌كان������ی كه‌م کرده‌وه .چ������وار گرووپه‌كه‌ش هه‌ر كام ١٠٠ئه‌ندام������ ی هه‌بوو له ئه‌نجومه‌ن ی بااڵدا .گرووپی یهكهم :خاوه‌ن به‌رهه‌م ی ٥٠٠پهیمانه به‌روبووم ی كش������توكاڵی ،كه ده‌با سااڵن‌ه ١٢ په‌یمان������ه باج بده‌ن .ئارخون و فه‌رمانده‌كان ی س������وپا له‌وان دههاتنه
هه‌ڵب������ژاردن و خاوه‌ن ١٠٠ئه‌ن������دام له ئه‌نجومه‌ن ی ب������ااڵدا بوون. گرووپ ی دووه‌م :خاوه‌ن به‌رهه‌م ی ٣٠٠تا ٥٠٠پهیمانه كه س������ااڵن‌ه ١٠پهیمانه باجیان ده‌دا و سوارچاكه‌كانی سوپا و پله ئیدارییه‌كان بۆ ئه‌وان بوو ١٠٠ ،ئه‌ندام ل������ه ئهنجومهنی بااڵیان هه‌بوو .گرووپ ی س������ێیه‌م :خاوه‌ن به‌رهه‌م ی ٢٠٠تا ٣٠٠پهیمانه ،سااڵن‌ه ٥پهیمانه باجیان له‌س������ه‌ر بوو .پیاده ی چه‌ك قورس له‌وان دههاته هه‌ڵبژاردن و ١٠٠ئه‌ندامیان ل������ه ئه‌نجومه‌ن ی بااڵدا هه‌بوون .گرووپی چواره‌م: ته‌نی������ا بژێو ی خۆیان پێ دابین ده‌كرا و باجیان نه‌ده‌دا و له س������وپا س������ه‌رباز ی چه‌ك س������ووكدا بوون و ١٠٠ئه‌ندامیان له ئه‌نجومه‌ن ی بااڵدا هه‌بوو .به‌مه‌ش گش������ت ئازاده‌كان به‌شداری بڕیاریان ده‌كرد و ه������ه‌ر گرووپێك له ناوخۆیدا نوێنه‌ران ی هه‌ڵده‌بژارد و ڕاس������ته‌وخۆ به ده‌نگدان نوێنه‌ره‌كانیان ده‌سنیش������ان ده‌كرد .ئارخون له‌الیه‌ن ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌وه دههاته هه‌ڵبژاردن .ئهنجومهنی گشت ی له ٦٠٠٠پیاو ی ئازاده پێك ده‌هات .هاوشاریبوون له‌الیه‌ن ئهنجومهنی بااڵو‌ه دهدرایه ئه‌و پێشه‌گه‌ر‌ه خاوه‌ن سه‌رمایه ،كه له‌گه‌ڵ خێزانه‌كانیان نیشته‌جێ ی شاری ئه‌سینا ده‌بوون و وه‌ك هاوشارییه‌ک قه‌بوڵ ده‌كران و هه‌مان ماف و ئه‌ركیان ده‌بوو ،كه خاوه‌ن ڕه‌سه‌نه‌كان هه‌یان بوو. هاوش������اری مافی هه‌بوو ،له دژی هه‌ر كه‌س������ێك س������كااڵ بداته دادگا .سێ ڕه‌وت له كۆتایی س������ه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتداریی سولوندا په‌یدا ب������وون ،له ژیر كاریگ������ه‌ری به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانیان و هه‌نگاویان ده‌نا .باڵی یهكهم به ناوی كه‌ناری ده‌ریا ،هه‌واداری س������ولون بوون ک������ه زیاتر بازرگان بوون .باڵی دووه‌م كه به ده‌ش������ت ده‌ناس������ران، خ������اوه‌ن زه‌وییه گه‌وره‌كان و دژ به س������ولون بوون .باڵی س������ێیه‌م كه به كوێس������تان ده‌ناس������را ،جووتیار و كریكاره‌كانی شار بوون. داواكاریی دابه‌شكردنی زه‌وی ،باڵی ده‌شت بوون .له‌م سه‌رده‌مه‌دا پیسیس������تراتوس له چین������ی خانه‌دانه‌كان ده‌رك������ه‌وت ،كه ڕێبه‌ریی هه‌ژارانی گرته ده‌ست. باڵی كه‌ناری ده‌ریا و ده‌شته‌كان له ساڵی ( ٥٥٦پ .ز) یه‌كیان گرت ،دواتر باڵی كه‌نار چووه پاڵ پیسیس������تراتوس و ده‌س������ه‌اڵتیان گرته ده‌س������ت ،به‌اڵم هه‌ر سێ باڵ به‌رده‌وام له كێشه و پێكدادانی بێئامانج������دا بوون .س������ه‌ره‌نجام پیسیس������تراتوس ب������ووه خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتێكی ره‌ها و كوڕه‌كانی ده‌سه‌اڵتیان به میرات وه‌رگرت .به پێچه‌وانه‌ی دیموكراس������ی كه له ئه‌سینا باو بوو ،له دوای مردنی له ساڵی ( ٥٢٧پ .ز)دا هیپیاسی كوڕی هاته سه‌ر ده‌سه‌اڵت .ده‌وڵه‌ت شار له ڕووی ئابووری و سه‌ربازییه‌وه گهشهی سه‌ند،به‌اڵم ئازادی نه‌ب������وو .تا له س������اڵی ( ٥١٠پ .ز) له به‌رامب������ه‌ر ڕاپه‌ڕینێكدا له ده‌سه‌اڵت الدرا. له س������اڵی ( ٥٠٧پ .ز) كلیس������تنس كه هاته س������ه‌ر ده‌سه‌اڵت، كۆمهڵگهی به‌سه‌ر ١٠هۆزدا دابه‌ش كرد و ناوچه‌ی جوگرافی هه‌ر هۆزێك له كه‌نار ،ده‌ش������ت و كوێس������تان پێك ده‌هات .هه‌ر هۆزێكی ن������وێ ده‌بوا خوداوه‌ندێكی هه‌بێت .ه������ه‌ر هۆزێك مافی هه‌ڵبژاردنی فه‌رمانده‌یه‌کی س������وپای هه‌بوو كه بۆ ماوهی ١س������اڵ له‌سه‌ر كار
بوو .ئهنجومهنی بااڵ بووه ٥٠٠ئه‌ندام ،كه هه‌ر هۆزێك ٥٠ئه‌ندام ی هه‌بوو .ئه‌نجومه‌ن دابه‌ش ده‌بووه س������ه‌ر ١٠كۆمیته‌ی ٥٠كه‌سی و ه������ه‌ر كامیان یه‌ك مانگی ٣٦ڕۆژه كاروباره‌كانیان بهڕێوه ده‌برد و هه‌ر رۆژ یه‌كێك له ئه‌ندامان ده‌بووه بڕیارده‌ری كۆمیته‌كه‌یان .وه‌ك جاران مافی هاوش������اریبوون دهدرایه بیانییه‌كان و به‌مه‌ش ڕێژهی دانیشتوان به‌رده‌وام له زیاد بووندا بوو. هه‌ر پیاوێكی ٣٠س������اڵه مافی خۆپااڵوتنی بۆ ئه‌نجومه‌ن هه‌بوو، كه ماوه‌ك‌هی یه‌ك س������اڵ بوو .هه‌ر پیاوێك خاوه‌ن مافی هاوشاری، مافی هه‌ب������وو ته‌نیا بۆ دوو جار بێته هه‌ڵبژاردن ،په‌س������ندكردنیش له‌الیه‌ن ه������او هۆزه‌كان بوو .ئه‌م ئه‌نجومه‌نه ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری و كارگێ������ڕی بااڵی هه‌بوو .ئه‌ندامانی ئهنجومهنی گش������تی 6.000 كه‌س بوون ،مافی خۆپااڵوتنی������ان هه‌بوو بۆ كاره كارگێڕییه‌كان ،به مه‌رجێك كه باج به ده‌وڵه‌ت شار بده‌ن .به ڕای ئه‌م ئه‌نجومه‌نه ،هه‌ر كه‌سایه‌تییه‌کی ئه‌سینا كه به مه‌ترسیدار له قه‌ڵه‌م درابا ،بۆ ماوهی ١٠س������اڵ دوور ده‌خرایه‌وه ،به‌اڵم ئه‌م مافه له ماوهی ٩٠س������اڵدا ته‌نیا له به‌رامبه‌ر ١٠كه‌سدا به كار هاتووه. له دوای ش������ه‌ڕه‌كانی یونان������ی و ئیراندا ،كۆمه‌ڵگ������ه گۆرانێكی زۆری ب������ه خۆیه‌وه بینی .له س������اڵی ( ٤٥١پ .ز)دا پریكلیس بیر له ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری ده‌کا ،که که‌وتبۆ ده‌س������ت ده‌وڵه‌مه‌نده‌کان و گه‌نده‌ڵ������ی تێدا باو بوو ،چونک������ه کارکردن له دادگه‌دا بێ مووچه ب������وو .که‌س تامه‌زرۆی کارکردنی تێدا نه‌بوو ،هه‌ر بۆیه‌ش پریکلیس مووچه‌ی بۆ دادوه‌ران بڕیوه و به‌مه‌ش گه‌نده‌ڵی نه‌ما .به‌ش������ێك له ده‌س������ه‌اڵتی ئارخون و فه‌رمانداره‌كانی لێ ستاندن و درایه دادگا گشتییه‌كان ،هه‌روه‌ها له پارێزگاكانیش به‌شی تۆماری كرده‌وه .له س������اڵی ( 457پ .ز) بۆ گشت چینه‌كان هه‌بوو كه پله‌ی ئارخون به ده‌ست بهێنن .مافی ده‌نگدان له ته‌مه‌نی ٣٠ساڵی بووه ٢١ساڵی، به‌اڵم ده‌بوا ده‌نگده‌ر له باوك و دایكێكی هاوشاری ئه‌سینا بێت .له 315.000كه‌سی دانیشتوو ،ته‌نیا 43.000كه‌س مافی ده‌نگدانیان هه‌ب������وو ،كوێله‌كان كه 115.000ك������ه‌س و ژنان و مندااڵن له مافی ده‌نگ������دان بێبه‌ش كرا بوون ،هه‌روه‌ها 28.000بیانی نیش������ته‌جێی ئه‌سیناش. له كۆبوونه‌وه‌ی ئهنجومهنی گش������تیدا ت������ا 3.000كه‌س ئاماده ده‌بوون ،له‌به‌ر ناله‌باریی رێگاكان و سه‌رقاڵبوونی زۆر له ئه‌ندامانی ب������ه كاری ڕۆژان������ه ،مانگانه چوار جار كۆ ده‌بوونه‌وه ،س������ه‌ره‌تای س������ه‌ندیكا پێش������ه‌یییه‌کان و گرووپبه‌ندیی������ه‌كان به‌ده‌ركه‌وتن .دوو ڕه‌وتی دیموكراتخواز و ده‌سه‌اڵتی هه‌ڵبژارده‌ی سه‌ربازی تا هاتنی رۆمانییه‌كان له ملمالنێ دابوون .چه‌ندین ڕاپه‌رین ،شه‌ڕی ناوخۆ و دوورخستنه‌و‌هی سیاسییه‌کان به‌رهه‌می ئه‌م سیسته‌مه‌یه له ده‌وڵه‌ت ش������اری ئه‌سینادا ،به‌اڵم سیسته‌م به‌رده‌وام له گه‌شه‌سه‌ندندا بووه و هیچ كات بۆ ماوه‌یه‌کی درێژخایه‌ن مۆله‌ت به دیكتاتۆری نه‌دراوه خۆی به س������ه‌ر خه‌ڵكدا بسه‌پێنێ ،چونكه هه‌ستی هاوشاریبوون له ئاستێكی به‌رزدا بووه.
كانوونی دووه‌می 31 2012
مه‌رج و پێوه‌ره‌كانی به‌ده‌وڵه‌تبوون
سه‌كوان ئه‌رگوشی
ده‌وڵ���ه‌ت ل���ه ڕوانگ���هی یاس���اناس و سیاس���ه‌تمه‌دار و فه‌یله‌س���وفه‌كانه‌وه پێناس���هی جی���اوازی ب���ۆ ده‌كرێ���ت ،به‌اڵم زۆرب���هی بووچوون���ه‌كان ل���ه ی���ه‌ك خاڵدا ی���ه‌ك ده‌گرن���هوه ،ك ه ده‌وڵه‌ت بریتییه :له كۆمهڵه كه‌س���ێك ،به‌ش���ێوه‌یه‌كی به‌رده‌وام ل��� ه ناوچه‌یه‌ك���ی دیاریكراودا نیش���ته‌جێن و له‌ژێر ده‌س���ه‌اڵتی ده‌سته‌یه‌كی حوكمڕاندان.
له‌م پێناس������ه‌یه‌دا ده‌رده‌كه‌وێت كه سێ پێوه‌ری سه‌ره‌كی هه‌ن بۆ ناس������اندنی ده‌وڵه‌ت (گه‌ل ،هه‌رێم ،ده‌سه‌اڵت یان حكومه‌ت)، ئه‌و سێ پێوهرانه له كۆنگره‌ی ئاشتی وێستفالیا (Peace of )Westphaliaده‌كاته ئه‌ڵمانیای ئێستا ،كه له ساڵی 1648 له‌نێوان ده‌وڵه‌ت و قه‌واره ئه‌ورووپایییه‌كاندا به‌سترا ،له‌سه‌ری ڕێككه‌وت������ن .له س������اڵی 1933له ڕێككه‌وتننام������هی مۆنتیڤیدیۆ له‌باره‌ی ماف و ()Montevideo Convention ك������را، ئه‌ركی ده‌وڵه‌تان كه له ئۆرۆگوای واژۆ مه‌رجێكی دیكه‌ش ب������ۆ ده‌وڵه‌تبوون زیاد ك������را ،ئه‌وی������ش دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تیی������ه .له س������ه‌ره‌تای دامه‌زراندنیی������هوه ،نه‌ت������هوه یه‌كگرتووه‌كانیش به‌م چوار مه‌رجانه‌وه پابه‌ندبوو. ئ������ه‌وی مه‌به‌س������تمه لێ������ره‌دا ئهوهیه چۆن گه‌لێك له ناوچه‌یه‌كی دیاریك������راودا و خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتێكی خۆجێی������ی ،ده‌توانرێت ببێت به ده‌وڵه‌تێكی س������ه‌ربه‌خۆ ،ئه‌و مه‌رج و پێوهرانه چین كه پێویس������ته بۆ ئه‌و مه‌به‌سته هه‌بن؟ ش������اره‌زایانی یاسای نێوده‌وڵه‌تی ڕای جیاوازیان ههیه له‌سه‌ر ڕێكاره‌كانی دانپێدانان به دروستبوونی ده‌وڵه‌تێكی
32هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
نوێ ،به‌شێكیان پێیانوایه كه ڕێكاره‌كان ته‌نها یاسایین و پشت به پێوه‌ره‌كانی ده‌وڵه‌تبوون ده‌به‌س������تێ ،به‌شێكی دیكه پێیانوایه ڕێكاری سیاسین و زۆر پشت به یاسای نێوده‌وڵه‌تی نابه‌ستێ. هه‌رچی به‌ش������ی سێهه‌میانه وای بۆ ده‌چن كه ڕێكاری یاسایین، به‌اڵم له‌ژێر كاریگه‌ری به‌رژه‌وه‌ندی و سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تاندایه. ره‌گه‌زه س������ه‌ره‌كییه‌كانی ده‌وڵه‌ت له یاسای نێوده‌وڵه‌تیدا (گه‌ل و هه‌رێم و حكوومهت)ن ،به‌اڵم به هه‌بوونی ئه‌م س������ێ ڕه‌گه‌زه ناتوانرێت ده‌وڵه‌تێكی نوێ دابمه‌زرێت .لێره‌دا ڕاستی و دروس������تی ڕای س������ێیه‌ممان بۆ ده‌رده‌كه‌وێت كه سیاسه‌تی ده‌وڵه‌تان ش������ان به‌ش������انی یاس������ای نێوده‌وڵه‌تی بریار له‌س������ه‌ر بوون یان نه‌بوونی ده‌وڵه‌تان ده‌دات. له‌هه‌مان كات������دا بۆچوونێكی تریش پشتڕاس������ت دهكاتهوه كه پێی وایه یاس������ای نێو د هو ڵه‌ت������ی زیاتر یاسایه‌كی ته‌وافوقیی‌ه له‌وه‌ی یاسایه‌كی كارپێكرا و یه‌كالكه‌ره‌وه‌بێت. هه‌ندێ������ك ه������ۆكاری دیكه‌ش ه������ه‌ن كه ده‌كرێ كاریگه‌ریی������ان له‌س������ه‌ر ده‌وڵه‌تب������وون هه‌ب������ێ لهوانه: زمانێك������ی یه‌كگرت������وو ،كولتوور
و مێژوویه‌ك������ی ده‌وڵه‌مه‌ند ،دیموكراس������ییه‌ت و مافی مرۆڤ، ژێرخان و سه‌رخانی ئابووری . .... ئه‌گه‌ر هه‌رێم������ی كوردس������تان وه‌ك نموونه‌یه‌كی زیندوو و هه‌نوكه‌یی بێنینه‌و‌ه و بیخه‌ین‌ه به‌رامبه‌ر ئه‌و مه‌رج و پێوهرانه، سه‌ره‌ڕای هه‌بوونی زۆربه‌ی هه‌ره‌زۆری هۆكار و پێوه‌ره‌كان، مه‌رجێكی س������ه‌ره‌كی ده‌وڵه‌تبوون تاكو ئێستا نه‌هاتووته دی، ئه‌ویش سنوورێكی دیاریكراوه. كه‌ركووك و ناوچه دابڕێنراوه‌كانی دیكه‌ی كوردس������تان كه به‌ش������ێكی گرنگ و پانتاییێكی فراوانی كوردستانی باشوورن، س������نوور و نه‌خش������هی هه‌رێمی كوردس������تان دیاری ده‌كه‌ن و نه‌گه‌ڕاونه‌ته‌وه س������ه‌ر هه‌رێمی كوردس������تان .لێره‌دا دوو ڕێگا له‌به‌رده‌م كوردانی باش������ووردا ههیه بۆ ڕاگه‌یاندنی ده‌وڵه‌تێكی س������ه‌ربه‌خۆ ،یه‌كه‌می������ان وازهێنان له‌م ناوچان������ه و هه‌وڵدان بۆ به‌ده‌وڵه‌تكردنی سنووری ئێستای هه‌رێم كه هه‌رگیز ڕوونادات، چونكه نه كوردانی ئه‌م هه‌رێمه و نه س������ه‌ركردایه‌تیی سیاسیی كورد ،بیر له‌و شێوه ده‌وڵه‌ته ناكه‌نه‌وه. دووه‌می������ان گه‌ڕاندنه‌وه‌ی ئ������هو ناوچان������ه و دیاریكردنی س������نووری هه‌رێم به ته‌واوی ،ئینجا هه‌وڵدان بۆ دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تێك������ی كوردی ،به ڕای م������ن نه‌گه‌ڕانه‌وه‌ی ئه‌و ناوچان‌ه تاك������ه ئه‌لقه‌یه‌ك������ه كه هه‌رێمی كوردس������تانی ب������ه عێراقه‌و‌ه گرێداوه .كاتێكیش س������نووره‌كان دیاریكران ،ته‌نها بڕیارێكی سیاس������ی ده‌مێنێت كه له‌الی������ه‌ن كۆمه‌ڵه‌ی گش������تیی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كانه‌و‌ه بدرێت ،ئه‌مه‌ش دهمێنێتهوه س������ه‌ر هه‌وڵ و كۆششی س������ه‌ركردایه‌تیی كورد بۆ به‌ده‌ستهێنانی متمانه‌ی كۆمه‌ڵه‌ی گشتی (ده‌سته‌یه‌كی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان‌ه و گشت ئه‌ندامان������ی نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان له‌خ������ۆ ده‌گرێت ،یه‌كێك له ئه‌ركه‌كانی بڕیاردان‌ه له‌س������ه‌ر قه‌بوڵكردنی ئه‌ندامێكی نوێ بۆ ناو نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان) ،له‌الیه‌كی دیكه‌وه بهنده له‌س������ه‌ر به‌رژه‌وه‌ن������دی و سیاس������ه‌تی ئه‌و كومه‌ڵه‌یه ،به‌ش������ێوه‌یه‌ك كه كاردانه‌وه‌یه‌كی نێگه‌تیڤی توندی لێ نه‌كه‌وێته‌وه ،چ له‌س������ه‌ر ئاس������تی جیه������ان یاخود له‌الی������ه‌ن ده‌وڵه‌ت������ه هه‌رێمییه‌كان و هاوسنووری كوردستان. رێكاره یاس������اییه‌كانی ده‌وڵه‌تبوون له ڕێی پێشكه‌ش������كردنی داواكاریی������هوه ده‌بێ������ت له‌الیه‌ن ئه‌و هه‌رێمه‌وه ب������ۆ ئهنجومهنی ئاس������ایش ،ئه‌نجومه‌ن������ی ئاس������اییش دوای په‌س������ه‌ندكردنی، ڕاس������پارده‌یه‌ك پێشكه‌ش به كۆمه‌ڵه‌ی گشتی ده‌كات و ده‌خرێته دهنگدانهوه .پێویس������ته دوو له‌سه‌ر س������ێی ئه‌ندامانی كۆمه‌ڵه‌ی گشتی ڕه‌زامه‌ندی ده‌ربڕن بۆ به‌ده‌وڵه‌ت بوونی ئه‌و هه‌رێمه. دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی گه‌ره‌نتییه‌كه بۆ مانه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تان، هه‌ر هه‌رێمێك ئه‌گه‌ر گشت مه‌رجه سه‌ره‌تایی و سه‌ره‌كییه‌كانی ده‌وڵه‌تبوونی تێدابێ و س������ه‌ربه‌خۆیی خۆیش������ی ڕابگه‌یه‌نێت و حكوومهت و دامه‌زراوه‌كانی خۆیشی ڕێك بخات ،به‌اڵم كومه‌ڵگای
نێوده‌وڵه‌تی دانی پێدا نه‌نێت ،هه‌موو كاتێك ڕووبه‌رووی ڕوخان و له‌ناوبردن ده‌بێته‌وه .كاتێك كۆماری كوردس������تان له مه‌هاباد ڕاگه‌یه‌نرا و حكوومه‌تێكی كوردی دامه‌زرا ،له‌به‌ر ئه‌وه‌ی له‌الیه‌ن كۆمه‌ڵگای نێودهوڵهتییهوه دانی پێدا نه‌نرابوو ،بۆ ماوهی كه‌متر له ساڵێك ژیا. له سه‌رده‌می ئێس������تای جیهاندا كه زۆربه‌ی ههره زۆری واڵت������ان دوچاری قه‌یرانی ئاب������ووری بوونه‌ته‌وه به ئه‌مریكا و ئه‌ورووپاشه‌وه ،بوونی سه‌رچاوه‌یه‌كی ئابووری ده‌وڵه‌مه‌ند له هه‌رێمێكدا كه هه‌وڵی به‌ده‌وڵه‌تبوون ده‌دات ،هۆكاری پله یه‌ك‌ه بۆ خێراكردنی به‌ده‌س������تهێنانی ڕه‌زامه‌ندی������ی واڵتان .بوونی ئابوورییه‌ك������ی به‌هێز ،واڵتانی جیه������ان ناچار ده‌كات به‌دوای به‌رژه‌وه‌ندی خۆیدا بگه‌ڕێ������ن و په‌یوه‌ندی توند و درێژخایه‌ن له‌گه‌ڵ ئه‌و هه‌رێمه‌دا ببه‌ستێ و هه‌رچی له‌توانایدای‌ه بیكات بۆ سه‌ربه‌خۆبوونی ئه‌و هه‌رێمه .لێره‌دا گرنگی ئه‌و گرێبه‌ستانه‌ی حكوومه‌تی هه‌رێم بۆمان ده‌رده‌كه‌وێ������ت ،كه له‌گه‌ڵ كۆمپانیا جیهانییه‌كانی تایبه‌ت به نه‌وت له سه‌رده‌می كابینه‌ی پێنجه‌مدا به‌ستی ،ئه‌م ههنگاوه ئابوورییانه داڕشتنی بناغه‌ی ده‌وڵه‌تێكی كوردی بوون. س������ه‌ره‌ڕای هه‌بوونی ئ������هو هه‌موو م������ه‌رج و پێوهرانه و به‌رژه‌وه‌ندیی سیاس������ه‌تی نێوده‌وڵه‌تی بۆ بڕیاردان له‌س������ه‌ر به‌ده‌وڵه‌تبوون������ی هه‌رێمێك ،هۆكارێكی گرنگ و كایگه‌ری دیكه ههیه بۆ ئه‌و مه‌به‌سته ،ئه‌ویش خواستی گه‌ل و سه‌ركردایه‌تیی سیاس������ی هه‌رێمه‌كه‌ی‌ه بۆ س������ه‌ربه‌خۆ ب������وون .چه‌ند‌ه زیاتر دانیش������توانی هه‌رێمێك په‌رۆش������یی ده‌وڵه‌تێكی سه‌ربه‌خۆبن، ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م ڕێڕه‌وه‌ك‌ه الوازتر ده‌بن و هه‌نگاوه‌كان خێراتر ده‌بن بهرهو پێكانی ئامانجه‌كه. ئه‌مه‌ش له ڕێگای دروستكردنی گرووپه‌كانی فشار له‌الیه‌ن دانیش������توانی هه‌رێمه‌كه به‌مه‌به‌س������تی فشارخس������تنه سه‌ر كۆمه‌ڵگای نێوده‌وڵه‌تی و به‌س������تنی په‌یوه‌ندیی دیپلۆماسی و ئاب������ووری له‌گه‌ڵ واڵتاندا له‌الیه‌ن س������ه‌ركردایه‌تی هه‌رێمه‌كه، به‌تایبه‌ت ئه‌و واڵتانه‌ی كه ده‌كرێ كاریگه‌ری باش������یان له‌سه‌ر ڕای گشتی واڵتان هه‌بێ.
كانوونی دووه‌می 33 2012
کۆماری لوبنان
لوبنان واڵتێکی بچووک و کوێستانییه و له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست و ل ه پاڵ زه‌ریای مه‌دیته‌رانه هه‌ڵکه‌وتووه .له باکوور و ڕۆژهه‌اڵته‌و ه له‌گه‌ڵ سووریا و له باشووریش له‌گه‌ڵ ئیسرائیل هاوسنووره. وشه‌ی لوبنان ل ه زاراوه‌ی (سامی)ی "لبن" ک ه ئاماژ ه ب ه قه‌اڵی سپیی کوێستانه‌کانی ئه‌و واڵته ده‌کات ،وه‌رگیراوه. وه‌گێڕانی :سنۆبه‌ر ته‌یب مێژووی سیاسیی لوبنان واڵتی لوبنان له ڕووی ڕووبه‌ر و ژماره‌ی دانیش������تووان، یه‌ك������ێ له بچووكترین واڵتانی جیهان������ه و كه‌متر له حه‌فتا س������اڵه س������ه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرتووه .دوای ش������ه‌ڕی یه‌که‌می جیهانی ،لوبنان و س������ووریا و به‌ش������ێك ل������ه واڵتانی تری عه‌ره‌ب كه سه‌ر به ئیمپراتۆرییه‌تی عوسمانی بوون ،دواتر له دابه‌شكردنی جوگرافیاییدا که به ناوچه‌كانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌راس������ت ناونرا ،له الیه‌ن كۆمه‌ڵگ������هی نێودهوڵهتییهوه خرایه ژێر ده‌س������ه‌اڵتی فه‌ره‌نسا .س������اڵی ١٩٢٠فه‌ره‌نسا به كێشانی هێڵی سنووریی ناوچه‌ی ژێر ده‌سه‌اڵتی خۆی، سوریای به زۆرینهی مسۆڵمانه‌وه له لوبنان كه توێژێک له كهمینه ئایینییه‌کانی تر ده‌ژیان ،جیاكرده‌وه .له‌و سه‌رده‌مدا مه‌سیحییه مارونییه‌کان له لوبناندا زۆرینه بوون. به تێپه‌ڕبوونی زیات ر له دوو ده‌ی‌ه له ئیداره‌ی فه‌ره‌نسا، لوبنان له گه‌رماوگه‌رمی شه‌ڕی دووه‌می جیهانی ،له ٢٢ی 34هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
مانگی تشرینی دووه‌می ساڵی ١٩٤٣سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت و دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی لوبنان له ١ی كانوونی دووه‌می ساڵی ١٩٤٤به‌دی هات. لوبن������ان له س������ه‌رده‌می س������ه‌ربه‌خویییه‌وه ،قۆناغه‌كانی شه‌ڕی ناوخۆیی و هێرش‌ه ده‌ره‌كییه‌کانی تێپه‌ڕاندووه: دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئێس������رائیل له ساڵی ١٩٤٨و شه‌ڕی عه‌ره‌ب و ئێسرائیلییه‌کان ،سه‌ره‌ڕای الوازبوونی لوبنان له ڕووی سیاسی و ئابورییه‌وه ،ژماره‌یه‌کی زۆر له ئاواره فه‌له‌ستینییه‌كان ڕوویان له لوبنان كرد .به‌پێی ئاماری ساڵی ٢٠٠٨ی دامه‌زراوه‌ی كار و خۆش������گوزه‌رانی سه‌ر به نهتهوه یه‌كگرتووه‌كان(ئانروا)، ٤٠٩هه‌زار فه‌له‌ستینی له لوبنان ده‌ژین ،كه زۆربه‌یان له نێوان سااڵنی ١٩٨٢-١٩٤٨ئاواره‌ی ئه‌م واڵته بوون. ساڵی ١٩٥٨شورشی گرووپه موس������ڵمانه‌کانی لوبنان دژی ده‌وڵه‌ت������ی مه‌یل������دار به رۆژاوای كه‌میل ش������ه‌معوون، به ده‌س������تێوه‌ردانی هێزه ئه‌مریكییه‌کان ل������ه به‌رژه‌وه‌ندیی
كابینه‌ی كه‌میل ش������ه‌معوون كۆتایی هات .سه‌ركۆماری ئه‌و كاته‌ی ئه‌مریكا (ئایزنهاڤر) له‌سه‌ر داوای كه‌میل شه‌معوون هێزه‌كانی ڕه‌وانه‌ی ئه‌و واڵته كرد. له شه‌ڕی س������اڵی ١٩٦٧ناوچه‌ی کێشه له‌سه‌ری (بئر ش������بع) له‌الیه‌ن ئیسرائیله‌وه ده‌س������تی به‌سه‌ردا گیرا( .له بنه‌ڕه‌تدا ،لوبنان و س������وریا له‌س������ه‌ر بئر شبع له ملمالنێدا بوون) شه‌ڕی ش������ه‌ش رۆژه و شه‌ڕ و پێكدادانی له‌شكری ئێس������رائیل و كۆماندۆ فه‌له‌ستینییه‌کان له سااڵنی دواییدا، ژماره‌یه‌ک ئاواره‌ی فه‌له‌ستینی ڕه‌وانه‌ی لوبنان كرد. له ماوه‌یه‌كی كورتدا دوای شه‌ڕی ساڵی ،١٩٦٧لوبنان ئارامی به‌خۆییه‌وه بینی و له ژێر س������ایه‌ی ئه‌م ئارامییه‌دا، بنیاتنانه‌وه‌ی ژێرخانی ئابووریی واڵت به خێرایی به‌ره‌وپێش چوو و له ماوه‌یه‌كی كورتدا لوبنان به هه‌بوونی ئاسایش و خۆشگۆزه‌رانی ناوخۆیی ،بوو به پایته‌ختی بانكی جیهانیی عه‌ره‌ب و به سویسی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ناوی ده‌رکرد. ش������اری به‌یرووت ب������ه جوانییه‌کانی و سه‌رنجڕاكێش������یی تووریستییه‌وه ،به پاریسی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست ناسرا. به‌اڵم دوای ماوه‌یه‌ك ،له نیسانی ساڵی ،١٩٧٣ئێسرائیل بنكه‌كانی رێكخراوی ئازادیخوازی فه‌له‌ستینی كرده ئامانج له لوبنان .ئه‌م ڕووداوه و ئاسه‌وار و پاشماوه‌ی چواره‌مین ش������ه‌ڕی عه‌ره‌ب و ئیسرائیلییه‌کان له هه‌مان ساڵدا ،كه به ش������ه‌ڕی (یوم كیپور) به‌ناوبانگه ،لوبنانی کرده گۆره‌پانی شه‌ڕی سیاسیی سووریا له گه‌ڵ میسر و عێراق و ئێسرائیل و رێكخ������راوی ئازادیخ������وازی فه‌ڵه‌س������تینی و هه‌موویان ل������ه واڵتێكدا به پێكهات������هی جۆراوجۆری دانیش������تووان و تووشبوونی به دوژمنایه‌تیی الیه‌ن و گرووپه‌كان ،بواری بۆ شه‌ڕێکی خوێناویی ناوخۆیی و ماڵوێرانکه‌ر خوڵقاند. شه‌ڕه‌كانی ساڵی ١٩٥٧تا ،١٩٩٠كه نێوان ١٣٠تا ٢٥٠ هه‌زار كه‌س كوژران و ی������ه‌ك ملیۆن بریندار و په‌ككه‌وته‌ی لێكه‌وته‌وه ،ل������ه لوبنان واڵتێكی نیوه وێرانی هێش������تهوه و
له ڕووی سیاس������ییه‌و‌ه س������ه‌قه‌ت و له ڕووی ئابووریشه‌و‌ه تێكشكاوی بۆ به‌جێ مایه‌وه .هێزه ناوچه‌یییه‌کان به تایبه‌ت ئێسرائیل و سووریا و رێكخراوی ئازادیخوازی فه‌له‌ستینی، له گۆڕه‌پانی شه‌ڕی ناوخۆیی لوبنان به ناوی مه‌یدانێك بۆ یه‌كالیكردنه‌وه‌ی کێشه سیاس������ییه‌کانیان ،به‌كاریان هێنا. دوای ماوه‌یه‌كی كورت له ده‌ستپێكردنی شه‌ڕی ناوخۆیی، هێزه‌كانی س������ووریا هاتن‌ه ناو به‌شێك له خاكی لوبنانه‌وه. سوپای ئێس������رائیل جاری یهكهم له ساڵی ١٩٧٨و جاری دووه‌م له س������اڵی ١٩٨٢باش������ووری لوبنانی داگیر كرد و پاریسی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستی وێران كرد. مانه‌وه‌ی س������وپای سووریا له لوبنان نزیكه‌ی ٣٠ساڵی خایاند ،تا ئه‌و كاته‌ی گۆڕانكارییه‌كانی ساڵی ٢٠٠٥روویدا، له‌وان������ه تیرۆركردنی (ره‌فیق حه‌ریری) س������ه‌رۆكوه‌زیرانی پێش������ووی لوبنان ،كه الیه‌نگری زۆری ل������ه ناو جه‌ماوه‌ردا هه‌بوو ،رێگه‌خوش������كه‌ر بوو بۆ ده‌رچوونی سوپای سووریا، به‌اڵم ده‌ستڕۆیشتوویی سیاسی ئه‌و واڵته له لوبنان ،هه‌روا بۆ ناوچهكه كێشه خوڵقێنه. نه‌وه‌ده‌كانی سه‌ده‌ی ڕابردوو ،دوای كۆتاییهاتنی شه‌ڕی ناوخۆ ،هاوکات س������ه‌رده‌می بۆژان������هوه ،ئاوه‌دانكردنه‌و‌ه و پێشكه‌وتنی ئابووری بۆ لوبنان بوو. به‌اڵم هێرش������ه‌كانی س������اڵی ٢٠٠٦ی ئێسرائیل بۆ سه‌ر باشووری لوبنان ،بۆ له ناوبردنی حزبوڵاڵ و قه‌یرانی سیاسی دوای وازهێنانی (ئه‌میل له‌حود) له پۆس������تی سه‌ركۆماری، كه له تش������رینی دووه‌می س������اڵی ٢٠٠٧تا ئایاری س������اڵی ٢٠٠٨درێژه‌ی كێش������ا ،زه‌برێکی تر بوو به سه‌ر جه‌سته‌ی سیاست و ئابووریی واڵت.
دانیشتووانی لوبنان به‌پێی س������ه‌رژمێری مانگی ته‌مووزی ساڵی ٢٠٠٨ی ،ژماره‌ی دانیشتووانی لوبنان نزیكه‌ی ٤ملیۆن كه‌س بوون ،به‌اڵم ژماره‌ی ئه‌و لوبنانیانه‌ی كه له پێنج كیش������وه‌ری جیهاندا باڵو بوونه‌ته‌وه، نزیكه‌ی پێنج به‌رابه‌ری دانیشتووانی ئه‌و واڵته‌ن .له نێوان ١٨تا ٢٠ملیۆن لوبنانی و لوبنانییه‌كانی هه‌ڵگری ڕه‌گه‌زنامه‌ی لوبنانی، که زۆربه‌یان مه‌س������یحین و له واڵتانی ده‌ره‌وه‌دا ده‌ژین ،زۆربه‌ی ئه‌و كه‌س������انه‌ن كه له کاتی ش������ه‌ڕی ناوخۆیی له لوبنان ڕایان كردووه ١٣ .ملیۆن له‌م ژماره‌یه ٧ ،ملیۆن دانیش������تووی به‌رازیل، ٣ملیۆن ٣٠٠هه‌زار ل������ه ئه‌مریكا و ٢ملیۆن و ١٠٠هه‌زاریش ل������ه كه‌نه‌دا و ئه‌رژه‌نتیندا نیش������ته‌جێن و ئه‌وانیتریش له واڵتانی ئه‌مریكای باش������وور و باكووردا ده‌ژین .نیوه له دانیشتووانی ٤ ملیۆنیی لوبنان ،له به‌یرووت و ده‌وروبه‌ریدا ده‌ژین. كانوونی دووه‌می 35 2012
پێكهاته‌ی ئێستای دانیشتووان پێکهاته‌ی دانیش������تووانی لوبنان له بواری نه‌ژاد ،فه‌رهه‌نگ و ئایینییه‌وه فره چه‌ش������نه‌یه .به‌پێی دوایین ئامار که له‌الیه‌ن رێكخراوی هه‌واڵگری������ی ئه‌مریك������ی ( )CIAباڵوکراوه‌ته‌وه، %٥٩ی دانیشتووانی لوبنان له مسوڵمانانی (شیعه ،سوننی، دروزی ،ئیسماعیلی ،عه‌له‌وی و نه‌سیری) پێكهاتووه ،به هاتنی ٣٧٥هه‌زار ئاواره‌ی فه‌له‌ستینی ،عێراقی و سودانی بۆ لوبنان له سااڵنی دواییدا ،ژماره‌ی مسوڵمانانی ئه‌و واڵته زیاد بوون. %٤١دانیش������تووانی تری لوبنانی ،بریتییه له مه‌سیحییه‌كانی (كاسولیك ،مارونی ،مه‌له‌كی ،ئۆرتۆدۆكسی یونانی و ئه‌رمه‌نی و قبتی) ،هه‌روه‌ها كه‌مینه‌کانی تر .له‌س������ه‌ر یه‌ک ١٧گرووپی ئایینی ناسراو و به فه‌رمی له لوبناندا هه‌ن. سیسته‌می سیاسیی لوبنان به‌پێ������ی پێكهاته‌ی ئایینیی دانیش������تووانی لوبنان و به گوێره‌ی شێوه‌ی باو ،سه‌ركۆمار له مه‌سیحییه‌كانی مارونی ،سه‌رۆكوه‌زیران له مس������وڵمانی س������وننی و س������ه‌رۆكی په‌رله‌مان له ش������یعه‌كان هه‌ڵده‌بژێردرێت .ئه‌م ش������ێوه‌یه له سه‌رده‌می سه‌ربه‌خۆیی لوبنان له ساڵی 1932تا ،1990به شێوه‌ی نه‌نوسراو و له‌سه‌ر بنه‌مای پێكهاتنی زاره‌كی به ناوی په‌یماننامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی بهڕێوه ده‌چوو. له ساڵی 1990به پێی گرێبه‌ستی (طائف) كه له كۆتایی دووه‌مین قوناغی شه‌ڕه ناوخۆیییه‌کانی لوبنان به ناوبژیوانیی عه‌ره‌بستانی سعوودیه گرێدرا ،الیه‌نی فه‌رمی به خویه‌وه گرت. به‌پێی سه‌رژمێری ساڵی ،1932دانیشتووانی مه‌سیحی نه‌ختێک له مس� � ��وڵمانان زیاتر بوون .به‌پێی په‌یماننامه‌ی نه‌ته‌وه‌یی ،كورسییه‌كانی په‌رله‌مان به رێژه‌ی 6كورسی بۆ مه‌سیحی و 5كورسی بۆ مسۆڵمانان دابه‌ش كرا .به‌اڵم له (ڕێککه‌وتننامه‌ی ئاش� � ��تیی طائف)دا ،به ڕێژهی یه‌كس� � ��ان كورس� � ��ییه‌كان له نێوان مس � � �و‌ڵمانه‌کان و مه‌سیحییه‌كاندا دابه‌ش كرا .له س� � ��ااڵنی دواییدا به تایبه‌ت ل � � �ه گه‌ڵ ژماردنی ئاواره فهلهس� � ��تینییه‌کان ،ژماره‌ی مس� � ��وڵمانان زیاتر بوو ،ب � � �ه‌اڵم رێژه‌كه له دابه‌شكردنی كورسییه‌کاندا ،گۆڕانی به‌سه‌ردا نه‌هات. هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان ل ه لوبنان به‌پێی ده‌س������تووری لوبنان ،هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی هه‌ر چوار س������اڵ جارێك ئه‌نجام ده‌درێت .به گوێره‌ی یاس������ای دواوه هاوواڵتیانی لوبنانی كه نوێ������ی هه‌ڵبژاردن ،لهوه ب������ه ته‌مه‌نیان 18ساڵ بێت ،مافی ده‌نگدانیان ههیه. په‌رله‌م������ان ،س������ه‌ركۆمار بۆ خولێكی ش������ه‌ش س������اڵی هه‌ڵده‌بژێرێ������ت و ناكرێت س������ه‌ركۆمارێك ب������ۆ خۆلێكی تر دووباره هه‌ڵبژێردرێته‌وه .س������ه‌ركۆمار ،له‌سه‌ر پێشنیازی په‌رله‌مان سه‌رۆكوه‌زیران ده‌سنیشان ده‌كات. 36هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
سه‌ركۆماره‌كانی لوبنان ل ه سه‌رده‌می سه‌ربه‌خۆیییه‌و ه تا ئه‌مدوایییانه -1به‌شاره ئه‌لخوری (ئه‌یلوولی ١٩٤٤تا ئه‌یلولی،)1952 له‌و س������ه‌رده‌مه‌ی كه لوبنان ژێر ئیداره‌ی فه‌ره‌نسادا بوو، دوو خولی پۆستی سه‌رۆكوه‌زیرانی له ئه‌ستۆدا بوو. -2كه‌میل ش������ه‌معوون (23ی ئه‌یلوولی 1952تا ی22 ئه‌یلوولی )١٩٥٨ -3فوئ������اد ش������ه‌هاب (23ی ئه‌یلوول������ی ١٩٥٨تا 22ی ئه‌یلوولی )1964 -4شارێل حلو (22ی ئه‌یلوولی -1964ئه‌یلوولی.)1970 -5سوله‌یمان فه‌ره‌نجیی‌ه (23ی ئه‌یلوولی 22 -1970ی ئه‌یلوولی )1982 سه‌رۆك وه‌زیران -6ئه‌لیاس س������ه‌ركیس (23ی ئه‌یلوولی ١٩٧٦تا 22ی ئه‌یلوولی)1982 -7به‌ش������یر جه‌می������ل ( ،)1982پێ������ش ڕێوڕه‌س������می سوێندخواردنی سه‌ركۆماری ،تیرۆر كرا. -8ئه‌مین جه‌میل (برای به‌شیر جه‌میل) ٢٣ی ئه‌یلوولی 1982تا 22ی ئه‌یلوولی )1988 -9خاتوو رینییه معه‌وز ( 5تا 22ی تش������رینی دووه‌می ،)1989چه‌ند رۆژێك دوای ده‌سبه‌كاركردنی تیرۆر كرا. -10ئه‌لیاس هه‌راوی (24ی تشرینی دووه‌می 1989تا 24ی تشرینی دووه‌می ،)1998هه‌راوی دوای تیرۆركردنی رینییه معه‌وز بۆ ئه‌م پۆس������ته ده‌ستنیش������ان كرا .هاوكات له‌گ������ه‌ڵ كۆتای������ی ش������ه‌ڕی ناوخ������ۆ و دوای هه‌مواركردنی ده‌س������تووری لوبنان ،خولی سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌و بۆ سێ ساڵ درێژ کرایه‌وه. -11ئه‌می������ل له‌حوود (24ی تش������رینی دووه‌می 1998تا 23ی تش������رینی دووه‌می ،)2007پێ������ش كۆتاییهاتنی خولی سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌و ،په‌رله‌مان به په‌سندكردنی بڕیارێک ،ئه‌وی
تا 24ی تشرینی دووه‌می ساڵی 2007له پۆسته‌كه‌ی خۆیدا هێشته‌وه. -12میش������ێل س������لێمان (حوزه‌یرانی 2008تا ئێستا)، س������لێمان به درێژایی خولێك������ی هه‌ژده مانگ������هی قه‌یرانی سیاس������ی له لوبنان ،بۆ ئه‌م پۆسته هه‌ڵبژێردار .هه‌ڵبژاردنی سه‌ركۆماری له الیه‌ن پهرلهمانهوه به هۆی قه‌یرانی سیاسی، 19جار دوا خرابوو .میشێل سلێمان پێش وه‌رگرتنی پۆستی سه‌ركۆماری ،فه‌رمانده‌ی له‌شكری له ده‌ستدابوو. زۆربه‌ی س������ه‌رۆكوه‌زیرانی لوبنان ،كه‌متر له ساڵێك له پۆس������ته‌كه‌ی خۆیاندا ماونه‌ته‌وه .هه‌ر یه‌ك له سه‌ركۆماری لوبنان ،نێوان چوار تا نۆ جار سه‌رۆكوه‌زیره‌کانیان گۆڕیوه. ته‌نیا ره‌فیق حه‌ریری س������ه‌رۆك وه‌زیرێك كه خۆشه‌ویستی جه‌ماوه‌ری لوبنان بوو ،له سه‌رده‌می سه‌رکۆماریی ئه‌لیاس هه‌راوی دوو خولی چوار س������اڵه و له س������ه‌رده‌می (ئه‌میل له‌حوود)یش بۆ خولێكی چوار ساڵه سه‌رۆكوه‌زیران بوو. مادده‌ی 49ی ده‌ستووری لوبنان به روونی ئاماژه‌ی پێداوه، كه كاندیده‌كانی سه‌ركۆماری بۆیان نییه له پۆسته‌كانی پله یه‌ك كار بكه‌ن و پێویس������ته به كه‌می دوو ساڵ له وازهێنانی تێپه‌ڕیبێت .به‌اڵم بۆ خۆپااڵوتن و هه‌ڵبژاردنی میشێل سلێمان مادده‌ی 49ی ده‌ستووری لوبنان هه‌موار كرا و توانی به‌بێ ئهوه که 2س������اڵ ل������ه وازهێنانی له فه‌رمانده‌ی له‌ش������كری تێپه‌ڕیبێت ،بۆ سه‌ركۆماری لوبنان هه‌ڵبژاردرا.
مه‌رج ه گۆڕاوه‌کانی ده‌ستووری لوبنان بۆ درێژه‌پێدانی خولی سه‌ركۆماری -١ده‌وڵه‌ت به پێی په‌سندکراوێک به زۆرینهی دوو له‌سه‌ر سێی ده‌نگه‌كان ،گۆڕینی ئه‌م بهنده له مادده‌ی 49په‌سند بكات. -٢سه‌ركۆمار ،ته‌ئیدی په‌س������ندكراوی ده‌وڵه‌ت بكات و ڕه‌وانه‌ی ئه‌نجوومه‌نی لوبنانی بكات. -٣ئه‌نجوومه‌ن به زۆرینهی دوو له‌سه‌ر سێ ،دانیشتنێك پێك بێنێت و هه‌ر به‌م زۆرینه‌یه ،گۆڕینی ده‌ستووری بنه‌ڕه‌تی په‌سند بكات. -٤له دواییدا ئه‌نجوومه‌ن خۆپااڵوتنی میشێل سلێمان ،بداته دهنگدانهوه .كاتێك كه دوو له‌سه‌ر سێی نوێنه‌ران ده‌نگی پێ بده‌ن ،ئه‌وا بۆ س������ه‌ركۆمار هه‌ڵده‌بژێردرێت ،جگه لهوه له‌سه‌ر بنه‌مای ئه‌م بهنده له مادده‌ی 49له خولی دووه‌می ده‌نگدان، زۆرینهی کۆ یه‌ک پرسه‌که یه‌کال ده‌کاته‌وه.
ڕووهوه ژماره‌یه‌کی زۆر له حزب ی سیاس������ی دامه‌زراون ،به‌اڵم به‌پێی بارودۆخی سیاس������یی زاڵ به‌سه‌ر ئه‌و واڵته له هه‌شتا س������اڵی ڕابردوودا ،حزبه‌كان زۆرتر ب������ه دوای به‌رژه‌وه‌ندیی گرووپی بوونه و ڕۆڵێکی گرنگیان له سیس������ته‌می په‌رله‌مانیدا نه‌بووه .بۆ نموون‌ه له سااڵنی شه‌ڕی ناوخۆییدا ،هه‌موو حزبه سیاسییه‌كانی لوبنان به كه‌می یه‌كجار له گه‌ڵ هه‌ریه‌ك له حزبی خه‌نیمدا هاوپه‌یمان بوونه و دواتر په‌یمانیان شكاندووه. زۆربه‌ی حزبه‌كان ،ته‌نیا له كاتی هه‌ڵبژاردندا هاوپه‌یمانی ل������ه گ������ه‌ڵ ڕكابه‌ره‌كانی خۆیان������دا ده‌به‌س������تن ،ئه‌مجۆر‌ه هاوپه‌یمانییه به ده‌گمه‌ن ده‌توانێت له په‌رله‌ماندا‌یه‌کێتییه‌کی تۆکم‌ه پێک بێنێت. هه‌ر ئێس������تا هاوپه‌یمانه‌تییه‌کان ل������ه په‌رله‌مانی لوبنان، یه‌كێتی دژی سووریا ،یه‌كێتی 14ئادار (نزیک له ڕۆژاوا)، یه‌كێتی الیه‌نگرانی س������ووریا به ناوی 8ی ئادار ،پێکهاتوو‌ه ل������ه حزبوڵ���ڵ��ا ،حزبی ئیس���ل��امی و حزبی میش������ل عه‌ون سه‌رۆكی پێشووی مه‌س������یحییه‌كانی مارونی ،كه دواتر له گه‌ڵ حزبوڵاڵدا یه‌كی گرت. سه‌ره‌كیترین ره‌وت ه سیاسییه‌كانی ڕكابه‌ر ل ه گۆڕه‌پانی سیاسیی لوبناندا -١گرووپی سیاسیی 14ی ئادار (نزیک له رۆژاوا) پێكهاتووه له چه‌ندین حزب به تایبه‌تی باڵی (المستقبل) كه به سه‌رۆكایه‌تیی س������ه‌عده‌دین حه‌ریرییه یه‌كێ له ڕێبه‌رانی مسۆ‌ڵمان ،حزبی (قوات لبنانی) به سه‌رۆكایه‌تیی سه‌میر جه‌عجه‌عه له حزبه‌كانی مه‌سیحی و حزبی (كه‌تایب) به سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌مین جه‌میل. حزبی (كه‌تایب) ی������ان فااڵنژه‌كانی لوبنان ،پێكهاتووه له مه‌سیحییه توندڕۆکان ،که له ده‌یه‌كانی 40و 50ی زایینی له الیه‌ن پیر جمیل (ئه‌ندامی گرووپی مه‌سیحییه مارونییه‌کان) دامه‌زرێنرا .سه‌میر جه‌عجه‌ع له سه‌رده‌می شه‌ڕی ناوخۆی لوبنان سه‌رۆكی هێزه فااڵنژیسته‌کان بوو.
ی لوبنان حزبه سیاسییه‌كان حزبه سیاسییه‌كان له لوبنان ،ئازادییه‌کی زۆریان ههیه ،له‌م كانوونی دووه‌می 37 2012
-٢بزووتنه‌وه‌ی 8ی ئادار بریتییه له گرووپه هاوپهیمانهكانی س������ووریا به س������ه‌رۆكایه‌تیی حزبوڵاڵ (س������ه‌رۆكی ئێس������تای فراكسیونی حزبوڵاڵ له په‌رله‌مانی لوبنان محه‌ممه‌د ره‌عه‌ده). -٣حزبی سۆشیالیستی پێشکه‌وتووخواز به سه‌رۆكایه‌تیی وه‌لید جو‌نبوالت یه‌كێ له ڕێبه‌ر‌ه دروزییه‌کانه. به‌پێی (ڕێککه‌وتننامه‌ی دوحه) له ساڵی 2008ده‌وڵه‌تی لوبنان و ئۆپۆزسیۆن ،به‌م شێوه‌یه‌ی بهرهوه له‌سه‌ر پێكهاته‌ی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان ڕێککه‌وتن: مارونی 34كورس������ی ،شیعه ،27س������وننی ،27ئۆرتۆدۆكسی یوونانی ،14درووزی ،8ئه‌رمه‌نی ،6كاسۆلیكی یونانی ،8عه‌له‌وی ،2پرۆتس������تانت ،1گرووپه‌كانی تری مه‌س������یحی .1كۆی ژماره‌ی كورسییه‌كان 128كورسییه .له‌م کۆی‌ه 64نوێنه‌ر بۆ مسوڵمانه‌كان و ٦٤نوێنه‌ریش بۆ گرووپه جۆراجۆره مه‌سیحییه‌کان.
سیاسه‌ت :پیشه‌ی بنه‌ماڵه‌یی ل ه لوبنان: جێی سه‌رنجه که له لوبنان و به تایبه‌ت له پایته‌خت ،سیاسه‌ت تێكه‌ڵ به ناوی بنهماڵه بووه و بۆته "پیشه‌ی بنهماڵه"کان .وا دیاره "پاشناوی بنه‌ماڵه‌کان" له ناسنامه‌ی مندااڵنی که‌سه سیاسییه‌کان له لوبنان ،چاره‌نووس������ی ئه‌وان له سیاس������ه‌ت گرێ ده‌دات .ته‌نیا ئهوهنده به‌سه که پاشناوی یه‌کێک جومه‌ییل ،حه‌ریری ،جونبالت، ...بێت ،خێرا ده‌که‌وێت‌ه ناو گۆڕه‌پانی سیاسییه‌وه. نه‌دیم جه‌میل كوڕی 27ساڵه‌ی به‌شیر جومه‌ییل سه‌ركۆماری
هه‌ڵبژێردراوی لوبنانه كه ساڵی 1982دا پێش ئه‌وه‌ی سوێندی یاسایی بخوا ،تیرۆر كرا .مامی نه‌دیم جه‌میل ،ئه‌مین جومه‌ییل دوای به‌ش������یر بوو به س������ه‌ركۆماری ده‌سنیشانكرا و تا ساڵی 1988له‌م پۆسته‌دا مایه‌وه و كاندیدی حزبی مارونی بوو. نیال تووینی ،كچی جوبران تووینیی ژۆرنالیست و نوێنه‌ری پێشووی په‌رله‌مانی لوبنان بوو و له‌الیه‌ن به‌رهه‌ڵستکارانه‌و‌ه تیرۆر كرا .نیال كاندیدی حزبی مه‌س������یحییه ئۆرتۆدۆكس‌ه یوونانییه‌کان بوو. سه‌عد حه‌ریری كوڕی ڕه‌فیق حه‌ریری ،سه‌رۆكوه‌زیرانی پێش������ووی لوبنان بوو ،دوای تیرۆركردن������ی باوکی (ره‌فیق حه‌ریری) له چوارده‌ی ش������وباتی ،2005س������ه‌رۆكایه‌تیی حزبی دژی سوریا (المستقبل)ی له ئه‌ستۆ گرت.
ئامرازی ڕاگه‌یاندنی گشتی ل ه لوبنان لوبنان له ڕوانگه‌ی زۆریی میدیای سه‌ربه‌خۆ و تایبه‌تییه‌وه ،پله‌ی یه‌كه‌می له ناو واڵتانی رۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا ههیه .په‌یامنێرانی بێسنوور له ڕاپۆرتی خویان له ساڵی 2008دا ئاماژه‌یان بهوه دا، که س������ه‌ره‌ڕای ته‌نگژه‌ی سیاسی له لوبنان ،میدیاكانی ئه‌و واڵته ئێستاش "ئازادترین میدیای جیهانی عه‌ره‌بن" .ڕایه‌ڵه ته‌له‌فزیونی و ساته‌الیته‌كان ،وێستگه ڕادیۆیییه‌کان و ماڵپه‌ره ئینترنێتییه‌کان، رۆژنامه و باڵوكراوه‌كان به زمانی عه‌ره‌بی ،فه‌ره‌نسی ،ئینگلیزی و ئه‌رمه‌نی ده‌رده‌چن ،گشتین و خه‌ڵک ده‌ستیان پێڕاده‌گات.
لوبنان ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری لوبنان
پایته‌خت:
به‌یرووت ،ژماره‌ی دانیشتووان ( )1.900.000که‌س
پانتایی خاک:
( )10.452کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
( )4.254.583که‌س .ئاماری سالی ٢٠١٠
ڕێژهی شارنشینی:
( )%87.1ئاماری سالی ٢٠٠٩
ڕێژهی ژنان:
()%٥١
ڕێژهی پیاوان:
()%٤٩
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندنهوه و نووسین) )%89.6( :ئاماری ساڵی ٢٠٠٧ ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
()%٨٦
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%93.4
ئابووری:
( )%5.3کشتوکاڵ )%16.5( ،پیشه‌سازی و ()%78.2یش خزمه‌تگوزارییه. ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
سهرچاوهVOA :
38هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
سه‌روه‌ریی یاسا
وه‌رگێڕ :نه‌زیر ه خانۆ
سه‌رده‌مانێكى دورودرێژ ل ه مێژووى مرۆڤایه‌تیدا ،ده‌سه‌اڵتداران و یاسا ل ه یه‌ك ڕیزدا بوون‌ـ یاسا به‌ساده‌یى ئه‌و شت ه بوو ك ه ده‌سه‌اڵتدار ده‌یویست. یه‌كه‌مین هه‌نگاو بۆ دووركه‌وتنه‌و ه له‌م ملهوڕییه ،بۆچوونى ده‌س���ه‌اڵتدار له رێگاى یاس���ا ب���وو ،که واتای نزمتربوونی حوکمڕان له یاس���ا و ئه‌رکی ئ���هو بۆ حوکمڕانی ،به‌ڕێگه‌ی یاس���ایی بوو .حكوومهت��� ه دیموكراتییه‌کان، ب ه پێکهێنانی س���ه‌روه‌ریی یاس���ا ،هه‌نگاوی زیاتریان له‌م بواره‌دا نایهوه. هه‌رچه‌ند ه هیچ كۆمه‌ڵگه‌یه‌ك بێ كێش ه و گرفت نییه ،به‌اڵم سه‌روه‌ریی یاسا پش���تیوانى له مافى سیاس���ى ،كۆمه‌اڵیه‌تى و ئابوورى ده‌كات و به‌بیرمان ده‌هێنێته‌و ه ك ه ملهوڕی و بێ یاسایى ،ته‌نیا هه‌ڵبژارده‌كانى ئێم ه نین.
كانوونی دووه‌می 39 2012
* سه‌روه‌ریى یاس������ا به‌و مانایه‌یه كه هیچ تاكێك ،چ س������ه‌ركۆمار و چ كه‌سێكى ئاسایى له یاسا به‌رزتر نییه. له حكوومه‌ته دیموكراتییه‌كاندا ،ده‌سه‌اڵت له رێگه‌ى یاسا به‌كار ده‌بردرێت و خۆشیان به‌و یاسایانه پابه‌ندن. * ده‌بێ������ت یاس������اكان ل������ه ئاڕاس������ته‌ى ویس������ت و داخوازییه‌كانى خه‌ڵك دابن ،نه‌ك به‌پێى مه‌یلی پاشاكان، ملهۆڕه‌كان ،به‌رپرسانى سه‌ربازى ،رێبه‌ره ئایینییه‌كان یا خود حزبه‌كان. * خه‌ڵك له حكوومهت������ه دیموكراتییه‌كاندا خوازیارى په‌یڕه‌ویك������ردن له یاس������ان ،چونكه په‌ی������ڕه‌وى له بنه‌ما و ده‌س������توورى خۆیان ده‌كه‌ن .كاتێك كه یاس������ا له‌الیه‌ن خه‌ڵكێك������هوه داده‌نرێ������ت كه ده‌بێت په‌ی������ڕه‌وى لێ بكه‌ن، دادپه‌روه‌رى به‌باشترین شێوه به‌ڕێوه‌ده‌چێت. * بۆ س������ه‌روه‌ریی یاس������ا ،ده‌زگایه‌ك������ى به‌هێز و سه‌ربه‌خۆى دادوه‌رى پێویسته كه خاوه‌نی ده‌سه‌اڵت، به‌هێزی������ی ،هه‌روه‌ها دارایى و متمانه‌ى پێویس������ت بۆ بردنه ژێر پرسیارى به‌رپرسانى حكوومى و ته‌نانه‌ت سه‌رۆكه پایه‌به‌رزه‌كان له‌به‌رامبه‌ر یاسا و ده‌ستوورى واڵتدا هه‌بێت. * ل������ه‌م رووه‌وه ،دادوه‌ره‌كان ده‌بێ������ت زۆر راهێنراو، شاره‌زا ،سه‌ربه‌خۆ و بێالیه‌ن بن .ئه‌وان بۆ ئه‌نجامدانى ئه‌ركه پێویسته‌كانیان له سیسته‌می یاسایى و دادوه‌ریدا، ده‌بێت پابه‌ند به‌بنه‌ماكانى دیموكراسى بن. * لهوانهیه یاس������اكانى حكوومهت������ى دیموكراتی������ك س������ه‌رچاوه‌ى جۆراوجۆرى وه‌ک :ده‌س������تووره نووس������راوه‌كان ،بڕی������ار‌ه په‌س������ه‌ندكراوه‌كان و بنه‌م������اكان ،پ������ه‌روه‌رده‌ى مه‌زهه‌ب������ى ،ئه‌خالق������ى و داب و نه‌ریت������ى كولت������وورى هه‌بێت ،به‌بێ له‌به‌رچاوگرتنى س������ه‌رچاوه‌كانیان ،یاساكان ده‌بێت ب������ۆ پارێ������زگارى له ماف و ئازادییه‌كانى خه‌ڵك، پێش������بینیى پێویس������ت به‌كار بێنن: له‌به‌ر ئه‌وه‌ى كه مه‌رجى 40هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
یاس������ا ،پاڵپشتى یه‌كسان له هه‌مووانه ،ناتوانێت ته‌نیا بۆ یه‌ك كه‌س یا خود گرووپێك ،شیاوى جێبه‌جێكردن بێت. هاوواڵتیان ده‌بێت له گرتنى نایاس������ایى و پشكنینىماڵ ،یان ده‌ست به‌سه‌رداگرتنى دارایییه‌كانیان پارێزراو بن. هاوواڵتیانى تاوانبار به‌تاوان ،شایانى دادگاییكردنىخێرا و ئاش������كران و مافى خۆیانه ،كه له‌گه‌ڵ سكااڵكار دژایه‌ت������ى بكه‌ن یا پرس������یاریان لێ بك������ه‌ن .ئه‌گه‌ر ئه‌م شه‌خس������انه مه‌حكووم بكرێن ،س������زاى ب������ێ به‌زیانه و نائاسایى بۆ ئه‌وان له‌به‌ر چاو ناگیرێت. ناتوان������ن هاوواڵتی������ان ناچار كه‌ن ك������ه دژى خۆیانش������ایه‌تى بده‌ن .ئ������ه‌م بنه‌مایه ،به‌رگری ل������ه هاوواڵتیان ل������ه‌به‌رامبه‌ر گوش������ارهێنان ،خ������راپ كه‌ڵكوه‌رگرتن یان ئه‌ش������كه‌نجه‌داندا ده‌کات و ئه‌م چه‌ش������نه كرداران‌هش له پۆلیسدا که‌م ده‌کاته‌وه.
هێزى دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆ
دادوه‌ر‌ه سه‌ربه‌خۆ و لێوه‌شاوه‌كان ،بنه‌ما و ئه‌ساسى سیسته‌مێك له دادگا یاسایییه‌کان ،دادپه‌روه‌رانه ،بێالیه‌ن و ده‌س������ته‌به‌ربوو له‌الیه‌ن ده‌ستوورن ،که وه‌كو ده‌سته‌ى دادوه‌رى ده‌ناسرێن .ئه‌م سه‌ربه‌خۆییی‌ه به‌و مانایه نییه، ك������ه دادوه‌ره‌كان ده‌توان������ن به‌پێى بۆچوونى شه‌خس������ى بڕیاره‌كان وه‌ربگرن ،به‌ڵكو ئ������ه‌وان ئازادن تاكو بڕیارى یاس������ایى رێكبخ������ه‌ن -هه‌تا ئه‌گه‌ر ئ������هو بڕیارانه له‌گه‌ڵ ده‌وڵ������ه‌ت ی������ا گرووپه‌كانى به‌شداربوو له ده‌سه‌اڵت که به‌ش������ێکن له رووداوه‌كه ،له ناكۆكیدا بێت. * له دیموكراسییه‌كاندا، سه‌ربه‌خۆیى س������ه‌باره‌ت به گوشارى سیاسى كه له‌الیه‌ن به‌رپرس‌ه هه‌ڵبژێردراوه‌كان و یاس������ادانه‌ران به‌كارهاتووه، نیش������انه‌ى بێالیه‌ن������ى دادوه‌ره‌كان������ه .فه‌رمان������ى دادوه‌رى ده‌بێت بێالیه‌ن بێت و به پێى ڕاستییه‌كان له هه‌ر پرسێکدا ،لێهاتوویی كه‌سان
و بهڵگه یاس������ایییه‌کان و یاساكانى په‌یوه‌ست ده‌ربكرێن، به‌بێ هیچ س������نووردانانێك یان به‌كارهێنانى كارتێكه‌رى نابه‌جێ له‌الی������ه‌ن گرووپ������ه به‌رژه‌وه‌ندیداره‌كانه‌وه .ئه‌م بنه‌مای������ه ،گه‌ره‌نتى یه‌كس������انیى تاكه‌كان‌ه ل������ه به‌رامبه‌ر پشتیوانى یاسادا. * ده‌س������ه‌اڵتى دادوه‌رى ل������ه ش������ێكردنه‌وه‌ى یاس������ا گش������تییه‌كانیدا و راگه‌یاندن������ى هه‌ر پێش������ێلكارییه‌ك له ده‌ستوور له‌الیه‌ن ئهوانهوه ،وه‌کو کۆسپێکی سه‌ره‌کی له که‌ڵکوه‌رگرتنی نه‌رێنی له ده‌سه‌اڵت له‌الیه‌ن حوکمڕانانه‌و‌ه وه ده‌کرێ������ت ،هه‌تا ئه‌گه‌ر ئه‌م ده‌س������ه‌اڵته له‌الیه‌ن زۆرینه هه‌ڵبژێردرابێت .به‌محاله‌شه‌و‌ه پێویسته كه سه‌ربه‌خۆیى دادگاكان به‌ڕه‌س������مى بناس������رێت و بتوان������ن بڕیاره‌كانى خۆیان له‌سه‌ر بنه‌ماى یاسا ،نه‌ك له‌سه‌ر بنه‌ماى تێبینیى سیاسى رێكبخه‌ن. * دادوه‌ره‌كان چ هه‌ڵبژێردراو بن و چ دانراو ،ده‌بێت ئاسایشى كارى و قۆناغى خزمه‌تكردنیان له‌الیه‌ن یاساو‌ه گه‌ره‌نتى ك������راو بێت ،تا بتوانن به‌بێ هه‌بوونى دڵه‌ڕاوكێ له گۆش������ار یان هێرش������كردن له‌الیه‌ن ئه‌و به‌رپرسانه‌ى ده‌س������ه‌اڵتیان له ده‌س������تدایه ،بڕیار بده‌ن .كۆمه‌ڵگه‌یه‌كى شارستانى به‌دابینكردنى بارهێنان و مافێكى تێروته‌سه‌ل پێش������ان ده‌دات ،كه ئاگادارى توانایى و لێوه‌ش������اوه‌یى دادوه‌رانه. * متمانه كردن به بێالیه‌نى سیسته‌مى دادگاكان -له‌به‌ر ئه‌وه‌ى وه‌كو به‌ش������ێكى "ناسیاس������ى" له ده‌وڵ������ه‌ت له‌قه‌ڵه‌م ده‌درێن -سه‌رچاوه‌ى س������ه‌ره‌كیى ده‌سه‌اڵت و شه‌رعییه‌تى ئه‌وانه. * به‌محال������ه دادگاكان������ى واڵتێك دروس������ت به ڕاده‌ی دامه‌زراوه‌كان������ى دیكه ڕووبه‌ڕووى راڤه‌كردن ،ورده‌كارى
و ره‌خنه‌گرتنى خه‌ڵك دهبنهوه و له‌و ڕووهوه پارێزراوییان نیی������ه .ئازادی������ی ڕاده‌ربرین بۆ هه‌مووان������ه :دادوه‌ران و ڕه‌خنه‌گرانیان. * بنه‌م������ا ئه‌خالقییه‌کان������ی دادوه‌ریى به‌مه‌به‌س������تى متمانه‌كردن له بێالیه‌نى دادوه‌ره‌كان ،داوایان لێ ده‌كات كه له بڕیاردان له‌باره‌ى ئه‌و پرسانه‌ی كه تووشى ناکۆکیی به‌رژه‌وه‌ندین ،خۆیان بپارێزن (یا خۆیان ده‌رباز كه‌ن). * له دیموكراس������ییه‌كدا ناكرێت له‌به‌ر س������كااڵى بچ������ووك یا واڵمدان������هوه به ره‌خن‌ه سیاس������ییه‌کان، دادوه‌ره‌كان له‌كار الدرێن .ته‌نیا له‌به‌ر تاوانه جدى یان س������ه‌رپێچییه‌كان ،له رێگاى قۆناغه‌كانى درێژ و ئال������ۆز ،بانگكردن ب������ۆ دادگا (راگه‌یاندنى تاوان) و دادگای������ى كردن -چ له‌به‌رامبه‌ر یاس������ادانه‌ران و چ له‌به‌رامبه‌ر ئه‌نجومه‌ن������ى ره‌وای دادگایى كردنێكى جیا ،ده‌توانن دادوه‌ره‌كان له‌كار الده‌ن. * ده‌سته‌یه‌كى دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆ ،متمانه به خه‌ڵك ده‌دات ،ك������ه بڕیارى دادگاكان به‌پێى یاس������اكانى واڵت و ده‌س������توور ده‌بێت و په‌یوه‌ندى به ده‌ستاوده‌س������تکردنی ده‌سه‌اڵتى سیاسى یان گوشار له‌الیه‌ن زۆرینه‌ى كاتییه‌و‌ه نییه .به‌پێدانى ئه‌م جۆر‌ه س������ه‌ربه‌خۆیییه ،سیس������ته‌مى دادوه‌رى له دیموكراس������ییه‌كدا وه‌كو پش������تیوانى مافى خه‌ڵك و ئازادى ئه‌وان كار ده‌كات.
وه‌المده‌ره‌وه‌یی ده‌وڵه‌ت
وه‌اڵمده‌ریی ده‌وڵه‌تى به‌و مانایه‌یه ،كه كارمه‌ندانى پایه‌به‌رزى ده‌وڵه‌ت -هه‌ڵبژێردراو یا دانراو -به‌رپرسن كه له باره‌ى بڕی������اره‌كان و كاره‌كانیان ،روونكردنه‌و‌ه به هاوواڵتیان بده‌ن .وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یی ده‌وڵه‌ت له رێگاى میكانیزمى جیاوازه‌و‌ه دێته ئه‌نجام -سیاسى ،یاسایى و جێبه‌جێكردن -كه به‌مه‌به‌ستى رێگرتن له گه‌نده‌ڵى دانراون و گه‌ره‌نتى ده‌كه‌ن ك������ه كارمه‌ندانى ده‌وڵه‌ت ه������ه‌روا وه‌اڵمده‌رن و خه‌ڵك ده‌س������تیان پێ راده‌گات. له كات������ى نه‌بوونى ئه‌م ج������ۆره میكانیزمانه ،ده‌رفه‌تى هه‌ڵدانى گه‌نده‌لى ههیه. میكانیزمى س������ه‌ره‌كیى وه‌اڵمده‌ره‌وه‌یی سیاس������ى، هه‌ڵبژاردن������ى ئ������ازاد و دادپه‌روه‌رانه‌ی������ه .هه‌ڵبژاردن و قۆناغه‌كان������ى دیاری ک������راوی خزمه‌ت ،به‌رپرس������ه هه‌ڵبژێردراوه‌كان ناچار ده‌كات كه له‌باره‌ى كاره‌كانى خۆیان������هوه وه‌اڵم بده‌نه‌وه و ده‌رفه‌تێك بۆ ڕكابه‌ره‌كانى كانوونی دووه‌می 41 2012
هه‌ڵبژاردن بڕه‌خسێنن ،تا سیاسه‌ته‌كانى خۆیان پێشانی هاوواڵتیان بده‌ن .ئه‌گه‌ر ده‌نگده‌ران له كرده‌وه‌ى یه‌كێك له به‌رپرسه‌كان ڕازى نه‌بن ،لهوانهیه كاتێك كه قۆناغى كاركردنى ته‌واو ده‌بێت ،ده‌نگى پێ نه‌ده‌ن. که به‌رپرسانى ده‌وڵه‌تى به چ رێژه‌یه‌ك له‌الیه‌نى ئهوه سیاس������ییه‌و‌ه وه‌اڵم������ده‌رن ،په‌یوه‌ندى ب������ه‌وه‌وه ههیه كه پله‌كه‌یان به‌هه‌ڵبژارد ن یان به‌دان������راوى بووه ،هه‌رچه‌ند كات جارێك دووباره هه‌ڵده‌بژێردرێنه‌وه‌و ده‌توانن چه‌ند قۆناغ له‌سه‌ر كاره‌كه‌یان بن. * میكانیزمه‌كانى وه‌اڵمده‌ریی یاس������ایى ئه‌م بواران‌ه له‌خۆ ده‌گرێت: ده‌ستوور ،بڕیارى په‌سه‌ندكراوى ده‌سته‌ى یاسادانان، حوكمه‌كان ،یاس������اكان ،رێس������اكانى كار و كه‌ره‌سه‌كانى یاسایى كه دیار ده‌كه‌ن ،به‌رپرس‌ه ده‌وڵه‌تییه‌کان ده‌توانن چ كارێ������ك بكه‌ن و چى نه‌كه‌ن ،هه‌روه‌ها هاوواڵتیان چۆن ده‌توانن دژى ئه‌و به‌رپرس������انه‌ى كه له كاره‌كانیان رازى نین ،هه‌ڵوێست بنوێنن. یه‌کێک له هۆکاره س������ه‌ره‌کییه‌کانی سه‌رکه‌وتنی هێزى دادوه‌ریی سه‌ربه‌خۆ ،وه‌المده‌ریی یاسایییه، كه وه‌كو شوێنى لێكۆڵینه‌وه‌یه و هاوواڵتیان سكااڵى خۆیان دژ ب������ه ده‌وڵه‌ت ده‌به‌نه‌ئ������هو جێیه ،كه له خزمه‌تى خه‌ڵكدان. میكانیزمه‌كانى وه‌اڵمدانه‌وه‌ى یاس������ایى ئه‌م شتانه‌ى خواره‌وه له‌خۆ ده‌گرێت: یاسا ئه‌خالقییه‌کان و بنه‌ماى ره‌فتارى بۆ بهرپرسانىی ده‌وڵه‌تى ،که چوارچێوه‌یه‌كى گش������تى له‌و ش������ێوازانه قه‌بووڵ ناكرێن ،پێشكه‌ش ده‌كات. بهرژهوهندییه دژ به‌یه‌كه‌كان و یاساكانى پهیوهستبه ئاشكراكردنى دارایییه‌كان ،به‌رپرسانى واڵت ناچار ده‌كات ،كه س������ه‌رچاوه‌ى داهات و دارایییه‌كانى خۆیان ئاشكرا كه‌ن تا هاوواڵتیان بتوانن دادوه‌رى بكه‌ن ،كه ئایا به‌رژه‌وه‌ندیی دارایى به‌رپرس������ان لهوانهیه به‌شێوه‌یه‌كى ناڕه‌وا كاریگه‌رى له‌س������ه‌ر كاره‌كانى ئه‌وان ده‌بێت یان نا؟ یاس������اى خۆره‌تاو ( ،)sunshine lawsبهڵگه ومهحزهرى دانیش������تنه‌كانى ده‌وڵه‌ت ده‌خات‌ه به‌رده‌س������تى چاپه‌مه‌نییه‌كان و خه‌ڵك به‌گشتى. پێویستیى به‌شداریكردنى هاوواڵتیان ،وادهخوازێتسهرچاوه :ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا
42هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
ك������ه هه‌ندێك له بڕیاره‌كانى ده‌وڵه‌ت ده‌بێت بیروبۆچوونى خه‌ڵكى تێدا بێت. لێكۆڵین������ه‌وه‌ى دادوه‌رى ،هێز ده‌دات������ه دادگاكان تابتوانێت لێكۆلینه‌و‌ه له بڕیاره‌كان و كاره‌كانى به‌رپرسان و رێكخراوه‌كانى ده‌وڵه‌تدا بكات. * میكانیزمه‌كان������ى وه‌اڵمدان������ه‌وه‌ى جێبه‌جێك������ردن، به‌ڕێوه‌به‌رایه‌ت������ى له رێكخراوه‌كان ی������ان وه‌زاره‌ته‌كان و ڕه‌وته‌كان ،هه‌روه‌ها پرۆسه‌ى جێبه‌جێكردنه‌کان ده‌گرێته‌و‌ه و جۆرێ������ك رێكخراون كه گه‌ره‌نتى ئ������هوه بكه‌ن ،بڕیار و كارى به‌رپرس������انى ده‌وڵه‌ت به‌رژه‌وه‌ندی������ی هاوواڵتیانى له‌به‌رچاوه. * میكانیزمه‌كان������ى وه‌اڵمدان������ه‌وه‌ى جێبه‌جێكردن ئه‌م شتانه له خۆى ده‌گرێت: رێكخراوه‌كانى فریاڕه‌سى خه‌ڵك ،به‌رپرسى گوێگرتنو سه‌رقالبوون به سكااڵى هاوواڵتیانن. لێكۆڵه‌ر‌ه داراییی‌ه سه‌ربه‌خۆکان ،به‌وردى توێژینهوهلهسهر به‌كارهێنانى سه‌رمایه نیشتمانییه‌کان ده‌كه‌ن ،تا نیشانه‌كانى خراپ كه‌ڵكوه‌رگرتن دیار بكه‌ن. دادگاكانى جێبه‌جێكردن كه به‌دواداچوون له سكااڵكانىهاوواڵتی������ان له‌ب������اره‌ى بڕیاره‌كان������ى به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تییه‌كان ده‌كه‌ن. یاس������ا ئه‌خالقییه‌كان كه به‌ڕواڵه‌ت له‌قاوده‌رن -ئه‌وكه‌س������انه‌ى كه له‌ن������او كارمه‌ندانى ده‌وڵه‌تى س������ه‌باره‌ت به‌گه‌نده‌ل������ى ی������ا كه‌ڵكوه‌رگرتنى خراپ ل������ه هێزى ده‌وڵه‌تى ده‌س������ت به له‌قاودان ده‌كه‌ن -له به‌رامب������ه‌ر كردارى تۆله ئه‌ستێنه‌رانه پشتیوانیان لێده‌كات.
نۆروێژ
و
سیستمی هه‌ڵبژاردن له‌و واڵته‌دا ئاماده‌كردنی :شه‌یدا عه‌زیز واڵتی نۆروێژ ،كه‌وتۆته به‌ش���ی رۆژئاوای نیمچ ه دوڕگه‌ی س���كاندیناڤیا كه ل ه دوورترین ناوچه‌ی ئه‌ورووپایه .ئه‌م واڵت ه له‌گه‌ڵ واڵتانی فینله‌ندا و سوێد و ،هه‌روه‌ها له‌گ���ه‌ڵ یه‌كێتی س���ۆڤیه‌تی جاران هاوس���نووره ،ده‌ڵێن به‌هۆی ئه‌و هاوس���نووره‌ی له‌گه‌ڵ یه‌كێتی سۆڤیه‌تی جاران هه‌یبووه ،بۆت ه ئه‌ندامی ناتۆ و یه‌كێك ل ه گرنگترین بنكه‌كانی ناتۆش له ناوچه‌ی ئپستیزبێرگنی نۆروێژه ،به‌اڵم له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌شانه‌وه‌ی یه‌كێتی سۆڤیه‌تی جاران ،ل ه پێگ ه و گرنگیی جیۆپۆله‌تیكی ئه‌و واڵت ه كه‌م بۆوه. واڵت������ی نۆروێژ ل������ه رێگه‌ی گه‌روه س������تراتیژییه‌كه‌ی (سكاژراك) بۆته دراوس������ێی دانیمارك ،هه‌ر له رێگه‌ی ئ������هو گه‌روه‌ش������هوه دهگاته ده‌ریای بالتی������ك و دوڕگه‌ی بوتن������ی .نۆروێژ له ناوچ������هی نوردیك گرنكییه‌كی زۆری ههیه .ئه‌و واڵته ل������ه ئهنجومهنی نوردیك و ئهنجومهنی ئه‌ورووپ������ا ئه‌ندامه و له‌گه‌ڵ واڵتانی س������وید ،فینله‌ندا، نه‌مسا ،سویسرا و ئیسله‌ندا ،یه‌كێتی بارزگانی (ئێفتا) یان بونیاد ناوه .
واڵتی نۆروێژ ،له رێگای ده‌ریای باكوور ،زه‌ریای ئه‌تله‌س، ده‌ری������ای بارنتس و به‌س������ته‌له‌كی باك������ووره‌وه په‌یوه‌ندی به شوێنه‌كانی دیكه‌ی جیهانه‌وه ههیه .ئه‌و واڵته به هۆی ده‌ریای باك������ووره‌وه ده‌گات������ه بریتانیا و هه‌ر ئ������ه‌وه‌ش وایكرد وێڕای په‌یڕه‌وكردنی سیاسه‌تی بێالیهنانه له شه‌ڕی دووه‌می جیهانی بكه‌وێته به‌ر هێرش ،چونكه هه‌ڵكه‌وته‌ی جوگرافیایی ئه‌و واڵته، بۆ ئه‌نجامدانی كرده‌وه‌ی سه‌ربازیی ئه‌ڵمانیا دژی بریتانیا له زه‌ریای ئه‌تله‌سی باكوور ،گرنكییه‌كی زۆری هه‌بوو .
كانوونی دووه‌می 43 2012
له س������ه‌ده‌ی حه‌فت و هه‌شتی زایینی ،خزمانی نورماند كه دانیشتووی نۆروێژ بوون ،هێرشیان كرده سه‌ر بریتانیا و فه‌ڕه‌نسا و ده‌سكه‌وتێكی زۆریان به‌ده‌ست هێنا ،له ساڵی 872ی زایینی حكوومه‌تی پاش������ایه‌تی له‌و واڵته دامه‌زرا و له سه‌ده‌ی 11ـه‌ش ئایینی مه‌س������یحی گهیشته ئه‌و واڵته. له س������ه‌ده‌ی 13هاوكات له‌گه‌ڵ باڵوبوونه‌وه‌ی ده‌ریاوانی له نۆروێژ ،خه‌ڵكی ئه‌و واڵته گه‌یش������تنه ئه‌و په‌ڕی هێز .له ئه‌نجامدا هه‌موو دوڕگه‌كانی باكووری (ئه‌تله‌س) تا دهگاته دووڕگه‌ی ئیسله‌ندای خس������ته ژێر ركێفی خۆیان ،به‌اڵم له كۆتاییدا ورده ورده هێزی خۆیان له‌ده‌س������ت دا تاكو بووه به‌شێك له واڵتی دانیمارك. دوای كۆنگره‌ی ڤیه‌ننا له س������اڵی ،1815س������ه‌ربه‌خۆیی ناوخۆی نۆروێژ له‌ناوچوو و به‌پێی ئه‌و خزمه‌ته‌ی كه واڵتی سوێد بۆ روخاندنی ناپلیۆن بوناپارت ئیمپراتوری فه‌ڕه‌نسا ئه‌نجام������ی دابوو ،وێ������ڕای ناڕازیبوونی خه‌ڵ������ك ،ئه‌و واڵته لكێنرایه سوێد و دوڕگه‌ی ئیسله‌ندیش كه هی نۆروێژ بوو، ئه‌ویش بوو به هی سوێد . ل������ه س������اڵی 1905ی زایینی ،واڵتی نۆروێژ س������ه‌ربه‌خۆیی وه‌ده‌ست هێنا و یه‌كێك له شازاده‌كانی دانیمارك به ناوی كارڵ بوو به شای ئه‌و واڵته ،ناوبراو 25ساڵ له‌سه‌ر حوكم بوو ،له ساڵی 1975دووای مردنی ،تاج و ته‌ختی پاشایه‌تی گهیشته كوڕه‌ك������هی به ناوی ئۆالڤ ( .)Olavش������ا ئ������ۆالڤ له مانگی (ژانویه) 1991كۆچی دوایی كرد و كوڕه‌كه‌ی شازاده هاراڵد
گه‌یشتنی ئایینی مه‌سیحی بۆ نۆروێژ
44هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
()Haraldی پێنجه‌م كه له س������اڵی 1990ـ������هوه به وه‌كاله‌ت پاشایه‌تی واڵتی وه‌رگرتبوو ،رێك له‌گه‌ڵ مردنی باوكی له 21ی ژانویه به‌فه‌رمی تاجی پاشایه‌تی له‌سه‌ر نا. به‌گش������تی واڵتی نۆروێژ له ساڵی 1381تا رۆژی 28ی مارس������ی س������اڵی 1814ی زایینی به واڵت������ی دانیماركه‌و‌ه لكێنراب������وو .له له س������اڵی 1814تاكو س������اڵی 1905یش لكێنرابوو‌ه واڵتی سوێد و ،له 15ی ئۆكتۆبه‌ری سالی 1905 به‌دواوه سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت. نۆروێ������ژ له ش������ه‌ڕی یهكهم������ی جیهانی ،بێالی������ه‌ن بوو. هه‌رچه‌نده به‌شێكی زۆری كه‌شتییه‌كانی هێزی ده‌ریایی ئه‌و واڵته له‌الیه‌ن ئه‌لمانییه‌كان و هاوپه‌یمانانی نقومی ده‌ریا بوو، به‌اڵم بێالیه‌نی خۆی پاراست .له شه‌ڕی دووه‌می جیهانی، كه‌وت������ه به‌ر هێرش������ی ئه‌لمانیای ن������ازی و دووای دوومانگ خۆڕاگری ،شكس������تی هێنا .له‌وكاته‌ی كه شا و ئهنجومهنی ده‌وڵه‌ت له له‌نده‌ن ،ده‌وڵه‌تی نۆروێژی ئازادیان پێكهێنابوو، پله به‌رزێكی سه‌ربازیی نۆروێژی به‌ناوی ویدكون كیسلینگ ( )Widkun quislingك������ه له‌گ������ه‌ڵ ئه‌ڵمانیا هاوپه‌یمانی به‌س������تبوو ،بووه سه‌رۆكی نۆروێژ ،به‌اڵم دوای ته‌واو بوونی ش������ه‌ڕ و ئازادبوونی ئه‌و واڵته ،به تۆمه‌تی خیانه‌ت به واڵت، گولله‌باران كرا. دوای كۆتاییهاتنی شه‌ڕ ،نۆروێژ سیاسه‌تی بێالیه‌نی خۆی وه‌النا و له س������اڵی ،1949ئه‌ندامیه‌تی یه‌كێتی ئه‌تله‌نتیكی باكوور (ناتۆ)ی قبول كرد.
نغرۆكردنی كه‌شتییه‌كانی هێزی ده‌ریایی نۆروێژ له‌الیه‌ن ئه‌لمانیه‌كانه‌وه
شا كارڵ یه‌كه‌مین شای نۆروێژ
هه‌ڵبژاردنی شا
شا ئۆالڤ 1991-1903
میراتگریی به‌پێی خزمایه‌تی له‌گه‌ڵ باوك ده‌بێت ،به‌وهۆیه‌و‌ه ته‌نها كه‌س������انی نێرین������ه كه له هاوس������ه‌رگیریێكی یاس������ایی له‌دایكبوونه ،دهبنه جێنشینی كه‌سانی نێرینه .هێلی خزمایه‌تی نزیك به‌س������ه‌ر هێلی خزمایه‌تی دوور زاڵه و هه‌روه‌ها كه‌سانی به‌ته‌مه‌نتر بۆ جێنشینی له پێشترن .له‌نێو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه بۆ جێنشنی ش������ا دیاری ده‌كرێن ،ئه‌و منداڵه‌ی كه هێشتا له‌دایك نه‌بووه ،له‌و كاته‌ی كه له‌دایك ده‌بێت جێگای خۆی بۆ جێنیشنی شا دووای مردنی باوكی دیاری ده‌كات. كاتێك ش������ازاده‌یه‌ك كه مه‌رجی پێویس������ت بۆ میراتگری و به‌ده‌س������تهێنانی تاج و ته‌ختی نۆروێژی تێدایه له‌دایك ده‌بێت، ناو و كات������ی له‌دایكبوونی به یه‌كه‌مین كۆبوونه‌وه‌ی په‌رله‌مان (ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌وره) ،كه دوای له‌دایكبوونی ده‌به‌س������ترێت، راده‌گه‌یێندرێت و ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ش ناوونیشانی له كۆنووسی كۆبوونه‌وه‌كه‌ی خۆی دیاری ده‌كات. نزیكترین میراتگری تاج و ته‌خت ئه‌گه‌ر كوڕی ئه‌و شایه بێت كه له‌س������ه‌ر ته‌ختی پاشایه‌تییه ،به شازاده ناو ده‌بردرێت و ئه‌و كاته‌ی كه ته‌مه‌نی دهبێته 18س������اڵی ته‌واو ،به‌بێ ئ������ه‌وه‌ی مافی ده‌نگدان و وه‌رگرتنی به‌رپرس������یاریه‌تی هه‌بێت ،ده‌توانێت له كۆبوونه‌وه‌كانی ئهنجومهنی وه‌زیران به‌شدار بێت .به‌بێ ره‌زامه‌ندی شا هیچیه‌ك له شازاده‌كانی كۆشكی پاش������ایه‌تی مافی زه‌ماوه‌ندیان نییه ،هه‌روه‌ها به‌ب������ێ ئیزنی ش������ا و په‌رله‌مان مافی ئه‌وه‌یان نیی������ه حكوومهت یان پاش������ایه‌تی واڵتێكی دیكه وه‌ربگرن .ئه‌گه‌ر شازاده‌یه‌ك پێچه‌وانه‌ی ئه‌و بڕیارانه كار بكات ،خۆی و نه‌وه‌كانی مافی وه‌ده‌ستهێنانی تاج و ته‌خه‌تی پاشایه‌تی نۆروێژ له‌ده‌ست ده‌ده‌ن. ئه‌گ������ه‌ر هاتوو له كاتی مردنی ش������ا ،جێنش������ینی ئه‌و هێش������تا نه‌گه‌یشتبێته ته‌مه‌نی یاسایی ،ئهنجومهنی ده‌وڵه‌ت خێرا بانگه‌شه‌ی په‌رله‌مان ده‌كات بۆ گرێدانی كۆبوونه‌وه .له كاتی منداڵیی ش������ا و تا گرێدانی كۆبوونه‌وه‌ی په‌رله‌مان ،به‌رپرس������یاریه‌تی به‌ڕێوه‌بردنی
ویدكون كیسلینگ
واڵت به‌پێی ده‌ستوور له‌سه‌ر شانی ئه‌نجوومه‌نی ده‌وڵه‌ت ده‌بێت. ئه‌گه‌ر شا ،به‌هه‌ر هۆیه‌ك جگه له ئاماده‌بوونی له شه‌ڕگه، ل������ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت بێت ،یان به‌هۆی كێش������هی ته‌ندروس������تی نه‌توانێت ئیداره‌ی واڵت بكات ،شازاده‌ی جێگر ،به شێوه‌یه‌كی كاتی حكوومهت به‌ڕیو‌ه ده‌بات ،به‌مه‌رجێك گهیشتبێته ته‌مه‌نی یاسایی بۆ بوون به شا . له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌ی شا گهیشته ته‌مه‌نی یاسایی ،به‌رپرسیاریه‌تی حكوومهت وه‌رده‌گرێت و له به‌رامبه‌ر په‌رله‌مانیش������دا سوێند ده‌خ������وات و ئه‌گه‌ر له كاتی به‌س������تنی كۆبوونه‌وه‌ی په‌رله‌مان له‌وێ نه‌بوو ،نامه‌ی سوێندخواردنه‌ك‌ه ده‌نێردرێت‌ه ئهنجومهنی ده‌وڵه‌ت و پاش������ان له كۆبوونه‌وه‌كانی دیك������هی په‌رله‌مان ،له بۆنه‌یه‌كی فه‌رمی له‌الیه‌ن شا ،ده‌خوێندرێته‌وه . چاودێریی په‌روه‌رده و پێگه‌یاندنی شا له ته‌مه‌نی منداڵیی، ئه‌گ������ه‌ر له‌الیه‌ن باوكی رێكارێكی تایب������ه‌ت ده‌رنه‌چووبێت ،له ئه‌ستۆی په‌رله‌مان ده‌بێت . ئه‌گ������ه‌ر هاتوو له‌نێو بنه‌ماڵه‌ی ش������ا كه‌س������ێكی نێرینه نه‌بوو، هه‌روه‌ها هیچ كه‌س به جێگری ش������ا دی������اری نه‌كرابێت ،ئه‌و كات په‌رله‌مان شایه‌كی نوێ هه‌ڵده‌بژێرێت و له‌و ماوه‌یه‌شدا ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكار به‌پێی ماده‌ی 40ی ده‌ستوور به‌ڕێوه‌ده‌بردرێت. به‌پێ������ی ماده‌ی یازده‌ی ده‌س������تووری نۆروێژ ،ش������ا له‌نێو واڵت به‌س������ه‌رده‌بات و به‌بێ ره‌زامه‌ندی په‌رله‌مان نابێ زیاتر له شه‌ش مانگ به‌دوای یه‌كدا له ده‌ره‌وه‌ی واڵت به‌سه‌ر ببات .به‌پێچه‌وانه‌وه مافی خۆی بۆ تاج و ته‌ختی پاشایه‌تی له‌ده‌ست ده‌دات. ل������ه كات������ی س������ه‌فه‌ركردنی له‌ن������او واڵت ،ش������ا ده‌توانێت به‌ڕێوه‌بردنی حكوومهت به ئهنجومهنی ده‌وڵه‌ت بس������پێرێت. ئه‌و ئه‌نجومه‌نه كاروباری حكوومهت به‌ناوی ش������ا و له‌الیه‌ن ئه‌وه‌وه بهڕێوه ده‌بات . به‌پێی دواین چاكسازیی كه له ده‌ستووری ئه‌واڵته‌دا كراوه، منداڵی گه‌وره‌ی شا ،كوڕ یان كچ دهبێته جێگری ئه‌و.
كانوونی دووه‌می 45 2012
سیستمی هه‌ڵبژاردن ل ه نۆروێژ هه‌ڵبژاردن هه‌ر چوار س������اڵ جارێك ئه‌نجام ده‌درێت و له كۆتایی مانگی ئه‌یلوولدا كۆتایی دێت .ژماره‌ی ئه‌و نوێنه‌رانه‌ی كه بۆ ئه‌ندامیه‌تی په‌رله‌مان هه‌ڵده‌بژێردرێن 165 ،كه‌سه .هه‌ر پارێزگای������ه‌ك وه‌كو یه‌ك بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن دیاری كراوه .ئه‌و كه‌سانه‌ی كه مافی ده‌نگدانیان ههیه له كاتی ده‌نگدان ده‌بێ ته‌مه‌نیان گهیشتبێته بیست ساڵ. هه‌ر ناوچه‌یه‌كی ئۆتۆنۆمی ،وه‌ك ناوچه‌یه‌كی س������ه‌ربه‌خۆی هه‌ڵب������ژاردن ئه‌ژمار ده‌كرێ������ت .بۆ هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌ندامانی په‌رله‌م������ان له هه‌م������وو بازنه‌كان������ی هه‌ڵب������ژاردن ،ده‌نگه‌كان راسته‌وخۆ ده‌خرێن‌ه نێو س������ندووقی دهنگدانهوه .سیستمی هه‌ڵبژاردن رێژه‌یییه .رێوشوێنی باو بۆ ئه‌م پرۆسه‌یه ،هه‌روه‌ها رێكاره‌كانی تایبه‌ت به هه‌ڵبژاردن ،به ره‌چاوكردنی ده‌ستوور و به‌پێی یاسا ده‌ستنیشان ده‌كرێت. به‌پێی ده‌س������توور ،ته‌نها ئه‌و كه‌س������انه ب������ۆ نوێنه‌رایه‌تیی په‌رله‌م������ان هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن كه ده س������اڵ پێ������ش هه‌ڵبژارد دانیش������تووی واڵت بن و مافی ده‌نگدانیان هه‌بێت .كارمه‌نده ره‌س������مییه‌كانی حكوومهت ،یاوه‌رانی ش������ا ،كارگوزاران یان موچه‌خۆرانی كۆش������ك ،مافی ئه‌وه‌یان نیی������ه وه‌كو نوێنه‌ری په‌رله‌مان هه‌ڵبژێردرێن ،ئه‌م بڕیاره سه‌باره‌ت به كارمه‌ندانی كاروب������اری دیپلۆماس������ی و كۆنس������ولخانه‌كانیش جێبه‌جێ ده‌كرێت ،هه‌روه‌ه������ا ئه‌ندامانی راوێژكاری ده‌وه‌ڵه‌تیش مافی ئه‌وه‌ی������ان نییه وه‌كو نوێنه‌ر له په‌رله‌م������ان ئاماده بن ،مه‌گه‌ر ده‌ست له‌كاركێش������انه‌وه‌ی خۆیان له پۆسته‌كانیان پێشكه‌ش به ئهنجومهنی راوێژكاری كردبێت.
هه‌ڵبژاردن هه‌موو ئه‌و كه‌سانه‌ی كه بۆ نوێنه‌رایه‌تی په‌رله‌مان دیاری ده‌كرێن، پێویسته رازی بن ،مه‌گه‌ر ئه‌وه‌ی له ده‌ره‌وه‌ی ئه‌و بازنه‌یه‌ی كه مافی وه‌ده‌ستهێنانی ده‌نگیان ههیه دیاری كرابن بۆ نوێنه‌رایه‌تی ،یان یاسا رێگری لێ كردبێت ئه‌ویش به‌پێی بڕیاری په‌رله‌مان. په‌رله‌م������ان یان (ئه‌نجومه‌ن������ی گه‌وره) یه‌ك له‌س������ه‌ر چواری ئه‌ندامانی خۆی ده‌كاته پالێوراوی ئه‌ندامی ئهنجومهنی بااڵ (الگ تینگ) و س������ێ له‌س������ه‌ر چواری دیكه‌ش ئه‌ندامیه‌تی ئهنجومهنی خ������واروو (ئادێل س������تینگ) پێكده‌هێنن .ده‌ستنیش������انكردنی ئه‌و پالێوراوان������ه دوای یه‌كه‌مین كۆبوونه‌وه‌ی ئاس������ایی په‌رله‌مان كه دوای هه‌ڵبژاردنێك������ی نوێ پێك دێت ،ئه‌نجام ده‌درێت .دوای ئهوه تا ئه‌وكاته‌ی كه كورسییه‌كانی ئهنجومهنی بااڵ به‌ته‌ڵ ده‌بن ،به‌بێ گۆڕانكاری وه‌كو خۆی دهمێنێتهوه. كورس������ییه‌كانی به‌تاڵ له رێ������گای پالێوراوی تایبه‌ت������هوه له‌الیه‌ن پهرلهمانهوه پڕ ده‌كرێن������هوه .هه‌ریه‌ك له‌و دوو ئه‌نجومه‌نه ،به‌جیا كۆ دهبنهوه و سه‌رۆك و س������كرتێر بۆخۆیان هه‌ڵده‌بژێرن .هیچ یه‌ك له‌و دوو ئه‌نجومه‌نه ناتوانن به‌ب������ێ ئاماده‌بوونی النیكه‌م نیوه‌ی ئه‌ندامان كۆبوون������هوه .پێداچوونهوه به‌و پڕۆژه یاس������انه‌ی كه په‌یوه‌ندییانه به چاكس������ازیی ده‌ستووره ههیه ،پێویستی به ئاماده‌بوونی النیكه‌م دوو له‌سه‌ر سێی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان ههیه. له هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا ،حزبه‌كان كاندیده‌كانی خۆیان ده‌ناسێنن و وێ������ڕای راگه‌یاندنی به‌رنام������هی خۆیان ،ده‌كه‌ون������ه كێبڕكێ .له ئه‌نجامدا ه������ه‌ر حزبێك ،چه‌ند نوێنه‌رێكی ل������ه ئه‌نجومه‌ن ده‌بێت. نوێنه‌ران������ی ه������ه‌ر حزبێك زۆرتر بێت ،هێزی ئ������هو حزبه زۆرتره و شانسی پێكهێنانی حكوومه‌تی زۆرتر ده‌بێت.
نۆروێژ ناوی ڕه‌سمی
پاشایه‌تیی نۆروێژ
پایته‌خت
ئۆسڵۆ (ژماره‌ی دانیشتووان 522.000ئاماری ساڵی )٢٠٠٥
پانتایی خاك
323.878کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان
4.882.930که‌س .ئامار ساڵی ٢٠١٠
شارنشینی
( )%77.5ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژهی ژنان
( )%50.3ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان
()%49.7
ئابووری
( )%1.2کشتوکاڵ )%40.1( ،پیشه‌سازی و ()%58.7یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه .ئاماری ساڵی ٢٠٠٩
ڕێژهی بێکاری
( )%2.6ئاماری ساڵی ٢٠٠٨
46هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
چه‌ند وێستگه‌یه‌ك ه واڵتی یه‌مه‌ن ل
ئاماده‌كردنی :باوكی جودی یه‌مه‌ن واڵتێكی رۆژاوای ئاسیایه ،ده‌كه‌وێت ه باشووری رۆژاوای نیمچه دوورگه‌ی عه‌ره‌بییه‌وه .رووبه‌ره‌كه‌ی زیاتر له نیو ملیون كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه .له باکوور سنووری له‌گه‌ڵ عه‌ره‌بستانی سعوودی و له رۆژهه‌اڵتیشه‌وه له‌گه‌ڵ عومان ههیه. یه‌مه‌ن تاكه ده‌وڵه‌ت ه ل ه دوورگه‌ی عه‌ره‌بی ،ك ه سیسته‌می كۆماری په‌یڕه‌و ده‌كات. ده‌وترێت ناوی یه‌مه‌ن له (الیمن و البركة) هاتووه که واتاکه‌ی (خوش������ی و به‌ره‌كه‌ت)ه .ئه‌م واڵته مێژوویه‌كی دره‌وشاوه‌ی ههیه و چه‌ندین شارس������تانی له‌م واڵته‌دا سه‌ریان هه‌ڵداوه و له‌وێوه بهرهو چه‌ند شوێنێكی دیكه وه‌ك عێراق ،شام ،میسر و باكووری ئه‌فریقا كۆچیان كردووه. گرنگتری������ن شارس������تانییه‌ته‌كانی یه‌م������ه‌ن بریتی������ن ل������ه: (شارستانییه‌تی سه‌به‌ء ،میرنش������ینی مه‌عین ،شارستانییه‌تی حه‌زره‌مه‌وت ،میرنشینی حیمیه‌ر و میرنشینی ئوسان) له‌گه‌ڵ چه‌ند میرنش������ینێكی دیكه كه زانیارییان له‌سه‌ر كه‌مه .به‌هۆی ئ������هو كۆچكردنه‌ی ك������ه خه‌ڵكه‌كه‌ی بۆ ش������وێنه‌كانی دیكه‌یان كردووه له‌به‌ر رووخانی به‌نداوی مه‌ئره‌ب (سه‌به‌ء) ،یه‌مه‌ن به سه‌رچاوه‌ی ره‌سه‌نایه‌تیی عه‌ره‌ب داده‌نرێت.
له ساڵی هه‌ش������تی كۆچی ،ئایینی ئیسالم گهیشته یه‌مه‌ن و زۆرێ������ك له مه‌مالیكه‌كان حوكمڕانی ئ������ه‌م واڵته‌یان كردووه وه‌ك ،ره‌س������وولییه‌كان ،سه‌لیحییه‌كان ،تاهیرییه‌كان ،هه‌ره‌وه‌ها بۆ ماوهی ١٢٠٠س������اڵ ئیمامه زه‌یدییه‌كان به‌شێوه‌یه‌كی پچڕ پچڕ حوكمڕانیان كردووه. به‌ش������ێوه‌یه‌كی گش������تی ،یه‌مه‌ن واڵتێكی تیره‌یییه ،زۆرینهی دانیش������تووانه‌كه‌ی موس������ڵمانن ،له‌گه‌ڵ هه‌بوونی كه‌مینه‌یه‌كی جووله‌كه له باكووری س������ه‌نعای پایته‌ختدا كه له س������ێ سه‌د كه‌س تێپه‌ڕ ناكات (پێش نیو س������ه‌ده جووله‌كه‌كان ژماره‌یه‌كی زۆری دانیش������تووانی یه‌مه‌نیان پێكدێنا)%٩٢ .ی موسڵمانانی یه‌مه‌ن سونه مه‌زهه‌بن و له‌س������ه‌ر رێچكه‌ی ئیمامی شافعین. هه‌رچی شیعه‌كانن ،ش������وێنكه‌وتووی مه‌زهه‌بی (زه‌یدی)ن كه
كانوونی دووه‌می 47 2012
یه‌كێكه له رێچكه‌كانی ش������یعه‌ی میان������ڕه‌و و نزیكترینیانن له سوننه‌كان و زۆربه‌یان له ناوچه‌ی سه‌عده نیشته‌جێن. له‌ب������ه‌ر فره تیره‌یی و فره‌هۆزیی دانیش������تووانی ،ئه‌م واڵته هه‌میش������ه له ملمالنێدا بووه و تیره‌كانی یه‌مه‌ن به‌مه‌به‌س������تی توڵه‌سه‌ندنه‌وه ،هه‌وڵی گرتنه‌ده‌ستی ده‌سه‌اڵتیان داوه. له ساڵی ٥٦٩ی كۆچی سه‌الحه‌دینی ئه‌ییوبی ،توران شای برای نارد بۆ یه‌مه‌ن ،ئه‌ییوبییه‌كان توانیان ده‌س������ت به‌س������ه‌ر زۆربه‌ی ه������ه‌ره زۆری ناوچه‌كانی (یه‌مه‌ن)دا بگرن و بیخه‌نه سه‌ر ده‌وڵه‌تی ئه‌ییوبییه‌وه. له س������اڵی ٦٢٦ی كۆچی ،س������وڵتانی ئه‌ییوبی مه‌سعوودی كوری سوڵتان كامل ،له‌سه‌ر داوای باوكی یه‌مه‌نی به‌جێهێشت و بهرهو ش������ام رۆیشت ،له ش������وێنی خۆی هاورێیه‌كی خۆی به‌ن������اوی نوره‌دین عوم������ه‌ر كوری عه‌لی دان������ا .دوای مردنی سوڵتان مه‌سعوود ،رێگا له‌به‌رده‌م نوره‌دین عومه‌ر خۆش بوو، بۆ ئه‌وه‌ی ده‌وڵه‌تی ره‌سووڵی له یه‌مه‌ن دابمه‌زرێنێت .له‌ساڵی ٦٣٠ی كۆچی سه‌ربه‌خۆیی و جیابوونه‌وه‌ی خۆیان له ده‌وڵه‌تی ئه‌یوبی له میسر ڕاگه‌یاند. ده‌وڵه‌تی ره‌س������ووڵییه‌كان درێژترین ته‌مه‌نی������ان له مێژووی یه‌مه‌ندا ههیه و توانیان زیاتر له دوو س������ه‌ده حوكمڕانی یه‌مه‌ن بكه‌ن .له‌و ماوه‌یه‌دا پازده پاش������ا حوكمڕانیان كرد ،یه‌كه‌میان نوره‌دین عومه‌ر بوو و دواهه‌مینیان ئه‌بولقاسم سه‌الحه‌دین بوو. هه‌ندێك سه‌رچاوه‌ش (ئه‌لموئه‌یه‌د) كه ركابه‌ری ئه‌بولقاسم بوو به دوا پاش������ا داده‌نێن .هه‌رچونێك بێ ،هه‌ردووكیان له ساڵی ٨٥٨ی كۆچی (١٤٥٤ی زایینی) له‌س������ه‌ر ده‌ستی تاهیرییه‌كان كۆتاییان به حوكمڕانیان هات. دوای تاهیریی������ه‌كان ،مه‌مالیك ده‌س������ه‌اڵتیان گرته‌ده‌س������ت، پاشان عوس������مانییه‌كان ده‌ستیان به‌س������ه‌ردا گرت .له ساڵی ٩٢٣ی كۆچ������ی مه‌مالیك ناچ������ار بوون دان به س������ه‌روه‌ریی عوس������مانییه‌كاندا بنێن ،به‌اڵم عوسمانییه‌كان تا ساڵی ٩٤٥ی كۆچ������ی نه‌چوونه ن������او یه‌مه‌نه‌وه (دوای ئ������ه‌وه‌ی گرنگی ئه‌م واڵته‌یان بۆ روون بووه‌وه ،له‌به‌ر ش������وێنه ستراتیجییه‌كه‌ی كه ده‌كه‌وێته سه‌ر ده‌ریای سوور و ده‌ریای عه‌ره‌ب). له ماوهی ده‌س������ه‌اڵتی عوس������مانیدا ،یه‌مه‌ن به به‌رده‌وامی له كێشه‌دا بوو و به‌سه‌ر سێ ناوچه‌دا دابه‌شكرابوو .له‌الی رۆژاواوه عوس������مانییه‌كان بااڵده‌س������ت بوون ،له باكووره‌وه زه‌یدییه‌كان به س������ه‌رۆكایه‌تیی بنه‌ماڵه‌ی شه‌ره‌فه‌دین حوكمڕانیان ده‌كرد و دژی عوس������مانییه‌كانیان بوون .له‌م نێوه‌نده‌دا بنه‌ماڵه‌ی كه‌س������یر (ال كثیر) ئه‌م هه‌له‌یان قۆسته‌وه و له حه‌زره‌مه‌وت ده‌وڵه‌تی كه‌سیری (الدولة الكثیریة)یان دامه‌زراند.
48هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
له س������اڵی ( ١٠٤٥ك١٦٣٥ /ز) یه‌مه‌ن یهكهم واڵتی عه‌ره‌بی بوو ،عوس������مانییه‌كانی ده‌ركرد .دوای س������اڵی ١٨٤٨ئینگلیز و عوسمانییه‌كان دووباره ده‌ستیان به‌سه‌ر یه‌مه‌ندا گرته‌وه .له‌و ماوه‌یه‌دا و تا س������اڵی ١٩١٤واڵت به‌رده‌وام له كێش������ه‌دا بوو، له‌الیه‌ك هاوواڵتیان دژایه‌تی داگیركه‌ریان ده‌كرد و شو‌ڕش������یان به‌رپا ده‌كرد ،له‌الیه‌كی دیكه‌وه ناكۆكی كه‌وتبووه نێوان هه‌ردوو هێزی داگیرك������ه‌ر ،تا وای لێهات له س������اڵی ١٩١٤هه‌ردوو ال رێككه‌وتن له‌س������ه‌ر دابه‌ش������كردنی یه‌مه‌ن له نێ������وان خۆیاندا. به‌مجۆره بۆ یهكهم جار یه‌مه‌ن به فه‌رمی بوو به دووبه‌ش. ئینگلیزه‌كان ناوچه‌ی ده‌س������ه‌اڵتی خۆیان ناو نا (باشووری عه‌ره‌ب������ی) و هه‌وڵیاندا له‌و ناوچه‌یه‌دا هۆزگه‌ری و تیره‌گه‌ری به‌هێ������ز بكه‌ن و چه‌ند میرنش������ینێكیان پێكهێن������ا و تا راده‌یه‌ك ده‌س������ه‌اڵتی س������ه‌ربه‌خۆی پێدان .هه‌رچی عوسمانییه‌كانه كه له باكوور ده‌س������ه‌اڵتیان هه‌بوو ،نه س������ودیان ل������ه ئه‌زموونی ئینگلیزه‌كان وه‌رگرت ،نه له هه‌ڵه‌كانی رابردووی خۆیان ،بویه رۆژ ل������ه دوای رۆژ بهرهو بێهێزی ده‌چ������وون ،به‌تایبه‌ت دوای گرتنه‌ده‌ستی ده‌س������ه‌اڵت له‌الیه‌ن نه‌ژادپه‌رس������تانی كومه‌ڵه‌ی ئیتیحاد و ته‌ره‌قی كه له ساڵی ١٩٠٨و هه‌وڵیان بۆ سه‌پاندنی ده‌سه‌اڵتی مه‌ركه‌زی بۆ به‌تورككردنی ناوچهكه دابوو. له س������اڵی ١٩١٨عوس������ه‌نییه‌كان یه‌مه‌نیان به‌جێهێش������ت و ئینگلیزه‌كان تا ساڵی ١٩٦٧وه‌ک تاكه هێزی داگیركه‌ر مانه‌وه. دوای كشانه‌وه‌ی عوسمانییه‌كان له باكووری یه‌مه‌ن ،زه‌یدییه‌كان كه شیعه مه‌زهه‌ب بوون ،به رابه‌رایه‌تیی ئیمام یه‌حیا محه‌مه‌د،
عه‌بدولفه‌تاح ئیسماعیل1986 - 1939 ،
باك������ووری یه‌مه‌نیان وه‌ك ده‌وڵه‌تێكی س������ه‌ربه‌خۆ راگه‌یاند .له س������اڵی ١٩٢٦ئیمام یه‌حیا خۆی وه‌ك پاش������ا ناساند و ناوی شانش������ینه‌كه‌ی نا شانشینی موته‌وه‌كلی (المملكة المتوكلیة) و ره‌زامه‌ندی و دانپێدانانی نێوده‌وڵه‌تی به‌ده‌ستهێنا. له سییه‌كانی سه‌ده‌ی رابردوودا به‌هۆی هه‌وڵه‌كانی ئیمام یه‌حیا بۆ فراوانكردنی سنوری ده‌سه‌اڵته‌كه‌ی ،جه‌نگ له‌نێوان شانشینی موته‌وه‌كلی و شانشینی حیجاز و نه‌جد (سعودیه) روویدا و به رێكکه‌وتننامه‌ی تائف ( )١٩٣٤كۆتایی هات. له س������اڵی ١٩٣٠شانش������ینه‌كه بوو به ئه‌ندامی کۆمه‌ڵه‌ی نه‌ته‌وه‌کان و له ساڵی ١٩٤٥بوو به ئه‌ندامێكی دامه‌زرێنه‌ری كۆمكاری عه‌ره‌بی. له س������اڵی ١٩٦٢ژماره‌یه‌ك له ئه‌فس������ه‌رانی س������وپا كه له میسر وانه‌ی س������ه‌ربازیان خوێندبوو و به جه‌مال عه‌بدولناسر سه‌رسام بوون ،به سه‌رۆكایه‌تیی (عه‌بدو‌ال ئه‌لسه‌الل) سه‌رۆكی پاس������ه‌وانانی شاهانه ،كوده‌تایه‌كیان ئه‌نجامدا و شای واڵتیان له ده‌سه‌اڵت الدا و (كۆماری عه‌ره‌بی یه‌مه‌ن)یان راگه‌یاند. میس������ر هاوكاری������ی كۆم������اری عه‌ره‌ب������ی یه‌مه‌ن������ی كرد و هێ������زی س������ه‌ربازی بۆ ره‌وانه ك������رد ،له به‌رامب������ه‌ردا به‌هۆی به‌ره‌نگاریكردنی������ان بۆ راگه‌یاندنی كۆم������اری عه‌ره‌بی یه‌مه‌ن، سعودییه و ئه‌رده‌ن پشتیوانی هێزه‌كانی شای پێشوویان كرد. به‌مجۆره ش������ه‌ڕی ناوخۆیی ده‌ستی پێكرد و بۆ ماوهی حه‌وت ساڵ درێژه‌ی كێشا. هه‌رچی باش������ووری یه‌مه‌ن ب������وو ،دوای راگه‌یاندنی كۆماری یه‌مه‌ن له باكوور ،دانیشتووانی ناوچهكه شۆ‌ڕشیان دژی ئینگلیز تون������د كرد و له س������اڵی ١٩٦٧دا س������ه‌ربه‌خۆیییان وه‌رگرت و به كۆماری باش������ووری یه‌مه‌نی دیموكراتی میللی ناسێنرا و به‌ره‌ی رزگاریخوازی نیش������تمانی جڵه‌وی ژیانی سیاسی له واڵتدا گرته ده‌ست .له ساڵی ١٩٦٩دا باڵی ماركسی له‌ناو به‌ره‌دا بااڵده‌ست ب������وو و ناوی ده‌وڵه‌تی گ������ۆڕی بۆ كۆماری یه‌مه‌ن������ی دیموكراتی میللی .دواتر گش������ت هێزه سیاسییه‌كانی واڵت چوونه ناو به‌ره‌ی
سه‌رۆك قه‌حتان شه‌عبی و سه‌رۆك ئه‌لبیز
رزگاریخوازی نیشتمانی و ناویان نا پارتی سۆسیالیستی یه‌مه‌نی و بوو به تاكه حزبی گۆڕه‌پانی سیاسی واڵته‌كه. له س������اڵی ١٩٧٢دانوس������تان له نێوان ه������ه‌ردوو یه‌مه‌ندا بۆ یه‌كگرتن������هوه ده‌س������تیپێكرد .هه‌رچۆنێك بێت تا س������اڵی ١٩٩٠ نه‌گه‌یش������تنه هیچ رێككه‌وتنێك .له‌و ماوه‌یه‌دا س������ه‌رۆكی یه‌مه‌نی باش������وور عه‌بدولفه‌تاح ئیسماعیل ده‌س������تی له‌كار كێشایه‌وه و عه‌لی ناسر محه‌مه‌د ش������وێنی گرته‌وه .له ساڵی ١٩٨٦دا دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی عه‌بدولفه‌تاح ئیسماعیل و داواكردنه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵت، ش������ه‌ڕی ناوخۆیی له یه‌مه‌نی باشوور ده‌س������تیپێكرد و مانگێكی خایاند .به‌هۆی ئه‌م ش������ه‌ڕه‌و‌ه عه‌لی ناس������ر له ده‌سه‌اڵت دوور خرایه‌و‌ه و عه‌بدولفه‌تاح ئیسماعیلیش كۆژرا. له ساڵی ١٩٨٨دا دووباره هه‌ردوو یه‌مه‌ن له یه‌كتر نزیكبوونه‌وه و چه‌ن������د رێككه‌وتنێكیان مۆر كرد .له ٢٢ی ئایاری ١٩٩٠یه‌كیان گرت و كۆم������اری یه‌مه‌ن راگه‌یێنرا .عه‌لی عهبدوڵاڵ س������اڵح بوو به س������ه‌رۆكی ده‌وڵه‌ت و عه‌لی سالم (س������كرتێری گشتیی پارتی سوسیالیس������تی یه‌مه‌ن) بوو به جێگری .قۆناغی گواستنه‌وه ٣٠ مانگی خایاند .دواتر ئهنجومهنی س������ه‌رۆكایه‌تی له ٢٦ئه‌ندامی یه‌مه‌نی باكوور و 16ئه‌ندامی یه‌مه‌نی باشوور پێكهات .له هه‌مان كات������دا په‌رله‌مانێكی یه‌كگرتوو پێكهێنرا كه ٣٠١ئه‌ندامی هه‌بوو، ١٥٩ئه‌ندام له باكوور و ١١١ئه‌ندام له باشوور و ٣١ئه‌ندامیش له الیه‌ن سه‌رۆكی پهرلهمانهوه دامه‌زران. ل������ه س������اڵی ١٩٩٤به‌ه������ۆی ئ������هو ناكۆكیانه‌ی ل������ه نێوان ده‌سه‌اڵتداراندا هه‌بوو ،عه‌لی سالم جیابوونه‌وه‌ی باشووری له یه‌مه‌ن راگه‌یاند و بووه هۆی دووباره هه‌ڵگیرس������انه‌وه‌ی شه‌ڕی ناوخۆ .له ئه‌نجامدا هێزه‌كانی عه‌لی عهبدوڵاڵ س������ه‌ركه‌وتن و عه‌لی سالم بهرهو میرنشینی عومان رایكرد. دوای دووباره یه‌كگرتن������ه‌وه‌ی هه‌ردوو یه‌مه‌ن له ١٩٩٤/٧/٧ عه‌لی عهبدوڵاڵ كه س������ه‌رۆكی ئهنجومهنی سه‌رۆكایه‌تی بوو ،له تش������رینی یه‌كه‌می ١٩٩٤بوو به سه‌رۆكی یه‌مه‌ن و عه‌بد ره‌بو مه‌نسوور بوو به جێگری .له هه‌ڵبژاردنی ١٩٩٩دا ،عه‌لی عهبدوڵاڵ بوو به یهكهم س������ه‌رۆكی یه‌مه‌ن كه به ش������ێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ له به‌رامبه‌ر یه‌ك ركابه‌ردا ،ئه‌ویش نه‌جیب قه‌حتان ئه‌لش������ه‌عبی كوری یهكهم سه‌رۆكی یه‌مه‌نی باشوور ،هه‌ڵبژێردرا. عه‌لی عهبدوڵاڵ س������الح له س������اڵی ١٩٤٢له گوندێكی س������ه‌ر به ناوچه‌ی س������ه‌نحان له خانه‌واده‌یه‌ك������ی هه‌ژار له‌دایك بووه .له ته‌مه‌نی شازده س������اڵی په‌یوه‌ندی به سوپاوه كردووه ،دوای دوو ساڵ په‌یوه‌ندی به فێرگه‌ی ریزی ئه‌فسه‌رانی هێزه چه‌كداره‌كانه‌وه كرد .له ساڵی ١٩٦٣پله‌كه‌ی به‌رز كرایه‌وه بوو به ئه‌فسه‌ری پله دوو .له ساڵی ١٩٧٥بوو به سه‌ركرده‌ی سه‌ربازیی لیوای ته‌عز و
كانوونی دووه‌می 49 2012
سه‌ركرده‌ی سه‌ربازگه‌ی خال������د ب������ن وه‌لی������د و ئه‌م������ه‌ش ناوبانگێك������ی گه‌وره‌ی پێ به‌خش������ی. په‌یوه‌ندییه‌كی باش������ی له‌گه‌ڵ سه‌رۆك تیره‌كانی یه‌مه‌نی باكوور هه‌بوو، به‌تایب������ه‌ت ئه‌وانه‌ی که ده‌سه‌اڵتێكی به‌هێزیان له‌ناو ده‌وڵه‌تدا هه‌بوو. عه‌لی عهبدوڵاڵ ساڵح له تشرینی یه‌كه‌می ١٩٧٧دا ،ئیبراهیم حه‌مدی س������ه‌رۆكی یه‌مه‌ن������ی باكوور له‌گه‌ڵ براكه‌ی له بارودۆخێك������ی نادیاردا كوژران .دوای ئهوه ئه‌حمه‌د ئه‌لغه‌ش������می بوو به س������ه‌ركۆمار و كه‌متر له س������اڵیك مایه‌وه و تیرۆركرا .دوای كه‌متر له مانگێك له كوژرانی ئه‌لغه‌شمی ،عه‌لی عهبدوڵاڵ سالح كه ئه‌ندامی ئهنجومهنی سه‌رۆكایه‌تی بوو ،بوو به سه‌ركۆماری یه‌مه‌ن و سه‌ركرده‌ی بااڵی هێزه چه‌كداره‌كان. له هه‌مان س������اڵدا ژماره‌یه‌ك له ئه‌فس������ه‌ره ناس������رییه‌كان به رابه‌رایه‌تی������ی محه‌مه‌د فه‌الح و به پاڵپش������تی لیبیا ،كوده‌تایه‌كیان به‌سه‌ر عه‌لی عه‌بدوڵاڵدا كرد ،به‌اڵم شكستیان هێنا .ئهمه وای كرد كه عه‌لی عهبدوڵاڵ بۆ به‌ڕێوه‌بردنی سوپا و دامه‌زراوه ئه‌منییه‌كان، پشت به كه‌سه نزیكه‌كانی ناو خێزانه‌كه‌ی ببه‌ستێت.
له ٢٠٠٤هوه حوس������ییه‌كان ب������ه ڕابه‌رایه‌تی������ی به‌دره‌دین ئه‌لحوسی له حكوومهت یاخیبوون .هه‌ندێك سهرچاوه ده‌ڵین: ئه‌م یاخیبوونه بۆ گه‌رانه‌وه‌ی ئیمامه‌تی زه‌یدییه بۆ ده‌سه‌اڵت، به‌اڵم حوس������ییه‌كان جه‌خت له‌سه‌ر ئهوه ده‌كه‌نه‌وه ،كه ئه‌وان ته‌نها داوای دادپه‌روه‌ری ده‌كه‌ن له دابه‌ش������كردنی س������امانی واڵت و به‌شداریپێكردنی ئه‌وان له حوكمڕانیدا. ئه‌مس������اڵ یه‌مه‌ن وه‌ك هه‌ندێك ل������ه واڵتانی دیكه‌ی عه‌ره‌بی ناره‌زایه‌تی و خۆپیشاندانی زۆری به‌خۆیه بینی و داوای كۆتایی هێنان به‌و رژێمه ده‌كه‌ن .له چوارچێوه‌ی ئه‌م خۆپیشاندانانه‌دا و ل������ه ٣ی حوزه‌یراندا عه‌لی عه‌بدوڵ���ڵ��ا رووبه‌ڕووی هه‌ولێكی كوش������تن بووه‌وه و به سه‌ختی بریندار بوو .له ٢٣ی تشرینی دووه‌م ،عه‌لی عهبدوڵاڵ ئیمزای له‌س������ه‌ر ده‌ستپێشخه‌رییه‌كه‌ی كه‌ن������داو كرد .ب������ه پابه‌ندبوون به‌م ده‌ستپێش������خه‌رییه ،عه‌لی عهبدوڵاڵ ده‌س������ه‌اڵته‌كانی خۆی به جێگره‌ك������هی ده‌دات و بۆ ماوهی نه‌وه‌د رۆژ وه‌ك س������ه‌رۆكێكی ته‌ش������ریفی دهمێنێتهوه، تا ئه‌و كاته‌ی حكومه‌تی یه‌كێتیی نیش������تمانی به سه‌رۆكایه‌تی كه‌سایه‌تییه‌كی ئۆپۆزسیۆن پێكده‌هێنرێت. له ٢٥ی تش������رینی دووه‌م ،ئۆپۆزس������یۆن ،محه‌مه‌د سالمی که (پێشتر چه‌ند پۆس������تێكی له حكومه‌ته‌كانی یه‌مه‌ندا هه‌بووه) بۆ س������ه‌رۆكایه‌تیی حكوومه‌تی یه‌كێتیی نیشتمانی ده‌ستنیشان كرد. دوای دوو رۆژ عه‌بد ره‌بو مه‌نسوری جێگری عه‌لی عهبدوڵاڵ بڕیاری دا به راسپاردنی محه‌مه‌د سالم بۆ پێكهێنانی حكومه‌ته‌كه.
یه‌مه‌ن ناوی ڕه‌سمی:
کۆماری یه‌مه‌ن
پانتایی واڵت:
536.869کیلۆمه‌تری چوارگۆشه
ژماره‌ی دانیشتووان:
24.255.928که‌س ،ئامار ٢٠١٠
ڕێژهی ژنان:
( )%49.4ئامار ٢٠٠٩
ڕێژهی پیاوان:
()%50.6
ڕێژهی خوێنده‌واری (خوێندن و نووسین) )%60.9( :ئامار ٢٠٠٨ ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو ژنان:
( )%42.8ئامار ٢٠٠٨
ڕێژهی خوێنده‌واری له ناو پیاوان:
()%78.9
ئابووری:
( )%14.3کشتوکاڵ )%40.3( ،پیشه‌سازی و ()%45.4یش خزمه‌تگوزارییه.
سه‌رچاوه‌كان: aljazeera.net، ar.wikipedia.org، www.landguiden.seو bahaj.ahlamontada.com
50هه‌ڵبژاردن ژماره ()17
كانوونی دووه‌می 51 2012
52هه‌ڵبژاردن ژماره ()17