zhmara18

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪1‬‬

‫‪2‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫«به‌هاری عه‌ره‌بی» له‌ نێوان ده‌رفه‌ت‪،‬‬ ‫پێناسه‌ و دیموکراسیدا‬

‫‌سپێك‬ ‫ده‬

‫زیاتر له‌ ساڵێک به‌ر ل‌ه ئێستا‪ ،‬کۆمه‌ڵگه‌ی توونس گڕی گرت و له‌ ماوه‌ی ‪ ١٨‬ڕۆژدا کۆتایی‬ ‫ب‌ه ده‌س������ه‌اڵتی ‪ ٢١‬س������اڵه‌ی بن عه‌لی هێنا‪ .‬ئه‌م ڕووداوه‌‪ ،‬خێرا جیهانی عه‌ره‌بی ته‌نیه‌و‌ه و‬ ‫هاوواڵتیانی ئه‌و ده‌ڤه‌ره‌ وه‌ک ڕوباری نیل خرۆش������ان‪ .‬له‌م یاریی‌ه دۆمینه‌یییه‌دا‪( ،‬میس������ر) و‬ ‫(لیبیا)ش که‌وتن‌ه سه‌ره‌ولێژیی و کۆتایی به‌ ده‌سه‌اڵتی سه‌رکۆماره‌ "هه‌تاهه‌تایی"یه‌کان هات‪.‬‬ ‫گه‌رچ������ی هۆکاری بزوێنه‌ری ئه‌م شۆڕش������ان‌ه نه‌بوونی ئازادی‪ ،‬فراوانیی گه‌نده‌ڵی‪ ،‬هه‌ژاری و‬ ‫س������ه‌رکوتکردن بوو‪ ،‬به‌اڵم هه‌ر واڵته‌ی به‌ش������ێوازی جۆراوجۆر تووشی ئاڵوگۆڕ بوو‪ .‬توونس‬ ‫شۆڕش������ێکی جددی به‌خۆیه‌و‌ه بینی‪ ،‬ل‌ه میسر س������وپا ده‌وری کاریگه‌ری هه‌بوو‪ ،‬به‌اڵم هێزی‬ ‫س������وپایی و فڕۆک‌ه جه‌نگییه‌کانی ئه‌ورووپا کۆتایییان به‌ده‌س������ه‌اڵتی زیاتر ل‌ه (‪ )٤٠‬س������اڵه‌ی‬ ‫قه‌ززافی هێنا‪.‬‬ ‫"به‌ه������اری عه‌ره‌بی" که‌ هه‌ڵگری په‌یامی ئاڵوگۆڕ له‌ جوگرافیای سیاس������یی ناوچه‌که‌دایه‌‪،‬‬ ‫س������ێر‌ه ل‌ه سیس������ته‌می تاکحزبی ده‌گرێت و تا ئێستاش چه‌ندین ده‌سه‌اڵتی له‌و چه‌شنه‌ی ب‌ه‬ ‫ئه‌رشیفی مێژوو سپاردووه‌‪.‬‬ ‫گه‌رچی ئه‌م ده‌ڤه‌ر‌ه (ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاس������ت) بارگاویی‌ه ب‌ه کێش������‌ه و گرفتی مێژوویی و‬ ‫هه‌نووکه‌یی‪ ،‬به‌اڵم گه‌ییش������تن ب‌ه دیموکراسی‪ ،‬مافی مرۆڤ و ئازادییه‌کان‪ ،‬ڕه‌وتێکی قورس و‬ ‫درێژخایه‌نه‌‪ .‬ئه‌م ڕۆژهه‌اڵته‌ که‌ ل‌ه ته‌مه‌نی دێرینی خۆیدا‪ ،‬کێش������‌ه و پرسه‌کانی که‌ڵه‌ک‌ه بوون‌ه‬ ‫و خووی به‌ سیسته‌می تاکحزبی و سه‌رکۆمار‌ه هه‌تاهه‌تایییه‌کانه‌وه‌ گرتووه‌‪ ،‬ڕێگه‌یه‌کی دوور‬ ‫و ئه‌رکێکی گه‌لێک قورسی له‌سه‌ر شانه‌‪ ،‬تا بتوانێت دیموکراسی‪ ،‬مافی مرۆڤ و هه‌ڵبژاردنی‬ ‫ئازاد تێیدا جێگیر بێت‪.‬‬ ‫یه‌کێک له‌ ئاکام‌ه س������ه‌ره‌تایییه‌کانی "به‌هاری عه‌ره‌بی" ئه‌و‌ه بوو‪ ،‬ک‌ه هیچ حزب و گرووپێک‬ ‫تا ئێس������تا نه‌یتوانیوه‌ به‌ ته‌نیا ئه‌و هێزه‌ بێت‪ ،‬ده‌سه‌اڵت پێک بێنێت‪ .‬سه‌ره‌ڕای ڕوون نه‌بوونی‬ ‫ئاس������ۆکان و ئاکامی پرۆس������ه‌کان‪ ،‬له‌ یه‌که‌مین هه‌نگاودا سیسته‌می چه‌ند حزب‌ه و ده‌سه‌اڵتی‬ ‫ڕه‌نگاوڕه‌نگ‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌دایکبوونی ئۆپۆزس������یۆنی یاسایی له‌و ده‌ڤه‌ره‌دا هێنای‌ه کایه‌وه‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫دۆخه‌ بواری بۆ پێکه‌وهه‌ڵکردن‪( ،‬هه‌ڵبژاردن) و خه‌باتی په‌رله‌مانی ڕه‌خس������اندووه‌‪ .‬گه‌ڕان ب‌ه‬ ‫دوای پێناسه‌‪ ،‬ئاشکرابوونی ویسته‌کان و هاتنه‌کایه‌وه‌ی ده‌رفه‌ت بۆ ده‌ربڕینی داخوازییه‌کان‪،‬‬ ‫ناوه‌ڕۆکی بزووتنه‌وه‌کانن‪ .‬ڕه‌وتی ئاڵوگۆڕ‪ ،‬جێگۆڕکێ ل‌ه ده‌س������ه‌اڵت و ویس������تی شۆڕش له‌و‬ ‫ناوچه‌یه‌دا‪ ،‬هه‌روا به‌ڕێوه‌یه‌‪.‬‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪3‬‬

‫قه‌ره‌نی قادری‬

‫هه‌ڵبژاردن و‬ ‫ڕاگه‌یاندن‬

‫�����ه كاتی هه‌ڵمه‌‌ت������ی هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬ڕاگه‌‌یان������دن ڕۆڵی‬ ‫ل� ‌‌‬ ‫ڕێكخراوه‬ ‫‌‌‌‬ ‫له نێوان ده‌‌نگده‌‌ران و پارت و‬ ‫په‌‌یوه‌‌ندی چێكه‌‌ر ‌‌‬ ‫كه‬ ‫به ڕێگه‌‌ی ڕاگه‌‌یاندنه‌‌وه‌‌یه‌‌ ‌‌‬ ‫سیاسییه‌‌كاندا ده‌‌گێڕێت‪ .‬هه‌ر ‌‌‬ ‫گرووپه سیاس������ییه‌‌كان‬ ‫‌‌‌‬ ‫پرۆژه و پالنی‬ ‫‌‌‬ ‫هاوواڵتیان ئاگاداری‬ ‫ده‌‌بنه‌‌وه‌‌‪ .‬ڕاكێش������انی هه‌رچی زیاتری هاوواڵتیان بۆ سه‌‌ر‬ ‫‌‌ركه‬ ‫سندووقه‌‌كانی ده‌‌نگدان‪ ،‬له‌‌ یه‌‌كه‌‌م هه‌نگاودا یه‌‌كێك له‌‌ ئه ‌‌‬ ‫سه‌‌ره‌‌كییه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندنه‌‌‪ .‬ڕاگه‌‌یاندن ده‌‌توانێت ئه‌‌م ئه‌‌رك‌ه‬ ‫له مافی‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌به‌‌رێت‪ ،‬ئه‌‌ویش به‌‌ڕێگای ئاگاداركردنه‌‌وه‌‌یان ‌‌‬ ‫دیموكراتیكی خۆیان كه‌‌ چۆن به‌‌ڕێگه‌‌ی سیاسیی هێمنانه‌دا‬ ‫كێش������ه‌‌كان یه‌‌كال بكه‌‌نه‌‌وه‌‌‪ .‬خاڵ������ی دووه‌‌م‪ ،‬هاوواڵتیان له‌‌م‬

‫‪4‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫‌‌یه‬ ‫بڕیاره گرنگه ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫‌‌مه ئه‌‌و‬ ‫به كێ ده‌‌ده‌‌ن‪ ،‬ئه ‌‌‬ ‫به‌‌شدارییه‌‌دا‌ ده‌‌نگ ‌‌‬ ‫كه خۆیان ده‌‌بێ خاوه‌‌نی بن‪.‬‬ ‫‌‌‬ ‫�����ه كاتی‬ ‫ی ل� ‌‌‬ ‫پێویس������ته‌‌ ئام������رازی ڕاگه‌‌یاندن������ی گش������ت ‌‬ ‫‌‌وه‬ ‫هه‌ڵمه‌‌ته‌‌كانی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬به‌‌وپه‌‌ڕی به‌‌رپرس������یاریه‌‌تییه ‌‌‬ ‫به هاوواڵتیان بگه‌‌یێنێت‪ .‬له‌‌ پێشه‌‌وه‌‌ی‬ ‫زانیاریی‌ پێویس������ت ‌‌‬ ‫گش������ت زانیارییه‌‌كان‪ ،‬یاساكانی هه‌ڵبژاردن و پێشێلكردنی‬ ‫كه ده‌‌بێ هاوواڵتیان بیزانن‪ ،‬هه‌روه‌ها له‌‌ پرۆژه‌‌ و‬ ‫یاساكانه ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫كه بۆیان هه‌یه‌‌ پاڵێوراویان‬ ‫كیانه سیاس������ییا‌نه‌‌ی ‌‌‬ ‫پالنی ئه‌‌و ‌‌‬ ‫هه‌بێت‪ ،‬ئاگادار بكرێنه‌‌وه‌‌‪.‬‬ ‫له‬ ‫شیكردنه‌‌وه‌‌ی دروشمه‌‌كان و پرس������یار دروستكردن ‌‌‬

‫‌ره باشه‌‌كانی‬ ‫كاره هه ‌‌‬ ‫به‌‌رامبه‌‌ر هه‌ر دروشمێكدا‪ ،‬یه‌‌كێك له‌‌ ‌‌‬ ‫له كاتی هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ڕه‌‌چاوی‬ ‫كه ده‌‌بێ ‌‌‬ ‫ڕاگه‌‌یاندنه‌‌ ‌‌‬ ‫كه‬ ‫چونكه هه‌ر دروشمێك هه‌ڵگری كۆمه‌‌ڵێك واتایه‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫‌‌‬ ‫بكات‪.‬‬ ‫پاڵێوراو یان لیستێك بۆ گه‌‌ییشتن به‌‌ ده‌‌سه‌‌اڵت ڕاده‌‌گه‌‌یێنێت‪.‬‬ ‫به‌‌ش������داریی ڕاگه‌‌یاندن له‌‌ ڕه‌‌وتی هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردندا به‌‌و‬ ‫پرۆژه‬ ‫‌‌‬ ‫كه‬ ‫مانایه‌‌یه‌‌‪ ،‬پاڵێوراوان ده‌‌رفه‌‌تی ئه‌‌وه‌‌یان پێی بدرێت ‌‌‬ ‫به باشی ڕابگه‌‌یێنن‪ ،‬هه‌روه‌ها هاوواڵتیانیش‬ ‫و پالنه‌‌كانیان ‌‌‬ ‫زانیاری پێویستیان ده‌‌ست كه‌‌وێت‪.‬‬ ‫پێكهێنان������ی ده‌‌رف������ه‌‌ت بۆ كارناس������ان و لێكۆڵ������ه‌‌ران بۆ‬ ‫لێكۆڵین������ه‌‌وه‌‌ی دروش������م و پ������رۆژه‌‌كان‪ ،‬یارمه‌‌تییه‌‌كی باش‬ ‫بواره‬ ‫�����ه ‌‌‬ ‫�����ه ده‌‌نگ������ده‌‌ران ده‌‌دات ت������ا زانیارییه‌‌كی باش ل� ‌‌‬ ‫ب� ‌‌‬ ‫جۆراوجۆره‌‌كاندا به‌‌ده‌‌س������ت بێنن‪ .‬ئ������ه‌‌م كاره‌‌ی راگه‌‌یاندن‬ ‫به بڕی������اردان ده‌‌دات و چاوه‌‌ڕوانییه‌‌كی‬ ‫یارمه‌‌تییه‌‌كی باش ‌‌‬ ‫له توانای ده‌‌سه‌‌اڵتی داهاتوو پێك دێنێت‪.‬‬ ‫ماقووڵیش ‌‌‬ ‫له به‌‌نده‌‌كانی به‌‌رنامه‌‌ی ڕێكخراوی "ئاسایش و‬ ‫له یه‌‌كێك ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫هاوكاریی ئه‌‌ورووپا" بۆ "هه‌ڵبژاردنی ئازاد و ڕه‌‌وا" هاتووه‌‌‪:‬‬ ‫‌‌ره بگرێت‪ ،‬ده‌‌بێ‬ ‫"بۆوه‌‌ی دیموكراس������ی پێش بكه‌‌وێ������ت و په ‌‌‬ ‫هاوواڵتیان زانیاری پێویس������تیان بۆ هه‌ڵبژاردنی پاڵێوراوان‬ ‫پارتییه‬ ‫‌‌‬ ‫به‌‌ده‌‌س������ت بگات‪ ".‬هه‌روه‌ها "ده‌‌سپێڕاگه‌‌ییش������تنی‬ ‫سیاس������ییه‌‌كان به‌‌ كه‌ره‌‌‌‌س������ه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندن‪ ،‬ئه‌‌ویش به‌‌بێ‬ ‫به كارێكی پێویست ده‌‌زانێت‪".‬‬ ‫هه‌اڵواردن‪‌‌ ،‬‬ ‫‌ئاشكرایه كه‌‌ ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گشتی ڕۆڵی سه‌‌ره‌‌كی‬ ‫‌‌‬ ‫له هه‌ر واڵتێكدا‬ ‫له پێكهێنانی ڕای گشتیدا ده‌‌گێڕێت‪ .‬دیاره‌‌ ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫به‌‌پێی تایبه‌‌تمه‌‌ندی‪ ،‬ڕۆڵی یه‌‌ك كه‌‌ره‌‌سه‌‌ یان چه‌‌ند كه‌‌ره‌‌سه‌‌یه‌‌ ‌ك‬ ‫به‌‌رز ده‌‌بێته‌‌وه‌‌‪ .‬له‌‌ واڵتی ئێمه‌‌دا ته‌‌له‌‌فزیۆن و ڕادیۆ ده‌‌وری‬ ‫سه‌‌ره‌‌كی ده‌‌گێڕن‌‪ .‬ده‌‌ستپێڕاگه‌‌ییشتنی به‌‌رامبه‌‌ری لیست و‬ ‫به كه‌‌ره‌‌س������ه‌‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندن‪ ،‬ڕه‌‌وتی هه‌ڵبژاردن‬ ‫پاڵێوراوان ‌‌‬ ‫باش������تر و هێمنتر ده‌‌ك������ه‌‌ن و به‌‌دیموكراتیكردنیش قووڵتر‬ ‫ده‌‌كه‌‌نه‌‌وه‌‌‪.‬‬

‫له چۆنیه‌‌تی گه‌‌یاندندا‬ ‫ده‌‌وری كه‌‌ره‌‌س������ه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندن ‌‌‬ ‫یارمه‌‌ت������ی و ڕێنوێنی په‌‌یامنێران‪ ،‬ڕۆژنامه‌‌وانان و خاوه‌‌نانی‬ ‫ڕاگه‌‌یان������دن بۆ ڕه‌‌چاوكردنی هاوس������ه‌‌نگی له‌‌ نووس������ینی‬ ‫له نووس������ینی دنه‌‌ده‌‌رانه‌‌‪،‬‬ ‫‌‌وه ‌‌‬ ‫ڕاپۆرتدا‪ ،‬هه‌روه‌ها دووركه‌‌وتنه ‌‌‬ ‫‌‌یارانه و به‌‌رگرتن‬ ‫له به‌‌كارهێنانی زمان������ی نه ‌‌‬ ‫خۆپاراس������تن ‌‌‬ ‫�����ه گرینگه‌‌كانی‬ ‫له ئه‌‌رك� ‌‌‬ ‫به باڵوكردن������ه‌‌وه‌‌ی ده‌‌نگۆ‪ ،‬یه‌‌كێك ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫پێویسته ڕه‌‌چاو بكرێت‪.‬‬ ‫‌‌‬ ‫كه‬ ‫راگه‌‌یاندنه‌‌ ‌‌‬ ‫به ڕێگه‌‌ی ئامرازه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندنه‌‌وه‌‌یه‪ ‌‌،‬كه‌‌ هاوواڵتیان‬ ‫ ‌‌‬‫زانیاری سه‌‌باره‌‌ت ب‌ه پالنی سیاسیی پاڵێوراوه‌‌كان وه‌‌ده‌‌ست‬ ‫دێنی������ن‪ .‬له‌‌م نێ������وه‌‌دا‪ ،‬ته‌‌له‌‌فزیۆن و ڕادی������ۆ و تا ڕاده‌‌یه‌‌كی‬ ‫‌‌كییان هه‌یه‌‌‪ .‬به‌‌پێی‬ ‫به‌‌رچاویش ڕۆژنامه‌‌كان ش������وێنی سه‌‌ره ‌‌‬ ‫له‬ ‫به ده‌‌ن������گ و وێنه‌‌وه‌‌‌‪ ،‬كارتێكه‌‌ریی ‌‌‬ ‫كه ته‌‌له‌‌فزیۆن ‌‌‬ ‫ئ������ه‌‌وه‌‌ی ‌‌‬ ‫‌‌زگایه‬ ‫ناو هاوواڵتیاندا به‌‌رچاوتره‌‪ ،‬به‌‌رپرس������یاریه‌‌تی ئه‌‌م ده ‌‌‬ ‫قورستره‌‌‪‌.‬‬ ‫ پێكهێنانی مێزگرد س������ه‌‌باره‌‌ت به‌ پ���ل��ان و پرۆژه‌‌كان‪،‬‬‫ده‌‌وری گرین������گ ده‌‌گێڕێ������ت‪ .‬یه‌‌كێ������ك ل������ه‌‌ تایبه‌‌تمه‌‌ندی������ی‬ ‫مێزگرده‌‌كان ئه‌‌وه‌‌یه‪ ‌‌،‬كه‌‌ لیس������ت و پاڵێوراوان به‌‌شێوه‌‌یه‌‌كی‬ ‫له كه‌‌ره‌‌س������ه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندندا‬ ‫یه‌‌كس������ان‪ ،‬هه‌روه‌ها پێكه‌‌وه‌‌ ‌‌‬ ‫دانیشتنه‬ ‫‌‌‬ ‫‌‌وه ئه‌‌م ڕووبه‌‌ڕوو‬ ‫به‌‌شدار ده‌‌بن‌‪ .‬له‌‌الیه‌‌كی تریشه ‌‌‌‬ ‫دۆستانه پێك بێنێت‪.‬‬ ‫‌‌‬ ‫ده‌‌توانێت‪ ،‬كه‌‌شوهه‌وایه‌‌كی هێمن و‬ ‫�����ه به‌‌رنامه‌‌ی لیس������ت و هاوپه‌‌یمانه‌‌كان‪،‬‬ ‫ گرینگیدان ب� ‌‌‬‫كه بایه‌‌خ ب‌ه ناكۆكیی نێوان لیس������ته‌‌كان‬ ‫‌‌یه ‌‌‬ ‫گرینگت������ر له‌‌وه ‌‌‬ ‫�����ته بای������ه‌‌خ به‌‌ به‌‌رنامه‌‌ی‬ ‫له پله‌‌ی یه‌‌كه‌‌مدا‪ ،‬پێویس� ‌‌‬ ‫بدرێت‪‌‌ .‬‬ ‫لیس������ت و گرووپه‌‌كان بدرێت‪ ،‬دووه‌‌م شوێن به‌‌ ناكۆكییه‌‌كان‬ ‫بدرێت‪.‬‬ ‫�����ه گرژی بۆ‬ ‫پێكهێنان������ی كه‌‌ش������وهه‌وای هێمن و دوور ل� ‌‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ئه‌‌ندامانی په‌‌رله‌‌مان و دامه‌زراوه‌کان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫‌‌وێته‬ ‫‌وایه‪ ،‬كه‌‌ به‌‌ش������ێكی ده‌‌كه ‌‌‬ ‫پاراس������تنی ئ������ه‌‌م كه‌‌ش������وهه ‌‌‬ ‫سه‌‌رشانی ڕاگه‌‌یاندن‪ .‬كه‌‌ش������وهه‌وای هێمن و هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫‌‌وه مانا ده‌‌ده‌‌ن‪ .‬به‌‌شداریكردنی هاوواڵتیان له‌‌ هه‌ڵبژاردن‬ ‫پێكه ‌‌‬ ‫�����دارییه وه‌‌كو كولتوور بۆ چاره‌‌سه‌‌ركردن‬ ‫‌‌‬ ‫و بوونی ئه‌‌م به‌‌ش�‬ ‫و ده‌‌ستاوده‌‌س������تكردنی ده‌‌سه‌‌اڵت بۆ ڕاگه‌‌یاندنیش كارێكی‬ ‫ئه‌‌رێنییه‌‌‌‪.‬‬

‫به كاری كه‌‌ره‌‌سه‌‌كانی‬ ‫‌‌وه ‌‌‬ ‫پێداچوونه ‌‌‬ ‫له هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ڕاگه‌‌یاندن ‌‌‬

‫�����ته چاودێریكردن و هه‌ڵسه‌‌نگاندنی سه‌‌ربه‌‌خۆ و‬ ‫پێویس� ‌‌‬ ‫متمانه له‌‌س������ه‌‌ر بارودۆخی ئازادی������ی ڕاگه‌‌یاندنه‌‌كان‪،‬‬ ‫‌‌‬ ‫جێی‬ ‫هه‌روه‌ها كاری ڕاگه‌‌یاندن له‌‌ ڕه‌‌وتی هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫ئه‌‌وی������ش به‌‌ڕێگه‌‌ی ڕۆژنامه‌‌وانانی پیش������ه‌‌یی‪ ،‬پس������پۆرانی‬ ‫ڕۆژنامه‌‌وانی و پارێزه‌‌رانه‌و‌ه به‌‌ڕێوه‌‌بچێت‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪5‬‬

‫كاتی هه‌ڵمه‌‌ت������ی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ئه‌‌ركێكی گرینگی داموده‌‌زگا‬ ‫�����ه یارمه‌‌تییه‌‌كی باش به‌‌ ڕه‌‌وتی گه‌‌یاندنی‬ ‫‌‌كانه ك� ‌‌‬ ‫حكوومییه ‌‌‬ ‫كه‬ ‫‌‌وه‪ ،‬پێویس������ته‌‌ ‌‌‬ ‫به هاوواڵتیان ده‌‌دات‪ .‬له‌‌به‌‌ر ئه ‌‌‬ ‫زانی������اری ‌‌‬ ‫ئاسایشی جه‌‌سته‌‌یی و كه‌‌ره‌‌سه‌‌یی ڕۆژنامه‌‌وانان بپارێزرێت‪،‬‬ ‫چونكه‌‌ له‌‌ نه‌‌بوونی ئاسایش بۆ ڕۆژنامه‌‌وانان‪ ،‬كه‌‌ره‌‌سه‌‌كانی‬ ‫له ره‌‌وت������ی هه‌ڵمه‌‌ت������ی هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ڕاگه‌‌یان������دن ناتوان������ن ‌‌‬ ‫یارمه‌‌تی������ده‌‌ری هاوواڵتیان و گه‌‌یێن������ه‌‌ری زانیارییه‌‌كان بن‪.‬‬ ‫‌‌وه پێویسته‌‌‪:‬‬ ‫له‌‌به‌‌ر ئه ‌‌‬ ‫كه‬ ‫ ئاسایش������ی كاركردنی ڕۆژنامه‌‌وانان دابین بكرێت ‌‌‬‫ئه‌‌مه‌‌ش بریتی ده‌‌بێ له‌‌‪ :‬دابینكردنی ئاسایشی جه‌‌سته‌‌یی و‬ ‫كه‌‌ره‌‌سه‌‌كانی كاركردن‪.‬‬ ‫ دابینكردن������ی ئاسایش������ی هاتووچۆ ب������ۆ كۆكردنه‌‌وه‌‌ی‬‫له‬ ‫زانی������اری و نووس������ینی ڕاپ������ۆرت و باڵوكردنه‌‌وه‌‌ی������ان ‌‌‬ ‫ئامرازه‌‌كانی راگه‌‌یاندنی گشتیدا‪.‬‬

‫ئامانج‪:‬‬

‫�����ه بریتی ده‌‌بێت له‌‌وه‌‌‪ ،‬كه‌‌ ئاخۆ ئ������ه‌‌و بابه‌‌تانه‌‌ی له‌‌م‬ ‫ئه‌‌م� ‌‌‬ ‫‌‌نده‬ ‫له بواری ڕۆژنامه‌‌وانییه‌‌وه‌‌ تا چه ‌‌‬ ‫ڕه‌‌و‌ته‌‌دا باڵوده‌‌كرێنه‌‌وه‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫ڕه‌‌چاوی پێودانگه‌‌كانی ڕۆژنامه‌‌وانی‌‌ (ڕه‌‌وایی‪ ،‬هاوسه‌‌نگی‬ ‫و بێالیه‌‌نی له‌‌ گه‌‌یاندنی زانیاریی پێویس������ت به‌‌ هاوواڵتیان)‬ ‫چاودێریكردنه‬ ‫‌‌‬ ‫له چه‌‌ند خاڵدا ب������اس له‌‌م‬ ‫ك������راوه‌‌‪ .‬ده‌‌كرێت ‌‌‬ ‫بكرێت‪ ،‬بۆ نموونه‌‌‪:‬‬ ‫ چاودێریكردنێكی خه‌‌ست له‌‌سه‌‌ر ئه‌‌خالقی ڕۆژنامه‌‌وانی‬‫له‌‌ گشت مه‌‌یدانه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندندا‪.‬‬ ‫به‬ ‫به ش������ێوه‌‌یه‌‌كی بێالیه‌‌نانه‌‌ ‌‌‬ ‫ تا چ ڕاده‌‌یه‌‌ك په‌‌یامه‌‌كان ‌‌‬‫هاوواڵتیان ده‌‌گه‌‌ن‪.‬‬ ‫ پێویس������ته‌‌ ئه‌‌و كه‌‌ناڵ و ئامرازانه‌‌ی كه‌‌ زۆرترین بینه‌‌ر‪،‬‬‫بیسه‌‌ر یان خۆێنه‌‌ریان هه‌یه‌‌‪ ،‬له‌‌ژێر چاودێری تایبه‌‌تیدا بن‪.‬‬ ‫له كاتی هه‌ڵمه‌‌تی‬ ‫ چاودێریكردن به‌‌سه‌‌ر ڕاگه‌‌یاندنه‌‌كان ‌‌‬‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ئه‌‌وه‌‌ش ده‌‌گرێته‌‌وه‌‌ كه‌‌‪:‬‬ ‫ تا چ ڕاده‌‌یه‌‌ك گوشار له‌‌سه‌‌ر که‌ره‌سه‌یه‌کی ڕاگه‌‌یاندن‪،‬‬‫یان چه‌‌ند که‌ره‌سه‌ی ڕاگه‌‌یاندندا هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫ به‌‌ربه‌‌ست دروستكردن له‌‌سه‌‌ر رێگه‌‌ی كاری په‌‌یامنێران‬‫بۆ وه‌‌رگرتنی زانیاری یان باڵوكردنه‌‌وه‌‌ی زانیارییه‌‌كان‪.‬‬ ‫‌‌وه‬ ‫‌‌نه په‌‌یوه‌‌ندیداره‌‌كانه ‌‌‌‬ ‫ كه‌‌مته‌‌رخه‌‌میك������ردن له‌‌الیه‌‌ن الیه ‌‌‬‫به ئام������رازی راگه‌‌یاندنی‬ ‫س������ه‌‌باره‌‌ت ب������ه‌ دانی زانی������اری ‌‌‬ ‫گشتی‪.‬‬ ‫ گوش������ار به‌‌ مه‌‌به‌‌ستی وه‌‌ڕێخس������تنی سانسۆر له‌‌سه‌‌ر‬‫كه‌‌ره‌‌سه‌‌كانی گه‌‌یاندنی زانیاری‪.‬‬ ‫له‬ ‫جیا له‌‌مانه‌‌ش‪ ،‬دابینكردنی ئاس������ایش بۆ په‌‌یامنێران ‌‌‬

‫‪6‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫له‬ ‫باڵوكردنه‌‌وه‌‌ی چاالكییه‌‌كانی حكوومه‌‌ت ‌‌‬ ‫هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردندا‬

‫كه ڕاگه‌‌یاندن‪ ،‬زانیاری سه‌‌باره‌‌ت به‌ چاالكییه‌‌كانی‬ ‫پێویسته ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫له سه‌‌رده‌‌می هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردندا به‌‌ هاوواڵتیان‬ ‫حكوومه‌‌ت ‌‌‬ ‫گرووپه‬ ‫‌‌‬ ‫له ڕه‌‌وت������ی هه‌ڵبژاردندا كه‌‌ پارت������ی و‬ ‫بگه‌‌یێنێ������ت‪‌‌ .‬‬ ‫سیاسییه‌‌كان به‌‌ گه‌‌رموگوڕی خه‌‌ریكی باڵوكردنه‌‌وه‌‌ی زانیاری‬ ‫كه‬ ‫‌‌وه ئه‌‌و مانایه‌‌ ناگه‌‌یێنێت ‌‌‬ ‫و پروپاگه‌‌نده‌‌ی هه‌ڵبژاردنن‪ ،‬ئه ‌‌‬ ‫حكوومه‌‌ت و داموده‌‌زگاكانی هیچ چه‌‌ش������نه‌‌ چاالكییه‌‌كیان‬ ‫نه‌‌بێت و ڕاگه‌‌یاندنیش له‌‌ژێر ناوی ئه‌‌وه‌‌ كه‌‌‪ ،‬ئه‌‌م چاالكییانه‌‌ی‬ ‫‌‌چنه ناو خانه‌‌ی "هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردن"ـه‌‌وه‌‌‪ ،‬خۆ‬ ‫حكوومه‌‌ت ده ‌‌‌‬ ‫له گه‌‌یاندنی زانیاری بپارێزێت‪ ،‬به‌‌پێچه‌‌وانه‌‌وه‌‌‪ ،‬تا ئه‌‌و كاته‌ی‬ ‫‌‌‬ ‫ك������ه‌‌ ئاكامی ده‌‌نگه‌‌كان ڕاده‌‌گه‌‌یێندرێ������ن و حكوومه‌‌تی نوێ‬ ‫به‌‌ڕه‌‌س������می ده‌‌سه‌‌اڵت به‌‌ده‌‌ست ده‌‌گرێت‪ ،‬ده‌‌سه‌‌اڵتی پێشوو‬ ‫هه‌ر وه‌‌كو جاران د‌رێژه‌‌ی به‌‌ كاروچاالكییه‌‌كان خۆی ده‌‌دات‬ ‫كه كاروچاالكییه‌‌كانی حكوومه‌‌ت و‬ ‫‌‌یاندنیشه ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫و ئه‌‌ركی ڕاگه‬ ‫به هاوواڵتیان ڕابگه‌‌یێنێت‪.‬‬ ‫داموده‌‌زگاكانی ‌‌‬ ‫�����ته كه‌‌ره‌‌س������ه‌‌كانی ڕاگه‌‌یاندن هه‌ر‬ ‫له‌‌ب������ه‌‌ر ئه‌‌وه‪ ‌‌،‬پێویس� ‌‌‬ ‫وه‌‌ك������و پێش هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵب������ژاردن‪ ،‬درێژه‌‌ به‌‌ باڵوكردنه‌‌وی‬ ‫كاروچاالكییه‌‌كانی حكوومه‌‌ت بده‌‌ن‪ ،‬به‌‌اڵم به‌‌ له‌‌به‌‌رچاوگرتنی‬ ‫‌ستیاره‬ ‫‌‌‬ ‫كه له‌‌ كاتی هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردندا دۆخه‌‌كه‌‌ هه‬ ‫ئه‌‌وه‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫�����ته دوو ش������ت لێك‬ ‫و تا ڕاده‌‌یه‌‌كیش ئاس������ایی نییه‌‌‪ ،‬پێویس� ‌‌‬ ‫�����رۆژه خزمه‌‌تگوزارییه‌‌كان و پروپاگه‌‌نده‌‌ی‬ ‫‌‌‬ ‫جیا بكرێنه‌‌وه‌‌‪ .‬پ�‬ ‫‌‌وه و ده‌‌سنیشان بكرێن‪ ،‬تا هه‌ر‬ ‫سیاس������ی لێك جیا بكرێنه ‌‌‬ ‫لێوه بكرێت و قورسایی‬ ‫له شوێنی خۆیدا باسی ‌‌‬ ‫دیارده‌‌یه‌‌ك ‌‌‬ ‫خاڵه بریتین له‌‌‪:‬‬ ‫خۆی پێبدرێت‪ .‬ئه‌‌م دوو ‌‌‬

‫‌‌وه‬ ‫كه له‌الیه‌‌ن حكوومه‌‌ته ‌‌‬ ‫‪1‬ـ پرۆژه‌‌ی خزمه‌‌تگوزاریی گشتی ‌‌‬ ‫به‌‌ڕێوه‌‌ده‌‌چێت‪.‬‬ ‫‌‌نده سیاس������ییه‌‌ی كه‌‌ حكوومه‌‌ت بۆ خۆی‬ ‫‪2‬ـ ئه‌‌و پروپاگه ‌‌‬ ‫ده‌‌كات‪.‬‬ ‫زانیارییانه و لێ������ك جیاكردنه‌‌وه‌‌یان‪،‬‬ ‫‌‌‬ ‫بۆ گه‌‌یاندنی ئ������ه‌‌م‬ ‫كه‬ ‫به په‌‌یامنێری گه‌‌لێك وشیار و ورده‌‌وه‌‌ هه‌یه‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫پێویس������تی ‌‌‬ ‫به‌‌باشی شاره‌‌زای یاساكانی حكوومه‌‌ت‪ ،‬په‌‌رله‌‌مان‪ ،‬سیاسه‌‌ت‬ ‫و یاس������اكانی هه‌ڵبژاردن بێت‪ ،‬تا پرۆژه‌‌ خزمه‌‌تگوزارییه‌‌كان‬ ‫له‌‌ ئامرازی ڕاگه‌‌یاندنی گش������تیدا به‌‌ ن������اوی پروپاگه‌‌نده‌‌ی‬ ‫حكوومی باڵو نه‌‌كرێنه‌‌وه‌‌‪ ،‬هه‌روه‌ها پێچه‌‌وانه‌‌كه‌‌ش������ی ڕوو‬ ‫نه‌‌دات‪.‬‬

‫حزبه سیاسییه‌‌كان و هه‌ڵمه‌‌تی هه‌ڵبژاردن‬ ‫‌‌‌‬

‫له‌‌س������ه‌‌ر بنه‌‌مای پرۆژه‌‌ و دروشمی كیانه‌‌ سیاسییه‌‌كان‌‪،‬‬ ‫‌كه‬ ‫هه‌روه‌ها كاروچاالكییه‌‌كا‌نی پارتی و الیه‌ن‌ه سیاسییه‌کا ‌ن ‌‌‬ ‫‌‌ن‪ ،‬ده‌‌نگ‬ ‫له ڕه‌‌وتێكی دیموكراتیكدا بڕیار ده‌‌ده ‌‌‬ ‫ده‌‌نگ������ده‌‌ران ‌‌‬ ‫كه هێزێكی سیاس������ی‬ ‫به‌‌ كێ بده‌‌ن‪ .‬ئه‌‌مه‌‌ش ئه‌‌و ڕێگه‌‌یه‌‌یه‌‌‌ ‌‌‬ ‫به‌‌ده‌‌سه‌‌اڵت ده‌‌گه‌‌یێنێت‪ .‬هه‌ر لێره‌‌دایه‌‌ كه‌‌ هاوواڵتیان ڕۆڵی‬ ‫‌‌وه ده‌‌گێڕن‪.‬‬ ‫یه‌‌كالكه‌‌ره ‌‌‬ ‫كه گرووپه‌‌ سیاسییه‌‌كان به‌‌و‬ ‫گرینگه ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫له‌‌م ڕه‌‌وته‌‌دا گه‌‌لێ ‌ك‬ ‫په‌‌ڕی ڕوونییه‌‌وه‌‌‪ ،‬باس له‌‌ پالنی داهاتوویا ‌ن بكه‌‌ن‪ ،‬كه‌ كاتێ‬ ‫‌‌رنامه و پالنێكیان بۆ داهاتووی‬ ‫به‌‌ده‌‌سه‌‌اڵت گه‌‌ییشتن‪ ،‬چ به ‌‌‬ ‫‌‌یه‬ ‫واڵت هه‌یه‌‌‪ .‬له‌‌م س������ۆنگه‌‌یه‌‌وه‌‌‪ ،‬خاڵی هه‌ره‌‌ سه‌‌ره‌‌كی ئه‌‌وه ‌‌‬ ‫له كاتی هه‌ڵمه‌‌ت������ی هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫كه لیس������ت یان پاڵێوراو ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫له‬ ‫سێره ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫كه‬ ‫زۆرترین قورس������ایی به‌‌و پالنه‌‌ و پرۆژانه‌‌ بدات ‌‌‬ ‫كه‬ ‫‌‌شه بدات‪‌‌ ،‬‬ ‫داهاتوو ده‌‌گرن‪ .‬كه‌‌مترین قورساییش به‌‌و به ‌‌‬ ‫باس و ڕه‌‌خنه‌‌كانی ئاڕاس������ته‌‌ی خه‌‌نیمه‌‌كانی خۆی ده‌‌كات‪.‬‬ ‫كه‬ ‫س������ه‌‌ره‌‌كیترین الیه‌‌نی ئه‌‌رێنیی هه‌ڵبژاردنی������ش ئه‌‌وه‌‌یه‌‌‪‌‌ ،‬‬ ‫به هاوواڵتیان ڕابگه‌‌یێنێت‪،‬‬ ‫لیس������ت یان پارتییه‌‌كی سیاسی ‌‌‬ ‫به‬ ‫چ������ی ده‌‌وێ������ت و له‌‌ كاتی گه‌‌ییش������تن به‌‌ ده‌‌س������ه‌‌اڵتیش‪‌‌ ،‬‬ ‫به‌‌ڵێنه‌‌كانی خۆی وه‌‌فادار ده‌‌بێت‪.‬‬ ‫‌‌ته ن������ه‌‌ك ته‌‌نی������ا ب������ۆ هاوواڵتی������ان‪ ،‬به‌‌ڵكو بۆ‬ ‫ئ������ه‌‌م بابه ‌‌‬ ‫ڕاگه‌‌یاندنی������ش گرینگه‌‌‪ ،‬ئه‌‌گه‌‌ر بخوازێت ڕۆڵی ئه‌‌رێنی خۆی‬ ‫بگێڕێت‪ .‬ئه‌‌ویش كاكڵی ئه‌‌و په‌‌یامانه‌‌ن‌ كه‌‌ پێناسه‌‌ی لیست و‬ ‫پاڵێوراوه‌‌كانن‪ .‬گه‌‌ر ڕاگه‌‌یاندنه‌‌كان قورسایی كاری خۆیان‬ ‫له‌‌س������ه‌‌ر ناكۆكی نێوان لیست و گرووپه‌‌كاندا چڕ بكه‌‌نه‌‌وه‌‌‪،‬‬ ‫زه‌‌بر له‌‌ هه‌ڵبژاردن و ڕه‌‌وته‌‌كه‌‌ی ده‌‌ده‌‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها پرۆسه‌‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردنیش به‌‌الڕێدا ده‌‌به‌‌ن‪.‬‬ ‫‌‌یه‬ ‫كه پرۆس������ه‌یه‌کی دیموكراتیك و مه‌‌ده‌‌نییانه ‌‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن ‌‌‬ ‫بۆ ده‌‌ستاوده‌‌س������تكردنی ده‌‌س������ه‌‌اڵت‪ ،‬ئه‌‌مه‌‌ له‌‌ پاڵێوراوان و‬

‫‌‌وه‬ ‫له هه‌ر چه‌‌شنه‌‌ په‌‌یامێك بكه‌‌نه ‌‌‬ ‫‌‌خوازێت بیر ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫راگه‌‌یاندن ده‬ ‫كه ده‌‌یڵێن و ده‌‌ینووس������ن‪ .‬پرۆس������ه‌‌ی هه‌ڵبژاردن ڕه‌‌وتێكی‬ ‫‌‌‬ ‫�����نه‬ ‫له هه‌ر چه‌‌ش� ‌‌‬ ‫�����كه و ده‌‌بێ دوور بێت ‌‌‬ ‫هه‌س������تیار و ناس� ‌‌‬ ‫ئاژاوه‌‌‪ ،‬نابه‌‌رپرسیاریه‌‌تی و شێواندن‪.‬‬ ‫ده‌‌بێ ده‌‌رفه‌‌تێكی له‌‌بار ب‌ۆ هاوواڵتیان بڕه‌‌خسێندرێت‪ ،‬تا‬ ‫متمانه‬ ‫‌‌‬ ‫له که‌ش������وهه‌وایه‌کی هێمندا و به‌‌ڕێگه‌‌ی ده‌‌نگدانه‌‌وه‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫�����ه كۆمه‌‌ڵگه‌‌یه‌‌كی‬ ‫به ده‌‌س������ه‌‌اڵتی داهات������وو بده‌‌ن‪ .‬ئه‌‌م دۆخ� ‌‌‬ ‫‌‌‬ ‫به‌‌هێز‪ ،‬ئازادییه‌‌كی به‌‌رفراوان و پله‌‌ی ئاسایش������ی هه‌رێمی‬ ‫كوردستانیش به‌‌رزتر ده‌‌كاته‌‌وه‌‌‪ .‬که‌شوهه‌وای هێمن و دوور‬ ‫ل‌ه گ������رژی بۆ هه‌ڵبژاردن و ل‌ه ڕه‌وت������ی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬مافی‬ ‫هاوواڵتیانه‌‪ .‬ده‌بێت به‌بێ شه‌رت و مه‌رج ئه‌م‌ه بپارێزرێت‪.‬‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن بتوانن ڕۆڵی ئه‌رێنیی‬ ‫خۆیان له‌ کات������ی هه‌ڵمه‌تی هه‌ڵبژاردندا بگێڕن‪ ،‬پێویس������ت‌ه‬ ‫ڕه‌چ������اوی مۆدێلی په‌یوه‌ندیی س������ێ الیه‌ن������ه‌ی (حکوومه‌ت‬ ‫ ڕاگه‌یان������دن ‪ -‬نه‌ت������ه‌وه‌) بکه‌ن‪ ،‬تا ل‌ه یه‌که‌ی سیاس������ی و‬‫کۆمه‌اڵیه‌تی������ی هه‌رێمی کوردس������تاندا هاوکێش������ه‌یه‌ک بن‬ ‫بۆ هاندان������ی ڕۆزرینه‌ی ه������ه‌ره‌ زۆری هاوواڵتیان ل‌ه کاتی‬ ‫ده‌نگداندا‪ .‬به‌ش������داریکردنی هاوواڵتیان ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن و‬ ‫بوونی ئه‌م به‌ش������داریی‌ه وه‌کو کولتوور بۆ چاره‌س������ه‌رکردن‬ ‫و ده‌ستاوده‌ستکردنی ده‌سه‌اڵت‪ ،‬بۆ ڕاگه‌یاندنیش کارێکی‬ ‫ئه‌رێنیی������ه‌‪ .‬س������ه‌ره‌کیترین به‌رژه‌وه‌ندی������ی ڕۆژنامه‌وانان و‬ ‫که‌ره‌سه‌کانی ڕاگه‌یاندن‪ ،‬له‌ به‌دیموکراتیکردنی واڵتدایه‌‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪7‬‬

‫ه‬ ‫سه‌رکه‌وتنی ڕاستئاژۆیه‌کان ل ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی فینله‌ندا‬

‫سائوولی نینیستۆ‬ ‫ل������ه‌ ڕۆژی یه‌کش������ه‌ممه‌دا (‪ )٢٠١٢/١/٢٢‬له‌ فینله‌ندا‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬هه‌شت پاڵێوراو‬ ‫ل������ه‌و ملمالنێیه‌دا بۆ وه‌رگرتنی پۆس������تی (‪ )٦‬س������اڵه‌ی‬ ‫س������ه‌رکۆماری‪ ،‬به‌ش������دار بوون‪ .‬له‌ ده‌وری یه‌که‌مدا هیچ‬ ‫کام له‌ پاڵێ������وراوان نه‌یانتوانی ڕێژه‌ی زیاتر له‌ (‪)%٥٠‬ی‬ ‫ده‌نگه‌کان به‌ده‌س������ت بێنن‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ هه‌ڵبژاردن چووه‌‬ ‫قۆناغی دووه‌مه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ قۆناغی دووه‌مدا‪ ،‬س������ائوولی نینیستۆ نوێنه‌ری حزبی‬ ‫ڕاس������ئتاژۆی (پارێزکاران) توان������ی (‪)%٦٢،٦‬ی ده‌نگه‌کان‬ ‫مس������ۆگه‌ر ب������کات و ببێت‌ه س������ه‌رکۆماری فینله‌ن������دا‪ .‬ئه‌م‬ ‫سه‌رکه‌وتن‌ه له‌ مێژووی مودێڕنی فینله‌ندا ده‌گمه‌نه‌‪ ،‬چونک‌ه‬

‫ل‌ه س������اڵی ‪١٩٨٢‬ـه‌وه‌‪ ،‬پۆستی س������ه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا‬ ‫له‌ ده‌س������ت سۆس������یالدیموکراته‌کاندا بوو‪ .‬ئه‌م هه‌ڵبژاردن‌ه‬ ‫کۆتایی ب‌ه ده‌سه‌اڵتی سی ساڵه‌ی سۆسیالدیموکراته‌کاندا‬ ‫له‌و پۆسته‌دا هێنا‪.‬‬ ‫گه‌رچی پۆستی سه‌رکۆماری ل‌ه فینله‌ندا سیمبۆلیک‌ه و ل‌ه‬ ‫بواری ناوخۆیی ئه‌و واڵته‌دا ده‌سه‌اڵتی نییه‌‪ ،‬به‌اڵم کاروباری‬ ‫سیاسه‌تی ده‌ره‌و‌ه به‌ هاوکاری له‌گه‌ڵ حکوومه‌تدا به‌ڕێوه‌ی‬ ‫ده‌بات‪ .‬به‌محاڵه‌ش������ه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر حکوومه‌ت و س������ه‌رکۆمار‬ ‫له‌سه‌ر پرسێکی ده‌ره‌وه‌دا نه‌گه‌ن به‌ڕێککه‌وتن‪ ،‬ئه‌و‌ه بڕیاری‬ ‫داڕشتنی سیاس������ه‌تی ده‌ره‌و‌ه له‌م په‌یوه‌ندییه‌دا‪ ،‬ده‌که‌وێت‌ه‬ ‫سه‌ر شانی حکوومه‌ت و ئه‌و به‌ڕێوه‌ی ده‌بات‪.‬‬

‫فینله‌ندا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری فینله‌ندا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫هێلسینکی‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 338.145‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 5.362.610‬که‌س‪)2010( ،‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ )%63.6‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥١‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%2.7‬کشتوکاڵ‪ )%28.2( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%69.1‬یش به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪.‬‬

‫‪8‬‬

‫هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫واڵتی قه‌زاقستان و‬ ‫سیستمی سیاسی له‌و واڵته‌دا‬

‫و‪ :‬عه‌زیز عه‌بدولخالق‬ ‫قه‌زاقس���تان ب ‌ه قه‌زاقی (‪ )Қазақстан‬و ب ‌ه رووسی (‪ )Казахстан‬واڵتێك ‌ه كه‌وتۆت ‌ه‬ ‫ئاسیای ناوه‌ڕاست‪ ،‬ك ‌ه له‌ باكوور له‌گه‌ڵ رووسیا‪ ،‬ل ‌ه رۆژهه‌اڵت له‌گه‌ڵ چین‪ ،‬له‌ باشووری‬ ‫رۆژهه‌اڵت له‌گه‌ڵ قرقیزس���تان‪ ،‬له‌ باشوور له‌گه‌ڵ ئوزبه‌كستان و له‌ باشووری رۆژئاواش‬ ‫له‌گه‌ڵ توركه‌مه‌نستان هاوس���نووره‌‪ .‬كه‌ناراوه‌كانی باكووری رۆژهه‌اڵتی ده‌ریای خه‌زه‌ر‬ ‫كه‌وتۆته‌ نێو خاكی ئه‌و واڵته‌‪ .‬قه‌زاقس���تان گه‌وره‌ترین واڵت ‌ه له‌ دنیادا‪ ،‬كه‌ كه‌وتۆت ‌ه نێو‬ ‫ده‌شتێكی بێ به‌روبووم‪ .‬پایته‌ختی ئێستای ئه‌و واڵته‌ (ئاستانه‌)یه‌‪ .‬پانتایی قه‌زاقستان‬ ‫(‪ )2.717.300‬كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه‌‪ %20 .‬خاكی واڵت كه‌وتۆته‌ الی چیاكانی (ئۆرال) و‬ ‫ل ‌ه رووی جوگرافیاوه‌ به‌شێك ‌ه ل ‌ه ئه‌ورووپا‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ به‌ واڵتێكی ئاسیایی ناسراوه‌‪.‬‬ ‫جوگرافیای قه‌زاقستان‬

‫هه‌رچه‌ن������ده‌ پانتایی ئه‌و واڵت‌ه وایكردووه‌ كه‌ به‌ نۆیه‌مین‬ ‫واڵتی جیهان بناس������رێت‪ ،‬به‌اڵم زۆرتری������ن خاكی ئه‌و واڵت‌ه‬ ‫ده‌شتی بێ به‌روبوومه‌ و رێژه‌ی دانیشتوان ‪ 6‬كه‌س بۆ هه‌ر‬ ‫كیلۆمه‌تری چوارگۆش������‌ه دیاری كراوه‌‪ .‬رێژه‌ی دانیشتوان‬ ‫ل������‌ه س������اڵی ‪ 1989‬زیاتر ل‌ه ‪ 16‬ملیۆن ك������ه‌س بوو‪ ،‬دووای‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی ئه‌و واڵته‌ و رۆیشتنی خه‌ڵك بۆ واڵتانی دیكه‌‪،‬‬ ‫ل‌ه س������اڵی ‪ 2006‬رێژه‌ی دانیش������تووان بۆ ‪ 15‬ملیۆن كه‌س‬ ‫كه‌م بۆوه‌‪.‬‬

‫كورت ‌ه مێژووی قه‌زاقستان‬

‫دانیشتوانی ره‌سه‌نی ئێس������تای قه‌زاقستان ل‌ه خزمانی‬ ‫به‌ڕه‌گه‌ز ئێرانی (س������كیت) بوونه‌‪ .‬توركه‌كان ل‌ه س������ه‌ده‌ی‬ ‫پێنجه‌م به‌واڵو‌ه ده‌س������تیان ب‌ه دز‌ه و ك������ۆچ له‌و ناوچه‌یه‌دا‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫هۆنیه‌كان ل‌ه س������ه‌ره‌تای سه‌ده‌ی هه‌ش������تی پێش زایین‬ ‫هاتونه‌ت������‌ه ئه‌و ناوچه‌یه‌ و له‌ س������ااڵنی دواتردا توركه‌كانی‬ ‫(قبچ������اق) ك‌ه ل������ه‌ چیاكان������ی (ئاڵتای)یه‌و‌ه هاتب������وون‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ده‌وروبه‌ری گۆمی (ئارال) و ده‌ش������تی قبچاق نیش������ته‌جێ‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪9‬‬

‫بوون‪ .‬قه‌زاقه‌كان به‌شێكن له‌ توركه‌كانی قبچاق‪ .‬له‌ سه‌ده‌ی‬ ‫سێزده‌دا‪ ،‬ئه‌م ناوچه‌ی‌ه له‌الیه‌ن ئیمپراتۆریه‌تی چه‌نگیزخانی‬ ‫مه‌غ������ول داگیركرا‪ .‬دوای مردنی ئه‌و‪ ،‬ئ������ه‌و ئیمپراتۆریه‌ت‌ه‬ ‫به‌س������ه‌ر منداڵه‌كانیدا دابه‌ش كرا و قه‌زاقس������تانی ئێستا‬ ‫ب������وو به‌ هی (چاگادای) كوڕی چه‌نگیزخان‪ ،‬به‌اڵم به‌ش������ی‬ ‫زۆری باك������وور درا به‌ (گنقیز) نه‌وه‌ی چه‌نگیزخان‪ .‬به‌هۆی‬ ‫درێژبوون������ی م������اوه‌ی حكوومه‌تی موغوله‌كان به‌س������ه‌ر ئه‌م‬ ‫ناوچه‌یه‌دا‪ ،‬داب و نه‌ریتی مه‌غوله‌كان به‌سه‌ر ئه‌م ناوچه‌یه‌دا‬ ‫زاڵه‌‪ .‬ده‌س������ته‌واژه‌ی قه‌زاقستان له‌ دوو وشه‌ی (قه‌زاق) و‬ ‫پاشگری (ستان) هاتووه‌ ب‌ه مانای (واڵتی قه‌زاقه‌كان)‪.‬‬ ‫دووای شۆڕشی ئۆكتۆبه‌ر و پێكهێنانی یه‌كێتی سۆڤیه‌ت‪،‬‬ ‫قه‌زاقس������تان به‌ناوی كۆماری سۆسیالیستیی قه‌زاقستانی‬ ‫س������ۆڤیه‌ت‪ ،‬بوو ب������‌ه یه‌كێك له‌ كۆماره‌كانی ئ������ه‌و یه‌كێتییه‌‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ هه‌ڵوه‌ش������انه‌وه‌ی یه‌كێتی س������ۆڤیه‌ت‪ ،‬قه‌زاقستانیش‬ ‫سه‌ربه‌خۆیی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬

‫ده‌ستووری هه‌میشه‌یی‬

‫كۆماری قه‌زاقستان دوای وه‌رگرتنی سه‌ربه‌خۆیی ل‌ه‬ ‫‪16‬ی ئه‌یلوولی ‪ 1991‬هه‌ڵسا به‌ داڕشتنی ره‌شنووسی‬ ‫ده‌س������توور‪ ،‬یه‌كه‌مین ده‌ستووری واڵت ل‌ه ‪28‬ی كانوونی‬ ‫یه‌كه‌می ‪ 1993‬ده‌نگی له‌س������ه‌ر درا‪ .‬ده‌س������تووری نوێ‪،‬‬ ‫مادده‌كانی له‌س������ه‌ر ئه‌ساس������ی بیروباوه‌ڕ ب‌ه پاراستنی‬ ‫ناونیش������انی تاییفی و نه‌ژادی‪ ،‬س������ه‌ربه‌خۆیی هه‌رسێ‬ ‫ده‌سه‌اڵتی یاس������ادانان‪ ،‬جێبه‌جێكار و دادوه‌ری داڕێژا‬ ‫و قه‌زاقس������تانی وه‌كو واڵتێكی (علمان������ی) نامه‌زهه‌بی‬ ‫ناساند‪ .‬س������ه‌ركۆمار بااڵترین ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاری‬ ‫واڵت ده‌بێت كه‌ بۆ خولێكی پێنج ساڵه‌‪ ،‬به‌ هه‌ڵبژاردنێكی‬ ‫گش������تی هه‌ڵده‌بژێردرێ������ت‪ .‬ل������‌ه ‪29‬ی ئاب������ی ‪ ،1995‬ل‌ه‬ ‫راپرسییێكدا ده‌ستووری هه‌میشه‌یی گۆڕانێكی به‌رچاوی‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌ بینی و ده‌سه‌اڵتێكی زیاتر درایه‌ سه‌ركۆمار‪.‬‬ ‫گرنگترین گۆڕانكاری له‌ ده‌ستوور‪ :‬دامه‌زراندنی هه‌ردوو‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پیران و نوێنه‌ران له‌جیاتی ئه‌نجومه‌نی بااڵی‬ ‫راوێژكاری كۆن‪ ،‬به‌خشینی مافی تۆماركردنی زه‌وی بۆ‬ ‫تاك‪ .‬هه‌روه‌ها له‌م ده‌ستووره‌دا گرنگییه‌كی زیاتر دراو‌ه‬ ‫ب‌ه زمانی رووس������ی و ش������ێوه‌یه‌كی نزیك به‌ فه‌رمیی پێ‬ ‫دراوه‌‪.‬‬

‫حكوومه‌ت‬

‫حكوومه‌ت������ی قه‌زاقس������تان دیموكراتی������ی ل������‌ه ج������ۆری‬ ‫سه‌ركۆمارییه‌‪ .‬س������ه‌ركۆمار له‌ سه‌رووی ده‌سه‌اڵتی واڵته‌‪.‬‬

‫‪ 10‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكار له‌ده‌س������ت ده‌وڵه‌ته‌ و ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫یاس������ادانانیش له‌ده‌س������ت په‌رله‌مانه‌‪ .‬ل‌ه كاتی ئێس������تادا‬ ‫س������ه‌ركۆماری ئه‌و واڵت‌ه (نورسوڵتان نه‌زه‌ربایێف)ـه‌ ك‌ه ل‌ه‬ ‫‪4‬ی كانوونی یه‌كه‌می ‪ 2005‬هه‌ڵبژێردراوه‌‪.‬‬

‫پێكهاته‌ی حكوومه‌ت‬ ‫ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكار‬

‫سه‌ركۆمار له‌ سه‌رووی ده‌سه‌اڵتی جێبه‌جێكاردایه‌‪،‬‬ ‫هه‌ر س������ه‌ركۆمارێك ته‌نها ل������ه‌ دوو خول به‌دوای یه‌كدا‬ ‫ب������ۆ ئه‌و پۆس������ته‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪ .‬ب������ه‌اڵم هه‌ڵبژاردنی‬ ‫سه‌ركۆمار (نه‌زه‌ربایێف) تا ساڵی ‪ 2000‬له‌ راپرسیی‬ ‫ساڵی ‪ 1995‬كۆتایی هات‪ .‬له‌ ساڵی ‪ 1997‬نورسوڵتان‬ ‫نه‌زه‌رباییف سه‌ركۆماری قه‌زاقستان له‌ مه‌رسوومێكدا‬ ‫گۆڕانكارییه‌ك������ی ك������ه‌م و گرن������گ و به‌رب���ڵ��اوی له‌نێو‬ ‫پێكهات������ه‌ی دامه‌زراوه‌كان������ی حكووم������ه‌ت ئه‌نجام دا‪.‬‬ ‫به‌پێی ئه‌م فه‌رمانه‪ ،‬سیس������تمی دامه‌زراوه‌كانی ده‌وڵه‌ت‬ ‫له‌ ‪ 47‬دامه‌زراوی س������ه‌ربه‌خۆ ب������ۆ ‪ 24‬دامه‌زراو و ‪21‬‬ ‫وه‌زاره‌تخانه‌ ب������ۆ ‪ 14‬وه‌زاره‌تخانه‌ و ‪ 13‬كۆمیته‌ بۆ ‪7‬‬ ‫كۆمیته‌ ك������ه‌م كرایه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ژماره‌ی فه‌رمانبه‌رانی‬ ‫بۆ نیوه‌ كه‌مكرده‌وه‌ و ده‌سه‌اڵتی سه‌رۆك وه‌زیرانیشی‬ ‫گه‌یانده‌ كه‌مترین ئاست‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی یاسایادانان‬

‫تاك������و س������اڵی ‪ ،1994‬ئه‌نجومه‌نی بااڵی قه‌زاقس������تان‬ ‫هێش������تا له‌سه‌ر شێوازی یه‌كێتی س������ۆڤیه‌تی جاران كاری‬ ‫ده‌كرد‪ .‬ئه‌مه‌ش گرفتێك������ی زۆری هه‌بوو‪ ،‬گۆڕانكارییه‌كانی‬ ‫مۆس������كۆ و ملمالنێی نێوان الیه‌نگرانی په‌رله‌مانی روسیی‌ه‬ ‫و الیه‌نگرانی س������ه‌ركۆماری ئه‌و واڵت‌ه گه‌یش������ت‌ه ئه‌وپه‌ڕی‪.‬‬

‫په‌رله‌مانی قه‌زاقستانیش له‌ژێر كاریگه‌ریی‬ ‫رووداوه‌كانی مۆس������كۆ به‌دوای ئه‌وه‌دابوو‪،‬‬ ‫ك������‌ه رێگ������‌ه ل������ه‌ پاوانكاریی ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫سه‌ركۆمار بگرێت‪ .‬دوابه‌دوای ئه‌م گرفتان‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌ته‌وه‌‪ ،‬په‌رله‌مانی قه‌زاقس������تان‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������ایه‌وه‌ و یه‌كه‌می������ن هه‌ڵبژاردن������ی‬ ‫په‌رله‌مانی قه‌زاقس������تان دوای سه‌ربه‌خۆیی‬ ‫ل‌ه ‪7‬ی ئازاری ‪ 1994‬ئه‌نجام درا‪ .‬ژماره‌ی‬ ‫نوێنه‌ران������ی ئ������ه‌و په‌رله‌مان������‌ه ‪ 177‬كه‌س‬ ‫بوو‪ .‬س������ه‌ره‌تای ده‌ستبه‌كاربوونیشیان ب‌ه‬ ‫ره‌خنه‌گرت������ن ل‌ه سیاس������ه‌ته‌كانی ئابووریی‬ ‫حكوومه‌تی (ترسینكۆ) سه‌رۆك وه‌زیرانی ب‌ه‬ ‫ره‌گه‌ز رووسی ده‌ست پێكرد‪ .‬نه‌زه‌ربایێف‬ ‫ناچار بوو ناوبراو له‌كار البدات و له‌جیاتی‬ ‫ئه‌و كاژی كالرین دابنێت‪ .‬له‌ كۆتاییدا دادگا‪ ،‬ده‌س������تووری‬ ‫هه‌میش������ه‌یی‪ ،‬به‌پێی به‌ڵگه‌ی س������اخته‌كردن له‌ هه‌ڵبژاردن‪،‬‬ ‫په‌رله‌مانی هه‌ڵوه‌شانده‌و‌ه و ل‌ه هه‌ڵبژاردنێكی دیكه‌دا ك‌ه ل‌ه‬ ‫ئه‌یلوول������ی ‪ 1995‬ئه‌نجام درا‪ ،‬خه‌ڵك ده‌نگیان بۆ نوێنه‌رانی‬ ‫هه‌ردوو ئه‌نجومه‌نی پیران و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران دا‪.‬‬ ‫ژم������اره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌ن������ی پیران ‪ 47‬كه‌س و‬ ‫ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانیش ‪ 67‬كه‌سه‌‪،‬‬ ‫كه‌ ‪ 7‬كه‌س له‌ ئه‌نجومه‌نی پیران له‌الیه‌ن سه‌ركۆماره‌وه‌‬ ‫دیاری ده‌كرێن‪ .‬خولی نوێنه‌رایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی پیران له‌‬ ‫ساڵی ‪ 1998‬بۆ شه‌ش ساڵ درێژكرایه‌وه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردنی‬ ‫نوێن������ه‌ران به‌ش������ێوه‌یه‌كه‌ كه‌ له‌ هه‌ر پارێزگا و ش������اره‌‬ ‫گرنگ������ه‌كان و پایته‌خه‌ت یه‌ك نوێن������ه‌ر هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی نوێنه‌ران������ی ئه‌نجومه‌نی پی������ران له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نێك كه‌ پێكهاتووه‌‪ ،‬له‌ نوێنه‌رانی دامه‌زراوه‌كانی‬ ‫فه‌رمیی خۆجێیی به‌ناوی ئه‌نجومه‌نی به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‬ ‫جێبه‌جێ ده‌كرێت‪ .‬پالێوراوی نوێنه‌رایه‌تیی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پیران بۆ س������ه‌ركه‌وتن ل������ه‌ هه‌ڵبژاردن ده‌ب������ێ زیاتر له‌‬ ‫‪%50‬ی ده‌نگی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌نی راوێژكاری له‌م‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌دا وه‌ده‌س������ت بێنن‪ .‬پالێ������وراوی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫پیران ده‌بێ دانیش������تووی قه‌زاقس������تان بێت و ‪ 5‬ساڵ‬ ‫به‌سه‌ر مانه‌وه‌ی له‌و واڵته‌ تێپه‌ڕ بووبێت‪ .‬النیكه‌م ته‌مه‌نی‬ ‫‪ 30‬س������اڵ بێت‪ ،‬پله‌ی خوێنده‌واری به‌رز بێت‪ ،‬پێشینه‌ی‬ ‫كاری زیاتر له‌ ‪ 5‬س������اڵ بێت و دانیشتووی هه‌میشه‌یی‬ ‫ئه‌و پارێزگایه‌ بێت‪ ،‬كه‌ تێیدا هه‌ڵبژێردراوه‌ و سێ ساڵ‬ ‫به‌سه‌ر مانه‌وه‌ی تێپه‌ڕبووبێت‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری‬

‫دادگای ب������ااڵی قه‌زاقس������تان ب‌ه به‌رزترین ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫دادوه‌ریی واڵت دێت‌ه ئه‌ژماركردن و ل‌ه دوای ئه‌ویش دادوه‌ری‬ ‫گشتی دێت‪ .‬دادگای ده‌ستوور‪ ،‬پاراستن و چاودێری له‌سه‌ر‬ ‫ده‌ستووری هه‌میشه‌یی واڵتی له‌ ئه‌ستۆیه‌‪.‬‬

‫پێكهاته‌ی واڵت و دابه‌شبوونی ئیداری‬

‫س������ێ الیه‌نی ئیداری ل������‌ه حكوومتدا هه‌ی������ه‌‪ .‬ده‌وڵه‌تی‬ ‫نیش������تمانی (ناوه‌ن������دی)‪ ،‬ده‌وڵه‌تی ویالیه‌ت������ی و ده‌وڵه‌تی‬ ‫ناوچه‌یی‪ .‬ئۆرگانه‌ گش������تییه‌كانی ده‌وڵه‌ت له‌و سێ به‌شه‌دا‬ ‫دووباره‌ ده‌بنه‌وه‌‪ .‬هه‌رچه‌نده‌ به‌پێی یاسا ده‌بێ ئیداره‌كانی‬ ‫ناوچه‌یی له‌ژێر فه‌رمانی ئیداره‌كانی پارێزگا و ئیداره‌كانی‬ ‫پارێ������زگاش له‌ژێر فه‌رمانی ئی������داره‌ی ناوه‌ندیدا بن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫به‌شێوه‌یه‌كی به‌رچاو سه‌ربه‌خۆن‪.‬‬

‫حزب ‌ه یاسایییه‌كان‬

‫ل‌ه ده‌ستووری هه‌میشه‌یی قه‌زاقستاندا‪ ،‬مافی كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫پ������ارت و بزووتنه‌وه‌كان پارێ������زراوه‌ و ته‌نها ئه‌و گروپانه‌ی‬ ‫به‌الی نه‌ژادپه‌رستی یان ئایینی ده‌چن و یان ئه‌و گرووپانه‌ی‬ ‫ك‌ه ده‌یانه‌وێت ده‌ستوور له‌ناوبه‌رن یان بگۆڕن‪ ،‬ئه‌و یاسای‌ه‬ ‫نایانگرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫پارتی سۆسیالیس������تی قه‌زاقس������تان‪ ،‬كۆنگ������ره‌ی گه‌لی‬ ‫قه‌زاقس������تان‪ ،‬پارت������ی كۆماریخواز‪ ،‬یه‌كێت������ی یه‌كگرتووی‬ ‫خه‌ڵكی قه‌زاقس������تان‪ ،‬پارتی كۆمۆنیس������تی قه‌زاقس������تان‪،‬‬ ‫پارتی قه‌زاقستان‪ ،‬پارتی سڤیلی قه‌زاقستان‪ ،‬پارتی دادی‬ ‫قه‌زاقس������تان‪ ،‬پارتی به‌شداریی نه‌ته‌ویی و ‪ ...‬له‌ گرنگرتین‬ ‫پارتی سیاسیی سه‌ر گۆڕه‌پانی قه‌زاقستانن‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪11‬‬

‫ڕێفراندۆم له‌ کرواتیا‬ ‫بۆ ئه‌ندامێتی له‌ یه‌کێتی ئه‌ورووپادا‬ ‫هه‌ڵبژاردن‬ ‫ڕۆژی یه‌کشه‌مم‌ه (‪ )٢٠١٢/١/٢٢‬هاوواڵتیانی کرواتیا ڕوویان‬ ‫له‌ بنکه‌کانی ده‌نگدان کرد‪ ،‬تا وه‌اڵمی ئه‌و پرسیاره‌ بده‌نه‌و‌ه ک‌ه‬ ‫له‌گه‌ڵ یه‌کێتی ئه‌ورووپادان‪ ،‬یان لێی دوور ده‌که‌ونه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی ڕاگه‌یێندراوی کۆمیسۆنی ڕێفراندۆمه‌که‌‪ ،‬ته‌نیا‬ ‫(‪)%٤٣‬ی هاوواڵتیان له‌م ڕاپرسییه‌دا به‌شدار بوون‪ .‬ل‌ه‬ ‫کۆتاییدا (‪)%٦٦‬ی به‌شداربووان ده‌نگی (ئه‌رێ)یان بۆ‬ ‫ب‌ه ئه‌ندامبوونی واڵته‌که‌یان ل‌ه یه‌کێتی ئه‌ورووپادا خست‌ه‬ ‫ناو سندووقه‌کانی ده‌نگدانه‌وه‌‪ .‬بڕیار وای‌ه که‌ کرواتیا‬ ‫ل‌ه سه‌ره‌تای ساڵی ‪٢٠١٣‬دا به‌ڕه‌سمی ببێت‌ه ئه‌ندام له‌و‬ ‫یه‌کێتییه‌دا‪ .‬به‌م هۆیه‌وه‌ ژماره‌ی واڵتانی ئه‌م یه‌کێتییه‌‪ ،‬ب‌ه‬ ‫‪ ٢٨‬واڵت گه‌ییشت‪ .‬شایانی باس‌ه که‌ کرواتیا بۆ ماوه‌ی‬ ‫ساڵێک له‌ژێر چاودێریی یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا ده‌بێت‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪٢٠٠٥‬ـه‌وه‌ تا ئێستا داواکاریی کرواتیا بۆ‬ ‫بوونی به‌ ئه‌ندام‪ ،‬باس و توێژینه‌وه‌ی لێکراوه‌‪ .‬له‌ دیسامبری‬

‫ساڵی ‪ ٢٠١١‬و دوای دانوستانێکی دوورودرێژ‪ ،‬په‌یماننامه‌ی‬ ‫لکاندن به‌ ئه‌ورووپای واژۆ کرد‪ .‬دوای سڵۆڤینیا‪ ،‬کرواتیا‬ ‫دووه‌مین کۆماری یوگوساڵڤیای پێشووه‌ ک‌ه له‌ یه‌کێتیی‬ ‫ئه‌ورووپادا وه‌رده‌گیرێت‪.‬‬ ‫زۆران میالنۆڤیچ سه‌رۆکوه‌زیرانی کرواتیا به‌بۆنه‌ی‬ ‫سه‌رکه‌وتنی له‌و ڕاپرسییه‌دا گوتی‪" :‬ئه‌و خاڵێکی وه‌رچه‌رخان‬ ‫و ڕۆژێکی مێژووییی‌ه ل‌ه واڵته‌که‌ماندا‪" .‬الیه‌نگرانی بوونی‬ ‫به‌ ئه‌ندام ل‌ه یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ل‌ه کرواتیا له‌سه‌ر ئه‌و‬ ‫ڕایه‌ن‪ ،‬ک‌ه "تێکه‌ڵبوون ب‌ه یه‌کێتیی ئه‌ورووپا ده‌بێته‌ هۆی‬ ‫باشتربوونی بارودۆخی ئابووری و ژیان‪ ،‬هه‌روه‌ها الیه‌نی‬ ‫سیاسی و دادوه‌ریی واڵتیش ده‌گرێته‌وه‌‪".‬‬ ‫ئه‌وه‌ش له‌ حاڵێکدایه‌ ک‌ه گه‌شه‌ی ئابووری ئه‌و واڵته‌‪،‬‬ ‫خاوه‌‪ ،‬داهاتی هاوواڵتیان ل‌ه پله‌یه‌کی نزمدایه‌ و رێژه‌ی‬ ‫بێکاریش له‌و واڵته‌دا (‪)%١٨‬ه‌‪.‬‬

‫کرواتیا‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری کرواتیا‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫زاگرێب‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 56.538‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 4.430.003‬که‌س (‪)٢٠١٠‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪)٢٠٠٩( )%57.5‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%51.8‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%48.2‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪ )%98.7( :‬ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٩٨‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%99.5‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%6.7‬کشتوکاڵ‪ )%27.1( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%66.2‬به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‪)٢٠٠٩( .‬‬

‫‪ 12‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫توێژینه‌وه‌یه‌ک سه‌باره‌ت‬ ‫ه به‌شداریی ده‌نگده‌ران‬ ‫ب‌‬ ‫ه هه‌ڵبژاردندا‬ ‫ل‌‬

‫د‪ .‬ڤیان سه‌بری ئاکره‌یی‬ ‫وه‌رگێڕان ل ‌ه عه‌ره‌بییه‌وه‌‪ :‬سه‌کوان ئه‌رگۆشی‬ ‫به‌ش������داریكردنی ده‌نگ������ده‌ران‪ ،‬دێته‌ پێناس������ه‌کردن‬ ‫وه‌ک ڕێژه‌ی به‌ش������داربووانی ڕاسته‌قینه‌ له‌ كۆی ئه‌و‬ ‫كه‌س������انه‌ی تۆماركراون و شیاون بۆ به‌شداریكردن له‌‬ ‫هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا‪ .‬پس������پۆرانی سیاسی له‌ جیهاندا‬ ‫یه‌كده‌نگن له‌س������ه‌ر ئه‌وه‌ی كه‌ ئه‌و رێژه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵگه‌یه‌كی‬ ‫ڕوونه‌ له‌سه‌ر شه‌رعییه‌تی پرۆسه‌كه‌‪ ،‬هه‌ر‌وه‌ها ده‌كرێ‬ ‫ڕێژه‌ی ب������ه‌رزی به‌ش������داریكردن یه‌كێك ل������ه‌ ئامانجه‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی سه‌رپه‌رش������یارانی هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك‬ ‫بێت‪ .‬به‌ش������ێوه‌یه‌كی گشتی‪ ،‬سیسته‌مه‌ دیکتاتۆره‌کان‬ ‫په‌نا ده‌به‌نه‌ به‌ر ساخته‌كردن بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی‌ رێژه‌ی‬ ‫به‌شداربووان به‌ پێچه‌وانه‌ی ڕاستیی رێژه‌كه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك‬ ‫ئه‌وه‌ی ل������ه‌ زۆربه‌ی واڵتان������ی دیكتاتۆری������ی جیهاندا‬ ‫ڕوویداوه‌‪.‬‬

‫پرسیاره‌که‌ ئه‌وه‌یه‌‪ ،‬که‌ ئایا فراوانیی به‌شداریکردن‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردندا ده‌بێته‌ پاڵپش������تییه‌ک له‌ سیس������ته‌می‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای������ی ئه‌و واڵت������ه‌؟ گریمان ڕێ������ژه‌ی نزمیی‬ ‫به‌ش������داریكردن‪ ،‬ڕه‌نگدانه‌وه‌ی بێئومێ������دی جه‌ماوه‌ره‌‬ ‫یان خه‌مس������اردی ئه‌وانه‪ ،‬به‌اڵم ل������ه‌ هه‌ندێك حاڵه‌تی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا كه‌ رێژه‌ی به‌ش������داریكردن تێیدا نزمه‌‪،‬‬ ‫مه‌رج نییه‌ ڕه‌نگدانه‌وه‌یه‌كی یه‌كاویه‌ك بێت بۆ ئیراده‌ی‬ ‫گ������ه‌ل‪ .‬له‌الیه‌كی تره‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌ر نزمیی به‌ش������داریكردن‬ ‫ڕه‌نگدانه‌وه‌ی دڵنیایی ده‌نگده‌ران بێت س������ه‌باره‌ت به‌‬ ‫س������ه‌ركه‌وتنی الیه‌نێك له‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ل������ه‌ كاتێكدا كه‌‬ ‫هی������چ ڕێگرییه‌ك نه‌بێ������ت له‌به‌رده‌م ده‌نگ������دان له‌ هه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردنێكدا‪ ،‬ئه‌وا به‌شداری نزمیش وه‌ك به‌شداری‬ ‫فراوان‌ شه‌رعییه‌‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪13‬‬

‫ئ������ه‌م كۆمه‌اڵنه‌ كاریگه‌ری قووڵ و دیاریان هه‌یه‌ له‌ ‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردنانه‌ی كه‌ ڕێژه‌ی به‌شداریكردن تیایاندا نزمه‌‬ ‫و ده‌بێته‌ هۆی الدان له‌ ئامانجی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن‪.‬‬ ‫ب������ۆ نموونه‪ ‌،‬ده‌كرێ ل������ه‌ پڕۆس������ه‌یه‌كی هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫به‌ش������داریی ده‌نگده‌رانی به‌ته‌مه‌ن ب������ه‌رز بێت‌‪ ،‬كه‌چی‬ ‫رێژه‌ی الوان تیایدا نزمه‪ ‌،‬ه������ه‌ر بۆیه‌ش ئیمتیازات یا‬ ‫سه‌رپش������كایه‌تی زۆر بۆ به‌ته‌مه‌نه‌كانی تێدا مسۆگه‌ر‬ ‫ده‌كرێ له‌ رووی ژیاری و چاودێری ته‌ندروس������تییه‌وه‌‪،‬‬ ‫به‌اڵم پالنی كه‌متر داده‌نرێت بۆ كاری الوان و به‌رنامه‌ی‌‬ ‫پێویست بۆ گه‌ش������ه‌كردنی هه‌ر كومه‌ڵگه‌یه‌ك‪ .‬هه‌ندێك‬ ‫واڵت به‌ ه������ۆی رێكاره‌كانیانه‌وه‌‌‪ ،‬هه‌ڵب������ژاردن ده‌بێته‌‬ ‫پڕۆسه‌یه‌كی سه‌رنه‌كه‌وتوو و رێژه‌ی به‌شداری تیایدا‬ ‫له‌ ڕاده‌به‌ده‌ر نزمه‌ و‌ ب������ه‌ ژماره‌یه‌كی كه‌می ده‌نگده‌ر‬ ‫پڕۆس������ه‌كه‌ به‌ڕێوه‌ده‌چیت‪ ،‬وه‌ك ده‌وڵه‌تی سربیا‪ ‌،‬كه‌ له‌‬ ‫ساڵی ‪٢٠٠٣‬دا‪ ،‬سێ پڕۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫ی������ه‌ك له‌ دوای یه‌كی به‌ ناته‌واوی و شكس������تخواردوو‬ ‫به‌ ئه‌نج������ام گه‌یاند‪ .‬لێره‌وه‌ دی������ار ده‌بێت‪ ،‬که‌ ڕێژه‌ی‬ ‫به‌ش������داربوون کارتێکه‌ریی ده‌کات له‌س������ه‌ر پرۆسه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن و به‌رنام������ه‌ی داهاتووی حکوومه‌ت‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ پێویس������ته‌ ئه‌و هۆکارانه‌ی که‌ کارتێکه‌رییان هه‌یه‌‬ ‫ئاماژه‌یان پێ بکرێت‪ ،‬بۆ نموونه‌‪:‬‬

‫هۆكار ‌ه كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌كان‬

‫ل������ه‌ هه‌ر نه‌ته‌وه‌یه‌ك������دا ڕێژه‌ی به‌ش������داری تۆێژێك‬ ‫ب������ۆ توێژێكی ت������ری كۆمه‌ڵگه‌ ده‌گۆڕێ‪ .‬ل������ه‌و ده‌وڵه‌ت‬ ‫و كۆمه‌ڵگه‌یان������ه‌ی كه‌ ڕێ������ژه‌ی به‌ش������داریكردنیان له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن به‌رزه‌‪ ،‬جیاوازیی نێوان به‌ش������داربووان و‬ ‫به‌شدارنه‌بووان سنوورداره‌‪ .‬وه‌ك ئه‌وه‌ی كاتێك ڕێژه‌ی‬ ‫به‌ش������داریكردن ‪ %٩٠‬به‌ره‌و ژوور بێ������ت‪ ،‬دیاریكردنی‬ ‫جیاوازیی������ه‌ گرنگه‌كان������ی نێوان به‌ش������داربووان و ئه‌و‬ ‫كه‌س������انه‌ی ده‌نگیان نه‌داوه‌‪ ،‬كارێك������ی قورس ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌اڵم كاتێك ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن نزم ده‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌‬ ‫خۆی له‌ خۆیدا نیش������انه‌یه‌كه‌ ب������ۆ بوونی جیاوازی له‌‬ ‫نێوان به‌ش������داربووان و ئه‌و كه‌س������انه‌ی كه‌ نایانه‌وێت‬ ‫به‌شداری له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا بكه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌كرێ������ت ئه‌م جیاوازییانه‌ ب������ه‌ تێپه‌ڕبوونی كات له‌‬ ‫په‌ره‌س������ه‌ندنی به‌رده‌وامدا بن‪ .‬دیارترین نیش������انه‌ بۆ‬ ‫به‌ش������داریكردنی كه‌س������ێك له‌ هه‌ڵبژاردن������دا‪ ،‬بریتییه‌‬ ‫ل������ه‌وه‌ی ئایا ئ������ه‌و كه‌س ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی پێش������وودا‬

‫‪ 14‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫به‌شداری كردووه‌ یا نا؟ هه‌ر بۆیه‌ش زۆربه‌ی زانایان‬ ‫به‌شداریكردن یان نه‌كردن له‌ هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬به‌ ڕه‌فتار‬ ‫و خووی كه‌س������ه‌كان داده‌نێن به‌تایب������ه‌ت گه‌نجان‪ ،‬كه‌‬ ‫ده‌كرێت فێری ببن یا وازی لێ بێنن‪ .‬گش������ت هۆكاره‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی و ئابوورییه‌كان كاریگه‌ری زۆریان له‌ سه‌ر‬ ‫تاك������ه‌كان له‌ به‌كارهێنان و ئاس������اییبوونی ئه‌م خوو و‬ ‫ڕه‌فتارانه‌دا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫وه‌ك دی������اره‌‪ ،‬گرنگتری������ن ه������ۆكاره‌ كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫ئابوورییه‌كان بۆ‌ گه‌شه‌س������ه‌ندنی به‌ش������داریكردن له‌‬ ‫ده‌نگدان‪ ،‬ئه‌و هۆكارانه‌ن كه‌ په‌یوه‌س������تن‌ به‌ فێربوون‬ ‫و په‌روه‌رده‌وه‌‪ .‬كه‌س������ی خوێنده‌وار به‌ش������ێوه‌یه‌ك له‌‬ ‫شێوه‌كان به‌شدار ده‌بێت له‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬ ‫ل������ه‌ژێر كاریگه‌ری هۆكاره‌كانی دیكه‌ش������دا بێت‪ ،‬وه‌ك‬ ‫داهات و چینایه‌تی كه‌ په‌یوه‌ندییه‌كی به‌هێزیان له‌گه‌ڵ‬ ‫ئاستی خوێنده‌واریدا هه‌یه‪ .‬داهات هه‌ندێك كاریگه‌ری‬ ‫هه‌یه‪ ‌،‬ب������ه‌اڵم به‌ش������ێوه‌یه‌كی جیا له‌ خوێن������ده‌واری‪،‬‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌نده‌كان زیاتر مه‌یلی به‌شداری له‌ ده‌نگدانیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬به‌بێ له‌به‌ر چاوگرتنی ئاستی خوێنده‌واریان‪.‬‬ ‫باس ل������ه‌ كاریگه‌ری ڕه‌گ������ه‌ز و نه‌ژادیش ده‌كرێت‪،‬‬ ‫بێگوم������ان ئه‌و هوكارانه‌ له‌ زۆرێك له‌ واڵتان و چه‌ندین‬ ‫هه‌ڵبژاردندا كاریگه‌ریان هه‌بووه‌‪ ،‬به‌اڵم ئێس������تا زۆر له‌‬ ‫زانایان هاوڕان كه‌ ئه‌م هۆكاره‌ كاریگه‌ری سنوورداری‬ ‫هه‌یه و‌ له‌ دیموكراسییه‌ رۆژاوایییه‌كاندا بوونیان نییه‌‪،‬‬ ‫له‌كاتێكدا داهات و ئاس������تی خوێن������ده‌واری له‌‌به‌رچاو‬ ‫ده‌گیرێن‪ .‬له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬كۆمه‌ڵه‌ نه‌ژادییه‌ جیاجیاكان‪،‬‬ ‫ئاس������تی جیاوازیان له‌ داه������ات و خوێنده‌واریدا هه‌یه‌‬ ‫و له‌ زۆرێ������ك له‌ كومه‌ڵگه‌كاندا جی������اوازی به‌رچاو له‌‬ ‫رێژه‌ی به‌شداریكردنی ئه‌و كومه‌اڵنه‌دا هه‌یه‪ .‬هۆكاره‌‬ ‫دیموگرافییه‌كان������ی دیكه‌ كاریگ������ه‌ری گرنگیان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫وه‌ك ئه‌وه‌ی الوان كه‌متر له‌ پیران به‌ش������داری ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫سه‌ڵته‌كان به‌ پێچه‌وانه‌ی خێزانداره‌كان‪ ،‬كه‌متر مه‌یلی‬

‫به‌شداری ده‌نگدانیان هه‌یه‪ .‬سه‌باره‌ت به‌ پیشه‌‪ ،‬هیچ‬ ‫كاریگه‌رییه‌ك������ی وای نیی������ه‌‪ ،‬جگه‌ ل������ه‌ هه‌ندێك ڕێژه‌ی‬ ‫به‌رزی ده‌نگ������ی فه‌رمانبه‌رانی‌ میری نه‌بێت له‌ هه‌ندێك‬ ‫واڵتاندا‪.‬‬ ‫ده‌ك������رێ جی������اوازی هه‌رێمایه‌تی روڵ������ی هه‌بێ له‌‬ ‫رێژه‌ی به‌ش������داریكردن و یه‌كێكه‌ له‌و گرفتانه‌ی واڵته‌‬ ‫به‌رفراوان������ه‌كان له‌كاتی هه‌ڵبژاردندا دووچاری ده‌بن‪،‬‬ ‫وه‌ك ل‌ه ئوس������ترالیا‪ ،‬كه‌نه‌دا‪ ،‬ئه‌مریكا و رووس������یادا‪.‬‬ ‫ئه‌مه‌ش به‌ هۆی جیاوازی له‌ كات و شوێنی هه‌ڵبژاردن‬ ‫له‌ نێوان ئه‌و ناوچانه‌ی كه‌ زۆر له‌یه‌ك دوورن‪.‬‬

‫هۆكار ‌ه ڕۆشنبیرییه‌كان‬

‫سه‌رده‌می ئێس������تا كه‌ س������ه‌رده‌می دیموكراتییه‌ت‌ه‬ ‫و ئ������ه‌وه‌ گرینگترین هۆکاره‌ ب������ۆ به‌رزکردنه‌وه‌ ڕێژه‌ی‬ ‫به‌ش������داریکردن له‌ هه‌ر هه‌ڵبژاردنێک������دا‪ .‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫پێویستی به‌ به‌ش������داریكردنێكی فراوانی هاوواڵتیانه‌‪،‬‬ ‫بۆ پێشخس������تنی ئه‌و خووه‌ فه‌رهه‌نگیی������ه‌ كه‌ بریتییه‌‬ ‫ل������ه‪ ‌:‬ده‌نگدان پێویس������تی به‌ هه‌ندێك كات������ه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫په‌یوه‌س������ته‌ به‌ تێگه‌یش������تن و متمانه‌ك������ردن به‌ كۆی‬ ‫پرۆس������ه‌ی هه‌ڵب������ژاردن‪ .‬ده‌كرێت ئه‌م ه������ۆكاره‪ ،‬هۆی‬ ‫نزمیی به‌ش������داربوون ل������ه‌ دیموكراتیی������ه‌ نوێیه‌كاندا‬ ‫به‌تایبه‌ت له‌ ئه‌ورووپای رۆژهه‌اڵت و ئه‌مریكای التینی‬ ‫ڕوون بكاته‌وه‌‌‌‪ .‬به‌ش������داریكردنی فراوانی ده‌نگدان له‌‬ ‫هه‌ستكردن به‌ ئه‌ركی هاوواڵتیبوون و شارستانییه‌وه‌‬ ‫دێت‪ ،‬دروس������تبوونی ئه‌م هه‌سته‌ش پێویستی به‌ كاتی‬ ‫زیاتر و بارودۆخی ڕۆشنبیرییه‌‪ .‬له‌وانه‌یه‌ ئه‌مه‌ش چه‌ند‬ ‫ده‌یه‌یه‌ك له‌ پێش������كه‌وتن بۆ بیناكردنی بخایه‌نێت‪-١ :‬‬ ‫متمانه‌كردن به‌ حكومه‌ت‪ -٢ .‬ڕاده‌ی‌بوونی حزبه‌كان‬ ‫له‌ نێو دانیش������توواندا‪ -٣ .‬گرنگیدان به‌ سیاسه‌ت‪-٤ .‬‬ ‫بڕوابوون به‌ سه‌ركه‌وتنی ده‌نگدان‪.‬‬ ‫ئه‌و دانیش������تووانه‌ی كه‌ جوڵه‌یان زیاتره‌ و تێكڕای‬ ‫هاوس������ه‌رگیری تێیان������دا نزم������ه‌‪ ،‬له‌وانه‌ی������ه‌ رێ������ژه‌ی‬ ‫به‌ش������داریكردنیان كه‌م بێت‪ .‬هه‌رچی ئه‌و واڵتانه‌ن كه‌‬ ‫ف������ره‌ فه‌رهه‌نگ و زمان������ن‪ ،‬ڕکه‌به‌رایه‌تیی زۆر گرنگ و‬ ‫خورت������ه‌ و ئه‌مه‌ش ده‌بێته‌ ه������ۆی توماركردنی ڕێژه‌ی‬ ‫زیادکردنی به‌شداربووان‪.‬‬ ‫سروشتی هه‌ڵبژاردنه‌كان له‌ نێوان واڵتاندا جیاوازه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵمه‌ته‌ نێگه‌تیڤه‌كان و هێرش������ه‌ كه‌س������ییه‌كان زیاتر‬ ‫باون و بوونه‌ته‌ هۆی كه‌مكردنی ڕێژه‌ی به‌شداریكردن‪،‬‬

‫چونك������ه‌ هه‌وڵه‌كان چڕ كراونه‌ته‌وه‌ و چه‌ند كه‌س������ێك‬ ‫پێی هه‌ڵده‌ستن‪ ،‬كه‌چی هه‌وڵدانی به‌كومه‌ڵ كاریگه‌ری‬ ‫گرنگ������ی ده‌بێ������ت له‌س������ه‌ر به‌رزكردن������ه‌وه‌ی ڕێژه‌كه‌‪.‬‬ ‫هه‌رچی به‌ش������داریی حزبییه‌ ده‌بێته‌ هانده‌رێكی گرنگ‬ ‫ب������ۆ به‌ش������داریكردن‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن ئ������ه‌و ده‌وڵه‌تانه‌ی‬ ‫كه‌ په‌یوه‌س������تن به‌الیه‌نگریكردن له‌ توێژێكی سیاسی‪،‬‬ ‫ره‌گه‌زی‪ ،‬زمانی یان ئایینی‪ ،‬ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردنیان‬ ‫به‌رزه‌‪ .‬له‌و واڵتانه‌ی كه‌ سیسته‌می فره‌ حزبی گه‌شه‌ی‬ ‫ك������ردووه‪ ‌،‬ده‌كرێت ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن به‌رز بێت‪،‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی ئه‌و واڵتانه‌ی كه‌ خاوه‌ن حزبی گه‌وره‌ن‪.‬‬

‫جیاوازیی نێوان هه‌ڵبژاردنه‌كان‬

‫ئاشكرایه‌ كه‌ له‌ هه‌ر واڵتێكدا جیاوازییه‌كی زۆر له‬ ‫‌نێوان ڕێژه‌ی به‌شداریكردن ل‌ه هه‌ڵبژاردنه‌ جیاجیاكاندا‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬له‌و واڵتان������ه‌ی كه‌ ئه‌نجام������ی هه‌ڵبژاردن هیچ‬ ‫مه‌ترس������ییه‌كی له‌س������ه‌ر ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردنی‬ ‫نیشتمانیدا نییه‌‪ ،‬ئه‌وا ڕێژه‌ی به‌شداریكردن تێیدا نزمه‌‬ ‫و زۆربه‌ی جار ده‌گاته‌ نیوه‌ی ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی گش������تی ئه‌و واڵت������ه‌‪ ،‬وه‌ك هه‌ڵبژاردنی‬ ‫شاره‌وانییه‌كان و هه‌ڵبژاردنی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكان‪،‬‬ ‫یاخ������ود هه‌ڵبژاردن������ی الوه‌كی بۆ پركردن������ه‌وه‌ی ئه‌و‬ ‫كورس������ییانه‌ی‌ په‌رله‌مان كه‌ له‌نه‌كاو به‌تاڵ ماونه‌‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌م جۆره‌ هه‌ڵبژاردنانه‌دا‪ ،‬ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن كه‌م‬ ‫ده‌بێت ه������ه‌ر وه‌ك ئه‌وه‌ی ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپادا ڕووده‌دات‪ ،‬كه‌ دامه‌زراوه‌یه‌كی جودایه‌ له‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی جێبه‌جێكردنی یه‌كێتی ئه‌ورووپا‪ .‬هه‌مان‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪15‬‬

‫حاڵه‌ت له‌ ئه‌مریكا هه‌یه‌‪ ،‬كاتێك هه‌ڵبژاردنی نیوه‌یی بۆ‬ ‫كونگرێس ئه‌نجام ده‌درێت‪ ،‬به‌ به‌راورد له‌گه‌ڵ ملمالنێی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی سه‌رۆكایه‌تیی ئه‌مریكا‪ ،‬ڕێژه‌یه‌كی زۆر كه‌م‬ ‫له‌ ده‌نگده‌ران به‌شداری ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫له‌ ڕووی تیۆرییه‌وه‌‪ ،‬یه‌كێك له‌و هۆكارانه‌ی كه‌ ده‌كرێت‬ ‫ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن له‌ كێبڕكێی هه‌ڵبژاردندا به‌رز‬ ‫بكاته‌وه‌‪ ،‬جه‌ماوه‌ری ده‌نگده‌ری به‌په‌رۆش بۆ هه‌ڵبژاردن‬ ‫و ڕكه‌به‌رایه‌ت������ی گه‌رم������ی نێ������وان پاڵێوراوانه‌‪ .‬له‌گه‌ڵ‬ ‫ئه‌مه‌ش������دا‪ ،‬چه‌ند به‌ڵگه‌یه‌ك هه‌یه‌ بۆ پاڵپشتیكردن له‌و‬ ‫ڕایه‌ی كه‌ پێی وایه‌ (ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ی که‌ئه‌نجامه‌کانی‬ ‫پێش������بینی بکرێن له‌ هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك و ته‌نها ده‌نگێك‬ ‫ناتوانێت جیاوازی دروست بكات)‪ ،‬ئه‌و کارتێکردنێکی‬ ‫نه‌رێنی ده‌کاته‌ س������ه‌ر ڕێژه‌ی به‌رزی به‌ش������داریكردن‪،‬‬ ‫هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی له‌ هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماریی ئه‌مریكادا‬ ‫ڕوویدا‪ .‬كاتێك له‌ هه‌ڵبژاردنی س������اڵی ‪ ١٩٩٦‬دووباره‬ ‫كلینتۆن وه‌ك س������ه‌رکۆمار هه‌لبژێردرایه‌وه‌‪ ،‬ئه‌گه‌رچی‬ ‫هه‌ر له‌ ساڵی ‪١٩٢٤‬ه‌وه‌ كه‌مترین ڕێژه‌ی به‌شداریكردنی‬ ‫به‌خۆیه‌وه‌ بینی‪.‬‬ ‫ده‌كرێ������ت ڕێ������ژه‌ی به‌ش������داریكردن بكه‌وێت������ه‌ ژێر‬ ‫كاریگه‌ری كه‌ش������وهه‌وا‪ ،‬وه‌ك س������ه‌رمای زۆر یا پله‌ی‬ ‫گه‌رمای به‌رز‪ .‬هه‌روه‌ه������ا ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردن له‌‬ ‫هه‌ندێك ڕۆژی دیاریكراوی هه‌فته‌دا كاریگه‌ری هه‌بێت‬ ‫وه‌ك ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردن له‌ ڕۆژێكی پش������وودا‪،‬‬ ‫یا ل������ه‌ ڕۆژی كۆتایی هه‌فته‌دا‌‪ .‬له‌به‌ر ئ������ه‌م هۆیانه‌وه‌‬ ‫هه‌وڵده‌درێت كاتی ئه‌نجامدان������ی هه‌ڵبژاردن بكه‌وێته‌‬ ‫وه‌رزی به‌ه������ار یان پاییز‪ ،‬بۆ ئ������ه‌وه‌ی زۆرترین ڕێژه‌ی‬ ‫دانیشتووان به‌شداری بكه‌ن‪.‬‬

‫تۆماركردنی ده‌نگده‌ران‬

‫ده‌شێ ڕێگه‌كانی تۆماركردنی ده‌نگده‌ران كاریگه‌ری‬ ‫هه‌بێت له‌سه‌ر ڕێژه‌ی به‌شداریكردن‪ ،‬بۆ نموونه‌ پێشتر‬ ‫ل������ه‌ بریتانیا تومارك������ردن له‌ مانگی تش������رینی یه‌كه‌م‬ ‫ئه‌نجام ده‌درا تا‌ هه‌ڵبژاردن له‌ مانگی ش������وباتی ساڵی‬ ‫دوات������ر ئه‌نجام بدرێت‪ .‬به‌م������ه‌ش ده‌نگده‌رێكی زۆر له‌‬ ‫به‌ش������داریكردن بێب������ه‌ش ده‌ب������وون‪ ،‬یا ده‌ب������ووه‌ هۆی‬ ‫كه‌مبوونه‌وه‌ی ڕێژه‌ی به‌شداریكردن به‌هۆی نه‌گواستنه‌ی‬ ‫ناوی هه‌ندێك له‌ ده‌نگده‌ران‪ ،‬یا مردنی هه‌ندێكیان له‌و‬ ‫ماوه‌ درێژه‌دا كه‌ پێنج مانگی ده‌خایاند‪ ،‬به‌اڵم ئێس������تا‬ ‫مانگانه‌ تۆماری ده‌نگده‌ران نوێ ده‌كرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه واڵت������ه‌ س������كه‌ندیناڤییه‌كان‪ ،‬فۆرم������ی توماری‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل������ه‌ چوارچێوه‌ی سیس������ته‌مێكی توكمه‌ی‬ ‫توماركردن‪ ،‬ژماره‌ی بیمه‌ی ته‌ندروس������تی ئه‌و كه‌سه‌‬ ‫و لیس������تی باجه‌ كه‌سییه‌كانی له‌س������ه‌ره‌ ‪ ،‬ئه‌ڵمانیاش‬ ‫هه‌مان سیس������ته‌مه‌ په‌یڕه‌و ده‌كات و ته‌نها سیسته‌می‬ ‫ته‌ندروس������تی ناگرێت������ه‌ خۆی‪ .‬له‌ پێن������او تۆماركردنی‬ ‫به‌رزترین ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردن‪ ،‬ده‌ك������رێ هه‌نگاوه‌‬ ‫بیرۆكراتییه‌ جیاكارییه‌كانی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردن له‌ناو‬ ‫ببرێن‪.‬‬

‫پابه‌ندبوون به‌ ده‌نگدان‬

‫پابه‌ندبوون به‌ ده‌نگدان ب������ه‌ هۆكارێكی یارمه‌تیده‌ر‬ ‫داده‌نرێت بۆ به‌رزكردنه‌وه‌ی ڕێژه‌ی به‌شداریكردن له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ .‬له‌ ئوس������ترالیا هه‌ر له‌ ساڵی ‪١٩٢٠‬ه‌وه‌‪،‬‬ ‫ده‌نگدان ئه‌ركێكه‌ و پێویس������ته‌ هه‌موو كه‌س������ێك ده‌نگ‬ ‫بدات‪ ،‬بۆیه‌ به‌هۆی توندی له‌ جێبه‌جێكردنی ڕێكاره‌كانی‬ ‫ده‌نگدان‪ ،‬ئوس������ترالیا به‌رزترین رێژه‌ی به‌شداریكردن‬ ‫تۆم������ار ده‌كات‪ .‬واڵتانی دیكه‌ هه‌م������ان ڕێڕه‌و ده‌گرنه‌‬ ‫به‌ر‪ ،‬به‌اڵم ب������ه‌ ڕێژه‌‌ی جیاجیا‪ .‬بۆ نموون‌ه له‌ ده‌وڵه‌تی‬ ‫بۆلیڤیا ئه‌گه‌ر كرێكارێك به‌شداریی هه‌ڵبژاردن نه‌كات‪،‬‬ ‫ئه‌وا بۆ ماوه‌ی سێ مانگ ناتوانێت كرێیه‌كه‌ی له‌ بانك‬ ‫ده‌ربێنێت‪.‬‬

‫سیسته‌م و جۆره‌کانی هه‌ڵبژاردن‬

‫سیس������ته‌می هه‌ڵبژاردن ده‌بێت کاریگه‌ری له‌ سه‌ر‬ ‫ڕێژه‌ی به‌شداربووان هه‌بێت‪ ،‬وه‌ک سیسته‌می ڕێژه‌یی‬ ‫و ئ������ه‌وه‌ ده‌بێته‌ هۆی به‌ش������داریکردنی زۆربه‌ی زۆری‬ ‫خه‌ڵک و ڕاده‌ربڕینه‌که‌ی گونجاو بێت‪ ،‬چونکه‌ ده‌زانێت‬ ‫که‌ ده‌نگ������ی له‌ ناو په‌رله‌مان ده‌بێ������ت‪ ،‬ته‌نانه‌ت ئه‌گه‌ر‬

‫‪ 16‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫ده‌نگ به‌ ئۆپۆزس������یۆنیش بدات‪ .‬هه‌ڵبژاردن به‌ جۆری‬ ‫لیس������تی داخراو له‌وانه‌یه‌ ببێته‌ ه������ۆی نزمیی ڕێژه‌ی‬ ‫به‌ش������داریکردن و لیس������تی کراوه‌ زۆرتر هانده‌ر بێت‬ ‫بۆ ده‌نگده‌ر و ببێته‌ ه������ۆی به‌هێزکردنی ڕه‌کابه‌ری له‌‬ ‫ناو کاندیده‌کان‪ ،‬ئه‌وه‌ش ڕه‌نگدانه‌وه‌ی له‌سه‌ر ڕێژه‌ی‬ ‫به‌ش������داریکردنی ده‌نگده‌ران به‌ش������ێوه‌یه‌کی گش������تی‬ ‫ده‌بێت‪.‬‬

‫ئه‌گه‌ر له‌ ماوه‌یه‌كی نزیكدا چه‌ند هه‌ڵبژاردنێك ئه‌نجام‬ ‫دران‪ ،‬بێگوم������ان ڕێژه‌ی ده‌نگ������ده‌ران و جه‌ماوه‌ر كه‌م‬ ‫ده‌بێته‌وه‌‪ .‬له‌ واڵتێكی وه‌ك سویسرا كاتێك له‌ ساڵێكدا‬ ‫ح������ه‌وت هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام ده‌درێ������ن‪ ،‬ده‌توانێ وێنای‬ ‫ئه‌و ش������ه‌كه‌تی و ماندووبوونه‌ بك������ه‌ی كاتێك خه‌ڵكه‌كه‬ ‫بۆ ده‌نگدان ده‌چن‪ ،‬دوچاری ده‌بن‪ .‬به‌اڵم له‌و واڵتانه‌ی‬ ‫كه‌ ماوه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كان دوورن له‌ یه‌كتری‪ ،‬بێگومان‬ ‫كاروباره‌كه‌ باشتره‪.‬‬

‫ده‌نگدانی ئاس������ان هۆكارێكی گرنگ و س������ه‌ره‌كیی‌ه‬ ‫كه‌ كار له‌ ڕێژه‌ی به‌ش������داریكردنی ده‌نگداندا ده‌كات‪.‬‬ ‫كاتێك له‌س������ه‌ر ده‌نگده‌ران پێویس������ت بێت پێش ئه‌وی‬ ‫ڕێ������گای پێ بدرێت ده‌نگ بدات‪ ،‬ب������ه‌ كومه‌ڵێك ڕێكاری‬ ‫جیاكه‌ره‌وه‌ی تۆماركردن������ی ده‌نگده‌راندا تێپه‌ر ببێت‪،‬‬ ‫ئه‌و كاته‌ به‌شداریكردن له‌ هه‌ڵبژاردندا له‌ ڕێگای دوو‬ ‫پرۆس������ه‌وه‌ ده‌بێت‪ ،‬یه‌كه‌میان تۆماركردن و دووه‌میان‬ ‫به‌ش������داریكردن‪ ،‬به‌م������ه‌ش هه‌ڵب������ژاردن دوو ئه‌وه‌نده‌‬ ‫ئاڵوزت������ر ده‌بێت و ده‌بێته‌ هۆی نزمی به‌ش������داریكردن‪،‬‬ ‫به‌پێچه‌وانه‌ی ئ������ه‌و هه‌ڵبژاردنانه‌ی كه‌ پێویس������تی به‌‬ ‫ڕێكاره‌ ئاڵوزه‌كان نییه‪.‬‬ ‫بۆ باشتركردنی ڕێژه‌ی به‌شداریكردن ڕێگای دیكه‌‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ك������ه‌ بریتین له‌و بڕیارانه‌ی‌ پرۆس������ه‌ی ده‌نگدان‬ ‫ئاس������ان ده‌كه‌ن‪ .‬له‌ ڕێگه‌ی‌ دانانی شوێنی ده‌نگدانی‬ ‫زیاتر بۆ ئه‌و كه‌سانه‌ی ئاماده‌ نه‌بوون و باشتركردنی‬ ‫هۆكاره‌كانی گه‌یشتن به‌ سندووقی ده‌نگدان‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫كه‌مكردن������ه‌وه‌ی ماوه‌ی وه‌س������تان و چاوه‌ڕوانیكردنی‬ ‫ده‌نگده‌ران له‌ تابووری هه‌ڵبژاردن‪ .‬له‌ هه‌ندێك ناوچه‌‬ ‫وه‌ك هیندستان‪ ،‬به‌هۆی دووری و فراوانیی جوگرافی‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن چه‌ند ڕۆژێك ده‌خایه‌نێت‪ .‬هه‌ندێك له‌ واڵتانیش‬ ‫ده‌نگدان له‌ ڕێگه‌ی ئینترنێته‌وه‌ به‌ چاره‌سه‌رێكی شیاو‬ ‫ده‌زان������ن‪ .‬له‌ واڵتانی دیكه‌ وه‌ك فه‌رنس������ا‪ ،‬ده‌نگدان له‬ ‫پش������ووی كۆتایی هه‌فته‌ ئه‌نج������ام ده‌درێت‪ ،‬له‌و كاته‌ی‬ ‫زۆربه‌ی ده‌نگده‌ران دوورن له‌ كاركردن‪.‬‬

‫بێبه‌شبوون ل ‌ه به‌شداریكردن‬

‫ئاسانكارییه‌كانی ده‌نگدان‬

‫بێزاربوون ل ‌ه هه‌ڵبژاردن‬

‫بێزاربوون یان ماندووبوون له‌ هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ده‌ش������ێ‬ ‫ڕێ������ژه‌ی به‌ش������داریكردنی ده‌نگده‌ران ك������ه‌م بكاته‌وه‌‪،‬‬

‫له‌ هه‌ندێ واڵتان به‌هۆی رێگریكردن له‌ هاوواڵتیان‬ ‫بۆ ده‌نگدان‪ ،‬رێژه‌ی به‌شداریكردن نزم ده‌بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش‬ ‫له‌ب������ه‌ر چه‌ند هۆی جیاواز‪ ،‬له‌وانه‌ هۆی یاس������ایی یان‬ ‫ره‌گه‌زی یان سیاس������ی‪ .‬زۆر ج������ار له‌ پێناو مانه‌وه‌ له‌‬ ‫ده‌سه‌اڵتدا گه‌ل له‌ناو ده‌برێت‪.‬‬

‫ده‌رئه‌نجام‬

‫زانینی رێژه‌ی به‌شداریكردن‌ له‌ هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا‬ ‫كارێك������ی پێویس������ته‌ ب������ۆ به‌رێوه‌بردنی پرۆس������ه‌ی‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن‪ .‬ده‌كرێ لێكوڵینه‌وه‌ له‌س������ه‌ر رێژه‌‌كانی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پێش������وو و زانینی ئه‌و بارودۆخه‌ی پێیدا‬ ‫تێپه‌ڕیوه‌‪ ،‬یارمه‌تی لێكۆڵه‌ره‌ سیاسییه‌كان بدات له‌مه‌ڕ‬ ‫پێكهێنانی ڕوانگه‌یه‌كی ڕوون له‌سه‌ر مه‌ودای كامڵبوون‬ ‫و جدییه‌تی پرۆسه‌ی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌شێ‬ ‫یارمه‌تیده‌ر بێت بۆ دانانی چوارچێوه‌یه‌كی گش������تی‬ ‫ب������ۆ به‌ڕێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنه‌كانی داهاتوو‪ ،‬كه‌ تێیدا‬ ‫ئه‌نجامه‌كان������ی هه‌ڵبژاردن هاوتای به‌ش������داریكردنی‬ ‫فراوان������ی توێژه‌كانی كومه‌ڵگه‌ ب������ن‪ .‬لیكۆڵینه‌وه‌ له‌و‬ ‫دیاردان������ه‌ی كه‌ ده‌كرێت له‌ كات������ی ئه‌نجامدانی هه‌ر‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك له‌ داهاتوودا رووبدات‪ ،‬كارێكی دیكه‌ی‬ ‫پێویس������ته‌ بۆ سه‌ركه‌وتنی هه‌ر هه‌ڵبژاردنێك و گشت‬ ‫بارودۆخێكی سیاس������ی‪ ،‬ڕۆش������نبیری‪ ،‬كومه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫ئابووری و ژینگه‌ی������ی‪ ،‬هه‌روه‌ها لێکۆڵینه‌وه‌ له‌باره‌ی‬ ‫ناوچ������ه‌ جیاجیاكانه‌وه‌ به‌پێی رۆڵ������ی هه‌ڵبژاردنیان‬ ‫گرنگییه‌كی زۆری هه‌یه‌ بۆ دیاریكردنی ئه‌گه‌ره‌كانی‬ ‫س������ه‌ركه‌وتنی ه������ه‌ر هه‌ڵبژاردنێك و س������ه‌ركه‌وتنی‬ ‫به‌رێوه‌بردنی هه‌ڵبژاردنه‌كه‌‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪17‬‬

‫پارتی لیكوود و‬ ‫نه‌تانیاهۆ‬

‫ئا‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫رۆژی سێش���ه‌ممه‌ رێكه‌وت���ی ‪ 2012/1/31‬هه‌ڵبژاردن���ی ناوخۆیی پارتی‬ ‫لیكۆدی ئیسرائیلی به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا سه‌رۆك وه‌زیرانی ئێستای‬ ‫ئیس���رائیل بنیامی���ن نه‌تانیاه���ۆ توان���ی ‪%75‬ی ده‌نگه‌كان به‌ده‌س���ت بێنێت و‬ ‫ب���ۆ جاری پێنجه‌م ب ‌ه س���ه‌رۆكی ئ���ه‌و پارت��� ‌ه هه‌ڵبژێردرای���ه‌وه‌‪ ،‬له‌به‌رامبه‌ردا‬ ‫ركابه‌ره‌كه‌ی موش���ێ فیگلین كه‌ الیه‌نگرێكی توندڕه‌وی جوله‌كه‌نشینییه‌‪ ،‬ته‌نها‬ ‫‪%25‬ی ده‌نگه‌كانی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫رێ���ژه‌ی ده‌نگ���دان ل���ه‌م هه‌ڵبژاردن���ه‌دا گه‌یش���ت ‌ه ‪%48‬ی ژم���اره‌ی ئه‌ندام��� ‌ه‬ ‫تۆماركراوه‌كانی پارتی لیكوود‪ ،‬ك ‌ه ‪ 125‬هه‌زار ئه‌ندامن‪.‬‬ ‫پارتی لیكوود‬ ‫لیكوود پارتێكی راستڕه‌وی لیبڕاڵی‌ گۆڕه‌پانی سیاسی‬ ‫ئس������رائیله‌ و ڕكابه‌ری سه‌ره‌كیی پارتی كاره‌‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫‪ 1973‬له‌ ئه‌نجامی یه‌كگرتن������ی هه‌ردوو پارتی حیرۆت‬ ‫و پارت������ی لیبڕالی دام������ه‌زراوه‌‪ .‬دیارترین ئه‌ندامه‌كانی‬ ‫(مه‌ناحیم بیگن‪ ،‬ئیس������حاق ش������امیر‪ ،‬ئاریێل شارۆن و‬ ‫بنیامین نه‌تانیاهۆ)ن‪.‬‬

‫‪ 18‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������ی س������اڵی ‪ 1977‬دا پارتی لیكوود‬ ‫به‌رابه‌رایه‌تی������ی مه‌ناحیم بیگن به‌س������ه‌ر (ش������ه‌معون پێرێز)ی‬ ‫ركابه‌ره‌كه‌ی له‌ پارتی كاردا سه‌ركه‌وت‪ ،‬ئه‌مه‌ش هه‌ر‬ ‫ل‌ه س������ه‌ره‌تای دامه‌زراندنی ده‌وڵه‌تی ئیس������رائیله‌وه‌‪،‬‬ ‫یه‌كه‌م س������ه‌ركه‌وتنی پارتی لیكوود و یه‌كه‌م شكستی‬ ‫پارتی كار بوو‪.‬‬

‫س������ه‌ره‌ڕای ئ������ه‌وه‌ی پارت������ی لیك������وود دژی‬ ‫پاشه‌كش������ه‌كردن بوو له‌و ناوچان������ه‌ی كه‌ له‌كاتی‬ ‫جه‌نگه‌كانیدا له‌گه‌ڵ واڵته‌ عه‌ره‌بییه‌ دراوسێكانیدا‬ ‫داگیری كردبوون‪ ،‬كه‌چی ئیسرائیل له‌ سه‌رده‌می‬ ‫رابه‌رایه‌تی ئه‌و پارته‌دا و به‌ سه‌رۆكایه‌تیی سه‌رۆك‬ ‫وه‌زیران مه‌ناحیم بیگن به‌هۆی په‌یمان به‌ستنه‌كانی‬ ‫و گرنگترینیان رێككه‌وتنی كامپ ده‌یڤید كه‌ له‌گه‌ڵ‬ ‫میسر به‌ستی‪ ،‬گه‌وره‌ترین پاشه‌كشه‌ی به‌خۆیه‌وه‌‬ ‫بینی كاتێك له‌ (سه‌یناء)ی میسری كشایه‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و كه‌س������ایه‌تیانه‌ی له‌ پارتی لیكوود بوون به‌‬ ‫س������ه‌رۆك وه‌زیرانی ئیسرائیل هه‌ریه‌ك له‌ مه‌ناحیم‬ ‫بیگن (‪ )1983-1977‬و ئسحاق شامیر (‪-1983‬‬ ‫‪ )1984‬و بنیامی������ن نه‌تانیاه������ۆ (‪ )1999-1996‬و‬ ‫ئاریێل شارۆن (‪ )2005-2001‬كه‌ دواتر جیابویه‌وه‌‬ ‫و (پارتی كادیما)ی دامه‌زراند‪ ،‬ئێس������تاش هه‌ر له‌‬ ‫ساڵی ‪2009‬یه‌وه‌ بۆ دووه‌م جار بنیامین نه‌تانیاهۆ‬ ‫سه‌رۆك وه‌زیرانی ئیسرائیله‌‪.‬‬ ‫گه‌وره‌تری������ن س������ه‌ركه‌وتنی پارتی لیك������وود له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی س������الی ‪ 1981‬بوو‪ ،‬كاتێك توانی ‪48‬‬ ‫كورسی كنێس������تی ئیس������رائیلی به‌ده‌ست بێنێت‪،‬‬ ‫گه‌وره‌ترین شكستیش������ی له‌ هه‌ڵبژاردنی ‪2006‬دا‬ ‫بوو و ته‌نها ‪ 12‬كورسی به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬

‫مه‌ناحیم بیگن‬

‫ئسحاق شامیر‬

‫بنیامین نه‌تانیاهۆ‬

‫ئاریێل شارۆن‬

‫بنیامین نه‌تانیاهۆ‬ ‫نه‌تانیاهۆ له‌ ‪21‬ی تشرینی یه‌كه‌می ساڵی ‪1949‬‬ ‫له‌ ته‌لئه‌بیب له‌دایك بووه‌‪ ،‬خوێندنی دواناوه‌ندی له‌‬ ‫ئه‌مریكا ته‌واو كردووه‌ و دواتر هه‌ر له‌وێ خوێندنی‬ ‫زانك������ۆی له‌ زانك������ۆی هارڤه‌رد ت������ه‌واو كردووه‌‪.‬‬ ‫نه‌تانیاهۆ بۆ ماوه‌یه‌ك له‌ بازرگانی و كاری ئازاددا‬ ‫كاریكردووه‌‪ ،‬دواتر تێكه‌ڵی سیاس������ه‌ت بووه‌ و له‌‬ ‫یه‌ك������ه‌م كاری له‌و بواره‌دا‪ ،‬له‌ س������اڵی ‪ 1982‬بوو‬ ‫به‌ یاریده‌ده‌ری باڵیۆزی ئیس������رائیل له‌ واشنتۆن‪،‬‬ ‫دواتر له‌ س������اڵی ‪ 1984‬بوو به‌ باڵیۆزی واڵته‌كه‌ی‬ ‫له‌ نه‌ته‌وه‌ یه‌كگرتووه‌كاندا‪.‬‬ ‫دوای گه‌ڕانه‌وه‌ی بۆ ئیسرائیل‪ ،‬له‌ ساڵی ‪1988‬‬ ‫وه‌ك ئه‌ندامی كنێست له‌سه‌ر لیستی پارتی لیكۆد‬ ‫هه‌ڵبژیردرا‪ ،‬پاش������ان بوو به‌ یاریده‌ده‌ری وه‌زیری‬ ‫ده‌ره‌وه‌‪ .‬ل������ه‌ كۆنگره‌ی مه‌درید بۆ ئاش������تی كه‌ له‌‬ ‫ساڵی ‪ 1991‬به‌سترا‪ ،‬رۆڵێكی به‌رچاوی هه‌بوو‪ .‬له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی ‪1996‬دا به‌ جیاوازییه‌كی ساده‌ به‌سه‌ر‬ ‫(ش������ه‌معون پێرێز)ی ركابه‌ره‌كه‌ی له‌ پارتی كاردا‬ ‫سه‌ركه‌وت‪ .‬نه‌تانیاهۆ چاالكییه‌كی زۆری نواند له‌‬ ‫زۆركردنی ژماره‌ی ئۆردوگا جووله‌كه‌نشینه‌كان و‬ ‫گرنگییه‌كی زۆری دا به‌ دانی یارمه‌تیی دارایی بۆ‬ ‫جووله‌كه‌ روسییه‌ كۆچبه‌ره‌كان به‌ره‌و ئیسرائیل‪.‬‬ ‫دوای ئه‌وه‌ی له‌ س������اڵی ‪ 1996‬بوو به‌ سه‌رۆك‬ ‫وه‌زی������ران‪ ،‬نه‌تانیاه������ۆ ڕووبه‌ڕووی كێش������ه‌یه‌كی‬ ‫راسته‌قینه‌ بووه‌وه‌‪ ،‬ئه‌ویش ئه‌و كرداره‌ خۆكوژیانه‬ ‫‌ب������وون كه‌ بزووتنه‌وه‌ی حه‌ماس ئه‌نجامی ده‌دان و‬ ‫بووه‌ هۆی نانه‌وه‌ی قه‌یران له‌ ئیسرائیلدا‪ .‬كنێست‬ ‫ده‌نگی له‌سه‌ر سه‌ندنه‌وه‌ی متمانه‌ له‌ حكوومه‌ته‌كه‌ی‬ ‫نه‌تانیاهۆ دا و داوای هه‌ڵبژاردنی پێش������وه‌خته‌ی‬ ‫كرد‪ ،‬له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كه‌دا كه‌ له‌ ناوه‌ڕاستی ساڵی‬ ‫‪ 1999‬به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬تیایدا له‌ به‌رامبه‌ر ركابه‌ره‌كه‌ی‬ ‫له‌ پارتی كار (ئیهۆد باراك) شكستیهێنا‪.‬‬ ‫له‌ نیس������انی ‪ 2009‬دوای ركابه‌رایه‌تیێكی توند‬ ‫له‌گه‌ڵ پاڵێوراوی پارتی كادیما (تس������یبی لیڤنی)‪،‬‬ ‫دووباره‌ بۆ به‌ س������ه‌رۆك وه‌زیران‪ .‬ئێستا سه‌رۆك‬ ‫وه‌زیرانی ئیسرائیل و سه‌رۆكی پارتی لیكۆده‌‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪19‬‬

‫ئا‪ :‬نه‌زیره‌ خانۆ‬

‫کورته‌ مێژووی‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌ی ئافره‌تان‬

‫ی‬ ‫ی ئافره‌ت������ان‌ به‌واتای‌ به‌ش������داریكردن ‌‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ماف������ ‌‬ ‫ئافره‌تان‌ه ل������‌ه هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ب‌ه گرنگترین ڕووداوی گه‌ش������‌ه‬ ‫ی مافی‌ ئافره‌تان‬ ‫ی الیه‌نگری������ ‌‬ ‫س������ه‌ره‌تایییه‌کانی بزووتنه‌وه‌ ‌‬ ‫ی مافی‌ ده‌نگدانی‌ ئافره‌تان ك‌ه به‬ ‫ده‌ژمێردرێ������ت‪ .‬الیه‌نگران ‌‬ ‫ی‬ ‫(سافرێچ)یش(‪ )suffrage( )١‬ناو ده‌بردرێن‪ ،‬به‌ده‌ستهێنان ‌‬ ‫ی ئافره‌تان‬ ‫ی سیاسی ‌‬ ‫ی ده‌نگدانیان به‌سه‌ره‌تای‌ به‌شداری ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ده‌زانی‌‪.‬‬

‫کورت ‌ه مێژوو‬

‫ی مافی‌ ده‌نگدانی‌ ئافره‌تان‬ ‫ی ‪ 1848‬بزووتنه‌وه‌ ‌‬ ‫ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ل������ه‌ ئه‌مریكا‪ ،‬بوو به‌بزووتنه‌وه‌یه‌ك������ی‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ گه‌وره‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ ،1893‬نیۆزیله‌ندا یه‌كه‌مین واڵت بوو‪ ،‬كه‌ ماف ‌‬ ‫ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی ئافره‌تانی‌ به‌ڕه‌سمی ناسی‌‪.‬‬ ‫ده‌نگدان ‌‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه نیۆزیله‌ندا‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬

‫ی‬ ‫ی س������ه‌ربه‌خۆ ب������وو‪ ،‬ك‌ه ماف ‌‬ ‫نیۆزیله‌ندا یه‌كه‌مین واڵت ‌‬ ‫ی ‪1893‬دا‪،‬‬ ‫ده‌نگدانی‌ ئافره‌تانی‌ به‌ره‌س������می ناسی‌‪ .‬ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیاسی ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ب‌ه قازانجی به‌شداریكردن ‌‬ ‫یاس������ا ‌‬ ‫ئافره‌ت������ان گۆڕا و هه‌ر له‌و س������اڵه‌دا‪ ،‬ئافره‌تان بۆ یه‌كه‌مین‬

‫‪ 20‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫ی ئه‌و واڵته‌دا كرد‪.‬‬ ‫ی نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫جار به‌شدارییان ل‌ه هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئان مۆلێر) له‌ گرنگترین سه‌رۆكه‌كان ‌‬ ‫(كیت شپارد و مار ‌‬ ‫ی ئافره‌تان ل‌ه نیۆزیله‌ندا بوون‪ .‬تاكو‬ ‫الیه‌نگری‌ مافی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خۆپااڵوتنیان ل‌ه ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫ی ‪ ،1919‬ئافره‌تان ماف ‌‬ ‫س������اڵ ‌‬ ‫نیۆزیله‌ندا نه‌بوو‪ .‬یه‌كه‌مین ژن ك‌ه ل‌ه ئه‌نجومه‌نی‌ نیۆزیله‌ندا‬ ‫وه‌كو نوێنه‌ر هه‌ڵبژێردرا‪( ،‬ئێلیزابێت مه‌ك كۆمب) بوو‪.‬‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه بریتانیا‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬

‫ی‬ ‫ی ‪1866‬دا‪ ،‬داواكارییه‌ك درا ب������ه ‌ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫له‌ س������اڵ ‌‬ ‫ی بریتانیا الگیری ئه‌و‌ه‬ ‫بریتانی������ا‪ ،‬له‌و داواکارییه‌دا ئافره‌تان ‌‬ ‫ی‬ ‫بوون‪ ،‬ک‌ه یاس������ای‌ هه‌ڵبژاردن بگۆردرێت و مافی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ته‌واو بۆ ژنان له‌به‌رچاو بگیرێت‪.‬‬ ‫ئ������ه‌م داواكارییه‌ كه‌وته‌ به‌ر ناره‌زایی‌ توندوتیژی‌ نه‌یاران‪ ،‬كه‌‬ ‫بڕوای������ان وابوو مافی‌ ده‌نگدانی‌ ژنان گه‌وره‌ترین مه‌ترس������ی‌ بۆ‬ ‫بریتانیا له‌گه‌ڵ خۆیدا‌ دێنێت‪ .‬په‌رله‌مانی‌ بریتانیا‪ ،‬سه‌ره‌تا باوه‌ڕی‬ ‫وابوو‪ ،‬كه‌ ده‌ستێوه‌ردانی‌ ژنان له‌ سیاسه‌ت‪ ،‬ژیانی‌ سیاسی‌ بێ‌‬ ‫نرخ ده‌کات و له‌ هه‌مان كاتیش������دا سه‌قامگیریی خێزان له‌ناو‬ ‫ده‌بات‪ .‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ وه‌اڵمی‌ داواكارییه‌كه‌ نه‌درایه‌وه‌‌‪.‬‬

‫ی‬ ‫ی ‪ ،1867‬یه‌كه‌مین كۆمه‌ڵگ������ه‌ی‌ نه‌ته‌وه‌یی‌ ماف ‌‬ ‫ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی ئه‌م كۆمه‌ڵگه‌ی‌ه ك‌ه‬ ‫ده‌نگدانی‌ ئافره‌تان دامه‌زرا‪ ،‬ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ (سافرێچه‌کان) مه‌ش������هوور بوون‪ ،‬خۆیان به ‌الیه‌نگر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئافره‌تان ده‌زانی‪ .‬سافرێچه‌کان تا كۆتای ‌‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ماف ‌‬ ‫ی مافی‌ ده‌نگدان به ئافره‌تان‪،‬‬ ‫س������ه‌ده‌ی‌ نۆزده‌هه‌م بۆ پێدان ‌‬ ‫زیاتر له‌ چل داواكارییان‌ پێش������كه‌ش به‌په‌رله‌مانی‌ بریتانیا‬ ‫ی كێشا‪.‬‬ ‫ی ‪ 1900‬درێژه‌ ‌‬ ‫ش تا ساڵ ‌‬ ‫كرد‪ ،‬ئه‌مه‌ ‌‬ ‫ی مافی‌ ده‌نگدانی‌ ئافره‌تان‬ ‫ی ‪ 1903‬بزووتنه‌وه‌ ‌‬ ‫ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی زۆر‬ ‫ی ك������رد و خۆپێش������اندان و رێپێوان ‌‬ ‫ی زیاتر ‌‬ ‫گه‌ش������ه‌ ‌‬ ‫ی ك������راوه‌دا كه‌ ل‌ه‬ ‫ف������راوان ڕوویان دا‪ .‬ل������ه‌ كۆبوونه‌وه‌یه‌ك ‌‬ ‫مانگ������ی‌ حوزه‌یرانی ‪ 1908‬له‌ له‌نده‌ن به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬زیاتر ل‌ه‬ ‫پێنجسه‌د هه‌زار ئافره‌تی الیه‌نگری‌ مافی‌ ده‌نگدانی‌ ئافره‌تان‬ ‫به‌شدارییان كرد‪.‬‬ ‫ئێمیلین پانكهرێست له‌ كه‌سایه‌تییه‌ دیاره‌کانی‌ الیه‌نگری‌‬ ‫ماف������ی‌ ده‌نگدانی‌ ئافره‌ت������ان بوو‪ ،‬كه‌ بۆ ك������ۆڕی گه‌وره‌ی‬ ‫خه‌باتگێڕانی‌ ئافره‌تانی بریتانیا قس������ه‌ی‌ ده‌كرد‪ .‬ئێمیلین‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌و بڕوایه‌ بوو كه‌ ماف������ی‌ ئافره‌تان له‌ بنه‌ڕه‌ته‌وه‌‬ ‫ژیانی‌ سیاسی‌ ده‌گۆڕێت و هه‌ستێكی‌ نوێ له‌ خۆشه‌ویستیی‬ ‫چه‌شن و ئه‌خالق دێنێته‌ كایه‌وه‌‪ .‬له‌ ساڵی‌ ‪1910‬دا ئالیس‬ ‫پێن و هه‌رییه‌ت س������تێنتۆن بلێچ به‌ش������دارییان له‌ خه‌باتی‌‬ ‫ئافره‌ت������ان له‌ بریتانیادا كرد و ئه‌مه‌ش‌ په‌یوه‌ندییه‌كی‌ قولی‌‬ ‫له‌ نێوان س������افرێچه‌كانی‌ بریتانیا و ئه‌مریكادا دروس������ت‬ ‫كرد‪.‬‬ ‫ی سافرێچه‌كان له‌ بریتانیا‪،‬‬ ‫هه‌ندێك ل‌ه به‌ربه‌ره‌كانییه‌کان ‌‬ ‫تێكه‌اڵو به‌‌ توندوتیژی‌ بوو‪ ،‬چه‌ندین كه‌نیسه‌ وێران كران و‬ ‫ی ئه‌و‬ ‫چه‌ند جار هێرش كرایه‌ سه‌ر سکویت سه‌رۆكوه‌زیران ‌‬ ‫ی كران‬ ‫واڵته‌‪ .‬ژماره‌یه‌ك له‌ الیه‌نگرانی‌ مافی‌ ئافره‌تان زیندان ‌‬ ‫و ئه‌وه‌ش بوو به‌سه‌ره‌تای‌ مانگرتنی‌ سه‌راسه‌ریی‌ ئافره‌تان‬ ‫ی‬ ‫ی ‪1918‬دا بریتانیا ماف ‌‬ ‫ل‌ه بریتانیادا‪ .‬س������ه‌ره‌نجام ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ده‌نگدانی‌ ئافره‌تانی به‌ڕه‌سمی ناسی‌‪ .‬ته‌مه‌نی‌ ده‌نگدان بۆ‬ ‫ی ‪ 30‬ساڵی بوو‪ ،‬ل‌ه حاڵێكد‌ا‬ ‫ئافره‌تانی بریتانیا ل‌ه س������ه‌روو ‌‬ ‫ی ‪ 20‬س������اڵی‌‪ ،‬به‌ش������داری‌ ل‌ه‬ ‫ی له‌دووا ‌‬ ‫پی������اوان ده‌یانتوان ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن‪.‬‬ ‫ی یه‌ك له‌سه‌ر سێی‌ ئافره‌تانی‬ ‫ی ‪1921‬دا نزیكه‌ ‌‬ ‫ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫بریتانی������ا ب������ۆ یه‌كه‌مینجار ل������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‌ نیش������تمانید‌ا‬ ‫ی‬ ‫ی مافی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ی به‌ده‌س������تهێنان ‌‬ ‫به‌ش������دارییان كرد‪ .‬دوا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫ی ‪ ،1918‬بزووتنه‌وه‌كانی‌ الیه‌نگر ‌‬ ‫ئافره‌تان ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی تری‌ ئه‌ورووپی‌ به‌ره‌و نه‌مان‬ ‫ئافره‌تان له‌ بریتانیا و واڵتان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی شۆڕش������گێڕ زیاتر به‌ره‌و بزووتنه‌وه‌كان ‌‬ ‫ده‌چوون و ژنان ‌‬ ‫ی فاشیسم ڕاده‌كێشران‪.‬‬ ‫ی دژ ‌‬ ‫تر ‌‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه ئه‌مریكادا‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬

‫ی‬ ‫ی ‪ 1820‬زیاتر ل‌ه دوو هه‌زار ئافره‌تی ئه‌مریك ‌‬ ‫له‌ س������اڵ ‌‬ ‫‌تی ئه‌مریكا كرد و ل‌ه‬ ‫داواكارییه‌كیان پێش������كه‌ش به‌ده‌وڵه ‌‌‬ ‫ی پێدانی‌ مافی‌ ده‌نگدانی‌ یه‌كس������ان وه‌كو‬ ‫ناوی������دا خوازیار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بایه‌خی‌ واڵت ‌‬ ‫پی������اوان بوون‪ .‬ئه‌م داواكاریی‌ه نه‌كه‌وت‌ه جێ ‌‬ ‫ئه‌مریكا‪ .‬ئالیس پێن و هه‌رییه‌ت ستێنتۆن بلێچ دوو ئافره‌تی‬ ‫ی بوون‪ ،‬ك������ه‌ ل‌ه هه‌ڵمه‌تی‌ ئافره‌ت������ان له‌ بریتانیا و‬ ‫ئه‌مریك ‌‬ ‫ی ‪،1910‬‬ ‫ی چاالكیان هه‌بوو‪ .‬له‌ ساڵ ‌‬ ‫ئه‌مریكادا به‌ش������داری ‌‬ ‫ئافره‌تانی ئه‌مریكا خۆپێشاندانێكی‌ گه‌وره‌یان له‌ نیۆیۆرك‪،‬‬ ‫ی وه‌ڕێخست‪.‬‬ ‫ماساچۆسێت و نیۆجێرس ‌‬ ‫له‌ ساڵی‌ ‪ 1920‬ویلسۆن سه‌ركۆماری‌ ئه‌مریكا‪ ،‬نۆزده‌یه‌مین‬ ‫ته‌واوكه‌ری‌ ده‌ستووری‌ ئه‌و واڵته‌ی‌ گه‌یانده‌ ئه‌نجومه‌نی‌ سنا‪،‬‬ ‫ك������ه‌ به‌پێی‌ ئه‌و‪ ،‬ته‌واوی‌ ئافره‌تان������ی‌ ئه‌مریكا بۆ یه‌كه‌مینجار‬ ‫مافی‌ ده‌نگدانی‌ یه‌كسانیان له‌گه‌ڵ پیاواندا هه‌بوو‪.‬‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه ئیتالیا‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬

‫ی ‪ 1919‬یه‌كه‌مین داواکاریی ئافره‌تانی ئیتالیا‬ ‫له‌ س������اڵ ‌‬ ‫ی ئیتالیا كرا‪ .‬له‬ ‫ی ده‌نگدان پێش������كه‌ش ب‌ه ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫بۆ ماف ‌‬ ‫ی پیاوان‬ ‫ی ئافره‌تان نیوه‌ ‌‬ ‫ی ‪ ،1925‬بایه‌خی ده‌نگدان ‌‬ ‫‌س������اڵ ‌‬ ‫ی ب‌ه ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬ئافره‌تان بۆ‬ ‫ی موسولین ‌‬ ‫بوو‪ .‬ب‌ه گه‌یش������تن ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌شداریكردن ل‌ه هه‌ڵبژاردن قه‌ده‌غ‌ه كران‪ .‬دوای‌ ته‌واوبوون ‌‬ ‫ی ‪ ،1945‬ئافره‌تانی ئیتالیا‬ ‫ی دووه‌می جهانی له‌ ساڵ ‌‬ ‫ش������ه‌ڕ ‌‬ ‫ی ده‌نگدانیان وه‌کو‌پیاوان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫ماف ‌‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه فه‌ره‌نسا‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬

‫ی‬ ‫ی ‪ 1944‬ب������ۆ یه‌كه‌مینجار ماف ‌‬ ‫ش������ارل دوگل له‌ س������اڵ ‌‬ ‫ی بۆ ئافره‌تانی فه‌ره‌نسا به‌ڕه‌سمی ناسی‌‪.‬‬ ‫ده‌نگدان ‌‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه هیندوستان‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ماف ‌‬

‫ی‬ ‫ی نای������دۆ ل������‌ه رێبه‌ران ‌‬ ‫ل������‌ه هیندوس������تان‪ ،‬س������اروچین ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌نگدان بۆ ئافره‌تان بوو‪ .‬كۆنگره‌ ‌‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫به‌ده‌س������تهێنان ‌‬ ‫ی پشتیوانی‬ ‫ی ماهاتما گاند ‌‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی هیند به‌سه‌رۆكایه‌تی ‌‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪21‬‬

‫ی‬ ‫ی س������ه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫له‌ مافی‌ ده‌نگدان بۆ‌ ئافره‌تان ده‌كرد‪ .‬دوا ‌‬ ‫ی هیندی‌ بۆ یه‌كه‌مینجار‬ ‫ی ‪ ،1950‬ژنان ‌‬ ‫هیندوستان‪ ،‬ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی ده‌نگدانیان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫ماف ‌‬

‫ی‬ ‫ده‌نگداندا هه‌یه‪ .‬ئیس������رائیل یه‌كه‌مین واڵت له‌ رۆژهه‌اڵت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بگاته‌ پۆست ‌‬ ‫ناوه‌ڕاست بوو‪ ،‬ك‌ه ژنێكی‌ سیاسه‌توان توان ‌‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیران‪.‬‬

‫ێ‬ ‫ی ‪ ،1919‬ل������ه‌ ژاپۆن‪ ،‬ئیش������یواكا فوس������ائ ‌‬ ‫ل������‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی ئافره‌تانی‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ی ماف ‌‬ ‫یه‌كه‌مین ئه‌نجومه‌ن������ی‌ الیه‌نگر ‌‬ ‫ی س������ازدا و‬ ‫دامه‌زراند‪ .‬ئه‌م ئه‌نجومه‌ن‌ه كۆبوونه‌وه‌ی‌ زۆر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سیاس ‌‬ ‫ی به‌شداریكردن ‌‬ ‫ئافره‌تانی س������ه‌باره‌ت ب‌ه گرنگی ‌‬ ‫ی ‪ 1920‬یه‌كێك له‌ دوو حزب‌ه‬ ‫ئاگادار ده‌كرده‌وه‌‪ .‬ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی ئافره‌تان‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ی ل‌ه ماف ‌‬ ‫سه‌ره‌كییه‌كانی‌ ژاپۆن‪ ،‬پشتگیر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ 1924‬هێزی س������ه‌ربازیی ژاپۆن ته‌واو ‌‬ ‫كرد‪ .‬ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫بزووتن������ه‌وه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی و فێمێنیست ‌‬ ‫دیموكراسیخواز ‌‬ ‫ی ‪1945‬‬ ‫سه‌ركوت كرد‪ .‬ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫هێز‌ه هاوپه‌یمانه‌كان‪ ،‬ژاپۆنیان‬ ‫ی ‪1947‬‬ ‫تێكشكاند‪ .‬ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌رتاسه‌ر ‌‬ ‫خۆپێش������اندان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ل‌ه ماف ‌‬ ‫ل‌ه ژاپۆن بۆ الیه‌نگر ‌‬ ‫ده‌نگدان������ی‌ ئافره‌تان رێكخرا‪.‬‬ ‫ی ‪،1948‬‬ ‫س������ه‌ره‌نجام ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ژاپۆن ماف ‌‬ ‫ی نوێ ‌‬ ‫ده‌ستوور ‌‬ ‫ی بۆ ئافره‌تان‬ ‫ی یه‌كسان ‌‬ ‫ده‌نگدان ‌‬ ‫به‌ڕه‌سمی ناسی‌‪.‬‬

‫ی‬ ‫ی عومان كه‌ له‌ ساڵ ‌‬ ‫ی ئه‌نجومه‌نی‌ شوورا ‌‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫‪2003‬دا به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬ئافره‌تان بۆ یه‌كه‌مینجار رێگه‌یان پێدرا‪،‬‬ ‫كه‌ به‌شداریی ل‌ه هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن‪ .‬له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا ‪95‬‬ ‫ی به‌شدارییان كرد و پازد‌ه ئافره‌تیش‬ ‫هه‌زا ‌ر ئافره‌تی عومان ‌‬ ‫پاڵێوراوی هه‌ڵبژاردن بوون‪.‬‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه ژاپۆن‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬

‫ی‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ئافره‌تان ل ‌ه چین‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه عومان‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ماف ‌‬

‫ی ئافره‌تان ل ‌ه به‌حره‌ین‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ماف ‌‬

‫ی ‪1973‬‬ ‫ی به‌حره‌ی������ن ل‌ه س������اڵ ‌‬ ‫یه‌كه‌می������ن هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫به‌ڕێوه‌چوو‪ ،‬كه‌ ته‌نیا پیاوان ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫ده‌نگدانی������ان هه‌بوو‪ .‬له‌س������اڵ ‌‬ ‫‪2002‬دا ئ������ه‌و واڵته‌ بۆ یه‌كه‌مین‬ ‫ی‬ ‫جار پشتیوانی‌ له‌ به‌شداریكردن ‌‬ ‫ی ئافره‌ت������ان ل������‌ه‬ ‫سیاس������ی ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردندا كرد‪ .‬له‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی ش������ار ك‌ه له‌ هه‌مان‬ ‫ش������وورا ‌‬ ‫س������اڵدا به‌ڕێوه‌چ������وو‪ ،‬ئافره‌تان‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن و خۆپااڵوتنیان‬ ‫ماف ‌‬ ‫هه‌ب������وو‪ .‬به‌محاڵه‌ش������ه‌وه‌‪ ،‬هیچ‬ ‫كام ل������ه‌و ئافره‌تانه‌ی ك‌ه خۆیان‬ ‫ی‬ ‫پااڵوتبوو‪ ،‬نه‌چوونه‌ ناو شوورا ‌‬ ‫شاره‌وه‌‪.‬‬

‫ی ئافره‌تان‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ل ‌ه عه‌ره‌بستان ‌‬ ‫سعوودی‌‬

‫ی‬ ‫مائ������ۆ ل������‌ه الیه‌نگران������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌نگدان ‌‬ ‫ی ماف������ ‌‬ ‫بزووتنه‌وه‌ ‌‬ ‫ده‌نگدانی ئافره‌تان ل‌ه ساڵی ‪ - 1918‬كه‌نده‌دا‬ ‫ی‬ ‫ئافره‌تان ل‌ه چی������ن بوو‪ .‬دوا ‌‬ ‫عه‌ره‌بستانی‌ سعوودی‌ تا ئێستا‬ ‫ی چین ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫دامه‌زراندنی‌ كۆماری‌ گه‌ل ‌‬ ‫ی ‪ ،1949‬ئافره‌تان مافی‌ ده‌نگدانی‌ به ئافره‌تان ن������ه‌داوه‌‪ .‬زانایانی‌ وه‌هابی‌ ده‌ڵێن‪:‬‬ ‫بۆ یه‌كه‌مین ج������ار مافی‌ به‌ش������داریكردنیان له‌ هه‌ڵبژاردن ده‌نگدان������ ‌ی ئافره‌تان ده‌بێته‌ هۆی‌ فه‌س������اد و پێچه‌وانه‌ی‌ پاكییه‌‪،‬‬ ‫به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫له‌الیه‌كی‌ تره‌و‌ه هه‌ندێك له‌ نوێنه‌رانی‌ واڵت ده‌ڵێن‪ :‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی‌‬ ‫ی ئافره‌تان ل ‌ه ئیسرائیل‬ ‫مافی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ك������ه‌ زۆربه‌ی‌ ئافره‌تانی ئه‌م واڵته‌ خاوه‌نی‌ ناس������نامه‌ نین‪ ،‬مافی‌‬ ‫ی كاتیی نه‌ته‌وه‌ی ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵه‌ ‌‬ ‫ئافره‌تان سه‌ره‌كیترین ئه‌ندامان ‌‬ ‫ی ده‌نگدانی������ان نییه‌‪ .‬به‌اڵم له‌ رێكه‌وت������ی‌ ‪2011/9/25‬دا‪ ،‬عه‌بدوڵاڵ‬ ‫ئیس������رائیل بوون‪ .‬ئه‌ندامانی‌ ئه‌م كۆمه‌ڵه‌یه‌‪ ،‬ڕه‌شنووس������ی‬ ‫عه‌بدوڵعه‌زیز پاشای‌ عه‌ره‌بستان رایگه‌یاند‪ :‬له‌ داهاتوودا ئافره‌تانی‬ ‫ی‬ ‫ی ئیسرائیلیان له‌سه‌ر بنه‌مای به‌یاننامه‌ی ماف ‌‬ ‫سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫عه‌ره‌بس������تان مافی‌ ده‌نگدان و خۆپااڵوتنیان له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا‬ ‫مرۆڤی‌ نه‌ته‌وه‌یه‌کگرتووه‌کا ‌ن و یه‌كس������انیی‌ ته‌واو ل‌ه نێوان‬ ‫ده‌بێت‪ .‬ئافره‌تانی عه‌ره‌بس������تانی‌ س������عوودی‌ ده‌توانن له‌ خولی‌‬ ‫پیاوان و ژن������ان‪ ،‬هه‌روه‌ها ئه‌س������لی‌ جیاکردنه‌وه‌ی‌ دین ل‌ه‬ ‫سیاس������ه‌ت‪ ،‬ل‌ه ڕێکه‌وتی ‪‌١٩٤٨/٥/١٤‬دا په‌سند و واژۆیان داهات������ووی‌ هه‌ڵبژاردن������ی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ ش������اره‌كان ده‌نگ بده‌ن و‬ ‫ی ته‌واویان خۆیان بپاڵێون‪ ،‬شایانی‌ باس������ه‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ئه‌نجومه‌نی‌ شار و‬ ‫ی ئیس������رائیل یه‌كس������انی ‌‬ ‫كرد‪ .‬ئافره‌تان له‌ واڵت ‌‬ ‫ی گونده‌كان له‌ ساڵی‌ (‪)2015‬دا به‌ڕێوه‌ ده‌چێت‪.‬‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ پیاوان‌ ل‌ه هه‌م������وو ب������واره‌كان‪ ،‬به‌تایبه‌تی‌ له‌ ماف ‌‬

‫‪ 22‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫به‌ده‌ستهێنانی مافی ده‌نگدانی (ژنان) ب ‌ه گوێره‌ی ساڵ ل ‌ه هه‌ندێک واڵتدا‬ ‫دوڕگه‌كانی كوك‬

‫‪1893‬‬

‫قه‌زاقستان‬

‫‪1924‬‬

‫لیبێریا‬

‫‪1946‬‬

‫نیۆزیله‌ندا‬

‫‪1893‬‬

‫مه‌غوولستان‬

‫‪1924‬‬

‫کامێرۆن‬

‫‪1946‬‬

‫ئووسترالیا‬

‫‪1902‬‬

‫پۆرتێریکۆ‬

‫‪1929‬‬

‫کۆریای باکووری‬

‫‪1946‬‬

‫فینله‌ندا‬

‫‪1906‬‬

‫ئێکوادۆر‬

‫‪1929‬‬

‫ڤیه‌تنام‬

‫‪1946‬‬

‫نۆروێژ‬

‫‪1913‬‬

‫تورکیا‬

‫‪1930‬‬

‫ڤێنێزۆئێال‬

‫‪1946‬‬

‫دانمارک‬

‫‪1915‬‬

‫ئه‌فریقای باشوور‬

‫‪1930‬‬

‫گواتیماال‬

‫‪1946‬‬

‫ئەرمه‌نستان‬

‫‪1917‬‬

‫یونان‬

‫(‪)3‬‬

‫‪1930‬‬

‫کۆماری چین (تایوان)‬

‫‪1947‬‬

‫ستۆنیا‬

‫‪1917‬‬

‫پورتوگال‬

‫‪1931‬‬

‫كۆماری گەلی چین‬

‫‪1947‬‬

‫پۆڵۆنیا (لێهستان)‬

‫‪1917‬‬

‫ئیسپانیا‬

‫‪1931‬‬

‫پاکستان‬

‫‪1947‬‬

‫لیتوانیا‬

‫‪1917‬‬

‫به‌ڕازیل‬

‫‪1931‬‬

‫ئه‌رژه‌نتین‬

‫‪1947‬‬

‫کەنەدا‬

‫‪1917‬‬

‫سریالنکا‬

‫‪1931‬‬

‫سه‌نگاپوور‬

‫‪1947‬‬

‫کۆماری وایمار‬

‫‪1918‬‬

‫کووبا‬

‫‪1934‬‬

‫ژاپۆن‬

‫‪1947‬‬

‫ئازه‌ربایجان‬

‫‪1918‬‬

‫شیلی‬

‫‪1934‬‬

‫مه‌کزیک‬

‫‪1947‬‬

‫قرقیزستان‬

‫‪1918‬‬

‫ئه‌ندۆنێزیا‬

‫‪1937‬‬

‫هندوستان‬

‫‪1947‬‬

‫بریتانیا و ئیرله‌ندا‬

‫‪1918‬‬

‫فیلیپین‬

‫‪1937‬‬

‫ئیسرائیل‬

‫‪1948‬‬

‫مۆڵداڤیا‬

‫‪1918‬‬

‫ڕۆمانیا‬

‫‪1938‬‬

‫کۆریای باشوور‬

‫‪1948‬‬

‫مه‌جارستان‬

‫‪1918‬‬

‫بۆلیڤیا‬

‫‪1938‬‬

‫نێجیر‬

‫‪1948‬‬

‫گورجستان‬

‫‪1918‬‬

‫ئوزبه‌کستان‬

‫‪1938‬‬

‫کۆستاریکا‬

‫‪1949‬‬

‫زیمبابوێ‬

‫‪1919‬‬

‫بولگاریا‬

‫‪1938‬‬

‫سووریا‬

‫‪1949‬‬

‫نەمسا (ئوتریش)‬

‫‪1919‬‬

‫ئێلساڵڤادۆر‬

‫‪1939‬‬

‫هۆنگ گۆنگ‬

‫‪1949‬‬

‫ئۆکراینا‬

‫‪1919‬‬

‫پاناما‬

‫‪1941‬‬

‫هائیتی‬

‫‪1950‬‬

‫ڕووسیای سپی‬

‫‪1919‬‬

‫کۆماری دۆمێنیکان‬

‫‪1942‬‬

‫ئیسله‌ندا‬

‫‪1951‬‬

‫لۆگزامبۆرگ‬

‫‪1919‬‬

‫لوبنان‬

‫‪1943‬‬

‫نێپال‬

‫‪1951‬‬

‫هۆلەندا‬

‫‪1919‬‬

‫جامائیکا‬

‫‪1944‬‬

‫کۆلۆمبیا‬

‫‪1954‬‬

‫چێکوسڵۆڤاکیا‬

‫‪1920‬‬

‫بێرمودا‬

‫‪1944‬‬

‫غانا‬

‫‪1954‬‬

‫ئەڵبانیا‬

‫‪1920‬‬

‫فه‌ره‌نسا‬

‫‪1944‬‬

‫پێرۆ‬

‫‪1955‬‬

‫ئەمریکا‬

‫‪1920‬‬

‫تۆگۆ‬

‫‪1945‬‬

‫کامبۆج‬

‫‪1955‬‬

‫سوئید‬

‫‪1921‬‬

‫سێنێگال‬

‫‪1945‬‬

‫هیندوراس‬

‫‪1955‬‬

‫بێرمە (میانمار)‬

‫‪1922‬‬

‫یوگوساڵڤیا‬

‫‪1945‬‬

‫نیکاراگۆا‬

‫‪1955‬‬

‫تورکمەنستان‬

‫‪1924‬‬

‫جیبوتی‬

‫‪1946‬‬

‫سۆمال‬

‫‪1956‬‬

‫تاجیکستان‬

‫‪1924‬‬

‫ئیتالیا‬

‫‪1946‬‬

‫مالی‬

‫‪1956‬‬

‫(‪)4‬‬

‫(‪)2‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪23‬‬

‫میسر‬

‫‪1956‬‬

‫ئەفغانستان‬

‫‪1963‬‬

‫گابۆن‬

‫‪1956‬‬

‫ئێران‬

‫‪1963‬‬

‫مالیزیا‬

‫‪1957‬‬

‫کینیا‬

‫‪1963‬‬

‫چاد‬

‫‪1958‬‬

‫مەراکش‬

‫‪1963‬‬

‫الئۆس‬

‫‪1958‬‬

‫لیبیا‬

‫‪1964‬‬

‫نیجێریه‬

‫‪1958‬‬

‫سودان‬

‫‪1964‬‬

‫گینه‬

‫‪1958‬‬

‫لێسێتۆ‬

‫‪1965‬‬

‫تانزانیا‬

‫‪1959‬‬

‫زه‌ئیر‬

‫‪1967‬‬

‫تونس‬

‫‪1959‬‬

‫یەمەنی باشوور‬

‫‪1967‬‬

‫سان مارینۆ‬

‫‪1959‬‬

‫سوازیلەند‬

‫‪1968‬‬

‫ماداگاسکار‬

‫‪1959‬‬

‫سویسرا‬

‫‪1971‬‬

‫تونگا‬

‫‪1960‬‬

‫بەنگالدێش‬

‫‪1972‬‬

‫باهاما‬

‫‪1960‬‬

‫ئۆردن‬

‫‪1974‬‬

‫قوبرس‬

‫‪1960‬‬

‫ئه‌نگۆال‬

‫‪1975‬‬

‫گامبیا‬

‫‪1960‬‬

‫موزامبیک‬

‫‪1975‬‬

‫رواندا‬

‫‪1961‬‬

‫گینەی بیسائۆ‬

‫‪1977‬‬

‫پاراگۆئێ‬

‫‪1961‬‬

‫عێراق‬

‫‪1980‬‬

‫موریتانیا‬

‫‪1961‬‬

‫نامیبیا‬

‫‪1989‬‬

‫ماالڤی‬

‫‪1961‬‬

‫قەتەر‬

‫‪1997‬‬

‫زامبیا‬

‫‪1962‬‬

‫بەحره‌ین‬

‫‪2002‬‬

‫ئەلجەزائیر‬

‫‪1962‬‬

‫عومان‬

‫‪2003‬‬

‫ئۆگاندا‬

‫‪1962‬‬

‫کوێت‬

‫‪2005‬‬

‫کۆماری کۆنگۆ‬

‫‪1963‬‬

‫ئیماراتی عەره‌بی‬

‫‪2006‬‬

‫تێبینی‪:‬‬

‫‪ -١‬س������افرێچ ‪ Suffrage -‬ئه‌و ژنانه‌ی ک‌ه الیه‌نگری مافی به‌رابه‌ر له‌گه‌ڵ پیاوان بوون‪ ،‬به‌ س������افرێچ ناویان ده‌رکردبوو‪.‬‬ ‫‪ Suffrage‬به‌ مانای (مافی ده‌نگدان)ـه‌‪.‬‬ ‫‪ -٢‬مافی ده‌نگدان بۆ ژنان له‌ ئه‌فریقای باش������وور به‌ س������ێ قۆناغدا ده‌ربازبوو‪ .‬له‌ ساڵی ‪ ١٩٣٠‬ته‌نیا سپیپێسته‌کان‬ ‫توانیان ده‌نگ بده‌ن‪ ،‬له‌ س������اڵی ‪ 1968‬ڕه‌نگه‌کانی تر‪ ،‬له‌ ‪ 1984‬هیندییه‌کان و له‌ س������اڵی ‪ 1994‬ڕه‌شپێسته‌کان به‌و مافه‌‬ ‫گه‌یشتن‪.‬‬ ‫‪ -٣‬له‌ یوونان ل‌ه ‪1930‬دا ته‌نیا ئه‌وانه‌ی خوێنده‌وار بوون مافی ده‌نگدانیان ل‌ه هه‌ڵبژاردن‌ه خۆجێییه‌کاندا هه‌بوو‪ .‬ل‌ه ساڵی‬ ‫‪١٩٥٢‬دا‪ ،‬به‌بێ مه‌رج مافی ده‌نگدان بۆ گشت ژنان دابین کرا‪.‬‬ ‫‪ -٤‬ل‌ه ساڵی ‪ 1943‬ل‌ه لوبنان‪ ،‬ئه‌وانه‌ی که‌ خوێندنی سه‌ره‌تایییان هه‌بوو‪ ،‬مافی ده‌نگدانیان پێدار‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه ساڵی ‪1952‬دا‬ ‫ئه‌م مه‌رجه‌ نه‌ما‪.‬‬

‫‪ 24‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫كوێت‬

‫سه‌ركه‌وتنی ئۆپۆزسیۆن‬ ‫و‪ :‬هه‌ڵبژاردن‬ ‫دوای ئ������ه‌و ناڕه‌زایه‌تیانه‌ی له‌ واڵتدا س������ه‌ریان هه‌ڵدا و‬ ‫ناكوكییه‌كانی نێوان ئۆپۆزس������یۆن و الیه‌نگرانی حكوومه‌ت‬ ‫له‌ن������او په‌رله‌م������ان (ئه‌نجومه‌ن������ی ئومم������ه‌)ی كوێتی������دا و‬ ‫هێرش������كردن‌ه س������ه‌ر ئه‌نجو‌مه‌نه‌ك‌ه له‌الیه‌ن خۆپیشانده‌ران‬ ‫و ژماره‌یه‌ك ل‌ه ئه‌ندامانی په‌رله‌مان‪ ،‬ئه‌میری كوێت(ش������ێخ‬ ‫سوباح ئه‌حمه‌د ئه‌لسوباح) په‌رله‌مانی واڵتی هه‌ڵوه‌شانده‌و‌ه‬ ‫و داوای ئه‌نجامدانی هه‌ڵبژاردنی پیش������وه‌خته‌ی كرد‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌م هۆیه‌و‌ه س������ه‌رۆك وه‌زیرانی كوێت شێخ ناسر محه‌مه‌د‬ ‫ئه‌حمه‌د ئه‌لسوباح ده‌ستی له‌كار كێشایه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ رۆژی پێنج شه‌ممه‌ (‪ )2012/2/2‬هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خته‌ی‬ ‫په‌رله‌م������ان به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬ل������ه‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‪ ،‬ئۆپۆزس������یۆن به‌‬ ‫رابه‌رایه‌تی ره‌وته‌ ئیس���ل��امییه‌كان توانیان دوو له‌س������ه‌ر سێی‬ ‫كورس������ییه‌كانی په‌رله‌مان كه‌ ‪ 34‬كورسی له‌ كۆی ‪ 50‬كورسی‬ ‫بوو به‌ده‌س������ت بێنن‪ .‬ئیسالمییه‌ سوننه‌ مه‌زهه‌به‌كان(ئیخوان و‬ ‫سه‌له‌فی) به‌ به‌ده‌س������تهێنانی ‪ 23‬كورسی له‌ ریزی پێشه‌وه‌دا‬ ‫بوون‪ ،‬كه‌مینه‌ی ش������یعه‌ كه‌ ‪%30‬ی دانیشتوان پێكدێنن توانیان‬

‫ته‌نها حه‌وت كورسی به‌ده‌ست بێنن‪ .‬هه‌رچی لیبڕاڵه‌كان بوون‬ ‫زه‌ره‌رمه‌ندی گه‌وره‌ بوون و ته‌نها دوو كورسیان به‌ده‌ستهێنا‪.‬‬ ‫كوێت ل������‌ه كۆی چوارس������ه‌د هه‌زار ده‌نگ������ده‌ر ‪%54‬یان‬ ‫ئافره‌تن‪ ،‬كه‌چی هیچ ئافره‌تێك نه‌یتوانی سه‌ركه‌وتن به‌ده‌ست‬ ‫بێنێت‪ ،‬له‌كاتێكدا ل‌ه ئه‌نجومه‌نی پێش������وو چوار كورسییان‬ ‫به‌ده‌س������تهێنابوو‪ .‬ل‌ه كۆی ‪ 286‬پاڵێ������وراو‪ ،‬په‌نجا پاڵێوراو‬ ‫له‌ به‌ره‌ی ئۆپۆزس������یۆندا بوون و ‪ 23‬پاڵێوراوی ئافره‌تیش‬ ‫به‌گه‌شبینییه‌و‌ه بۆ سه‌ركه‌وتن به‌شدارییان كرد‪.‬‬ ‫له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا بۆ یه‌كه‌م جار كوێت رێگه‌ی به‌ چاودێر‌ه‬ ‫ده‌ره‌كییه‌كان دا تاوه‌كو چاودێری هه‌ڵبژاردنی واڵت بكه‌ن‪،‬‬ ‫بۆ ئه‌م مه‌به‌ست‌ه ‪ 30‬چاودێری عه‌ره‌بی و بیانی كه‌ چواریان‬ ‫ل‌ه كۆمیس������یۆنی ش������ه‌فافیه‌تی هه‌ڵبژاردن بوون‪ ،‬چاودێری‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كه‌یان كرد‪ .‬ل������ه‌و دوو بازنه‌یه‌ی هه‌ڵبژاردن ك‌ه‬ ‫هۆز‌ه كوێتییه‌كان بااڵده‌ستن تیایاندا‪ ،‬ئۆپۆزسیۆن زۆرینه‌ی‬ ‫كورسییه‌كانیان به‌ده‌س������تهێنا توانیان ل‌ه كۆی ‪ 20‬كورسی‬ ‫‪ 18‬كورسی مسۆگه‌ر بكه‌ن‪.‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ‪2009‬‬

‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ‪2012‬‬

‫الیه‌نه‌كان‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫ئیسالمی سوننه‌‬

‫‪9‬‬

‫الیه‌نه‌كان‬

‫ژماره‌ی كورسی‬

‫ئیسالمی سوننه‌ ‪23‬‬

‫ئیسالمی شیعه‌‬

‫‪9‬‬

‫ئیسالمی شیعه‌‬

‫‪7‬‬

‫لیبراله‌كان‬

‫‪5‬‬

‫لیبراله‌كان‬

‫‪2‬‬

‫تێكڕای كورسییه‌كانی ئۆپۆزسیۆن ‪ 20‬كورسی‬

‫تێكڕای كورسییه‌كانی ئۆپۆزسیۆن ‪ 34‬كورسی‌‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪25‬‬

‫دوور له‌ ئه‌نجامی هه‌ڵبژاردن‪ ،‬ئه‌میری واڵت هه‌ڵده‌ستێ‬ ‫ب‌ه دیاریكردنی س������ه‌رۆك وه‌زیران و پێویس������ت‌ه س������ه‌رۆك‬ ‫وه‌زیران و وه‌زیر‌ه س������ه‌ره‌كییه‌كان یه‌كێك بن له‌ ئه‌ندامانی‬ ‫خێزانی حوكمڕان‪ .‬پێویس������ته‌ ژماره‌ی وه‌زیره‌كان یه‌ك ل‌ه‬ ‫س������ه‌ر س������ێی ئه‌ندامانی په‌رله‌مان زیاتر نه‌بن (وات‌ه ل‌ه ‪16‬‬ ‫وه‌زی������ر تێنه‌په‌ڕێت)‪ .‬هه‌ر ‪ 15‬وه‌زیره‌كه‌ی حكوومه‌ت به‌پێی‬ ‫ده‌س������توور وه‌ك ئه‌ندامانی په‌رله‌مان (ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌)‬ ‫مافی ده‌نگدانیان هه‌یه‌‪.‬‬

‫په‌رله‌مان (ئه‌نجومه‌نی ئوممه‌)‬

‫په‌رله‌م������ان له‌ په‌نجا ئه‌ن������دام پێكدێت و به‌س������ه‌ر پێنج‬ ‫بازن������ه‌ی هه‌ڵبژاردندا دابه‌ش������كراون‪ .‬ه������ه‌ر بازنه‌یه‌ك ل‌ه‬ ‫رێ������گای هه‌ڵبژاردنێكی نهێنی و راس������ته‌وخۆو‌ه ده‌ ئه‌ندام‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرێت‪ .‬هه‌ر ده‌نگده‌رێ������ك ده‌توانێت ده‌نگ ب‌ه چوار‬

‫پاڵێوراو بدات‪ .‬ماوه‌ی په‌رله‌مان چوار ساڵه‌ و له‌ به‌رواری‬ ‫گرێدانی یه‌كه‌م كوبوونه‌وه‌دا‪.‬‬ ‫به‌پێ������ی ده‌س������تووری واڵت‪ ،‬ئه‌می������ری كوێ������ت ماف������ی‬ ‫هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان������ی هه‌ی������ه‌‪ .‬له‌ م������اده‌ی ‪107‬ی‬ ‫ده‌ستووردا هاتووه‌‪ ،‬كه‌ ئه‌میری كوێت بۆی هه‌یه‌ به‌ فه‌رمانێك‬ ‫په‌رله‌مان هه‌ڵوه‌شێنێته‌وه‌ و تیایدا هۆیه‌كانی هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌‬ ‫دیاری ده‌كات‪ .‬له‌كاتی هه‌ڵوه‌ش������اندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان پێویسته‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی پێشوه‌خت ئه‌نجام بدرێت و ماوه‌كه‌شی نابێت له‌‬ ‫دوو مانگ زیاتر بێت‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌و ماوه‌یه‌دا هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام‬ ‫نه‌درا‪ ،‬ئه‌وا په‌رله‌مان ته‌واوی ده‌س������ه‌اڵته ده‌س������توورییه‌كانی‬ ‫به‌ده‌ست دێنێته‌وه و ده‌ستبه‌جێ كۆده‌بێته‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ك ئه‌وه‌ی‬ ‫هێچ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌یه‌ك رووی نه‌دابێت‪‌.‬‬ ‫به‌پێی یاس������ای هه‌ڵبژاردنی كوێت كه‌ ساڵی ‪ 2005‬هه‌موار‬ ‫كرایه‌وه‌‪ ،‬گشت كوێتییه‌ك ‪21‬ساڵی ته‌مه‌نی ته‌واو كردبێت‪ ،‬مافی‬ ‫ده‌نگدانی هه‌یه‪‌،‬جگه‌ له‌و سه‌ربازه‌ی بیست ساڵی زایینی به‌سه‌ر‬ ‫س������ه‌ربازبوونیدا تێنه‌په‌ڕێبێت‪ ،‬هه‌روه‌ها پولیس و پیاوانی هێزه‌‬ ‫چه‌ك������داره‌كان‪ .‬له‌كاتێكدا پێش هه‌موار كردنه‌كه‌ ئافره‌ت مافی‬ ‫ده‌نگدان و خۆپااڵوتنی نه‌بوو‪ .‬له‌م یاسایه‌شدا به‌شداریكردنی‬ ‫ئافره‌ت مه‌رجداره‌ و پێویس������ته‌ ڕه‌چاوی ئه‌و حوكم و ڕێسایانه‌‬ ‫بكات كه‌ شه‌ریعه‌تی ئیسالم په‌یڕه‌وی ده‌كات‪.‬‬ ‫له‌ ماوه‌ی شه‌ش س������اڵی ڕابردوودا ده‌وڵه‌تی كوێت تووشی‬ ‫زنجیره‌یه‌ك قه‌یرانی سیاسی بووه‌وه‌ كه‌ بووه‌ هۆی شكستهێنانی‬ ‫حه‌وت حكوومه‌ت و چوارجار هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی په‌رله‌مان‪.‬‬

‫کوێت‬

‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫ده‌وڵه‌تی کوێت‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫کوێت‬

‫پانتایی خاک‪:‬‬

‫‪ 17.818‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 2.863.000‬که‌س – ئاماری سالی ‪٢٠١٠‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٩٨،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%40.5‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%59.5‬‬

‫پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪:‬‬

‫(‪ )%٤٥‬عه‌ره‌بی کوێتی‪ )%٣٥( ،‬عه‌ره‌ب له‌ واڵتانی تر‪ )%٩( ،‬ئاسیایی‪)%٤( ،‬‬ ‫ئێرانی و (‪)%٧‬یش گرووپی تر‪ .‬ئامار ‪٢٠١٠ -‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪٢٠٠٧ – )%94.5( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%93.1‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%95.2‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%0.5‬کشتوکاڵ‪ )%٥١( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٤٨،٥‬یش به‌شی خزمه‌تگوزاری ‪٢٠٠٣ -‬‬

‫‪ 26‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫چه‌مك ‌ی هه‌ڵبژاردن و ئه‌رك ‌ی‬ ‫ل ‌ه دیموكراسیی ‌ه مۆدێرنه‌كاندا‬ ‫نووسینی‪ :‬به‌همه‌ن مێهرداد‬ ‫وه‌ڕگێڕان ل ‌ه فارسییه‌وه‌‌‪ :‬ته‌حسین ته‌ها به‌هائه‌دین‬ ‫پڕه‌نس������یپی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاد له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دیموكراتیكه‌كاندا‪،‬‬ ‫میكانیزمێكه‌ بۆ دابه‌ش������كردنی‌ ده‌س������ه‌اڵت و ش������ه‌رعییه‌تدان ب‌ه‬ ‫دامه‌زراوه‌كان ‌ی حكوومه‌ت‪ .‬ته‌نی������ا به‌هۆی‌ ئه‌م میكانیزمه‌وه‌یه‌ ك‌ه‬ ‫ده‌توانین كێشمه‌كێشه‌ سیاسییه‌كان به‌ ڕێگه‌ی‌ ئاشتیانه‌ چاره‌سه‌ر‬ ‫بكه‌ین و ته‌بایی‌ و یه‌كگرتوویی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌ ده‌سته‌به‌ر بكه‌ین‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن واته‌ به‌هره‌مه‌ندبوون له‌و ده‌رفه‌ت و ئیمكانه‌ی‌ كه‌‬ ‫مرۆڤ له‌نێوان چه‌ند یا النیكه‌م دوو پێشنیار یا ئه‌لته‌رناتیڤدا‪،‬‬ ‫ئازادانه‌ یه‌كێكیان هه‌ڵبژێرێ‌‪ .‬له‌س������ه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌‪ ،‬بابه‌تی‌‬ ‫سه‌ره‌كی‌ له‌ هه‌ر هه‌ڵبژاردنێكدا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ ئه‌لته‌رناتیڤه‌كان‬ ‫تا چ ڕاده‌یه‌ك ڕاسته‌قینه‌ن‪ ،‬بڕیاردان به‌ قازانجی‌ بژاره‌یه‌ك‬ ‫ت������ا چه‌ند ئازادان������ه‌ ئه‌نجام ده‌درێ‌ و ئ������ه‌م بڕیاردانه‌ تا چ‬ ‫ڕاده‌یه‌ك كار ده‌كاته‌ سه‌ر بابه‌تی‌ هه‌ڵبژێردراو‪.‬‬ ‫سیاس������ه‌ت وات������ه‌ خه‌باتی‌ ڕێكخ������راو بۆ گه‌ییش������تن به‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت‪ .‬له‌ پانتایی‌ سیاسه‌تدا له‌ ش������وێنێك ڕووبه‌ڕووی‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاد ده‌بینه‌وه‪ ‌،‬كه‌ هه‌ڵبژێر نه‌ك ته‌نیا به‌شداری‌‬ ‫له‌ پرۆس������ه‌یه‌كدا بكات كه‌ ده‌سه‌اڵتی‌ سیاسی‌ بۆ ماوه‌یه‌كی‌‬ ‫سنووردار بسپێرێته‌ ده‌س������ت هێزێكی‌ دیاریكراو‪ ،‬به‌ڵكوو له‌‬ ‫ڕێگه‌ی‌ ئه‌م هه‌ن������گاوه‌ی‌ خۆیه‌وه‌ ه������اوكات هه‌قانییه‌تی‌ ئه‌و‬ ‫هێزه‌ش گرێنتی‌ بكات‪ .‬چونكه‌ حوكمڕانی‌ ته‌نیا كاتێ‌ ده‌توانێ‌‬ ‫له‌سه‌ر هه‌ق و مه‌شروع بێت كه‌ ره‌زامه‌ندیی‌ ئه‌و كه‌سانه‌ی‌‬ ‫له‌گه‌ڵدا بێ‪ ‌،‬كه‌ بڕیار وایه‌ ده‌سه‌اڵتیان به‌سه‌ردا بكرێ‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دیموكراتیكه‌كاندا‪ ،‬ن������اوی‌ ئه‌و میكانیزمه‌ ‌‬ ‫ی وه‌ها پڕه‌نس������یپێكه‌‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاده‌‪.‬‬ ‫ك������ه‌ گرێنتیكه‌ر ‌‬ ‫ی گش������تی‌ و ئازاده‌وه‌‪،‬‬ ‫ئ������ه‌م میكانیزمه‌ ل‌ه ڕێڕه‌وی‌ ده‌نگدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی حیزبه‌كان یا ئ������ه‌و ئافره‌ت و پیاوانه‌ دیار ‌‬ ‫كار و ئه‌رك������ ‌‬ ‫ی دیاریكراو و س������نووردار‪،‬‬ ‫ده‌كات ك‌ه قه‌راره‌ بۆ ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌وڵه‌ت بگرن‌ه ده‌ست و ب‌ه نوێنه‌رایه‌تی ‌‬ ‫ی كاروبار ‌‬ ‫جڵه‌و ‌‬ ‫هه‌ڵبژێره‌كانیان حوكمڕانی‌ بكه‌ن‪.‬‬ ‫ێ بڵێین ك������‌ه هه‌ڵبژاردن ل‌ه‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌م بنه‌مای������ه‌ ده‌كر ‌‬

‫ی‬ ‫كۆمه‌ڵگ‌ه دیموكراتیكه‌كاندا هه‌میش������‌ه هاوڕێی‌ه له‌گه‌ڵ ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی‌ ئازادی‌ هاوواڵتیان ت������ا كۆمه‌ڵ‌ه میكانیزمێك ‌‬ ‫ی‬ ‫وه‌ك دانان‪ ،‬دامه‌زراندن و گه‌ییش������تن ب‌ه پۆست و پله‌یه‌ك ‌‬ ‫ی و میراتی‌‪،‬‬ ‫ی بنه‌ماڵه‌ی������ ‌‬ ‫ی ئیمتیازات ‌‬ ‫ی له‌ ڕێ������ڕه‌و ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ ‌‬ ‫هه‌روه‌ها ئینتیم������ا قوتابخانه‌یی‌ و ئێتنی‌ و ره‌گه‌زییه‌كانه‌و‌ه‬ ‫بكاته‌ مه‌حاڵ و به‌ده‌ستهێنانی‌ ده‌سه‌اڵت به‌ڕێگه‌ی‌ رێكه‌وت‬ ‫و س������ودف‌ه و تیروپشكه‌وه‌ یا س������ه‌ركه‌وتن له‌ كۆده‌تایه‌ك یا‬ ‫شۆڕشدا وه‌الو‌ه بنێت‪.‬‬

‫ی ئازاد؟‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫بۆچ ‌‬

‫له‌ سیستم‌ه دیموكراتیكه‌كاندا‪ ،‬هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاد به‌رده‌وام‬ ‫ی‬ ‫ی و س������ه‌ره‌كیی‌ه بۆ چاره‌س������ه‌ركردن ‌‬ ‫ی ناوه‌ند ‌‬ ‫ئامرازێك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫كێشمه‌كێش‌ه سیاسییه‌كان و گه‌ییشتن به‌ ته‌بایی‌ كۆمه‌اڵیه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫و ڕێك هه‌ر به‌ سه‌رنجدان له‌م تایبه‌تمه‌ندییه‌ ‌‬ ‫ێ بڵێین‪ ،‬كه‌ گه‌رچی‌ ئه‌مڕۆكه‌ نزیک بە ل‌ه هه‌موو‬ ‫ئازاد ده‌كر ‌‬ ‫ی جیهاندا جۆرێك ل‌ه "هه‌ڵبژاردن" به‌ڕێو‌ه ده‌چێ‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫واڵتان ‌‬ ‫ی ئازاد" و‬ ‫ی "هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ه������ه‌ر هه‌ڵبژاردنێك خۆبه‌خۆ هه‌ڵگر ‌‬ ‫ی كۆمه‌اڵیه‌تیدا نییه‌‪.‬‬ ‫ی و ته‌بای ‌‬ ‫ی یه‌كێت ‌‬ ‫له‌ خزمه‌ت ‌‬ ‫ی‬ ‫دیموكراسی‌ له‌ڕووی‌ وشه‌وه‌‪ ،‬مانایه‌كی‌ جگه‌له‌ ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی واڵت‌ه دیموكراتیكه‌كاندا ڕاشكاوان‌ه‬ ‫خه‌ڵك نییه‌‪ .‬ل‌ه ده‌ستوور ‌‬ ‫ی هه‌موو هێزه‌ ده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫ئاماژه‌ به‌و‌ه دراوه‌‪ ،‬كه‌ سه‌رچاوه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی سه‌ره‌كیی‌ ده‌سه‌اڵتن‪ .‬به‌پێ ‌‬ ‫ل‌ه خه‌ڵكدای‌ه و خه‌ڵك خاوه‌ن ‌‬ ‫ی‬ ‫ئه‌م پێناسه‌یه‌‪ ،‬ته‌نیا سیستمێك دیموكراتیك‌ه و هه‌قانییه‌ت ‌‬ ‫ێو‬ ‫ی گرتب ‌‬ ‫ی خه‌ڵكه‌و‌ه سه‌رچاوه‌ ‌‬ ‫ی ئازاد ‌‬ ‫هه‌یه‌ ك‌ه ل‌ه ویست ‌‬ ‫ی كرابێ‌‪.‬‬ ‫له‌الیه‌ن ئه‌وانه‌و‌ه پشتگیر ‌‬ ‫ی نوێدا‪،‬‬ ‫ی خه‌ڵك ل‌ه س������ه‌رده‌م ‌‬ ‫ی فه‌رمانڕه‌وای ‌‬ ‫دكتۆرین������ ‌‬ ‫ی‬ ‫له‌به‌رامب������ه‌ر خه‌یاڵك������رد‌ه نه‌ریتییه‌كان������دا ب������ۆ فۆڕمه‌كان ‌‬ ‫حوكمڕانی‌ هاته‌ كایه‌وه‌‪ .‬له‌م فۆڕمه‌ نه‌ریتییانه‌دا‪ ،‬حكوومه‌ت‌ه‬ ‫ئایینییه‌كان یا خانه‌دانه‌ پاش������ا و میره‌كان فه‌رمانڕه‌واییان‬ ‫ی ده‌زانی‌‪.‬‬ ‫ی خوا له‌سه‌ر زه‌و ‌‬ ‫ده‌كرد و خۆیان ب‌ه نوێنه‌ر ‌‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪27‬‬

‫ده‌س������ه‌اڵتدارێتیی‌ حكوومه‌ت پشتئه‌ستوور بوو به‌ "عینایه‌ت ‌ی‬ ‫خوای������ی‌" و له‌ كۆمه‌ڵگه‌وه‌ س������ه‌رچاوه‌ی‌ نه‌ده‌گ������رت‪ .‬خه‌یاڵ و‬ ‫وێناكردنه‌ مه‌زهه‌بی‌ و ئوستووره‌ییه‌كان‪ ،‬خه‌رمانه‌یه‌كی‌ پیرۆزی‌‬ ‫ب������ه‌ده‌وری‌ ئه‌م حكوومه‌تانه‌دا ده‌پێچا و ئه‌وانی‌ له‌ ده‌سڕه‌س������ی‌‬ ‫خه‌ڵك دوور ده‌كرده‌وه‌‪ .‬دكتۆرینی‌ دیموكراسی‌ له‌ ده‌ورانی‌ نوێدا‪،‬‬ ‫رێك هه‌ر ئه‌م جیابوونه‌و‌هی‌ ده‌سه‌اڵتی‌ له‌ خه‌ڵك كرده‌ نیشانه‌‪.‬‬ ‫دیموكراس������یی‌ مۆدێرن‪ ،‬له‌ بنیاتی‌ حكوومه‌تدا‪ ،‬بااڵده‌ستیی‌‬ ‫ئه‌و كه‌س������انه‌ نابینێ������ت كه‌ به‌ه������ۆی‌ هێزێكی‌ ئاس������مانی‌ یا‬ ‫سه‌رووسروش������تییه‌وه‌ دانراون و له‌سه‌ر كورسیی‌ ده‌سه‌اڵت‬ ‫دانیش������توون‪ ،‬به‌ڵكوو وای‌ ده‌بینێ‌ كه‌ حكوومه‌ت له‌ ئیراده‌ی‌‬ ‫خه‌ڵكه‌وه‌‪ ،‬واته‌ ویس������تی‌ ئازادانه‌ی‌ یه‌ك به‌ یه‌كی‌ كۆمه‌ڵگه‌وه‌‬ ‫س������ه‌رچاوه‌ ده‌گرێ‌‪ .‬ل������ه‌م ڕوانگه‌ی������ه‌وه‌‪ ،‬بێچ������م و ناواخنی‌‬ ‫حكوومه‌ت‪ ،‬به‌شێو‌هی‌ پێشتر دروس������تكراو ناچێته‌ سه‌رووی‌‬ ‫كۆمه‌ڵگ������ه‌ و خه‌ڵكه‌وه‌‪ ،‬به‌ڵكوو ئه‌وه‌ خه‌ڵك خۆیانن كه‌ بێچم و‬ ‫ناواخنی‌ حكوومه‌ت دیاری‌ ده‌كه‌ن‪ .‬به‌پێی‌ ئه‌م مۆدێڵه‌‪ ،‬ته‌نیا ئه‌و‬ ‫حكوومه‌ته‌ شایسته‌یه‌ كه‌ كارگوزاری‌ ویستی‌ خه‌ڵك بێت‪.‬‬

‫ی حكوومه‌ت‬ ‫پرسیار ل ‌ه "چۆنایه‌تی‌" ‌‬

‫یو‬ ‫ی په‌یوه‌ندیی‌ نێوان دیموكراس������ ‌‬ ‫ل������‌ه ڕوونكردن������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی گه‌اڵڵ‌ه ده‌كرێ‌ ئه‌وه‌یه‌‪،‬‬ ‫ئی������راده‌ی‌ خه‌ڵكدا‪ ،‬ئه‌و پرس������یاره‌ ‌‬ ‫ك‌ه ئایا س������ه‌رچاوه‌گرتنی‌ هه‌موو ده‌س������ه‌اڵته‌ ده‌وڵه‌تییه‌كان‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫ی ڕاس������ته‌قینه‌ ‌‬ ‫ی خه‌ڵكه‌وه‌‪ ،‬به‌مانا ‌‬ ‫له‌ ئیراده‌ ‌‬ ‫خه‌ڵك و به‌شداریكردنیان‌ه له‌ هه‌موو بڕیار‌ه سیاسییه‌كاندا؟‬ ‫وه‌اڵمه‌ك‌ه بێگومان نه‌خێره‌‪.‬‬ ‫گه‌رچی‌ دیموكراسی‌ له‌ بیچمه‌ سه‌ره‌تایی‌ه مێژووییه‌كانیدا‪،‬‬ ‫ی نواندووه‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی راس������ته‌وخۆ ‌‬ ‫ی ل‌ه دیموكراسی ‌‬ ‫مۆدێلێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی مه‌یدانی‌ ئه‌ركه‌كان ‌‬ ‫ئه‌مڕۆكه‌ به‌سه‌رنجدان له‌ به‌رفراوانی ‌‬ ‫ده‌وڵه‌ت������ه‌ مۆدێرنه‌كان و پێچه‌ڵپێچبوونی‌ ئه‌م ئه‌ركانه‌‪ ،‬چیتر‬ ‫ی دیموكراسیی‌ ڕاسته‌وخۆ له‌ئارادا نییه‌‪.‬‬ ‫ی به‌كارهێنان ‌‬ ‫بوار ‌‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ‌ه ناتوانن ل‌ه‬ ‫بۆ نموونه‌‪ ،‬یه‌ك ب������‌ه یه‌كی‌ هاوواڵتیان ‌‬ ‫ی و دادوه‌ریییه‌كان و هتد‬ ‫بڕیار‌ه ئالۆز و پێچه‌ڵپێچ‌ه ئابوور ‌‬ ‫ێ و خاوه‌ن ڕا بن‪.‬‬ ‫دا پشكیان هه‌ب ‌‬ ‫ی خه‌ڵك‌ه‬ ‫ی ده‌مێنێته‌وه‌‪ ،‬به‌كارهێنانی‌ ئیراده‌ ‌‬ ‫ئ������ه‌و ڕێگه‌یه‌ ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاد و ده‌وره‌یی‌ نوێنه‌ره‌كانیانه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ڕێگ������ه‌ ‌‬ ‫ی خه‌ڵك ده‌كاته‌و‌ه‬ ‫ی ئازاد‪ ،‬ڕێگ‌ه ب������ۆ حكومڕانی ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ی پس������پۆڕیدا ب������ۆ‬ ‫و ه������اوكات بڕی������اردان ل������‌ه كاروب������ار ‌‬ ‫ێ ده‌هێڵێت‪ .‬به‌م پێی‌ه ده‌توانین‬ ‫هه‌ڵبژێردراوه‌كانی‌ خه‌ڵك ج ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئ������ازاد‪ ،‬ئام������رازی‌ به‌كارهێنان ‌‬ ‫بڵێی������ن ك������ه‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی خه‌ڵكه‌ ل‌ه سیستمێكی‌ دیموكراتیكدا‪ .‬له‌سه‌ر‬ ‫فه‌رمانڕه‌وای ‌‬ ‫ئه‌م بنه‌مایه‌‪ ،‬ئه‌مڕۆك‌ه دیموكراس������ییه‌كی‌ مۆدێرن‪ ،‬ئیتر نه‌ك‬ ‫ی‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵتی‌ خه‌ڵك خۆی‌‪ ،‬به‌ڵكوو وه‌ك ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫به‌مانا ‌‬ ‫ی خه‌ڵك شیاوی‌ به‌دیهاتنه‌‪ .‬ئه‌و نوێنه‌رانه‌ی‌ كه‌ ل‌ه‬ ‫نوێنه‌ران ‌‬

‫‪ 28‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫ی گشتی‌‪ ،‬ئازاد و ده‌وره‌ییدا له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی واڵت������داری‌ به‌پێی‌ ئیراده‌ ‌‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێ������ن‪ ،‬تا كاروبار ‌‬ ‫خه‌ڵك به‌ره‌وپێش به‌رن‪.‬‬ ‫ی به‌ڕه‌چه‌ڵ������ه‌ك‬ ‫ی ئینگلیزی������ ‌‬ ‫كارڵ پۆپ������ه‌ر‪ ،‬فه‌یله‌س������وف ‌‬ ‫ی پێوه‌ڕی‌ دروست‬ ‫ی بیسته‌م‪ ،‬ل‌ه دیاریكردن ‌‬ ‫نه‌مسایی‌ سه‌ده‌ ‌‬ ‫ب������ۆ جیاكردنه‌وه‌ی‌ سیس������تم‌ه سیاس������یی‌ه جۆراوجۆره‌كان‬ ‫ی ئه‌وه‌ نییه‌ ك‌ه‬ ‫ی س������ه‌ره‌ك ‌‬ ‫ی گوتبووی‪ ‌‌،‬پرس������یار ‌‬ ‫ل‌ه یه‌كتر ‌‬ ‫ێ حكووم������ه‌ت بكات‪ ،‬به‌ڵكوو ئه‌وه‌ی������‌ه ك‌ه له‌ كام‌ه‬ ‫كێ‌ ده‌ب ‌‬ ‫ی سیاسیدا ده‌توانین حكوومه‌تێكی‌ خراپ و ناشیاو‬ ‫سیستم ‌‬ ‫ێ خوێنڕش������تن البده‌ین؟ ب‌ه وته‌یه‌كی‌ تر‪ ،‬بابه‌ته‌ك‌ه ته‌نیا‬ ‫به‌ب ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و ناشایس������ته‌ی ‌‬ ‫له‌س������ه‌ر چاك‌ه و خراپ‌ه یا شایس������ته‌ی ‌‬ ‫حكومڕانان نییه‌‪ ،‬به‌ڵكوو بابه‌ته‌ك‌ه له‌سه‌ر ده‌ستگه‌ییشتنه‌ ب‌ه‬ ‫ی‬ ‫میكانیزمێكی‌ وا ك‌ه ته‌نانه‌ت ل‌ه حاڵه‌تی‌ به‌ده‌سه‌اڵتگه‌ییشتن ‌‬ ‫ی ئاشتیانه‌یان‬ ‫سیاسه‌تمه‌دار‌ه ناشیاوه‌كاندا‪ ،‬ئه‌گه‌ری‌ الدان ‌‬ ‫ی بكات‪ .‬ئه‌و ده‌ش������ڵێت‪ ،‬له‌وێو‌ه ك‌ه ل‌ه‬ ‫له‌ ده‌س������ه‌اڵت گرێنت ‌‬ ‫ی دیموكراتیكدا ده‌توانین دووبار‌ه ده‌سه‌اڵت ل‌ه‬ ‫سیس������تمێك ‌‬ ‫ی ناكارامه‌ وه‌ربگرینه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر حكوومه‌تێك‬ ‫هه‌ر حكوومه‌تێك ‌‬ ‫كه‌ له‌س������ه‌ر كار‌ه ناچار‌ه وه‌ها ڕه‌فتار بكات تا هاوواڵتیان‬ ‫ی بن و دیسانه‌و‌ه هه‌ڵیبژێرنه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ڕاز ‌‬ ‫لێ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دیموكراتیكدا‪ ،‬پڕه‌نسیپی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ل‌ه سیس������تمێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌م������ان میكانیزمه‌‪ .‬هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ئازاد‪ ،‬به‌رجه‌س������ته‌كردن ‌‬ ‫ی شه‌نس������ی‌ یه‌كسان‌ه‬ ‫ی ڕه‌خس������اندنی‌ ئه‌گه‌ر ‌‬ ‫ئازاد‪ ،‬به‌مانا ‌‬ ‫ی‬ ‫ب������ۆ هه‌موو هاوواڵتیان‪ ،‬بۆ به‌ش������داربوون ل������‌ه دیاریكردن ‌‬ ‫ی یه‌كسان" وا‬ ‫ی "شه‌نس ‌‬ ‫ی سیاس������یدا‪ .‬حوكم ‌‬ ‫چاره‌نووس������ ‌‬ ‫ی هه‌ڵب������ژاردن و هه‌ڵبژێردران‪ ،‬ل‌ه هیچ‬ ‫ده‌خوازێ‌ ك������‌ه ماف ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ و كه‌س به‌هۆی‌ په‌یوه‌ستبوون ‌‬ ‫هاوواڵتییه‌ك درێخی‌ نه‌كر ‌‬ ‫ی و بیروباوه‌ڕییه‌وه‌ نه‌هه‌اڵوێردرێ‌ و‬ ‫ره‌گ������ه‌زی‌‪ ،‬ئێتنی‌‪ ،‬ئایین ‌‬ ‫ی ئازاد و گش������تیدا‪ ،‬هه‌ر‬ ‫جی������ا نه‌كرێته‌وه‌‪ .‬ل‌ه هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی خاوه‌ندارێت ‌‬ ‫ی ده‌نگێك‌ه و راده‌ ‌‬ ‫هاوواڵتییه‌ك ته‌نیا خاوه‌ن ‌‬ ‫یا به‌هره‌مه‌ندبوون ل‌ه شوێنگه‌یه‌كی‌ تایبه‌تی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ێ نییه‌‪.‬‬ ‫ی پ‌‬ ‫هیچ كه‌سێك مافێكی‌ تایبه‌ت ‌‬ ‫ی و كێشمه‌كێشێكی‌ به‌رده‌وام له‌نێوان‬ ‫ل‌ه كۆمه‌ڵگه‌دا گرژ ‌‬ ‫ئینتیم������ا و بیروب������اوه‌ڕ‌ه جۆراوجۆره‌كان������دا له‌جووڵه‌دایه‌‪.‬‬ ‫ێ ك‌ه تیایدا‬ ‫ی كۆمه‌ڵگ‌ه وا ده‌خ������واز ‌‬ ‫خه‌س������ڵه‌تی‌ فره‌ج������ۆر ‌‬ ‫ی یه‌كگرت������ووی‌ خه‌ڵك و تاك‌ه‬ ‫هیچ ئاس������ه‌وارێك ل‌ه ئیراده‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ك‌ه ل‌ه سیستم ‌‬ ‫جیهانبینییه‌ك له‌ئارادا نه‌بێت‪ .‬كه‌وابوو ئه‌وه‌ ‌‬ ‫ی خه‌ڵك داده‌س������ه‌پێنێ‌‪،‬‬ ‫ی وه‌كوو ئیراده‌ ‌‬ ‫دیموكراتیكدا خۆ ‌‬ ‫ی زۆرینه‌یه‌كه‌ ل‌ه خه‌ڵك و نه‌ك‬ ‫هه‌میش������‌ه ئیراد‌ه و ویس������ت ‌‬ ‫ی زۆرینه‌" ل‌ه‬ ‫ی "حكومه‌ت ‌‬ ‫ی گشت كۆمه‌ڵگه‌‪ .‬پڕه‌نسیپ ‌‬ ‫ئیراده‌ ‌‬ ‫ی دیموكراتیكدا‪ ،‬هه‌ر له‌م ڕاستی‌ و پێداویستیی‌ه‬ ‫سیس������تم ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌و‌ه هه‌ڵقوواڵوه‌‪.‬‬

‫ێ ئ������ه‌وه‌ له‌به‌رچ������او بگرین‪ ،‬ك‌ه‬ ‫ل������‌ه هه‌مان كات������دا ده‌ب ‌‬ ‫ی باش������ترین‬ ‫ی ئ������ازاد خۆی‌ له‌ خۆیدا له‌خۆگر ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ێ‬ ‫ی كرده‌یی‌ه ك‌ه ده‌توان ‌‬ ‫حكوومه‌ت نییه‌‪ ،‬به‌اڵم تاك‌ه ش������ێواز ‌‬ ‫ی پڕه‌نسیپی‌ دادوه‌رانه‌ی‌ زۆرین‌ه‬ ‫ب‌ه ڕه‌چاوكردن و پاراستن ‌‬ ‫ی كۆمه‌اڵیه‌ت������ی‌ دابین‬ ‫ی و ئاش������تی ‌‬ ‫و كه‌مین������ه‌‪ ،‬ئاس������ووده‌ی ‌‬ ‫ی ل‌ه‬ ‫ی دیموكراس������ ‌‬ ‫ی تریش������ه‌وه‌‪ ،‬كورتكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫بكات‪ .‬له‌ال ‌‬ ‫ی‬ ‫ی و پایه‌داری ‌‬ ‫ی زۆرینه‌"دا دروس������ت نییه‌‪ .‬قوواڵی ‌‬ ‫"حكومه‌ت ‌‬ ‫ی كه‌مینه‌ش‬ ‫ی مافه‌كان ‌‬ ‫دیموكراسییه‌ك‪ ،‬ب‌ه پێودانگی‌ پاراستن ‌‬ ‫ی ڕاسته‌قینه‌دا‪ ،‬كه‌مین‌ه‬ ‫ده‌پێورێ‌‪ .‬له‌ هه‌ر دیموكراس������ییه‌ك ‌‬ ‫ده‌بێ‌ ئه‌و شه‌نسه‌ی‌ هه‌بێ‌ كه‌ ببێ‌ ب‌ه زۆرینه‌‪.‬‬ ‫ی‬ ‫به‌سه‌رنجدان له‌م تێبینییان‌ه ده‌توانین بڵێین‪ ،‬ك‌ه هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی گرژیی‌ه‬ ‫ی سووككردنه‌وه‌ ‌‬ ‫ئازاد تاك‌ه میكانیزمێك‌ه كه‌ بوار ‌‬ ‫ی‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان و ڕێگه‌چاره‌ی‌ به‌دوور ل������ه‌ توندوتیژی ‌‬ ‫كێش������مه‌كێش و ناكۆكیی‌ه سیاس������ییه‌كان به‌رهه‌ڤ ده‌كات‪.‬‬ ‫ی ئازاد‪ ،‬یه‌كێك‌ه ل������‌ه ئه‌رخه‌یانترین ئه‌و گره‌و و‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ ‌‬ ‫ی‬ ‫په‌یمانانه‌ی‌ كه‌ ده‌توانێ‌ هاوبه‌ش������ه‌ مرۆییه‌كان ل‌ه ڕوانگه‌ ‌‬ ‫ی ئاڕاسته‌كردن بكات‪.‬‬ ‫سیاسییه‌وه‌ یه‌ك بخات و شیاو ‌‬ ‫به‌اڵم بۆ هێنانه‌دیی‌ پێداویستییه‌ دیموكراتیكه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگه‌‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ گش������تی‌ و ئ������ازاد ده‌بێ‌ گرێنتییه‌ پێویس������ته‌كانی‌‬ ‫جێبه‌جێكردنیش������ی‌ له‌گه‌ڵ������دا بێ������ت‪ .‬هه‌ر ج������ۆره‌ زۆره‌ملێیه‌ك‬ ‫بۆ ئاڕاس������ته‌كردنی‌ ده‌نگه‌كانی‌ خه‌ڵك ب������ۆ ڕێڕه‌وێكی‌ تایبه‌ت‪،‬‬ ‫ته‌ندروس������تیی‌ هه‌ڵبژاردن ده‌خاته‌ مه‌ترس������ییه‌وه‌‪ .‬قسه‌ له‌سه‌ر‬ ‫گرێنتی������ی‌ بڕیاردان������ی‌ س������ه‌ربه‌خۆ و ئازادان������‌هی‌ خه‌ڵك������ه‌ له‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ نوێنه‌ره‌ ڕاس������ته‌قینه‌كانیاندا‪ .‬هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاد له‌‬ ‫دۆخه‌ ئاسایییه‌كاندا‪ ،‬ده‌بێ‌ به‌ پڕه‌نسیپه‌كانی‌ تر ته‌واو بكرێ‌‪.‬‬ ‫دوو پڕه‌نسیپی‌ گرنگی‌ ته‌واوكه‌ری‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاد‪ ،‬زه‌روره‌تی‌‬ ‫بوونی‌ حیزبه‌كان و گرێنتیی‌ مانه‌وه‌ی‌ ئۆپۆزسیۆنه‌‪.‬‬

‫ی حیزبه‌كان و ڕێكخراوه‌كان‬ ‫ئازادی ‌‬

‫ی سیاسیی‌ سیستم‌ه دیموكراتیكه‌كان نیشان ده‌دات‪،‬‬ ‫ژیان ‌‬ ‫ك‌ه ناتوانی������ن په‌یوه‌ندیی‌ نێوان هه‌ڵبژێران و هه‌ڵبژێردراوان‬ ‫ی و ده‌وره‌یی‌ دابه‌زێنین‪ .‬ئه‌گه‌ر چاوێك‬ ‫بۆ هه‌ڵبژاردنی‌ گشت ‌‬ ‫ب‌ه ڕۆڵی‌ حیزبه‌كان و رێكخراوه‌ سیاسییه‌كان‪ ،‬سه‌ندیكاكان‬ ‫و ئه‌نجومه‌ن������‌ه جه‌ماوه‌رییه‌كان‪ ،‬بزاڤ������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان و‬ ‫ی‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫ی و پڕ له‌ گرژی ‌‬ ‫ێ ئۆقره‌ی ‌‬ ‫به‌كورتی‌ ژیانی‌ پڕ له‌ ب ‌‬ ‫ی له‌ كۆمه‌ڵگه‌ دیموكراتیكه‌كاندا بخشێنین‪ ،‬ئالۆزی‌ و‬ ‫مه‌ده‌ن ‌‬ ‫پێچه‌ڵپێچیی‌ ئه‌م په‌یوه‌ندییان‌ه ئاشكراتر ده‌بێت‪.‬‬ ‫ی ڕێكخراو‌ه‬ ‫ی كۆمه‌ڵگه‌ی‌ دیموكراتیك‪ ،‬له‌ ڕێگه‌ ‌‬ ‫هاوواڵتی ‌‬ ‫ی سیاسی‌ وه‌ربدات‬ ‫ێ ده‌ست ل‌ه ژیان ‌‬ ‫ناوبراوه‌كانه‌و‌ه ده‌توان ‌‬ ‫و كاریگ������ه‌ری‌ بخات‌ه س������ه‌ر بڕیاره‌كانی‌‪ .‬ب������‌ه وته‌یه‌كی‌ تر‪،‬‬ ‫ی سیاس������ی‌‪ ،‬ئه‌هرۆمێك ده‌دات‌ه ده‌ست تاكه‌و‌ه تا‬ ‫ڕێكخستن ‌‬ ‫ی هاوبه‌ش له‌گه‌ڵ هاوبیرانیدا‬ ‫ی ئه‌و و له‌ هه‌وڵ������ ‌‬ ‫به‌یارمه‌تی ‌‬

‫ی‬ ‫ی خۆیدا ل‌ه پانتای ‌‬ ‫ی تاكه‌كه‌س������ی ‌‬ ‫بتوانێ‌ به‌س������ه‌ر بێتوانای ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تیدا زاڵ ببێت‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ده‌توانین حیزبه‌كان و رێكخراوه‌ سیاسییه‌كان به‌ ئامراز ‌‬ ‫ی هاوواڵتیان دابنێین‪ .‬ئه‌م‬ ‫ی ئیراده‌ی‌ سیاس������ی ‌‬ ‫به‌كارهێنان ‌‬ ‫ی گرووپه‌ جی������اوازه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانن‪،‬‬ ‫رێكخراوان‌ه نوێنه‌ر ‌‬ ‫ی‬ ‫ی گش������ت ‌‬ ‫ی كاریگه‌ریدانان له‌س������ه‌ر كایه‌ ‌‬ ‫ك‌ه ل������‌ه ڕێگ������ه‌ ‌‬ ‫و فشارخس������تن‌ه س������ه‌ر حكوومه‌ت������ه‌كان و په‌رله‌مانه‌كان‪،‬‬ ‫خواس������ته‌كان و پێداویس������تییه‌كانی‌ تاكه‌كان به‌یان ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ی چاالكیی‌ حیزبه‌كان و‬ ‫ێ ئازادی ‌‬ ‫له‌س������ه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌‪ ،‬ده‌ب ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ل‌ه پێ������وه‌ر‌ه گرنگه‌كان ‌‬ ‫رێكخراو‌ه سیاس������ییه‌كان ب‌ه یه‌ك ‌‬ ‫ی دیموكراتیك له‌قه‌ڵه‌م بده‌ین‪.‬‬ ‫سیستم ‌‬ ‫ی نێ������وان مه‌یل������‌ه‬ ‫ی س������ازش و ئاش������ته‌وای ‌‬ ‫دۆزین������ه‌وه‌ ‌‬ ‫ی گرووپ‌ه‬ ‫ێ به‌ش������داریكردن ‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كانی‌ خه‌ڵ������ك‪ ،‬به‌ب ‌‬ ‫ڕێكخراو‌ه سیاسییه‌كان له‌ ژیانی‌ سیاسیدا نایه‌ته‌دی‌‪ .‬ئه‌و‬ ‫ی‬ ‫ی به‌ش������داریی‌ خه‌ڵك ل‌ه پێكهێنان ‌‬ ‫ی ك‌ه زه‌مینه‌ ‌‬ ‫سیس������تمه‌ ‌‬ ‫حكوومه‌ت������ی‌ دیموكراتیكدا ل‌ه ڕێگه‌ی‌ هه‌ڵبژاردنی‌ ئازاده‌و‌ه‬ ‫ێ هاوكات ئه‌وان له‌ ده‌ستگه‌ییشتن‬ ‫به‌رهه‌ڤ ده‌كات‪ ،‬ناتوان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی كاریگه‌ر بۆ به‌ش������داریكردن ل������‌ه كاروبار ‌‬ ‫ب‌ه ئام������راز ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بێبه‌ش بكات‪ .‬كه‌وات������ه‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫ی سیاس������ ‌‬ ‫هه‌نووكه‌ی ‌‬ ‫ی حیزبه‌كان‪ ،‬پێویست و پێداویست‬ ‫ی چاالكی ‌‬ ‫ئازاد و ئازادی ‌‬ ‫(الزم و ملزوم)ی‌ یه‌كترین‪.‬‬ ‫ناوه‌ن������ده‌كان‪ ،‬ئه‌نجومه‌نه‌كان و داهێنان و ده‌ستپێش������خه‌ریی‌‬ ‫هاوواڵتی������ان‪ ،‬نوێنه‌رانی‌ خه‌ڵكن ل������ه‌ به‌دواداچوون������ی‌ ئامانجه‌‬ ‫تایبه‌ته‌كان������دا و ده‌توانین ب������ه‌ بازووی‌ به‌توان������ای‌ هاوواڵتی‌ له‌‬ ‫جه‌ختكردنه‌وه‌ له‌سه‌ر داواكارییه‌كانی‌ خۆی‌ و توانابه‌خشین به‌‬ ‫تاك له‌هه‌مبه‌ر قه‌ده‌ری‌ قودره‌تیی‌ حكومه‌تدا هه‌ڵیانس������ه‌نگێنین‪.‬‬ ‫هاوته‌ریبی‌ ئه‌مانه‌‪ ،‬حیزبه‌ سیاسییه‌كانن كه‌ به‌ گردبوونه‌وه‌یه‌كی‌‬ ‫خۆبه‌خش������انه‌ی‌ تاك������ه‌كان دێن������ه‌ هه‌ژم������ار‪ ،‬كه‌ به‌مه‌به‌س������تی‌‬ ‫به‌شداریكردن له‌ ژیانی‌ سیاسیدا و خستنه‌ڕووی‌ ڕێگه‌چاره‌گه‌لێك‬ ‫بۆ پرسه‌كان و كێش������ه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬به‌ده‌وری‌ به‌رنامه‌یه‌كی‌‬ ‫هاوبه‌شدا خڕ بوونه‌ته‌وه‌‪ .‬ئه‌مڕۆكه‌ ناتوانین هیچ دیموكراسییه‌ك‬ ‫بدۆزین������ه‌وه‌ كه‌ تیای������دا ئازادیی‌ چاالكیی‌ حیزبه‌ سیاس������ییه‌كان‬ ‫وه‌كوو ئامرازی‌ به‌كارهێنانی‌ ئیراده‌ی‌ سیاسیی‌ گرووپه‌ جیاوازه‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬گرێنتی‌ نه‌كرابێت‪.‬‬ ‫ی سیاسی‌‪ ،‬ده‌ستگه‌ییشتنه‌ ب‌ه ده‌سه‌اڵت‪،‬‬ ‫ی حیزب ‌‬ ‫ئامانج ‌‬ ‫ی و ل‌ه په‌نگراوی‌ ده‌رهێنان و‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی به‌رنامه‌ ‌‬ ‫ب������ۆ به‌دیهێنان ‌‬ ‫ی ئامانج‌ه دیاریكراو‌ه سیاسییه‌كانه‌‪ .‬به‌م شێوه‌ی‌ه‬ ‫چاالككردن ‌‬ ‫ی گرووپ‌ه‬ ‫ده‌توانین حیزب������ه‌كان ب‌ه وته‌بێژ‌ه سیاس������ییه‌كان ‌‬ ‫ی خه‌ڵك بزانین‪ .‬ئه‌وان له‌الیه‌كه‌و‌ه وێناكردنه‌كان‬ ‫جیاوازه‌كان ‌‬ ‫و ڕوانگ������‌ه سیاس������ییه‌كان و ل������ه‌الی‌ ت������ره‌و‌ه ئاواته‌كان و‬ ‫پێداویس������تییه‌كانی‌ خه‌ڵك له‌ خۆیاندا كۆ ده‌كه‌نه‌وه‌ تا دواتر‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪29‬‬

‫ی‬ ‫ی ڕكابه‌رییه‌ سیاسییه‌كان و دواجار وه‌ده‌ستهێنان ‌‬ ‫له‌ڕێگه‌ ‌‬ ‫ده‌سه‌اڵته‌وه‌‪ ،‬له‌ دامه‌زراو‌ه ده‌وڵه‌تییه‌كاتدا بیانهێننه‌دی‌‪.‬‬ ‫به‌ب ‌ێ چاالكیی‌ ئازادانه‌ی‌ حیزبه‌كان‪ ،‬قسه‌كردن له‌سه‌ر به‌شداری ‌ی‬ ‫خه‌ڵك له‌ كاروبار ‌ی سیاس������یدا بێمانایه‌‪ .‬كۆمه‌ڵگه‌ ‌ی پلۆراڵ ته‌نیا‬ ‫ده‌توانێ‌ ل‌ه بوونی‌ حیزبه‌ سیاسییه‌كاندا‪ ،‬توانای‌ كرده‌ی‌ سیاس ‌ی‬ ‫وه‌ده‌س������ت بهێنێ‌‪ .‬ته‌نیا له‌ ڕێگه‌ی‌ حیزب‌ه سیاس������ییه‌كانه‌وه‌یه‌ ك‌ه‬ ‫هه‌ڵبژێران وات‌ه خه‌ڵك ده‌توانن ئیراده‌ ‌ی سیاسیی‌ خۆیان به‌شێوه‌ ‌ی‬ ‫ڕاسته‌قین‌ه بس������ه‌لمێنن‪ .‬كه‌وابوو‪ ،‬حیزب‌ه سیاسییه‌كان هێڵكاری ‌ی‬ ‫ئه‌و ئه‌هرۆمانه‌ن كه‌ خه‌ڵك به‌هۆیانه‌و‌ه ش������وێنگه‌كانی‌ ده‌س������ه‌اڵت‬ ‫پڕ ده‌كه‌نه‌وه‌ تا له‌و ڕێگه‌یه‌وه‌ بڕیار‌ه سیاس������ی‌ و به‌رنامه‌ییه‌كان ‌ی‬ ‫خۆیان بخه‌ن‌ه بواری‌ جێبه‌جێكردنه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ سیاس������ه‌تدا به‌ده‌گمه‌ن ده‌توان������رێ‌ ته‌نیا وه‌اڵمێكی‌ ڕوون و‬ ‫س������اده‌ بۆ پرسیاره‌ ئالۆز و زه‌حمه‌ته‌كان بدرێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م ڕاستییه‌‬ ‫زه‌روره‌تی‌ ئازادیی‌ حیزبه‌كان و ڕكابه‌ریی‌ سیاسیی‌ نێوانیان زه‌ق‬ ‫ده‌كاته‌وه‌‪ .‬كێشمه‌كێش������ی‌ حیزبه‌كان له‌س������ه‌ر بنه‌مای‌ پڕه‌نسیپه‌‬ ‫پێناس������ه‌كراوه‌كانی‌ ڕكابه‌رێتیی‌ ئاشتیانه‌‪ ،‬نه‌ك ته‌نیا بۆ سیستمی‌‬ ‫دیموكراتی������ك بابه‌تێكی‌ پاس������اوكراو و ڕه‌وایه‌‪ ،‬به‌ڵكوو زه‌روری‌ و‬ ‫حه‌تمیشه‌‪ .‬دیموكراسی‌ ته‌نیا له‌ شوێنێكدا پایه‌دار ده‌بێ‌ و نه‌شونما‬ ‫ده‌كات‪ ،‬كه‌ كۆمه‌ڵگه‌ی‌ پلۆراڵ بتوانێ‌ له‌ڕێگه‌ی‌ به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‬ ‫و ح������ه‌ز و هۆگرییه‌ رێكخراوه‌كانه‌وه‌‪ ،‬له‌ ڕوانگه‌ی‌ سیاس������ییه‌وه‌‬ ‫كاریگ������ه‌ر و چاالك و توندوتۆڵ بمێنێته‌وه‌ و به‌یارمه‌تیی‌ ئه‌هرۆمی‌‬ ‫حیزبه‌ سیاس������ییه‌كان و هه‌ڵبژاردنی‌ به‌رپرس������ه‌ حكوومییه‌كانی‌‬ ‫خۆی‌‪ ،‬فه‌رمانڕه‌وایی‌ خه‌ڵك بهێنێته‌دی‌‪.‬‬

‫ی ئۆپۆزسیۆن یا‬ ‫ی بوون ‌‬ ‫زه‌روره‌ت ‌‬ ‫ی سیاسی‌‬ ‫ئه‌لته‌رناتیڤ ‌‬

‫دوو ب������اوه‌ڕ و ئه‌زموون������ی‌ بنه‌ڕه‌ت������ی‌‪ ،‬زه‌روره‌ت������ی‌ بوون ‌ی‬ ‫ئۆپۆزسیۆن وه‌ك ئه‌لته‌رناتیڤی‌ ده‌سه‌اڵت ده‌سه‌لمێنێ‌‪ :‬یه‌كه‌م‪:‬‬ ‫ئه‌وه‌ی‌ كه‌ دیموكراس������ی‌‪ ،‬دینامیكیه‌تی‌ ڕاسته‌قینه‌ی‌ خۆی‌ له‌‬ ‫كێشمه‌كێش������ه‌ سیاس������ی‌ و كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌وه‌ وه‌رده‌گرێ‌‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ :‬ئ������ه‌و‌هی‌ ك������ه‌ پاوانكردنی‌ ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬كاریگه‌رییه‌كی‌‬ ‫گه‌نده‌ڵكه‌ری‌ هه‌یه‌ و ده‌بێت له‌ ڕێگه‌ی‌ ڕێوش������وێنێكی‌ تۆكمه‌وه‌‬ ‫بۆ كۆنترۆڵكردنی‌ ده‌سه‌اڵت به‌گژ ئه‌م مه‌ترسییه‌دا بچینه‌وه‌‪.‬‬ ‫تیوه‌گالن ل‌ه گه‌نده‌ڵیدا‪ ،‬زیاتر هه‌ڕه‌ش������‌ه له‌و كه‌س������ان‌ه‬ ‫ده‌كات ك‌ه ده‌سه‌اڵتیان به‌ده‌سته‌وه‌ی‌ه و ئۆپۆزسیۆن هێزێك‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌م مه‌ترس������ییه‌ ببێته‌وه‌‪ .‬له‌ڕێگه‌ ‌‬ ‫كه‌ گه‌ره‌ك‌ه ڕووبه‌ڕوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ ئازاد ‌‬ ‫ی ئۆپۆزسیۆنه‌وه‌‪ ،‬ده‌ب ‌‬ ‫سه‌قامگیركردن و چه‌سپاندن ‌‬ ‫ی‬ ‫دابین بكرێ‌ و ئه‌م كاره‌ كاتێك مه‌یسه‌ر ده‌بێ‌ كه‌ سروشت ‌‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵتمه‌داران‬ ‫ی م������رۆڤ و به‌تایبه‌ت������ ‌‬ ‫گه‌نده‌ڵخ������واز ‌‬ ‫به‌یارمه‌تیی‌ وه‌زنه‌یه‌كی‌ سیاسی‌ لغاو بكرێ‌‪ ،‬تا به‌م شێوه‌ی‌ه‬ ‫ی لێ‌ نه‌كه‌وێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی یا پاشاگه‌ردانی ‌‬ ‫ئازادی‌‪ ،‬تاكڕه‌و ‌‬ ‫له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌‪ ،‬له‌ سیستمێكی‌ دیموكراتیكدا‪ ،‬له‌پاڵ‬

‫‪ 30‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫ی خه‌ڵك‪ ،‬ئۆپۆزس������یۆن به‌ دووه‌مین‬ ‫ی هه‌ڵبژێردراو ‌‬ ‫حكوومه‌ت ‌‬ ‫ی داده‌ن������رێ‌ و رێگره‌ له‌به‌رده‌م‬ ‫ی بزوێنه‌ری‌ سیاس������ ‌‬ ‫بازوو ‌‬ ‫یو‬ ‫ی خۆ ‌‬ ‫ی ده‌س������ه‌اڵتدار‪ ،‬شوناس ‌‬ ‫ئه‌وه‌دا كه‌ حیزب یا هێز ‌‬ ‫ی‬ ‫ێ و سیاسه‌تدانانه‌كان ‌‬ ‫ی حكوومه‌ت ب‌ه یه‌ك شت دابن ‌‬ ‫شوناس ‌‬ ‫ی ڕه‌ها ب‌ه باوه‌ڕپێكراو ڕابگه‌یه‌نێ‌‪.‬‬ ‫خۆی‌ به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫دیموكراس������ی‌‪ ،‬له‌ ناوه‌وه‌ و ده‌ره‌وه‌ی‌ په‌رله‌ماندا پێویستیی‌ به‌‬ ‫ئۆپۆزس������یۆنه‌‪ ،‬ئه‌و هێزه‌ی‌ كه‌ بوونی‌ ئه‌و‪ ،‬پێوه‌ڕێكه‌ بۆ ئازادی‌ و‬ ‫لێبورده‌یی‌ سیس������تمێكی‌ سیاس������ی‌‪ .‬ته‌نیا له‌ كای‌هی‌ پڕ له‌ گرژیی‌‬ ‫پێكه‌وه‌ژی������ان و ڕكابه‌ریی‌ نێوان حكوومه‌ت و ئۆپۆزس������یۆنه‪ ‌،‬كه‌‬ ‫سیاس������ه‌تی‌ دیموكراتیك ده‌گه‌شێته‌وه‌‪ .‬ئۆپۆزس������یۆن نه‌ك ته‌نیا‬ ‫پێویستی به‌ چاونه‌ترسی‌ و هێزی‌ خه‌یاڵكردن هه‌یه‌‪ ،‬به‌ڵكوو هه‌روه‌ها‬ ‫پێویستیشی‌ به‌ كه‌شوهه‌وایه‌كی‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی‌ وا هه‌یه‌ كه‌ مشتومڕ‬ ‫و ڕكابه‌رێتیی‌ سیاس������ی‌ ڕه‌ت نه‌كاته‌وه‌ و ده‌س������ه‌اڵتدارێتییه‌كی‌‬ ‫ناڕاسته‌قینه‌ و ش������وێنگه‌یه‌كی‌ تایبه‌ت نه‌به‌خش������ێته‌ حكوومه‌ت‪.‬‬ ‫دیموكراسی‌ به‌رده‌وام پێویس������تیی‌ به‌ هه‌وایه‌كی‌ تازه‌ هه‌یه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫هه‌وا تازه‌یه‌ ش������تێك نییه‌ جگه‌ له‌ به‌كراوه‌یی‌ هێشتنه‌وه‌ی‌ فه‌زای‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌تی‌ و خستنه‌ڕووی‌ ئاسۆیه‌كی‌ ڕوون بۆ گۆڕانكارییه‌كان‪.‬‬ ‫گرێنتیكردنی‌ چاالكیی‌ ئازاد و یاسایی‌ ئۆپۆزسیۆن له‌ سیستمێكی‌‬ ‫سیاس������یدا‪ ،‬گوزارشت له‌ پێشوازیكردن له‌ وه‌ها كه‌شوهه‌وایه‌كی‌‬ ‫كراوه‌ و ئاسۆیه‌كی‌ ڕوون ده‌كات‪.‬‬ ‫دیموكراس������ی‌ ب������ه‌ به‌ریه‌ككه‌وتن������ی‌ ده‌نگ������ه‌كان و ملمالنێی‌‬ ‫بیروباوه‌ڕه‌كان������ه‌وه‌ زیندووه‌‪ .‬سیس������تمی‌ دیموكراتیك له‌ هه‌موو‬ ‫بیاڤه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كاندا‪ ،‬پێویس������تیی‌ به‌ كه‌شوهه‌وایه‌كی‌ وا هه‌یه‌‬ ‫ك������ه‌ بواری‌ گفتوگۆی‌ ئازاد له‌ نێ������وان بۆچوونه‌كان و بیروباوه‌ڕه‌‬ ‫جۆراوجۆره‌كاندا بڕه‌خس������ێنێ‌‪ .‬ده‌ربڕینی‌ بیروباوه‌ڕی‌ كه‌سی‌ و‬ ‫پرسیاركردن له‌ بۆچییه‌تی‌ و چلۆنایه‌تیی‌ كاروباره‌كان ده‌بێ‌ ئازاد‬ ‫بێ‌ و ته‌حه‌ممول بكرێ‌‪ .‬ده‌بێت بڕیاره‌كان و كرده‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‬ ‫به‌ سوودوه‌رگرتن له‌ به‌ڵگه‌هێنانه‌وه‌ عه‌قڵییه‌كان وه‌ربگیرێن و نه‌ك‬ ‫له‌ڕێگ‌هی‌ ڕێنماییه‌كان و ڕێنوێنییه‌ بێ‌ س������ێ‌ و دووه‌كانه‌وه‌‪ .‬هیچ‬ ‫قسه‌ و ڕه‌فتارێك ناتوانێ‌ له‌ ده‌ره‌وه‌ی‌ بازنه‌ی‌ ڕه‌خنه‌ بێت و خۆی‌‬ ‫له‌ حوكمی‌ پرسیار و هه‌ڵسه‌نگاندن بدزێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ی دیموكراس������ییه‌ ك‌ه ته‌نیا‬ ‫ئه‌م������ه‌‪ ،‬ل‌ه بونیاد‌ه تیۆرییه‌كان ‌‬ ‫ی نێ������وان هێزه‌كان‬ ‫ی به‌رده‌وام ‌‬ ‫ی ڕۆحی ‌‬ ‫له‌ڕێگه‌ی‌ ملمالنێ������ ‌‬ ‫و مه‌یل������ه‌ جی������اوازه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانه‌وه‌یه‌‪ ،‬ك������‌ه بیرۆك‌ه و‬ ‫ی‬ ‫ی حكوومه‌تێك ‌‬ ‫هزر‌ه سیاس������یی‌ه دروس������ته‌كان بۆ پێكهێنان ‌‬ ‫ی پێكدێن‪.‬‬ ‫ی گش������ت ‌‬ ‫پشتئه‌س������توور ب‌ه خێ������ر و به‌رژه‌وه‌ندی ‌‬ ‫ی بێپایان‌ه‬ ‫ی دیموكراس������ی‌‪ ،‬ڕێگه‌ی‌ نه‌پێوراو و به‌رهه‌م ‌‬ ‫ڕێگ‌ه ‌‬ ‫ی كۆنترۆڵ‬ ‫ی ك‌ه به‌یارمه‌تی ‌‬ ‫بۆ ئه‌زموون و هه‌ڵه‌‪ ،‬ئه‌و ڕێگه‌یه‌ ‌‬ ‫ی دووالیه‌ن‌ه و به‌رده‌وام‪ ،‬گره‌وێك بۆ گه‌ییش������تن ب‌ه‬ ‫و ڕه‌خنه‌ ‌‬ ‫ی ده‌خاته‌ڕوو‪.‬‬ ‫دروستترین ڕێچكه‌ی‌ سیاس ‌‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ڕادیۆ ئه‌ڵمان‬

‫ویالیه‌تێك و حه‌وت قۆناغی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‬ ‫ئا‪ :‬شه‌یدا‬ ‫دانیش������توانی گه‌وره‌تری������ن ویالیه‌تی هیندس������تان‪ ،‬رۆژی‬ ‫چوارشه‌ممه‌ رێكه‌وتی ‪ 2012/2/8‬چوون‌ه سه‌ر سندوقه‌كانی‬ ‫ده‌نگدان بۆ ئه‌وه‌ی به‌ش������داری ل‌ه هه‌ڵبژاردنی خۆجێیی ئه‌و‬ ‫ویالیه‌ته‌دا بكه‌ن‪ ،‬ك‌ه ئه‌نجامه‌كه‌ی كاریگه‌ریی له‌سه‌ر ئه‌نجامی‬ ‫هه‌ڵبژاردن له‌ سه‌رتاسه‌ری واڵتی هیندستاندا ده‌بێت‪.‬‬ ‫به‌پێی هه‌واڵی هه‌واڵنێری ئه‌سۆش������ێیدت پرێس‪ ،‬ویالیه‌تی‬ ‫ئۆتار پرادش‪ ،‬ویالیه‌تێكی زۆر گه‌وره‌ی‌ه و دانیشتوانی ده‌گات‌ه‬ ‫نزیكه‌ی ‪ 200‬ملیۆن كه‌س‪.‬‬ ‫هه‌ڵب������ژاردن له‌و ویالیه‌ت‌ه به‌ حه‌وت قۆناغ ئه‌نجام ده‌درێت‬ ‫و تاكو س������ێی مانگی ئ������ادار درێژه‌ی ده‌بێ������ت و بڕیار وای‌ه‬ ‫ئه‌نجامه‌كانی ل‌ه ‪ 2012/3/6‬رابگه‌یێندرێت‪.‬‬ ‫به‌رپرسێكی هه‌ڵبژاردن رایگه‌یاند‪ :‬هه‌ڵبژاردن له‌م ویالیه‌ت‌ه‬ ‫ره‌وتێكی ئاڵۆزی هه‌ی‌ه بۆ ئه‌وه‌ی هه‌موو حزب‌ه سیاس������ییه‌كان‬ ‫بتوانن به‌شداری ل‌ه هه‌ڵبژاردندا بكه‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها رایگه‌یاند‪ :‬ب������ۆ چاودێری ناوه‌نده‌كانی ده‌نگدان‪،‬‬ ‫سوود ل‌ه زیاتر ل‌ه نۆسه‌د كامێڕای ڤیدیۆیی و نزیكه‌ی ‪1800‬‬ ‫كامێڕای دیجیتاڵی وه‌رگیراوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و به‌رپرسه‌ی هه‌ڵبژاردن رایگه‌یاند‪ :‬زیاتر ل‌ه ‪ 1.8‬ملیۆن‬ ‫كه‌س ل‌ه كارمه‌ندانی ده‌وڵه‌ت و ‪ 380‬هه‌زار سه‌رباز چاودێری‬ ‫هه‌ڵبژاردن ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئوت������ار پرادش ب‌ه هن������دی ‪ उत्तर प्रदेश‬و ب‌ه ئینگلیزی‬ ‫‪ Uttar Pradesh‬كه‌ هه‌ندێجار به‌ هێمای ‪ UP‬پیشان ده‌درێت‪،‬‬ ‫ب������‌ه مانای ویالیه‌تی باكوور دێ������ت و یه‌كێك‌ه ل‌ه ویالیه‌ته‌كانی‬ ‫باكووری واڵتی هیندس������تان‪ ،‬ك‌ه دانیشتوانی ده‌گات‌ه نزیكه‌ی‬ ‫دووسه‌د ملیۆن كه‌س‪.‬‬ ‫پانتایی ئه‌و ویالیه‌ت‌ه ‪ 238.566‬كیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه‌‪.‬‬ ‫ئه‌و ویالیه‌ت������‌ه كه‌وتۆت‌ه نی������وان ویالیه‌ته‌كانی ئوتارانچال‪،‬‬ ‫هیماچال پرادش‪ ،‬هاریانا‪ ،‬دلهی‪ ،‬راجس������تان‪ ،‬مادایا پرادش‪،‬‬ ‫چاتیسگر‪ ،‬جاركاند و بیهار‪.‬‬ ‫شاری لكنۆ پایته‌ختی ئه‌و ویالیه‌ته‌ی‌ه و گه‌وره‌ترین شاریش‬

‫له‌و ویالیه‌ته‌ ش������اری كانپوره‌‪ ،‬ك‌ه وه‌ك������و ناوه‌ندی دارایی و‬ ‫پیشه‌سازی ئه‌ژمار ده‌كرێت‪.‬‬ ‫به‌رزترین ش������اری ئه‌و ویاڵیه‌ت‌ه ل‌ه ئاس������ت ده‌ریا ش������اری‬ ‫ئه‌لاڵئاباد‌ه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها چه‌ندین شاری مێژوویی له‌خۆ ده‌گرێت‬ ‫وه‌كو‪ :‬ئاگرا و بنارس‪ ،‬ك‌ه ئه‌و ویاڵیه‌ته‌یان كردۆت‌ه سه‌ره‌كیترین‬ ‫جه‌مسه‌ری گه‌شتوگوزاریی هیندستان‪.‬‬ ‫ئوت������ار پ������رادش مێژوویه‌كی كۆنی هه‌ی‌ه و به‌ش������ێكی ئه‌و‬ ‫ویالیه‌ت������‌ه بۆته‌ جێ������ی گرنگیدانی هین������دۆس و بوداییه‌كان‪.‬‬ ‫گه‌یشتنی ئیس���ل��ام بۆ ئوتار پرادش بۆ سه‌ده‌ی ‪12‬ی زایینی‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ل‌ه كاتی ده‌س������ه‌اڵتی پاش������ایه‌تیی دلهی و گوركانییه‌كان‪،‬‬ ‫ئوتار پ������رادش له‌ژێر فه‌رمانی ئه‌واندا بوو‌ه و ش������وێنه‌واری‬ ‫كۆنی كاتی ده‌س������ه‌اڵتیان له‌ شوێن‌ه جیاجیاكانی ئه‌و ویالیه‌ت‌ه‬ ‫به‌رچاو ده‌كه‌وێت‪.‬‬ ‫ویالیه‌ت������ی ئوتار پرادش چه‌ندین رووباری پڕ ئاوی هه‌ی‌ه و‬ ‫خاكه‌ك������ه‌ی به‌ پیت و به‌ره‌كه‌ت‌ه و ب������‌ه گرنكترین ناوه‌نده‌كانی‬ ‫كشتوكاڵی هیندستان ئه‌ژمار ده‌كرێت‪ .‬هه‌ندێك له‌ به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫كش������توكاڵی ئه‌و ویالیه‌ت������‌ه بریتین له‌‪ :‬برنج‪ ،‬گه‌ن������م‪ ،‬په‌تاته‌‪،‬‬ ‫قه‌میشی ش������ه‌كر‪ ،‬تووتن و لۆكه‌‪ .‬به‌رهه‌م‌ه پیشه‌سازییه‌كانی‬ ‫ئه‌و ویالیه‌ت������ه‌ش بریتین ل‌ه كاغه‌ز‪ ،‬تووتن‪ ،‬رس������تن و چنین‪،‬‬ ‫دروستكردنی پێس������ت‪ ،‬ك‌ه ئه‌و به‌رهه‌م‌ه گرنگییه‌كی تایبه‌تی‬ ‫هه‌یه‌‪.‬‬

‫ئۆتار پرادشی هیندستان‬ ‫پایته‌ختی ویالیه‌ت‬

‫لكنۆ‬

‫گه‌وره‌ترین شار‬

‫كانپور‬

‫مێژووی دامه‌زارندن ‪14‬ی تشرینی دووه‌می ‪1834‬‬ ‫پانتایی ویالیه‌ت‬

‫‪ 243.286‬كیلۆمه‌تر چوارگۆشه‌‬

‫دانیشتوان‬

‫‪ 199.581.477‬كه‌س (ئاماری ‪)2011‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪31‬‬

‫فریده‌م هاوس‪:‬‬

‫سه‌رهه‌ڵدانه‌كان ‌ی عه‌ره‌ب گرنگ و بێوێنه‌ن‬ ‫خانه‌ی ئازادی (‪ ،)Freedom House‬دامه‌زراوه‌یه‌كی‬ ‫نێوده‌وڵه‌تیی ناحكوومییه‌‪ ،‬باره‌گاكه‌ی له‌ واشنگتۆنه‌‪ .‬له‌ ساڵی‬ ‫‪ 1941‬دامه‌زراوه‌‪ ،‬لێكۆلینه‌و ‌ه له‌باره‌ی دیموكراسی‪ ،‬ئازادیی‬ ‫سیاسی و مافی مرۆڤ ئه‌نجام ده‌دات‪ .‬دامه‌زراوه‌كه‌ راپۆرتی‬ ‫سااڵنه‌ی هه‌یه‌ و تیایدا پله‌ی ئازادییه‌ دیموكراتییه‌كان‪ ،‬ماف ‌ه‬ ‫مه‌ده‌نییه‌كان و ئازادیی رۆژنامه‌وانی و‪ ...‬ل ‌ه گشت واڵتانی‬ ‫جیهاندا هه‌ڵده‌سه‌نگێنێت‪.‬‬

‫ی ل ‌ه ئینگلیزییه‌وه‌‪ :‬ئێحسان نه‌زه‌ت‬ ‫وه‌رگێڕان ‌‬ ‫رێكخراوی‌ ناحكوومی������ی‌ فریده‌م ه������اوس ڕایده‌گه‌یه‌نێ‌ ك‌ه‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانه‌ سیاسییه‌كانی‌ ساڵی‌ ‪ ٢٠١١‬له‌ باكووری‌ ئه‌فریقا و‬ ‫خۆرهه‌اڵتی‌ ناوه‌ڕاست‪ ،‬گه‌وره‌ترین به‌ره‌نگارین بۆ ده‌سه‌اڵتی‌‬ ‫سه‌ركوتكه‌ر‪ ،‬كه‌ له‌ ساڵی‌ ‪١٩٨٩‬وه‌ دوای‌ ڕووخانی‌ یه‌كێتیی‌‬ ‫س������ۆڤیه‌ت هاتوونه‌ته‌ كایه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌تایبه‌ت ئاماژه‌ به‌و‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانه‌ دراماتیكییه‌ی‌ ئازادیی‌ تونسییه‌كان ده‌كات‪ ،‬كه‌‬ ‫له‌ ده‌رئه‌نجامی‌ شۆڕشه‌كه‌یان به‌ده‌ست هاتووه‌‪.‬‬ ‫ی ل‌ه جیهان������دا) كه‌ ل‌ه‬ ‫ی س������ااڵنه‌ی‌(ئازاد ‌‬ ‫به‌پێ������ی‌ ڕاپۆرت ‌‬ ‫ی‬ ‫ی دووه‌م ده‌رچووه‌ و باسی‌ پێشڤه‌چوونه‌كان ‌‬ ‫‪١٩‬ی كانوون ‌‬ ‫ی ‪ ٢٠١١‬ده‌كات‪ ،‬ده‌ڵێ‪ :‬خۆپیشاندانه‌كانی‌ عه‌ره‌ب ب‌ه‬ ‫س������اڵ ‌‬ ‫ێ واڵت������دا بۆ هه‌نگاونان به‌ره‌و‬ ‫ی بێوێن‌ه ل‌ه هه‌ند ‌‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ئازادی‌ ده‌ستیان پێكرد‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه هه‌مانكاتدا خۆپیشانده‌ران‬ ‫ی ل‌ه س������وریا‬ ‫له‌الیه‌ن رژێم‌ه س������ه‌ركوتكاره‌كانه‌و‌ه به‌تایبه‌ت ‌‬ ‫ی كاردانه‌وه‌ی‌ خراپ هاتن‪.‬‬ ‫تووش ‌‬ ‫ی‬ ‫ل‌ه ڕاپۆرته‌ك������ه‌دا هاتووه‌‪ :‬ل‌ه واڵتێكدا ك������ه‌ پێده‌چوو خۆ ‌‬ ‫یو‬ ‫ی ب������ه‌دوور بگرێت‪ ،‬به‌اڵم هاوكار ‌‬ ‫ل������‌ه ته‌وژمی‌ گۆڕانكار ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بوار ‌‬ ‫ی هاوواڵتیی‌ه ئاس������ایییه‌كان و چاالكوانان ‌‬ ‫هه‌ره‌وه‌ز ‌‬ ‫ی‬ ‫مه‌ده‌نی‌ توانییان دیكتاتۆره‌كان البده‌ن‪ ،‬ئه‌وانه‌ی‌ بۆ ماوه‌ ‌‬ ‫ی‬ ‫چه‌ندین س������ه‌ده‌ ده‌س������ه‌اڵتی خۆیان ده‌پاراس������ت و الدان ‌‬ ‫ی ده‌س������تپێكردنی‌ دامه‌زراندنی‌ دامه‌زراو‌ه‬ ‫ئه‌مانه‌ش‪ ،‬له‌دوا ‌‬ ‫سیاسییه‌کانه‌وه‌‌ هات‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ‪١٩٧٢‬و‌ه له‌سه‌ر باڵوكردنه‌وه‌ ‌‬ ‫فریده‌م هاوس ك‌ه ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی ئازادییه‌و‌ه ل������ه‌ جیهاندا به‌رده‌وامه‌‪،‬‬ ‫ی له‌باره‌ ‌‬ ‫بابه‌ته‌كان������ ‌‬ ‫واڵتان بۆ س������ێ‌ به‌ش������ی‌ "ئازاد‪ ،‬نیمچ‌ه ئازاد و ژێرده‌ست"‬

‫‪ 32‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫پۆلێن ده‌كات‪ .‬ئه‌و دیاریكردنه‌ش له‌س������ه‌ر چه‌ند بنه‌مایه‌ك‬ ‫ی رۆژنامه‌گه‌ری‌ و‬ ‫دان������راوه‌‪ ،‬وه‌ك‪ :‬دیموكراس������ی‪ ،‬ئازادی������ ‌‬ ‫ی مرۆڤ‪.‬‬ ‫مافه‌كان ‌‬ ‫ی ‪٢٠١١‬دا‬ ‫ڕاپۆرته‌ك������ه‌ ئام������اژ‌ه ب������ه‌و‌ه ده‌دات ك������‌ه س������اڵ ‌‬ ‫ی ناوچه‌ك‌ه‬ ‫ی یه‌كه‌‪ ،‬ك‌ه واڵتان ‌‬ ‫ی یه‌ك ل‌ه دوا ‌‬ ‫شه‌شه‌مین ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ڕووخان بوونه‌ته‌وه‌‪ ،‬له‌و‌هی‌ به‌ره‌و چاكساز ‌‬ ‫زیاتر دوچار ‌‬ ‫ی ڕابردوودا تونس‬ ‫ی س������اڵ ‌‬ ‫هه‌نگاویان نابێت‪ ،‬به‌اڵم ل‌ه ماوه‌ ‌‬ ‫ی زیاد‬ ‫ی خۆی‌ ل‌ه ژێرده‌ستییه‌و‌ه به‌ره‌و نیمچ‌ه ئازاد ‌‬ ‫پش������ك ‌‬ ‫ی پێشڤه‌چوون بوو‬ ‫كرد‪ ،‬ك‌ه ئه‌مه‌ش گه‌وره‌ترین تاكه‌ س������اڵ ‌‬ ‫ی س������ااڵنه‌ی ڕێكخراوه‌كه‌دا‪ .‬سوپاس بۆ‬ ‫ی ڕاپۆرت ‌‬ ‫له‌ مێژوو ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ‪ ٢٠١١‬ك������ه‌ الدانی‌ رژێم ‌‬ ‫ی س������اڵ ‌‬ ‫ی یه‌كه‌م ‌‬ ‫‪١٤‬ی كانوون ‌‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫(زه‌ینه‌لعابدین بن عه‌لی)یه‌‌‪ ،‬ك‌ه ئه‌نجامدان ‌‬ ‫ی‬ ‫ی تره‪ ‌،‬له‌ژێر سێبه‌ر ‌‬ ‫ێ چاكسازی ‌‬ ‫ی بێگه‌رد و هه‌ند ‌‬ ‫په‌رله‌مانی ‌‬ ‫سه‌ركرد‌ه نوێیه‌كاندا‪.‬‬

‫ته‌نان������ه‌ت ئه‌گه‌ر له‌ واڵتێكیش������دا ك‌ه س������ه‌ركرده‌كه‌ی ب‌ه‬ ‫ی مه‌ده‌نی‌ و حكومه‌تێكی‌ ڕاستگۆ‬ ‫لووتبه‌رزی‌ له‌ سه‌ربه‌خۆی ‌‬ ‫ی‬ ‫ی زۆر ب������وو چاودێری ‌‬ ‫به‌دن������او بووبێت‪ ،‬تون������س ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫سیس������ته‌می‌ زۆرداری‌ و چۆنیه‌تیی‌ كۆنترۆڵكردنی‌ ده‌كرد‪.‬‬ ‫ی زۆر ب������وو كه‌ زه‌ینه‌لعابدین‬ ‫ڕاپۆرته‌ك������ه‌ ده‌ڵێت‪" :‬ماوه‌یه‌ك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی پیاو‌ه به‌هێزه‌كه‌‪ ،‬پێده‌چوو كه‌ هه‌موو ئاواته‌كان ‌‬ ‫بن عه‌ل������ ‌‬ ‫ی كرابوون و‬ ‫ئۆپۆزس������یۆنی‌ له‌ناو بردبێت‪ ،‬نه‌ی������اران زیندان ‌‬ ‫راگوێزرابوون‪ ،‬كاری‌ میدیایی‌ له‌ژێر چاودێریدابوو‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫ی ته‌واودابوو‪".‬‬ ‫ی دادوه‌ریش له‌ژێ������ر كۆنترۆڵ������ ‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵت ‌‬ ‫فریده‌م هاوس نووس������یویه‌تی‌‪ :‬تونس زۆر به‌وه‌ نه‌ده‌چوو ك‌ه‬ ‫ی له‌و شۆڕش������ه‌ سیاسییه‌ بێت‪ ،‬به‌اڵم شۆڕشه‌كه‌ وه‌ك‬ ‫حه‌ز ‌‬ ‫ی س������ه‌ركه‌وتووی دراماتیكی‌ بوو له‌نێو‬ ‫گه‌وره‌ترین چیڕۆك ‌‬ ‫ی ‪٢٠١١‬دا‪.‬‬ ‫سه‌رهه‌ڵدانه‌كانی‌ عه‌ره‌ب ل‌ه ساڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی (ئۆتۆكراسی‌) ‌‬ ‫ئه‌مه‌ش له‌ نمایش������كردنێكه‌وه‌ له‌ تاكڕه‌وی ‌‬ ‫ی ك‌ه‬ ‫ی دیموكراسیان‌ه گۆڕا‪ ،‬ئه‌وانه‌ ‌‬ ‫عه‌ره‌به‌وه‌ بۆ هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫ی سه‌ربه‌خۆییه‌كانی‌ تاكه‌كه‌س و‬ ‫سه‌ركرده‌كانیان ب‌ه ئاراسته‌ ‌‬ ‫ی پابه‌ندبوون و مۆدێرنیزه‌كردنیان‬ ‫ی یاسادا به‌ڵێن ‌‬ ‫پیاده‌كردن ‌‬ ‫به‌خه‌ڵكه‌كه‌ی������ان داوه‌‪ .‬به‌پێی‌ ڕاپۆرته‌ك������ه‌‪ ،‬رۆژنامه‌گه‌ری‌‪،‬‬ ‫ی "قه‌ده‌غه‌"‪،‬‬ ‫ڕه‌خنه‌گران‌ه و هه‌س������تیاره‌‪ ،‬هیچ ش������تێك به‌ناو ‌‬ ‫ی پێده‌چێت‬ ‫بوونی‌ نییه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها سه‌ركردایه‌تییه‌ نوێیه‌كه‌ش ‌‬ ‫ی له‌ناو حكوومه‌تدا‬ ‫ی گه‌نده‌ڵی������ ‌‬ ‫ی باڵوبوونه‌و‌ه ‌‬ ‫سه‌رزه‌نش������ت ‌‬ ‫كردبێت‪.‬‬ ‫ێ پێشڤه‌چوون‬ ‫هه‌رچه‌نده‌ فریده‌م هاوس ئاماژه‌ی‌ ب‌ه هه‌ند ‌‬ ‫ی‬ ‫داوه‌ كه‌ له‌ میس������ر و لیبیادا هاتوونه‌ته‌ كایه‌وه‌‪ ،‬سه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫ی‬ ‫ی رژێمه‌كان ‌‬ ‫هه‌ندێك له‌و ده‌سكه‌وتانه‌ی‌ ك‌ه پاش كۆتایی‌ هاتن ‌‬ ‫حوسنی‌ موباره‌ك و موعه‌ممه‌ر قه‌زافی‌ به‌ده‌ست هاتوون‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی بااڵ ‌‬ ‫ی ئه‌نجومه‌ن ‌‬ ‫فریده‌م هاوس ڕه‌خنه‌ له‌ ده‌سه‌اڵتداران ‌‬ ‫ی‬ ‫هێزه‌ چه‌كداره‌كان ده‌گرێت‪ ،‬ب������ه‌وه‌ی‌ ك‌ه ل‌ه دادگاییكردن ‌‬ ‫ی‬ ‫سه‌ربازیدا بایه‌خی به‌ دادپه‌روه‌ری‌ نه‌ده‌دا‪ ،‬كاتێك‌ سه‌رقاڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی ئه‌وكات ب������وو‪ ،‬كه‌ ڕووبه‌ڕوو ‌‬ ‫نائارام������ی‌ و بارگرژییه‌كان ‌‬ ‫ی‬ ‫میدیاكاران ده‌بوونه‌و‌ه و هێرشیان ده‌كرد‌ه سه‌ر نووسینگه‌ ‌‬ ‫ی مه‌ده‌نی‌‪ ،‬هه‌روه‌ها به‌دڕه‌فتارییان‬ ‫رێكخراوه‌كانی‌ كۆمه‌ڵگه‌ ‌‬ ‫به‌رامبه‌ر ب������ه‌ چاالكوانه‌ ئافره‌ته‌كان ده‌كرد و توندوتیژییان‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ مه‌سیحییه‌كان به‌كار ده‌هێنا‪.‬‬ ‫ی‬ ‫ی ئێستا ‌‬ ‫ی له‌ پرۆسه‌ی‌ هه‌ڵبژاردن ‌‬ ‫رێكخراوه‌ك‌ه پێش������وازی ‌‬ ‫میس������ر كرد و ئاماژه‌شی‌ ب‌ه ڕاس������ته‌قینه‌یی و ڕكابه‌ری‌ و‬ ‫ی‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنێك ‌‬ ‫ی هه‌ڵبژاردنه‌ك������ه‌دا‪ ،‬به‌و پێی������ه‌ ‌‬ ‫ڕێكوپێك������ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی جۆراوج������ۆر له‌ هه‌ڵبژاردنه‌كان ‌‬ ‫پ������اك بوو ك‌ه له‌ پێكهاته‌ ‌‬ ‫ی ڕووخان������ی‌ رژێمی‌ موباره‌ك پێ������ك هاتبوون‪،‬‬ ‫ش������ام له‌دوا ‌‬

‫به‌اڵم گوتیش������ی‪ ‌،‬دڵسۆزیی‌ حیزب‌ه ئیسالمییه‌كان سه‌باره‌ت‬ ‫ی ك‌ه به‌س������ه‌ر په‌رله‌مانی‌ نوێدا زاڵ ده‌بێت‪،‬‬ ‫ب‌ه دیموكراس������ ‌‬ ‫ی پرسیاره‌‪.‬‬ ‫جێگه‌ ‌‬ ‫فری������ده‌م هاوس گوتیش������ی‪ ‌:‬لیبی������ا س������وودێكی‌ زۆری‌ ل‌ه‬ ‫ی‬ ‫ی بینی‌‪ ،‬ب������ه‌اڵم واڵت ‌‬ ‫ی قه‌زاف ‌‬ ‫ی دیكتات������ۆر ‌‬ ‫ی رژێم ‌‬ ‫نه‌مان������ ‌‬ ‫ی سیاس������ه‌تمه‌داران و‬ ‫ی وره‌دابه‌زین ‌‬ ‫لیبی������ا وا ڕووب������ه‌ڕوو ‌‬ ‫به‌ره‌نگارییه‌كان������ی‌ ئاس������ایش ده‌بێت������ه‌وه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها ده‌بێت‬ ‫ی زوو‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی‌ ئه‌نجام بدات‪.‬‬ ‫هه‌رچ ‌‬ ‫ی ع������ه‌ره‌ب خێرا ل‌ه‬ ‫ڕاپۆرته‌ك������‌ه ده‌ڵێ‌‪ :‬س������ه‌رهه‌ڵدانه‌كان ‌‬ ‫ده‌زگاكان������ی‌ ئازادیی‌ ڕاده‌ربڕین له‌ واڵت������دا باڵو بوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫ی‬ ‫ی میس������ر‪ ،‬تونس و لیبیا به‌شێوه‌یه‌ك ‌‬ ‫به‌اڵم ده‌سكه‌وته‌كان ‌‬ ‫ی گومان ده‌كرا‬ ‫ی ورووژاندنی‌ ئه‌وكه‌س������انه‌ ‌‬ ‫زیاتر بوون‌ه هۆ ‌‬ ‫ی‬ ‫ی بكه‌ن‪ ،‬ئه‌و شوێنانه‌ ‌‬ ‫ل‌ه شوێنه‌كانی‌ تردا ئاره‌زووی‌ ئازاد ‌‬ ‫ی تیادا زیاتر ڕووبه‌ڕووی‌ ده‌مكوتكردن‬ ‫كه‌ خۆپیشاندانه‌كان ‌‬ ‫ده‌بوونه‌وه‌‪.‬‬ ‫ی ئ������ه‌م تاكڕه‌وان‌ه‬ ‫ڕاپۆرته‌ك������ه‌ ده‌ڵێ‌‪ :‬له‌ڕاس������تیدا البردن ‌‬ ‫ی توندوتیژیان‬ ‫پێداگیریی‌ له‌س������ه‌ر كرا‪ ،‬زۆر جاریش وه‌اڵم ‌‬ ‫ی‬ ‫لێده‌كه‌وت������ه‌وه‌‪ ،‬زیاتریش له‌ س������وریا ك‌ه ل������‌ه كۆتایییه‌كان ‌‬ ‫ی به‌ش������ار ئه‌سه‌د زیاتر ل‌ه‬ ‫ی دیكتاتۆری ‌‬ ‫ئه‌مس������اڵ ده‌سه‌اڵت ‌‬ ‫ی كوشتووه‌‪ ،‬له‌ ئه‌نجامی‌ ئه‌و هه‌واڵنه‌ی‌ كه‌ بۆ‬ ‫‪ ٥٠٠٠‬كه‌س ‌‬ ‫ی دژ به‌ حكوومه‌ت ده‌یخست‌ه‬ ‫ی خۆپیشانده‌ران ‌‬ ‫دامركاندنه‌وه‌ ‌‬ ‫گه‌ڕ‪ .‬س������وریاش هه‌روه‌ك به‌حرێن و یه‌م������ه‌ن ده‌بوو ئه‌گه‌ر‬ ‫ی كه‌متر رژابایه‌‪.‬‬ ‫بهاتای‌ه خوێنێك ‌‬ ‫ی‬ ‫ی فریده‌م هاوس گوتی‪ ‌:‬سه‌ره‌ڕا ‌‬ ‫(داڤید كرامه‌) س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ی جیهان������دا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی له‌ سه‌رانس������ه‌ر ‌‬ ‫الوازبوون������ی‌ ئ������ازاد ‌‬ ‫ی ‪ ٢٠١١‬جێ������ی‌ هیوا و ئومێدن‪.‬‬ ‫ئاره‌زوومه‌ندانی‌‪ ،‬له‌ س������اڵ ‌‬ ‫ی‬ ‫هه‌روه‌ها گوتیشی‌‪ :‬س������ه‌رهه‌ڵدانه‌كانی‌ عه‌ره‌ب له‌ واڵتێك ‌‬ ‫ی‬ ‫جیهاندا س������ه‌ریان هه‌ڵدا كه‌ زۆر ل������‌ه چاودێران بیرۆكه‌ ‌‬ ‫ی بێئاكام وه‌النابوو‪.‬‬ ‫ی دیموكراتییان وه‌ك شتێك ‌‬ ‫گۆڕین ‌‬ ‫ی فری������ده‌م هاوس بۆ‬ ‫ی س������ه‌رۆك ‌‬ ‫ئ������ارچ پودینگتون جێگر ‌‬ ‫ی عه‌ره‌بی‌‪،‬‬ ‫لێكۆڵینه‌و‌ه گوت������ی‌‪ :‬تونس وه‌ك یه‌ك������ه‌م ده‌وڵه‌ت ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنی‌ خۆڕس������كی‌ دیموكراسیی تیایدا سه‌ری هه‌ڵدا‬ ‫ی بایه‌خداری������ش داده‌نرێ‌‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ی گرنگ ‌‬ ‫و به‌ پێش������كه‌وتێك ‌‬ ‫ی ل‌ه واڵتانی‌ تردا وه‌ك بیرهێنه‌ره‌وه‌یه‌ك رۆڵ‬ ‫الوازبوونی‌ ئازاد ‌‬ ‫ی سیسته‌مێكی‌ دیموكراتیی‬ ‫ێ بونیادنان ‌‬ ‫ده‌گێڕێت‪ ،‬ك‌ه ده‌كر ‌‬ ‫درێژخایه‌ن ئه‌س������ته‌م بێت‪ .‬پودینگتون ئه‌وه‌ش������ی ده‌ربڕی‌‪:‬‬ ‫ی‬ ‫ی یه‌كه‌من‪ ،‬به‌اڵم ده‌كرێ‌ ئه‌و شته‌ ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردنه‌كان هه‌نگاو ‌‬ ‫كه‌ به‌دوای‌ هه‌ڵبژاردنه‌كاندا دێت‪ ،‬زۆر گرنگتر بێت‪.‬‬ ‫سه‌رچاوه‌‪ :‬ماڵپه‌ڕی وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مریکا‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪33‬‬

‫ه واڵتی "‪"%٩٠‬ی‪،‬‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل ‌‬ ‫هه‌ڵبژاردن‬

‫(تورکمه‌نستان)‬

‫ل������ه‌ ڕێکه‌وتی (‪ )٢٠١٢/٢/١٢‬هه‌ڵبژاردنی س������ه‌رکۆماری‬ ‫له‌ واڵتی تورکمه‌نس������تاندا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬به‌پێی ڕاپۆرته‌کان‪٧ ،‬‬ ‫پاڵێوراو بۆ گه‌یش������تن به‌ کۆشکی سه‌رکۆماری له‌و واڵته‌دا‪،‬‬ ‫ناون������ووس کراب������وون‪ .‬یه‌کێک له‌ پاڵێوراوه‌کان س������ه‌رکۆمار‬ ‫(قوربانقوڵی به‌ردی محه‌مه‌دۆڤ)ـه‌‪ ،‬که‌ له‌ س������اڵی ‪٢٠٠٧‬وه‌‬ ‫سه‌رکۆماری ئه‌و واڵته‌یه‌‪ .‬چاودێره‌ سیاسییه‌کان و کارناسانی‬ ‫کاروباری تورکمه‌نستان هه‌ر له‌ سه‌ره‌تادا له‌سه‌ر ئه‌و بڕوایه‌‬ ‫بوون‪ ،‬که‌ "براوه‌ی" ئه‌و "هه‌ڵبژاردن"ـه‌‪ ،‬سه‌رکۆماره‌‪.‬‬ ‫له‌ ڕۆژی هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ته‌واوی س������نووره‌کانی ئه‌و واڵت‌ه‬ ‫له‌گ������ه‌ڵ دراوس������ێکانیدا داخرابوون‪ ،‬هه‌روه‌ه������ا چاودێر‌ه‬ ‫بیانییه‌کان و ئۆپۆزسیۆنی ئه‌و واڵته‌ش‪ ،‬ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌یان‬ ‫ب‌ه "فریودانی ڕای گش������تی" نادێر کرد‪ .‬ل‌ه سالی ‪١٩٩٢‬و‌ه‬ ‫تا ئێستا‪ ،‬به‌رده‌وام له‌الیه‌ن کارناسان و به‌رهه‌ڵستکارانه‌و‌ه‬ ‫"ڕه‌خنه‌" له‌ هه‌ڵبژاردنه‌کانی ئه‌و واڵت‌ه ده‌گیرێت‪.‬‬ ‫میخائیل الوبێش‪ ،‬سه‌رۆکی دامه‌زراوه‌ی به‌رگری له‌ ئازادی‬ ‫و مافی هاوواڵتیان له‌ ئاسیای ناوه‌ڕاست ده‌ڵێت‪" :‬زۆربوونی‬ ‫پاڵێوراو (‪ ٧‬که‌س) به‌مان������ای ئازادبوونی هه‌ڵبژاردن نییه‌‪.‬‬ ‫هه‌ر ‪ ٧‬پاڵێوراو س������ه‌ر به‌ حکوومه‌ت������ن‪ ،‬هه‌ندێکیان وه‌زیر و‬ ‫هه‌ندێکیشیان به‌ڕێوه‌به‌رانی شه‌ریکه‌ی (گازی تورکمه‌ن)ن‪.‬‬ ‫له‌به‌ر ئه‌وه‌‪ ،‬ئه‌و هه‌ڵبژاردنه‌ له‌گه‌ڵ پێوه‌ره‌کانی هه‌ڵبژاردنێکی‬ ‫ئازاددا یه‌ک ناگرێته‌وه‌‪ ".‬ڕێکخراوی (ئاسایش و هاوکاریی‬

‫ئه‌ورووپا)ش ئاماده‌ نه‌بوو‪ ،‬که‌ چاودێره‌کانی هه‌ڵبژاردن بۆ‬ ‫ئه‌و واڵته‌ ڕه‌وانه‌ بکات‪.‬‬ ‫جێی ئاماژه‌ پێکردن‌ه ک‌ه یه‌که‌مین هه‌ڵبژاردنی سه‌رکۆماری‬ ‫ل������‌ه تورکمه‌نس������تان ل������‌ه س������اڵی ‪١٩٩٢‬دا به‌ڕێوه‌چ������وو‪ .‬له‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردندا‪ ،‬ته‌نیا سه‌فه‌رمرات نیازۆڤ پاڵێوراو بوو‪ .‬نیازۆڤ‬ ‫"‪"%٩٩،٥‬ی ده‌نگه‌کانی له‌و هه‌ڵبژاردنه‌دا "مسۆگه‌ر" کرد‪ .‬هه‌ر‬ ‫به‌دوای ئه‌وه‌دا بوو‪ ،‬ک‌ه خۆی وه‌ک "سه‌رکۆماری هه‌تاهه‌تایی"‬ ‫یان "باوکی گه‌ل" دای‌ه ناساندن‪ .‬ل‌ه هه‌ڵبژاردنی سالی ‪،٢٠٠٧‬‬ ‫چوار مانگ دوای کۆچی دوایی سه‌فه‌رمرات نیازۆڤ‪ ،‬دووه‌مین‬ ‫هه‌ڵبژاردن������ی س������ه‌رکۆماری به‌ڕێو‌ه چوو‪ .‬ل������ه‌و هه‌ڵبژاردندا‪،‬‬ ‫(قوربانقوڵی به‌ردی محه‌مه‌دۆڤ) به‌ سه‌رکۆمار هه‌ڵبژێردرا‪.‬‬ ‫ب‌ه پێی ڕاپۆرتی کۆمیسیۆنی هه‌ڵبژاردنی تورکمه‌نستان‪،‬‬ ‫ل‌ه س������ێیه‌مین هه‌ڵبژاردن������دا (‪( ،)٢٠١٢/٢/١٢‬قوربانقوڵی‬ ‫ب������ه‌ردی محه‌م������ه‌دۆڤ) جارێک������ی دیكه‌ ب‌ه س������ه‌رکۆماری‬ ‫"هه‌ڵبژێردرای������ه‌وه‌"‪ .‬دوایی������ن ئاماره‌کانی هه‌ڵب������ژاردن ک‌ه‬ ‫له‌الی������ه‌ن ئه‌و کۆمیس������یۆنه‌و‌ه باڵو کرای������ه‌وه‌‪( ،‬قوربانقوڵی‬ ‫ب������ه‌ردی محه‌مه‌دۆڤ) ب‌ه (‪)%٩٧‬ی ده‌نگه‌کان "براوه‌"ی ئه‌و‬ ‫هه‌ڵبژاردن‌ه ڕاگه‌یێنرا‪.‬‬ ‫واڵتی تورکمه‌نستان ب‌ه هۆی سامانی له‌ ڕاده‌به‌ده‌ری ژێر‬ ‫زه‌وی (نه‌وت و گاز) جێی سه‌رنجی (ئه‌مریکا)‪( ،‬ڕووسیا)‬ ‫و (چین)ـه‌‪.‬‬

‫قوربانقوڵی به‌ردی محه‌مه‌دۆڤ‬ ‫‪ 34‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫تورکمه‌نستان‬

‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری تورکمه‌نستان‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫عه‌شقاباد‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 488.199‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 5.176.502‬که‌س‪ -‬ئاماری ساڵی ‪٢٠١٠‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ – )%٤٩،١‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥٠،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٧‬‬

‫پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪:‬‬

‫(‪ )%٩٥‬تورکمه‌ن‪ )%٢( ،‬ئوزبه‌ک‪ )%٢( ،‬ڕووس و (‪)%١‬یش له‌ قه‌زاق‪ ،‬تاتار‬ ‫و ئۆکراینی پێکهاتووه‌‪.‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌وه‌ و نووسین)‪٢٠٠٨ – )%٩٩،٥( :‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٩٩،٣‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٩٩،٧‬‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%١٢،٣‬کشتوکاڵ‪ )%٥٣،٥( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%٣٤،٢‬یش به‌شی‬ ‫خزمه‌تگوزاریی‪٢٠٠٩ .‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪35‬‬

‫دروشمێن هه‌لبژارتنان دناڤبه‌را‬ ‫ڕیالیست و ئاشوبێ دا‬

‫عزه‌ت یوسف ‬ ‫ئه‌ڤ ناڤ و نیش���انێ س���ه‌رى یێ من بۆ مژارێ خۆ هه‌لبژارتى مانش���ێته‌كێ‬ ‫جیهانییه‌‪ ،‬ئه‌ڤ ‌ه ژى ئه‌وێ چه‌ندێ د سه‌لمینیت كو بلندكرنا دروشمێن بریقه‌دار د‬ ‫هه‌وا پروسێس���ا هه‌لبژارتناندا ل سه‌رتاسه‌رێ جیهانێ و كار و پێگیرى پێنه‌كرن‬ ‫تش���ته‌كێ به‌ربالڤ���ه‌ و روتینه‌كا جیهانییه‌‪ ،‬هه‌تا ئ���ه‌وى ڕادده‌ى كو رۆژنامه‌ڤانێ‬ ‫كه‌نه‌دى (ئه‌ندرۆ كون) دبێژیت‪( :‬رۆشنبیریا نه‌وه‌یى و دره‌وێ د هه‌وا هه‌لبژارتناندا‬ ‫س���ه‌ر ب سیاس���ه‌تا مه‌ دكه‌ڤیت)‪ .‬پڕانیا جاران س���ۆز و پرس و پرسیارێن زیقێن‬ ‫به‌رى هه‌لبژارتن و پاش هه‌لبژارتنێ مینا واره‌ك و دوو بوهاره‌‪ ،‬خۆشخۆش���ك و‬ ‫سوزێن قه‌له‌وێن به‌رى هه‌لبژارتنان دبێژن پاش هه‌لبژارتنان ناپێژن‪ ،‬ئه‌ڤه‌ژى ئه‌و‬ ‫ده‌رده‌ یێ دلس���اریه‌كێ بۆ ده‌نگده‌رى په‌یدا دكه‌ت و گه‌له‌ك خه‌مێ ژ هه‌لبژارتنان‬ ‫ناخ���ۆت و مخاب���ن گه‌ل���ه‌ك جاران ژى بایكوت���ێ ژێ دكه‌ت‪ .‬له‌وا ل سه‌رانس���ه‌رێ‬ ‫جیهان���ێ گه‌ل���ه‌ك جاران دێ بینی���ن و دێ خوینین كو رێژا پش���كدار و هاتنێ بۆ‬ ‫هه‌لبژارتنان یا الواز ‌ه یان ژى نه‌ ل ئاستێ داخازه‌‪.‬‬ ‫گه‌ل������ه‌ك ج������اران ژى ده‌نگده‌رى گومان ژ س������ۆز و‬ ‫ده‌ڤخۆش������یا پالێوراوى و ئه‌جێن������دا و كارناما وى یان‬ ‫لیستا وى هه‌یه‌‪ ،‬چونكى پێشوه‌خت دزانیت كو ده‌رحه‌ق‬ ‫ده‌رناكه‌ڤی������ت و د خیالینه‌‪ .‬ی������ان ژى ده‌مێ پالێوراو بۆ‬ ‫جه‌ماوه‌رى دهێته‌ پێشكه‌ش������كرن زێ������ده‌ پێڤه‌دن و په‌ڕا‬

‫‪ 36‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫پێڤه‌دكه‌ن هه‌روه‌كو ده‌مێ هنده‌ك پالێوراو بۆ په‌رله‌مانێ‬ ‫عیراقێ ل س������اال ‪ 2010‬هاتینه‌ نیش������اندان بانگه‌شه‌ بۆ‬ ‫دهات������ه‌ كرن كو زمانێ ئنگلیزى ب ره‌هوانى و له‌بله‌بانى‬ ‫دزانن‪ ،‬هه‌رچه‌نده‌ نه‌دزانین‪ .‬دلسارى و بێ هیڤى وه‌سا‬ ‫ژ هه‌لبژارتنان په‌یدا دبی������ت و نابیته‌ جهێ پویته‌ پێدانا‬

‫جه‌ماوه‌رى‪ ،‬ده‌مێ ب چاڤێ خۆ دبینیت كریار و ئاخفتنێن‬ ‫پالێوراوى د گه‌ل ئێك نارێكن و نه‌ دگونجاون‪.‬‬ ‫گه‌له‌ك ژ خه‌لك������ێ لبنانێ پش������كدارى د هه‌لبژاتنێن‬ ‫وه‌التێ خ������ۆ دا بۆ هه‌لبژاتنێن چڤاتا نوێنه‌ران نه‌كرن و‬ ‫ل رۆژا ژڤانا هه‌لبژارتنان قه‌ستا كه‌نارێن سه‌ر ده‌ریایێ‬ ‫كرب������وون‪ ،‬ده‌مێ پرس������یار ژ ئالیێ ئێ������ك ژ په‌یامنێرێن‬ ‫كه‌ناله‌كى بیانى پێ هاتینه‌كرن‪ ،‬به‌رس������ڤا وان ئه‌و بوو‬ ‫كو هیچ گرنگیه‌كێ ناده‌نه‌ هه‌لبژارتنان‪ ،‬چونكى سوزێن‬ ‫خیالى و نه‌وه‌ییێن پالێوراوان ئه‌م تۆڕه‌ كرینه‌‪ ،‬یا ژ وێ‬ ‫ژى سه‌یرتر و كمباخترژى گه‌له‌كا نه‌دزانى كو ئه‌و رۆژ‬ ‫رۆژا ده‌نگدانا هه‌لبژارتنانه‌‪.‬‬ ‫ه������ه‌رده‌م د هه‌لبژارتنان ژ بۆ هه‌ڤركیا ئاس������ته‌نگ و‬ ‫ئاریش������ه‌یان یان بۆ سه‌ره‌ده‌ریا گونجاى دگه‌ل پێشهات‬ ‫و گۆڕانكاریان‪ ،‬فه‌ره‌ هزرا به‌دیلێ باش������تر بهێته‌كرن و‬ ‫هه‌لبژارتن‪ ،‬بزانن كا كه‌س������اتیا ئه‌وى به‌دیلى دێ چه‌وا‬ ‫بیت و چه‌ند دێ ش������ێت خۆراگ������رێ قوناغێ و رودانان‬ ‫بیت و خۆدان س������وز و په‌یڤا خۆ بیت‪ .‬ده‌مێ ئه‌م هزرا‬ ‫خۆ د هه‌لبژارتناندا دده‌ینه‌ كارى‪ ،‬پرس������یار ئه‌وه‌ ئه‌رێ‬ ‫بۆچى هه‌لبژارتن؟ ئارمانج ژێ چییه‌؟ ئه‌رێ دێ خزمه‌تا‬ ‫ده‌نگ������ده‌رى كه‌ت؟ هه‌لبه‌ت دڤێ������ت هه‌لبژارتن بۆ هه‌مى‬ ‫بیاڤێ������ن ژیانێ به‌ره‌ڤ ئاراس������ته‌یێ راس������ت بچیت و‬ ‫گوهوڕین به‌ره‌ڤ باشیێ بیت و جهێ هیڤى و داخازێن‬ ‫ده‌نگده‌رى بیت‪.‬‬ ‫كورت������ى و پوخته‌یى نابی������ت م������ه‌ره‌م ژ ئه‌نجامدانا‬ ‫هه‌لبژارتنان بۆ ئه‌نجامدانا پروسێس������ا وێ بیت‪ ،‬به‌لكو‬

‫دڤێت پێنگاڤه‌ك و پێتڤیه‌ك بۆ ئالیێ پوزه‌تیڤ و باشتركرنا‬ ‫ژیان������ێ د هه‌موو روویان لدوڤ گۆڕانكاریێن ناڤخۆیى و‬ ‫هه‌رێمى بیت‪ .‬هه‌روه‌سا نابیت ده‌نگده‌ر پشتبه‌ستنێ ل‬ ‫سه‌ر ئالیێ سوزداریێ بكه‌ت یان د كه‌لینا كه‌رب و كینێ‬ ‫ده‌نگ������ێ خۆ بده‌ت‪ .‬وانا ئێكێ بۆ ده‌نگدانێ دڤێت هه‌مى‬ ‫تشتى ژ سۆز و ئاخفتنان باوه‌ر نه‌كه‌ین‪ ،‬چونكى گه‌له‌ك‬ ‫ژ ڤان سۆز و په‌یمانان ره‌نگه‌ پاش هه‌لبژارتنان به‌ر باى‬ ‫و باروڤه‌یدا بچیت‪.‬‬ ‫هن������ده‌ك ژ پالێوراوان هه‌تا ئ������ه‌وى ڕادده‌ى باوه‌رى‬ ‫ب په‌یڤێن خۆ نینن‪ ،‬حێبه‌ت������ى دبن ده‌مێ هنده‌ك هه‌بن‬ ‫باوه‌ریێ پ������ێ دئینن‪ .‬دڤێت پالێ������وراو نه‌بێژیت دێ ڤێ‬ ‫كه‌ین و دێ واهه‌ كه‌ین‪ ،‬به‌لكو باش������تره‌ بێژیت مه‌ ئه‌ڤه‌‬ ‫و واه������ه‌ یێن كری������ن و ئه‌نجامدای������ن‪ ،‬كارێ وى به‌رى‬ ‫بانگه‌شا وى بپه‌یڤیت و ده‌نگان بۆ كوم بكه‌ت‪ ،‬نه‌كو ئه‌و‬ ‫و كه‌سێن مرید و الیه‌نگرێن وى زبارێ بۆ بكه‌ن و ئه‌ڤى‬ ‫ده‌رگه‌ه������ى و ده‌رگه‌هێ هه‌ بقوت������ن و خۆ مه‌لیل بكه‌ن‬ ‫و ده‌ڤخۆش������یان بكه‌ن‪ .‬هه‌ر پروسێسه‌كا هه‌لبژارتنان‬ ‫هه‌بیت دڤێت یا به‌رهه‌مدار بیت‪ ،‬باش������تر ئه‌وه‌ د هه‌وا‬ ‫هه‌لبژارتناندا هێرش بۆ سه‌ر چ كه‌س و ئالیان نه‌هێته‌‬ ‫ك������رن و خرابیێن هه‌ڤركێن خۆ به‌رچاڤنه‌كه‌ن و یێن خۆ‬ ‫ژبیربكه‌ن‪ ،‬هێش������تا باشتر ئه‌وه‌ نه‌بێژى ئه‌گه‌ر ئه‌ز دڤێ‬ ‫گه‌را هه‌لبژارتناندا سه‌ركه‌فتم دێ ملحه‌مێ سه‌ر برینا‬ ‫بم و بوهارێ بینته‌ چوكان‪.‬‬ ‫ب ڕامان������ه‌كا دى بهێل������ه‌ كریارێ ته‌ ب������ه‌رى ده‌ڤ و‬ ‫راگه‌هاندنا ت������ه‌ باخڤیت‪ ،‬چونكى ل ئه‌ڤی س������ه‌رده‌مى‬ ‫ده‌نگده‌ر هه‌تا ڕادده‌كێ دیار یێ هوش������یاره‌ و ب هه‌مى‬ ‫ئاخفتنان رازى و قاییل نابیت‪ .‬گه‌له‌ك جاران دێ بینین‬ ‫پتریا دروشمێن هه‌لبژارتنان كالسیكى و د به‌رهه‌ڤن و‬ ‫بتنێ دووباره‌ نڤێسین و كوپى كرنا وان تشته‌كێ نوویه‌‪.‬‬ ‫یان ژى هنده‌ك پالێوراو هنده‌ك دروشمان بلند دكه‌ن هه‌ر‬ ‫بها و بازارێ وان نینه‌‪ ،‬بتنێ بۆ ئیس������تیغاللكرنا ئه‌قلێن‬ ‫الوازن‪ .‬ئه‌گه‌ر ئه‌ڤ دروش������مه‌ بتن������ێ بۆ هه‌لخه‌له‌تاندنا‬ ‫خه‌لكى بی������ت و كاریگ������ه‌رى ل مه‌یدان������ا كارى نه‌بیت‬ ‫گونه‌هه‌كا مه‌زنه‌‪ .‬له‌وا ئه‌و دروشمێن پالێوراو بلند دكه‌ن‬ ‫و ئه‌و به‌رنامه‌یێ بۆ بانگه‌ش������ا هه‌لبژارتنا خۆ دادرێژن‬ ‫دڤێت پاش هه‌لبژارتنان ژى یێ ساخ بیت و نه‌كه‌ڤیته‌ د‬ ‫خانا سه‌كه‌راتێ دا‪.‬‬ ‫ڕاس������ته‌ ئه‌و دروشم و بانگه‌ش������ا به‌رى هه‌لبژارتنان‬ ‫دهێته‌ سازدان سه‌دا س������ه‌د وه‌كو یا پاش هه‌لبژارتنان‬ ‫نینه‌‪ ،‬لێ بزاڤ و هه‌ولدان بۆ بجهئینانا وان دڤێت هه‌را‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪37‬‬

‫ب������ه‌رده‌وام بیت و نه‌كه‌ڤیته‌ د جیهانا غه‌یبێ دا‪ .‬به‌رنام‌ه‬ ‫و دروشمێن هه‌لبژارتنێ ئه‌وێن پالێوراو د گه‌رمه‌ گه‌رما‬ ‫هه‌وا هه‌لبژارتناندا پێ دخورن مینا؛ پالندانان و پرۆژه‌‬ ‫و گوهۆڕینا ڕیش������ه‌یى و ژیان������ه‌كا خۆش و به‌خته‌وه‌ر و‬ ‫كارێن خزمه‌تگوزارى و ته‌ناهى و ئاش������تى و ڤه‌حه‌ویان‬ ‫و هه‌مى تش������تێ خه‌لك پێ شاهى دبن؛ گه‌له‌ك جاران ژ‬ ‫ڕیالیس������تێ د دیرن و بۆ ڕا‌كێش������انا ده‌نگێن هاووالتیان‬ ‫بكاردئین������ن و پ������اش هه‌لبژارتنان دوم������ێ ناكه‌ن و زوو‬ ‫ئێكسپایر دبن‪.‬‬ ‫ئه‌گه‌ر دوخێ چه‌س������پاندنا ئه‌ڤان دروش������مان ل بار‬ ‫نه‌بی������ت‪ ،‬مفا و به‌رهه‌مێ وێ ژى دێ یێ دومكورت بیت‬ ‫و وه‌كو په‌قیش������كێ زوو دێ ژ ناڤچیت‪ .‬د هه‌مان ده‌مدا‪،‬‬ ‫كه‌سێن هه‌ژى و جوامێر دبێژن (باشترین مرۆڤ ئه‌ون‬ ‫یێن د خێ������را مرۆڤان دابن) ژ ه������ه‌ردوو توخمان هه‌نه‌‬ ‫كه‌ساتیا خۆ گورى په‌سنێن هه‌روه‌ ناكه‌ن و خۆ به‌رشك‬ ‫ناكه‌ن و وه‌س������ا خۆ به‌ر دده‌نه‌ د گ������ه‌ڕا هه‌لبژارتناندا‬ ‫كو رابردووی������ێ وى یێ پاك و كریارێ وى یێ تژى مفا‬ ‫بپه‌یڤیت و پێتڤى ب دانا س������ۆز و په‌یمان و دروش������مێن‬ ‫بریق������ه‌دار و خیالى ناكه‌ت‪ ،‬چونكى قه‌نج دزانیت ده‌لیڤا‬ ‫بجهئینانا وان د گوره‌پانا ژیانێ دا مه‌حاله‌‪.‬‬ ‫گه‌له‌ك كه‌س وه‌س������ا بۆ دچن كو دروشم بتنێ په‌یڤ‬ ‫و گۆتن������ن و پالێوراو وه‌كو ئام������رازه‌ك بكار دئینیت و‬ ‫پشتى دگه‌هته‌ مه‌ره‌ما خۆ زوو ژبیر دكه‌ت‪ .‬له‌وا گۆتن‬ ‫و دروش������مێن س������ه‌یر مینا داره‌كا خرش و بێ سیبه‌ر‬ ‫دبینی������ت و مه‌زناژى زوو گۆتیه‌ (ه������ه‌زار گۆتن گورى‬ ‫كریاره‌ك������ێ بن)‪ ،‬چونكى دزانن هه‌م������ى كه‌س و ئالى‬ ‫هه‌رچیا باش������ه‌ دێ ده‌نه‌ به‌رۆكا خۆ و كه‌س نابێژیت‬ ‫ماس������تێ منێ ترش و فرته‌‪ .‬زێده‌ب������ارى‪ ،‬نها ده‌نگده‌ر‬ ‫چ������اك دزانیت كى دكاریت ب دلس������وزى كار بكه‌ت و‬ ‫جهێ هیڤى و ئومێدێن وى بن و گوهـ ناده‌ته‌ دروشمێن‬ ‫بێ بنه‌ما و سه‌رڤه‌ سه‌رڤه‌‪.‬‬ ‫ڕاس������ته‌ چ هه‌لبژارتن بێ دروش������م و س������وز و لوگو‬ ‫نین������ن‪ ،‬لێ ئه‌ڤ������ه‌ژى تا ڕادده‌كێ دڤێ������ت د به‌رئاقلبن و‬ ‫ژ ته‌ڤن������ێ خیالى نه‌بیت و هه‌لبژارت������ن ژى ژ پێخه‌مه‌ت‬ ‫سه‌رخس������تنێ و باش������تربوونا گوهۆڕینا بی������ت‪ ،‬نه‌كو ژ‬ ‫پێخه‌مه‌ت راكرن و دانانا هنده‌ك مرۆڤان بیت‪ .‬بۆچوونێن‬ ‫گه‌له‌كان وه‌س������ا خۆیا دكه‌ن كو گه‌له‌ك پویته‌ و بایه‌خێ‬ ‫ب گوتنێن پالێوراوان ناده‌ن‪ ،‬چونكى وه‌سا بۆ دچن كو‬ ‫بتنێ ئاش������وب و گوتگوتكن‪ ،‬یان دبێژن ئه‌ڤه‌ دروشمێن‬ ‫كالس������یكى و به‌رهه‌ڤكرینه‌ ی������ان ژى ژ په‌یڤ و په‌ندێن‬

‫‪ 38‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫هنده‌ك ناڤداران وه‌رگرتینه‌ و هیچ راستى بۆ نینه‌‪ .‬یان‬ ‫ژى دبێژن ئه‌ڤه‌ دروش������مێن مه‌زن������ن و هه‌لگرتنا به‌رێ‬ ‫مه‌زنژى نیش������انا نه‌هاڤێتنێیه‌ و نه‌ ل ئاس������تێ كه‌ساتیا‬ ‫وانه‌ په‌یره‌و بكه‌ن‪.‬‬ ‫ده‌نگ ئه‌مانه‌ته‌ و دڤێت بده‌نه‌ ئه‌وى كه‌سى یێ هه‌ژى و‬ ‫ده‌رحه‌قى كاودانێ ب ده‌ردكه‌ڤیت‪ .‬ده‌نگدانا نه‌ بنه‌جهـ و‬ ‫بێ هایدار چ ل س������ه‌ر بنه‌مایێن هه‌ڤالینى و ئولى و خێلى‬ ‫و مرۆڤ مرۆڤكانێ‪ ..‬چ لدویڤ دروشم و سۆز و گۆتنێن‬ ‫هه‌روه‌‪ ..‬دێ چڤاكه‌كا نه‌ ساخله‌م ئاڤاكه‌ت و كارتێكرنه‌كا‬ ‫خراب و نه‌رێنى و ره‌وشه‌كا شه‌پرزه‌ په‌یدا كه‌ت‪.‬‬ ‫ئه‌ڤ������رۆ نه‌ وه‌ك دوهییه‌‪ ،‬نها ده‌نگده‌ر یێ دونیا دیتییه‌‬ ‫و هه‌مى تش������تى دزانیت و ب چاڤێ خۆ دبینیت‪ ،‬راستى‬ ‫و نه‌راس������تیێ ژ هه‌ڤدوو چه‌رت و جودا دكه‌ت‪ ،‬دزانیت‬ ‫كا پالێوراو بایێ چه‌ندێیه‌ و چه‌ند شیان هه‌یه‌ و ئه‌گه‌ر‬ ‫ب سه‌ركه‌فت دكاریت یان نكاریت دروشم و سوزێن خۆ‬ ‫بجهـ بینیت‪ .‬له‌وا ئه‌گه‌ر ته‌ بڤێت پێشبركا هه‌ر كاره‌كى‬ ‫بكه‌ى و پێش������یا وان ژى هه‌لبژارتنان‪ ،‬هوشیارى ئه‌وى‬ ‫ده‌نگێ ب������ه‌ یێ كو وژدانا ته‌ دهه‌ژینیت كو ڕاس������تى و‬ ‫دلسۆزى به‌رى هه‌مى تش������تییه‌ و شاشى نیشاندانژى‬ ‫ل داوی������ێ هه‌ردكه‌ڤیت و خۆدان ژ قیه‌مان رووت دبیت‪،‬‬ ‫له‌وا وه‌فادرێ ئه‌مانه‌ت و سۆز و په‌یمانێن خۆ به‌ و نه‌به‌‬ ‫پاله‌وان و قاره‌مانێ گۆتگۆتك و دروشمان‪.‬‬

‫سێ ئاستی هه‌ڵبژاردن‬ ‫ له‌ سوید‬ ‫ئا‪ :‬سوار ‌ه‬

‫هه‌ڵبژاردن ل‌ه س������وید‪ ،‬س������ێ ئاس������تی نه‌ته‌وه‌یی هه‌یه‌‪:‬‬ ‫په‌رله‌م������ان‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی پارێزگا و ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانی‬ ‫(کۆمۆن)‪ .‬هه‌روه‌ها نوێنه‌رایه‌تی ل‌ه په‌رله‌مانی ئه‌ورووپادا‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنه نه‌ته‌وه‌ییه‌‌کان هه‌ر چوار س������اڵ جارێک ده‌کرێن‬ ‫و هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانی ئه‌ورووپا‪ ،‬هه‌ر پێنج ساڵ جارێک‪.‬‬ ‫هه‌ڵب������ه‌ت لێره‌دا خۆ ل������ه‌ چۆنه‌تیی هه‌ڵبژاردنی ده‌س������ته‌ی‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی������ی کۆمه‌ڵ������ه‌کان یا ش������ه‌ریکه‌‪ ،‬به‌ش������کۆ و‬ ‫کۆمپانییه‌کان ده‌پارێزین‪.‬‬ ‫ل‌ه س������ویددا هه‌ڵبژاردنه‌کانی سییانه‌‪ ،‬گشتین‪ .‬واتا هه‌ر‬ ‫که‌س������ه‌ی النی که‌م هه‌ژد‌ه س������اڵی ته‌مه‌ن هه‌بێ بۆی هه‌ی‌ه‬ ‫ده‌ن������گ بدات و گش������ت که‌س هه‌ر له‌ هه‌م������ان کاتدا ده‌نگ‬ ‫ده‌ده‌ن‪ .‬هه‌ڵبژاردنه‌کان ڕاسته‌وخۆن واتا هاوواڵتیان خۆیان‬ ‫ڕاسته‌وخۆ هه‌ڵده‌بژێرن‪ .‬له‌ هه‌ندێ واڵتاندا هه‌ڵبژاردنه‌کان‬ ‫ناڕاسته‌وخۆن به‌و مانایه‌ که‌ هاوواڵتیان سه‌ره‌تا گرووپێک‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرن و ئه‌وانیش دوات������ر به‌نۆره‌ی خۆیان نوێنه‌ران‬ ‫هه‌ڵده‌بژێرن‪ .‬هه‌ر هه‌مان شێوه‌ش بۆ هه‌ڵبژاردنی قه‌شه‌ و‬ ‫سه‌رقه‌شه‌ی کڵێسه‌کانی سویدیش که‌ڵک وه‌رده‌گیرێ‪.‬‬

‫مافی ده‌نگدان‬

‫مافی ده‌نگدان‪ ،‬مافی به‌ش������داریکردن‌ه له‌ هه‌ڵبژاردندا‪.‬‬ ‫چ هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌ندامان������ی ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانی‪ ،‬چ‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگا یاخود په‌رله‌مان‪ .‬هه‌روه‌ها به‌ش������داری‬

‫له‌ کۆبوونه‌وه‌ی سااڵنه‌ی کۆمه‌ڵه‌یه‌ک یا خود شیرکه‌تێکدا‪.‬‬ ‫دیار‌ه هه‌ر که‌س������ه‌ی مافی ده‌نگدانی بۆ هه‌ڵبژاردن هه‌بێ‪،‬‬ ‫ده‌کرێ خۆیشی هه‌ڵبژێردرێ‪ ،‬بۆ نموونه‌ له‌ په‌رله‌ماندا‪.‬‬ ‫هه‌موو هاوواڵتیانی س������وید که‌ نیش������ته‌جێی سوید بن و‬ ‫هه‌ژده‌ س������اڵیان ته‌م������ه‌ن پڕ کردبێته‌وه‌ ماف������ی ده‌نگدان ل‌ه‬ ‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیان هه‌یه‌‪ .‬ئه‌و هاوواڵتیی‌ه سویدییانه‌ی‬ ‫ل‌ه ده‌ره‌وه‌ی واڵت ده‌ژین‪ ،‬یاسای تایبه‌ت ده‌یانگرێته‌وه‌ به‌اڵم‬ ‫ئه‌وانیش مافی به‌ش������داریکردن ل‌ه هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مانیان‬ ‫هه‌یه‌‪ .‬هاوواڵتییانی س������وید مافی ده‌نگدان له‌ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مانی ئه‌ورووپاشیان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫ل������‌ه هه‌ڵبژاردن������ی ئه‌نجومه‌نی ش������اره‌وانی (کۆمۆن) و‬ ‫پارێزگادا‪ ،‬هه‌موو ئ������ه‌و هاوواڵتیانه‌ی له‌و کۆمۆنه‌ ده‌ژین و‬ ‫‪ ١٨‬س������اڵیان پڕ کردۆته‌و‌ه ده‌توانن ده‌نگ بده‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها‬ ‫ئه‌وانه‌ش ک‌ه ل‌ه واڵتێکی ئه‌ندامی یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‪ ،‬نه‌رویژ‬ ‫یا ئایس���ل��اند هاوواڵتی بن‪ ،‬بێت و ل‌ه س������وید نیش������ته‌جێ‬ ‫ب������ن‪ ،‬ئه‌وا بۆیان هه‌ی‌ه ل‌ه کۆمۆنێکی س������ویددا ده‌نگ بده‌ن‪.‬‬ ‫که‌س������انی هاوواڵتیی واڵتێکی بیانیش بێت و النی که‌م سێ‬ ‫ساڵ نیشته‌جێی سوید بن و ناونووس کرابن‪ ،‬ئه‌وا ده‌توانن‬ ‫ل‌ه هه‌ڵبژاردنی کۆمۆنی نیشته‌جێبوونیاندا به‌شدار بن‪.‬‬ ‫تا ده‌س������تپێکی س������ااڵنی ‪ ،١٨٠٠‬هه‌ڵبژاردن له‌ سویددا‬ ‫گش������تی نه‌بوو‪ ،‬به‌و مانایه‌ که‌ ته‌نیا ئه‌و که‌سانه‌ی داهاتێکی‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪39‬‬

‫دیاریکراویان هه‌بوو ده‌یانتوانی ده‌نگ بده‌ن‪ .‬مافی ده‌نگدانیش‬ ‫یه‌کسان نه‌بوو‪ ،‬واتا ده‌نگی که‌سانی ده‌وڵه‌مه‌ند کاریگه‌رتر‬ ‫بوو‪ .‬پێشتر شیرکه‌ته‌کانیش مافی ده‌نگدان له‌ کۆمۆنه‌کانیاندا‬ ‫هه‌بوو‪ .‬له‌ سااڵنی ده‌ستپێکی ‪١٩٠٠‬دا ئه‌م یاسایانه‌ هه‌نگاو‬ ‫ب������ه‌ هه‌نگاو گۆڕدران و له‌ نێوان س������ااڵنی ‪ ١٩١٨‬تا ‪١٩٢١‬‬ ‫گشتگری و یه‌کس������انیی ده‌نگه‌کان له‌ نێوان ژنان و پیاوان‬ ‫له‌ هه‌ڵبژاردنی کۆم������ۆن و په‌رله‌ماندا به‌ڕێوه‌چوو‪ .‬دواتر له‌‬ ‫زوربه‌ی واڵتانی دیکه‌ی ئه‌ورووپاش ئه‌م یاسایه‌ جێگیر بوو‪.‬‬ ‫فینالند یه‌که‌مین واڵتی ئه‌ورووپا بوو که‌ له‌ س������اڵی ‪١٩٠٦‬دا‬ ‫مافی ده‌نگدانی بۆ ژنان په‌سند کرد‪.‬‬ ‫ریفران������دۆم ب������ه‌و مانایه‌یه‌ ک‌ه گش������ت هاوواڵتیان مافی‬ ‫ده‌نگدان له‌ پرسێکی سیاسییاندا هه‌یه‌‪ .‬ریفراندۆم هه‌روه‌ها‬ ‫ب‌ه دیموکراسیی ڕاس������ته‌وخۆش ناودێر کراوه‌‪ .‬ریفراندۆم‬ ‫ل‌ه هه‌ندێ واڵتاندا وه‌ک س������ویس و ئه‌مریکا زۆر ئاساییه‌‪،‬‬ ‫که‌چی ل‌ه س������ویددا نا‪ .‬هه‌روه‌ها ئه‌نجام������ی ڕیفراندۆم ل‌ه‬ ‫س������ویددا ته‌نیا بۆ ڕاوێژکاریی حکوومه‌ته‌ و هیچ پێویست‬ ‫نییه‌ بکه‌وێته‌ ب������واری جێبه‌جێکردن������ه‌وه‌‪ .‬ته‌نانه‌ت ده‌کرێ‬ ‫ریفراندۆم له‌ کۆمۆنێکیش������دا ئه‌نجام بدرێ‪ .‬تا ئێس������تا ل‌ه‬ ‫سویددا شه‌ش ڕیفراندۆم به‌ڕێوه‌چوون‪.‬‬ ‫س������وید له سێ ئاس������تی جیاوازدا خودانی نوێنه‌رانی‬ ‫هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵكه ‪ :‬په‌رله‌مان (‪ )riksdagen‬له ئاستی‬ ‫نه‌ته‌وایه‌تیدا‪ ،‬ئه‌نجومه‌ن������ی پارێزگاكان (‪)landstinget‬‬ ‫له ئاس������تی هه‌رێمیدا و‪ ،‬كۆمۆن������ه‌كان (‪)kommunen‬‬ ‫له ئاس������تی ناوچه‌ییدا‪ .‬ئه‌م ئۆرگانان������ه خاوه‌نی بازنه‌ی‬ ‫به‌رپرسێتی و ئه‌ركی جیاوازی خۆیانن‪.‬‬ ‫كۆمۆن������ه‌كان له‌الی������ه‌ن ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران������ی كۆمۆن‬ ‫(‪ )kommunfullmäktige‬و‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی پارێزگا له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانی پارێزگاوه (‪)landstingsfullmäktige‬‬ ‫ئیداره ده‌كرێ������ن و ئه‌ندامانی هه‌ردوو ئه‌نجومه‌ن هه‌ر چوار‬ ‫س������اڵ جارێك ڕاسته‌وخۆ له‌الیه‌ن خه‌ڵكه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژێردرانی ئه‌و سیاسه‌تمه‌دارانه هاوكات له‌گه‌ڵ هه‌ڵبژاردنی‬ ‫په‌رله‌مانه واتا س������ێیه‌م یه‌كش������ه‌ممه‌ی مانگی سێپته‌مبه‌ر‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگا و كۆمۆنه‌كان ب‌ه چه‌ش������نی س������ه‌ربه‌خۆ‬ ‫خاوه‌نی ماف������ی وه‌رگرتنی باج (زه‌ریب������ه‌) و بڕیاردانن‪ .‬له‬ ‫ده‌ستووری كۆمۆنه‌كاندا (‪ ،)kommunallagen‬یاساگه‌لی‬ ‫ڕیفراندۆمه‌کان (ڕاپرسیی‌ه گشتییه‌کان) ل‌ه سوید‬ ‫ساڵ‬

‫پرس‬

‫ئه‌نجام‬

‫‪١٩٢٢‬‬

‫قه‌ده‌غه‌بوونی ئه‌لکۆڵ‬

‫نا‬

‫‪ 40‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫س������ه‌یاره‌ ئاژۆت������ن ل������ه‌ ڕاس������ته‌و‌ه‬ ‫‪( ١٩٥٥‬هه‌رچه‌ند سه‌ر له‌ ئاخر له‌ ‪١٩٦٧‬دا‬ ‫هه‌ر بوو به‌ ئاژۆتن)‬

‫نا‬

‫‪ ١٩٥٧‬سیسته‌می نوێی خانه‌نشینی‬

‫ئه‌رێ‬

‫‪١٩٨٠‬‬

‫هێزی ناوکی‬

‫‪ ١٩٩٤‬ئه‌ندامه‌تی له‌ یه‌کێتیی ئه‌ورووپادا‬ ‫‪٢٠٠٣‬‬

‫گۆڕینی پاره‌ ب‌ه یۆرۆ‬

‫نادڵنیا‪ ،‬ئه‌رێ*‬ ‫ئه‌رێ‬ ‫نا‬

‫ئه‌م كارانه دیاریكراون‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی پارێ������زگاكان (‪،)länsstyrelsen‬‬ ‫نوێنه‌ران������ی حکوومه‌تن له ئاس������تی هه‌رێمیدا و ده‌كرێ‬ ‫بڵێی������ن ئه‌ركی جێگری������ی حکوومه‌تیان ل������ه پارێزگاكاندا‬ ‫به ئه‌س������تۆوه‌یه‪ .‬س������ه‌رۆكایه‌تیی به‌رزی پارێزگاكان‪ ،‬به‬ ‫پارێزگار (‪)landshövding‬ـه كه له‌الیه‌ن حکوومه‌ته‌وه‬ ‫دی������اری ده‌كرێ‪ .‬نوێنه‌رانی جێگر له پارێزگاكان‪ ،‬له‌الیه‌ن‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگاوه دیاری ده‌كرێن‪.‬‬ ‫په‌رله‌مانی س������وید‪ ،‬ئه‌نجومه‌نی یاسادانه‌ری واڵته كه‬ ‫نوێنه‌رانی هه‌ر چوار ساڵ جارێك له‌الیه‌ن خه‌ڵكی سویده‌وه‬ ‫هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬سه‌رۆكوه‌زیر (‪ )statsminister‬له‌الیه‌ن‬ ‫په‌رله‌مان������ه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێ و س������ه‌رۆكوه‌زیریش خۆی‬ ‫ئه‌ندامانی‌تری كۆڕی حکوومه‌ت دیاری ده‌كا‪.‬‬ ‫س������وید له س������اڵی ‪‌1995‬وه بۆته ئه‌ندام������ی یه‌كێتیی‬ ‫ئه‌ورووپ������ا (‪ )Europeiska Unionen, EU‬و له‌گه‌ڵ‬ ‫چوارده واڵتی‌تر له بواری ئابووری‪ ،‬سیاسه‌تی ده‌ره‌وه‌یی‬ ‫و كێشه‌ی پۆلیس و دادگاكانه‌وه هاوكاری ده‌كا‪.‬‬

‫كۆمۆن‬

‫له سوید ‪ 289‬كۆمۆن هه‌یه‪ .‬ئه‌م كۆمۆنانه به شێوه‌یه‌كی‬ ‫به‌رباڵو خاوه‌نی ماف������ی خۆئیداره‌كردنن و بۆ نموونه له‬ ‫بواری فێرگه‌ی س������ه‌ره‌تایی و ناوه‌ندیی������ه‌كان‪ ،‬باخچه‌ی‬ ‫س������اوایان (كووده‌كس������تان)‪ ،‬ئاگاداری له به‌سااڵچوان‪،‬‬ ‫كاروب������اری ئاو و ئ������اوه‌ڕۆ و كاره‌بایان به‌ئه‌س������تۆوه‌یه‌‪.‬‬ ‫كۆمۆن������ه‌كان هه‌روه‌هامافی ده‌ركردن������ی ئیزنی بۆ وێنه‪:‬‬ ‫بیناسازی‪ ،‬قاوه‌خانه و چێشتخانه‌شیان هه‌یه و له گه‌لێ‬ ‫بواری وه‌ك په‌ره‌پێدانی ئابووری‪ ،‬گه‌شتوگوزار و كولتوور‬ ‫له شاره‌كاندا چاالكی ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی كۆم������ۆن (‪،)kommunfullmäktige‬‬ ‫به‌رزتری������ن به‌رپرس������ی بڕیاردان������ه له كۆمۆن������دا كه له‬ ‫سیاسه‌توانانی هه‌ڵبژارده‌ی خه‌ڵك پێكدێ‪ .‬ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‬ ‫وه‌ك په‌رله‌مانێكی ناوچه‌یی كار ده‌كا‪ .‬ئه‌نجومه‌نی كۆمۆن‪،‬‬

‫ئه‌ندامانی كۆڕی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌‌تی������ی كۆمۆن دیاری ده‌كا‬ ‫ك������ه ئه‌ركی ڕێبه‌رایه‌ت������ی و هاوئاهه‌نگیی كاری ئیداره‌ی‬ ‫كۆمۆنیان به‌ئه‌ستۆوه‌یه‪.‬‬ ‫جگ������ه له‌مه‌ش چه‌ندین كۆمیته‌ی‌ت������ر هه‌ن كه ئه‌ركی‬ ‫سه‌رپه‌رس������تیی ئه‌و كاروبار‌ه جۆراوجۆرانه‌یان له‌س������ه‌ر‬ ‫شانه كه له ئه‌نجومه‌نی كۆمۆندا دێنه گۆڕێ‪ .‬كۆمیته‌كان‬ ‫به‌رپرس������ی به‌ڕێوه‌بردنی ئه‌و بڕیاران������ه‌ن كه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫كۆمۆن داونی‪ .‬ئه‌و كۆمیتانه له هه‌ندێ كاریش������دا مافی‬ ‫بڕیاردانی������ان هه‌یه‪ .‬ژماره‌ و ن������اوی كۆمیته‌كان له هه‌ر‬ ‫كۆمۆنێكدا ڕه‌نگه جیاواز بێ‪.‬‬ ‫ئه‌رك������ی كۆمۆن������ه‌كان ل������ه یاس������ای كۆم������ۆن‬ ‫(‪ )kommunallagen‬و چه‌ندین یاسای‌تردا بۆ وینه‪:‬‬ ‫یاس������ای خزمه‌ت‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬یاسای بیناسازی و‬ ‫یاسای فێرگه‌كاندا دیاری كراوه‪.‬‬

‫شۆڕای پارێزگا‬

‫ئه‌نجومه‌نی پاری������زگا ئه‌ركی ئه‌وه‌یه ك������ه ئیداره‌ی ئه‌و‬ ‫كاروباران������ه بكا كه به ته‌نیا ب������ۆ كۆمۆن خه‌رجێكی زۆر‬ ‫هه‌ڵده‌گرن‪ .‬له سویددا هه‌ژده ئه‌نجومه‌نی پارێزگا هه‌ن و‬ ‫دوو ئه‌نجومه‌ن������ی هه‌رێمی و كۆمۆنێك (كۆمۆنی گۆتله‌ند)‬ ‫كه س������ه‌ر به هی������چ ئه‌نجومه‌نێكی پارێ������زگا نین‪ .‬ئه‌ركی‬ ‫س������ه‌ره‌كیی ئه‌نجومه‌نه‌كانی پارێزگاكان‪ ،‬به‌رپرس������ێتیی‬ ‫گش������ت كاروباره پزیشكییه‌كان و خزمه‌ته ده‌رمانییه‌كانی‬ ‫واڵته‪ .‬ئه‌نجومه‌نه‌كانی پارێزگاكان هه‌روه‌ها به‌رپرس������ی‬ ‫به‌رنامه‌داڕش������تنی خزمه‌ته ددانپزیش������كییه‌كانی كه‌رتی‬ ‫تایبه‌ت و كه‌رتی گش������تیی واڵتیش������ن‪ .‬هه‌م������وو خزمه‌ته‬ ‫ددانپزیشكییه‌كانی حکوومه‌تی یا به واتایه‌كی‌تر گشتی‪،‬‬ ‫له چوارچێوه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگاكاندا به‌ڕێوه‌ده‌چن‪.‬‬ ‫ئه‌نجومه‌نكان������ی پارێ������زگاكان جگ������ه ل������ه‌م ئه‌ركانه‪،‬‬

‫ئیداره‌ی كاروباری ڕاگواس������تن و هاتوچۆی موسافیران‬ ‫له ناو پارێزگاكه‌ش������یان به‌ ئه‌ستۆوه‌یه‪ .‬ئه‌نجومه‌نه‌كانی‬ ‫پارێزگاكان هه‌روه‌ها له بواری په‌ره‌س������ه‌ندن و گه‌شه‌ی‬ ‫هه‌رێمیشدا تێده‌كۆشن و پشتگیری له به‌شی ئابووری و‬ ‫گه‌شتوگوزار و ژیانی كولتووریی هه‌رێمیش ده‌كه‌ن‪.‬‬ ‫لێژن������ه‌ی ئه‌نجومه‌ن������ی پارێزگا‪ ،‬به‌رزترین به‌رپرس������ی‬ ‫بڕیاردانه له ئه‌نجومه‌نی پارێزگادا كه له سیاسه‌توانانی‬ ‫هه‌ڵبژارده‌ی خه‌ڵك پێكدێ‪ .‬ئه‌م ئه‌نجومه‌نه وه‌ك په‌رله‌مانێكی‬ ‫هه‌رێمی كار ده‌كا‪ .‬لێژنه‌ی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا‪ ،‬ئه‌ندامانی‬ ‫كۆڕی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌‌تیی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا دیاری ده‌كا‬ ‫ك������ه ئه‌ركی ڕێبه‌رایه‌ت������ی و هاوئاهه‌نگیی كاری ئیداره‌ی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگایان به‌ئه‌ستۆوه‌یه‪ .‬جگه‌له‌مه چه‌ندین‬ ‫كۆمیت������ه‌ش هه‌ن كه ب������ه‌و كاروبارانه‌ی ل������ه ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پارێزگادا دێنه گۆڕێ‪ .‬ئه‌م كۆمیتانه‌ش ده‌بێ‬ ‫بڕیاره دراوه‌كان به‌ڕێوه‌به‌رن‪ .‬ئه‌ركی ئه‌نجومه‌نی پارێزگا‬ ‫بۆ وێنه‪ :‬له یاسای كۆمۆنه‌كاندا دیاری كراوه‪.‬‬

‫دایر ‌ه حکوومه‌تییه‌کان‬

‫له س������ویددا نزیكه‌ی ‪ 300‬كۆمیته‪ ،‬ڕێكخس������تن‪ ،‬دایره و‬ ‫سه‌ریه‌كه‌ی حکوومه‌تی هه‌ن كه له‌ژێر ڕێبه‌ریی حکوومه‌تدا‬ ‫كار ده‌كه‌ن و س������ه‌ر ب������ه وه‌زاره‌تخان������ه جۆربه‌جۆره‌كانن‪.‬‬ ‫ئه‌ركی ئه‌مانه له كرده‌وه‌دا به‌ڕێوه‌بردنی په‌سه‌ندكراوه‌كانی‬ ‫حکوومه‌ت و په‌رله‌مانه‪ .‬دایره حکوومه‌تییه‌كان‪ ،‬سه‌ربه‌خۆن‬ ‫به‌ومانایه‌ كه خۆی������ان كاروباری خۆیان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫دیاره به‌پێی ڕێوشوێنێك كه له په‌یڕه‌ونامه‌كانی حکوومه‌تیدا‬ ‫دیاری ك������راون‪ .‬ئه‌نجومه‌نی كاروباری كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬دایره‌ی‬ ‫گش������تیی بیم������ه‌ی واڵت و ئه‌نجومه‌نی ب������ازاڕی كار چه‌ند‬ ‫نموونه‌یه‌كی ئه‌م دای������ره حکوومه‌تییان������ه‌ن‪ .‬نموونه‌یه‌كی‌تر‬ ‫كۆمپانیای پشكدار (شه‌ریكه‌ی سه‌هامیی ڕادیۆی سویده)‪.‬‬

‫سندووقی بیم ‌ه کۆمه‌اڵیه‌تییه‌کان‬

‫له س������ویددا سندووقی بیمه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان‪ ،‬ئیداره‌ی‬ ‫سیستێمی گش������تیی بیمه‌ كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كانی به‌ئه‌ستۆوه‌یه‬ ‫كه دابینك������ه‌ری پێداویس������تییه‌كانی ئابووریی������ه له كاتی‬ ‫نه‌خۆش������ی‪ ،‬كه‌مئه‌ندامێتی‪ ،‬به‌س������ااڵچوون و ئاگاداری له‬ ‫مندااڵندا‪ .‬س������ندووقی بیمه‌ كۆمه‌اڵیه‌تیی������ه‌كان هه‌روه‌ها‬ ‫له باری هاوئاهه‌نگی بۆ هێزبه‌خش������ینه‌وه به نه‌خۆش������ان‬ ‫و كه‌مئه‌ندامان بۆ گه‌ڕانه‌وه س������ه‌ركاریش چاالكی ده‌كا‪.‬‬ ‫نزیكه‌ی ‪ 21‬سندووقی بیم‌هی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی هه‌یه كه هه‌موویان‬ ‫له‌باری ئیدارییه‌وه س������ه‌ربه‌خۆن و ن������ه‌ حکوومه‌تین و نه‬ ‫كۆمۆنی‪ .‬بودجه‌ی ئه‌م سندووقانه‌ی بیمه‌ی‌ كۆمه‌اڵیه‌تی له‬ ‫ڕێی داهاتی حکوومه‌تییه‌وه دابین ده‌كرێن‪.‬‬ ‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪41‬‬

‫ه������ه‌ر س������ندووقێكی بیم������ه‌ی‌ كۆمه‌اڵیه‌ت������ی له‌الیه‌ن‬ ‫ده‌س������ته‌یه‌كی س������ه‌رۆكایه‌تی و به‌ڕێوه‌به‌رێكی گش������تی‬ ‫ئی������دار‌ه ده‌كرێ‪ .‬كۆمیته‌ی بیم������‌ه كۆمه‌اڵیه‌تییه‌كان كه له‬ ‫نوێنه‌رانی هه‌ڵبژێردراوی خه‌ڵك پێكدێن له‌س������ه‌ر هه‌ندێ‬ ‫ی‬ ‫دۆسییه‌ بڕیار ده‌ده‌ن‪‌.‬هه‌ر كام له سندووقه‌كانی بیمه‌ ‌‬ ‫كۆمه‌اڵیه‌ت������ی له‌الیه‌ن بیرۆیه‌ك������ی ناوه‌ندیی������ه‌وه ئیداره‬ ‫ده‌كرێ������ن ب������ه‌اڵم په‌یوه‌ندی به خه‌ڵكه‌وه ل������ه ڕێی ئیداره‬ ‫جۆراوجۆره‌كانییه‌وه كه له كۆمۆن و ناوه‌ندی شاره‌كاندا‬ ‫دامه‌زراون به‌ڕێوه‌ده‌چن‪.‬‬

‫حکوومه‌ت‬

‫ئ������ه‌م حکوومه‌ت������ه‌ی ده‌س������ه‌اڵتداری واڵتی س������وید‌ه‬ ‫ڕێبه‌رێتییه‌كه‌ی به سه‌رۆكوه‌زیره كه هاوئاهه‌نگیی كاری‬ ‫كۆڕی ده‌وڵه‌‌ت و به‌رپرس������ێتیی ئه‌س������ڵیی سیاسه‌ته‌كانی‬ ‫حکوومه‌تی به‌ ئه‌ستۆوه‌یه‪ .‬سه‌رۆكی په‌رله‌مان‪ ،‬كه‌سێك بۆ‬ ‫پۆستی سه‌رۆكوه‌زیری پێشنیار ده‌كا و بێتوو په‌رله‌مانیش‬ ‫قه‌بووڵی بكا ئه‌وا ئه‌و كه‌سه ده‌بێته‌ سه‌رۆكوه‌زیر‪.‬‬ ‫كۆڕی ده‌وڵه‌ت له چه‌ندی������ن وه‌زیر پێكدێ كه له‌الیه‌ن‬ ‫سه‌رۆكوه‌زیره‌وه دیاری ده‌كرێن‪ .‬زۆربه‌ی ئه‌م وه‌زیرانه‌ی‬ ‫س������ه‌رۆكی وه‌زاره‌تخانه‌ن بۆ نموونه وه‌زیری به‌ره‌نگاری‬ ‫و وه‌زیری كاروباری ده‌ره‌وه‪ .‬باقی وه‌زیره‌كان س������ه‌ر به‬ ‫وه‌زاره‌تخانه‌یه‌ك������ن و هه‌ندێ ئه‌رك������ی تایبه‌تییان له‌الیه‌ن‬ ‫س������ه‌رۆكی وه‌زاره‌تخانه‌وه ده‌خرێته سه‌رش������ان بۆ وێنه‪:‬‬ ‫وه‌زی������ری فێرگه‌كان‪ ،‬وه‌زی������ری یارمه‌تییه‌كانی ده‌ره‌وه و‬ ‫وه‌زیری بازرگانی‪.‬‬ ‫وه‌زاره‌تخانه‌كان به گش������تی له ب������واری ئاماده‌كردنی‬ ‫كاروب������ار و په‌روه‌نده‌كان بۆ حکوومه‌ت������دا كار ده‌كه‌ن بۆ‬ ‫نموون������ه گه‌اڵله‌كردنی بودجه‌ی ئابووری������ی حکوومه‌ت یا‬ ‫پێشكه‌شكردنی پێش������نیاری پێشنیازه‌ یاس������ا‌كان‪ .‬كاتێ‬ ‫حکوومه‌ت پرۆژه‌ یاسا‌یه‌كی ئاماده كرد ئه‌وا بۆ بڕیاردان‬ ‫له س������ه‌ری پێشكه‌ش به په‌رله‌مانی ده‌كا‪ .‬كاتێ په‌رله‌مان‬ ‫ده‌رباره‌ی پێش������نیازه‌ یاسا‌یه‌ك بڕیاری دا ئه‌وا حکوومه‌ت‬ ‫به‌رپرس������ه به‌ڕێوه‌ی به‌رێ‪ .‬حکوومه‌تی������ش به‌ڕێوه‌بردنی‬ ‫به‌كرده‌وه‌ی بڕیاره‌كان ده‌سپێرێته ده‌س ئیداره حکوومه‌تییه‬ ‫جۆراوج������ۆره‌كان‪ .‬ئیداره حکوومه‌تییه‌كان س������ه‌ربه‌خۆن‪.‬‬ ‫به‌و مانایه ك������ه خۆیان كاروباری خۆی������ان به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‬ ‫به‌اڵم دیاره به‌پێی ڕێوش������وێنێك كه ل������ه په‌یڕه‌ونامه‌كانی‬ ‫حکوومه‌تیدا دیاری كراون‪.‬‬ ‫حکوومه‌ت هه‌روه‌ها ئه‌ركی نوێنه‌رایه‌تیی س������ویدی له‬ ‫ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی یه‌كێتیی ئه‌ورووپادا له‌س������ه‌ر شانه‬ ‫‪ 42‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫و له كۆڕه‌كانیدا به‌ش������دار ده‌بێ و جگه له‌مه‪ ،‬له شوێنه‬ ‫په‌یوه‌ندیداره‌كانی سه‌ر به ئه‌نجومه‌نی وه‌زیرانی یه‌كێتیی‬ ‫ئه‌ورووپادا وه‌ش������وێن ئه‌و مه‌س������ه‌النه‌ ده‌ك������ه‌وێ كه له‬ ‫ڕوانگه‌ی حکوومه‌ته‌وه خودان گرنگین‪.‬‬

‫په‌رله‌مان‬

‫په‌رله‌مان یاس������ا داده‌نێ و داه������ات و خه‌رجییه‌كانی‬ ‫حکووم������ه‌ت دی������اری ده‌كا‪ .‬په‌رله‌م������ان به س������ه‌ر كاری‬ ‫حکوومه‌ت و دایره حکوومه‌تییه‌كاندا چاو‌دێری ده‌كا و له‬ ‫سیاسه‌ته‌كانی ده‌ره‌وه‌دا هه‌ڵوێست ده‌گرێ‪.‬‬ ‫هه‌ڵبژاردنی په‌رله‌مان هه‌ر چوار ساڵ جارێك له ڕێی‬ ‫هه‌ڵبژاردنی گشتی و به شێوه‌ی ده‌نگدانی نهێنی به‌ڕێو‌ه‬ ‫ده‌چێ‪ .‬له‌م هه‌ڵبژاردنانه‌دا ‪ 249‬كورس������یی نوێنه‌رێتیی‬ ‫په‌رله‌م������ان له نێوان ڕێكخ������راو‌ه جۆراوجۆره‌كاندا به‌پێی‬ ‫ڕێژه‌ی ئ������ه‌و ده‌نگانه‌ی وه‌ریانگرت������ووه دابه‌ش ده‌كرێ‪.‬‬ ‫كۆبوون������ه‌وه‌ی س������ااڵنه‌ی په‌رله‌م������ان‪ ،‬پێ������ی ده‌گوت������رێ‬ ‫كۆبوونه‌وه‌ی سه‌رانس������ه‌ری‪ .‬كاری په‌رله‌م������ان له‌الیه‌ن‬ ‫س������ه‌رۆكی په‌رله‌مان������ه‌وه ئی������داره ده‌كرێ ك������ه بۆ وێنه‬ ‫سه‌رۆكی جڤینه‌كانی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانیشه‪ .‬سه‌رۆكی‬ ‫په‌رله‌مان هه‌روه‌ها ئه‌ركی گرنگیی پێشنیاری كه‌سێك بۆ‬ ‫پۆستی سه‌رۆكوه‌زیریی به ئه‌س������تۆوه‌یه كه دواتر ده‌بێ‬ ‫په‌رله‌مانیش په‌سه‌ندی بكا‪.‬‬ ‫بڕیاره‌كان������ی په‌رله‌مان له‌س������ه‌ر بنه‌مای پێش������نیاره‌كانی‬ ‫حکووم������ه‌ت (پرۆژه‌ یاس������ا‌كان)‪ ،‬ی������ا یه‌كێ ل������ه نوێنه‌رانی‬

‫په‌رله‌مان (گه‌اڵله‌) دامه‌زراون‪ .‬بڕیاره‌كان له‌الیه‌ن ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نوێنه‌رانه‌وه ده‌درێن به‌اڵم ده‌بێ پێشوه‌خت له‌ ئالیی یه‌كێ له‬ ‫‪ 16‬كۆمیسیۆنی ته‌خه‌سوسیدا لێی كۆڵرابێته‌وه و له شێوه‌ی‬ ‫ڕاپۆرتێ������ك بۆ په‌رله‌مان‪ ،‬پێش������نیاری چۆنه‌تی������ی بڕیاردانه‌كه‬ ‫پێشكه‌ش ده‌كه‌ن‪ .‬گرووپی په‌رله‌مانیی حیزبه‌كان به‌ر له‌وه‌ی‬ ‫کێش������ه و بابه‌ت������ه جۆراوجۆره‌كان بكه‌ون������ه ڕۆژه‌ڤه‌وه و ناو‬ ‫كۆمیسیۆن و ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌رانه‌وه‪ ،‬به خه‌ستی تاووتوێیان‬ ‫ده‌كه‌ن و موناقه‌ش������ه‌ی خۆیانی له س������ه‌ر ده‌ك������ه‌ن‪ .‬هه‌موو‬ ‫كۆبوونه‌وه‌كانی په‌رله‌مان ئاشكران و خه‌ڵك ده‌توانن له شوێنی‬ ‫تایبه‌تیی به‌ش������دارانه‌وه بینه‌ر و بیسه‌ری باس و لێدوانه‌كان‬ ‫بن‪ .‬هه‌روه‌ها ئاكامی ده‌نگدانه‌‌كان له په‌رله‌ماندا ئاش������كرایه‬ ‫واتا د‌ه‌كرێ بزانێ هه‌ر نوێنه‌ره‌ی چ ده‌نگێكی داوه‪.‬‬

‫یه‌کێتیی ئه‌ورووپا‬

‫سوید له ساڵی ‪1995‬ـه‌وه ئه‌ندامی یه‌كێتیی ئه‌ورووپایه‬ ‫كه له حاڵی حازردا ‪ 27‬واڵتی ئه‌ورووپایی هاوكاری تێدا‬ ‫ش‬ ‫ده‌كه‌ن‪ .‬ئه‌م هاوكارییه به‌رباڵو‌ه و گه‌لێ كێشه‌ی هاوبه‌ ‌‬ ‫بۆ وێن������ه‪ :‬ئاب������ووری‪ ،‬سیاس������ه‌تی ده‌ره‌وه و هاوكاریی‬ ‫هێزه‌كانی پۆلیس ده‌گرێته‌وه‪.‬‬ ‫واڵتانی ئه‌ندام له زۆر بواردا هاوكاریی یه‌كتر ده‌كه‌ن‬ ‫به‌اڵم نه له هه‌موو بوارێك������دا‪ ،‬هه‌ر بۆیه‌ش هه‌ر واڵتێكی‬ ‫ئه‌ندام خ������ۆی گه‌لێ جاران بڕیاری س������ه‌ربه‌خۆ ده‌گرێ‬ ‫بۆوێنه له‌سه‌ر كێشه‌ی خزمه‌ته ده‌رمانییه‌كان‪ ،‬به‌ره‌نگار‪،‬‬ ‫فێركردن و په‌رو‌ه‌رده و سیاسه‌تی خانووبه‌ره‌‪.‬‬ ‫بڕیاره هاوبه‌شه‌كانی واڵتانی ئه‌ندامی یه‌كێتیی ئه‌ورووپا‬ ‫پێویس������ته له‌الیه‌ن هه‌موو واڵتانی ئه‌ندام������ه‌وه به‌ڕێوه‌بچن‪.‬‬

‫ته‌نانه‌ت بێت������وو واڵتانی ئه‌ندام له‌س������ه‌ر‬ ‫هه‌ندێ بڕی������اردا نه‌یاریش ‌بن به‌محاڵه‌وه‬ ‫ده‌بێ هه‌ر به‌ڕێوه‌ی������ان به‌رن‪ .‬له‌م ڕووه‌وه‬ ‫ئه‌ندامێتیی سوید له یه‌كێتیی ئه‌ورووپادا‬ ‫به‌م مانایه‌ی������ه كه په‌رله‌مان ده‌س������ه‌اڵتی‬ ‫بڕیاردان له س������ه‌ر هه‌ندێ كێش������ه‌ی به‬ ‫یه‌كێتیی ئه‌ورووپا سپاردووه‪.‬‬ ‫بڕیاره‌كان������ی یه‌كێتی������ی ئه‌ورووپا‬ ‫له‌الی������ه‌ن په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپ������ا و‬ ‫ئه‌نجومه‌ن������ی وه‌زیران������ی یه‌كێتی������ی‬ ‫ئه‌ورووپ������اوه كه وه‌زیرێك������ی كابینه‌ی‬ ‫س������ویدیش تێیدا ئه‌ندام������ه ده‌درێن‪.‬‬ ‫په‌رله‌مان������ی ئه‌ورووپا ل������ه‌م نوێنه‌رانه‬ ‫پێكهاتووه كه هه‌ر چوار ساڵ جارێك له‌الیه‌ن خه‌ڵكی‬ ‫واڵتانی ئه‌ندامه‌وه هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬له‌م هه‌ڵبژاردنه‌دا‬ ‫ئیمكانی ئه‌وه ده‌درێ به گش������ت ئه‌و كه‌سانه‌ی مافی‬ ‫ده‌نگدانی������ان هه‌یه كه نوێنه‌ران������ی واڵت له په‌رله‌مانی‬ ‫ئه‌ورووپادا هه‌ڵبژێرن‪.‬‬ ‫* بڕیار درا ک‌ه ئه‌م ریاکتۆر‌ه ناوکییانه‌ی کاریان ده‌کرد‬ ‫تا کۆتایی ته‌مه‌نی ‪ ٢٥‬س������اڵه‌یان ب������ه‌رده‌وام کار بکه‌ن‪.‬‬ ‫به‌اڵم ل������ه‌ درێژخایه‌ندا وزه‌ی ئه‌تۆمی هه‌ڵوه‌ش������ێته‌و‌ه یا‬ ‫جێ������ی خۆی بداته‌ جۆری نۆژه‌نک������راوی وه‌ک وزه‌ی ئاو‪،‬‬ ‫وزه‌ی سروشتی‪ ،‬وزه‌ی با و وزه‌ی خۆره‌تاو‪.‬‬

‫تێبینی‬

‫یه‌كێك ئامانجه‌كانی گۆڤ������اری هه‌ڵبژاردن گرنگیدانه‌ ب‌ه‬ ‫سیس������تمی سیاسی و سیس������تمی هه‌ڵبژاردنی واڵتان‪ ،‬ئه‌و‬ ‫سیس������تمانه‌ی كه‌ ئێم‌ه له‌ گۆڤ������اردا باڵویان ده‌كه‌ینه‌وه‌‪ ،‬ل‌ه‬ ‫ماڵپه‌ڕ‌ه جیاجیاكان و له‌ زمانی عه‌ره‌بی‪ ،‬فارسی‪ ،‬ئینگلیزی‬ ‫و هه‌ندێ زمانی دیك‌ه وه‌ری ده‌گێڕین‌ه سه‌ر زمانی كوردی‬ ‫و باڵویان ده‌كه‌ینه‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ژمار‌ه ‪17‬ی گۆڤاری هه‌ڵبژاردندا سیستمی سیاسیی‬ ‫واڵتی سویدمان باڵوكرده‌وه‌‪ ،‬كه‌ به‌ شێوه‌یه‌كی كورتكراو‌ه‬ ‫دارێژرابوو‪ ،‬ئه‌وه‌ی ئێستا له‌م ژماره‌یه‌دا باڵوی ده‌كه‌ینه‌وه‌‪،‬‬ ‫چه‌ندین الیه‌نی دیكه‌ی سیس������تمی سیاسیی واڵتی سویدی‬ ‫له‌خۆ گرتووه‌‪ ،‬ك‌ه به‌ سوپاس������ه‌وه‌ له‌الی������ه‌ن هاوواڵتییه‌كی‬ ‫كوردی دانیشتووی سوید بۆمان ره‌وانه‌ كراوه‌ و زانیاریی‬ ‫زیاتری له‌خۆ گرتووه‌‪ .‬بۆی‌ه به‌ پێویس������تمان زانی بۆ سوود‬ ‫وه‌رگرتنی زیاتر باڵوی بكه‌ینه‌وه‌‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪43‬‬

‫سیسته‌می‬ ‫سیاسیی‬

‫ئیسرائیل‬

‫و‪ :‬هێلن‬ ‫ی دیموكراتیی������‌ه ل������‌ه رۆژهه‌اڵت������ی‬ ‫ئیس������رائیل واڵتێك������ ‌‬ ‫ناوه‌ڕاس������تدا‪ .‬سه‌ره‌ڕای بارودۆخی شه‌ڕیش‪ ،‬هه‌ڵبژاردن و‬ ‫كێبڕكێی ئاشكرا له‌سه‌ر ده‌س������ه‌اڵت‪ ،‬هه‌ر به‌رده‌وام بووه‌‪.‬‬ ‫سیاس������ه‌توانان ش������یاوی تواناكانیانن‪ ،‬نه‌ریتی سیاس������یی‬ ‫واڵتیش‪ ،‬پیشانده‌ری تواناكانه‌‪.‬‬ ‫سیس������ته‌می حكوومه‌تی ئه‌م واڵته‌‪ ،‬دیموكراس������یی‬ ‫په‌رله‌مانیی������ه‌‪ .‬له‌م سیس������ته‌مه‌دا جیاكردنه‌وه‌ی هه‌ر‬ ‫سێ ده‌سه‌‌اڵتی یاس������ادانان‪ ،‬دادوه‌ری و به‌ڕێوه‌بردن‬ ‫له‌ یه‌كتر ده‌سنیشانكراون‪ .‬ئیسرائیل خاوه‌نی كۆمه‌ڵ‌ه‬ ‫یاس������ایه‌کی س������ه‌ره‌كییه‌‪ ،‬به‌اڵم ناوه‌رۆكی سیاسه‌تی‬ ‫ئ������ه‌م واڵت‌ه له‌گ������ه‌ڵ په‌یماننامه‌ی به‌ ناوی ده‌س������توور‬ ‫ناناسرێت‪.‬‬ ‫یاساكانی هه‌مواركراوی په‌رله‌مان و به‌شێك له‌ بڕیاره‌كانی‬ ‫سه‌رده‌می ده‌سه‌اڵتی بریتانیا‪ ،‬سیسته‌می یاسای ئه‌و واڵت‌ه‬ ‫پێكدێنن‪ .‬ئه‌م سیسته‌مه‌ یاسایییه‌ له‌ یاسا سێكوالره‌کان ك‌ه‬

‫‪ 44‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫سه‌رچاو‌ه مێژوویییه‌که‌ی رۆژاوایییه‌‪ ،‬پێكهاتووه‌‪ ،‬هه‌روه‌ها‬ ‫هه‌ندێک ل‌ه بڕیاره‌كان سه‌رچاوه‌ی ئایینییان هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هاوسه‌نگییه‌كی روون و بۆ هه‌میش‌ه جێگیر له‌ نێوان ره‌وتی‬ ‫س������ێكوالر و ره‌وتی ئایینیدا‪ ،‬بوونی نیی������ه‌‪ .‬دامه‌زرێنه‌رانی‬ ‫ئیسرائیل زۆربه‌یان س������ێكوالر بوون‪ .‬ناسیۆنالیزم‪ ،‬مه‌یلی‬ ‫ئایین������ی به‌هێز ده‌كات و پارێزكاریی ئایینی جاروبار داوای‬ ‫به‌شێکی زۆرتر ل‌ه ده‌سه‌اڵت ده‌كات‪ .‬سیسته‌مه‌كه‌ ب‌ه گشتی‬ ‫ناوه‌رۆكێكی سێكوالری هه‌یه‌‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‬

‫‌رچاوه و ل‌ه یه‌ك‬ ‫‌‌‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتی یاسادانان ل‌ه په‌رله‌ماندا به‬ ‫ئه‌نجووم������ه‌ن پێكهاتووه‌‪ .‬ئه‌م ئه‌نجوومه‌ن‌ه ب‌ه (كنێس������ێت)‬ ‫ناوده‌بردرێت‪ .‬كنێسێت خاوه‌نی ‪ ١٢٠‬نوێنه‌ره‌‪ .‬هه‌ر خولێكی‬ ‫یاس������ادانان چوار س������اڵه‌‪ ،‬مه‌گه‌ر هه‌ڵبژاردن پێش واده‌ی‬ ‫خۆی ئه‌نج������ام بدرێت‪ .‬ته‌مه‌نی ده‌نگده‌ر ده‌بێت النیكه‌م ‪١٨‬‬

‫س������اڵ‌بێت‪ .‬له‌م واڵته‌دا بازنه‌ی هه‌ڵبژاردن نیی‌ه و لیس������تی‬ ‫هه‌ڵبژاردن ل‌ه سه‌رتاسه‌ری ئه‌م واڵته‌دا یه‌كسانه‌‪ .‬حزبه‌كان‬ ‫لیسته‌كانیان پێشكه‌ش ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها لیسته‌كان داخراون‬ ‫و ده‌نگ������ده‌ر ناتوانێت ب������‌ه دڵی خۆی ریزبه‌ن������دی ناوه‌كان‬ ‫بگۆڕێت‪ .‬هه‌ڵبژاردن له‌س������ه‌ر بنه‌مای رێژه‌ی ڕاسته‌قینه‌ی‬ ‫ده‌نگ به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن‬

‫س������ه‌ركۆمار نوێنه‌رایه‌تیی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل ده‌كات‪ ،‬كه‌ بۆ‬ ‫خولێكی حه‌وت س������اڵه‌ له‌الیه‌ن (كنێسێت)ـه‌وه‌ هه‌ڵده‌بژێردرێت‪.‬‬ ‫كاروباری به‌ڕێوه‌بردنی حكوومه‌ت له‌ ده‌ستی سه‌رۆكوه‌زیراندایه‌‪.‬‬ ‫س������ه‌رۆكوه‌زیران س������ه‌رۆكی حزبێك������ه‌ كه‌ توان������ای پێكهێنانی‬ ‫هاوپه‌یمانیی حكوومه‌تی له‌ ده‌وری خۆیدا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها س������ه‌ركۆمار ئه‌و که‌سه‌ بانگهێشت ده‌کات‪ ،‬تا‬ ‫كابین������ه‌ی حكوومه‌ت پێك بێنێت‪ ،‬س������ه‌رۆكوه‌زیران ‪ ٤٥‬رۆژ‬ ‫ده‌رفه‌تی بۆ پێكهێنانی كابین‌ه هه‌یه‌‪ ،‬ده‌بێت گشت كابینه‌ك‌ه‬ ‫له‌الیه‌ن (كنێسێت)ـه‌وه‌ په‌سند بكرێت‪.‬‬

‫مافناس������انی باوه‌ڕپێك������راون‪ .‬دادگا‌ ئایینییه‌کان‪ ،‬كاروباری‬ ‫ماره‌بڕین و جیابوونه‌و‌ه به‌ڕێوه‌ده‌به‌ن‪.‬‬

‫فره‌چه‌شنه‌یی حزبه‌كان و‬ ‫گرفتی دابه‌شكردنی ده‌سه‌اڵت‌‬

‫تا ماوه‌یه‌ك‪ ،‬رێكخستنی گۆڕه‌پانی سیاسه‌تی ئیسرائیل‬ ‫ب‌ه دابه‌ش������بوونی دوو حزبیی‌‪ ،‬دیار ده‌بوو‪ .‬له‌الیه‌ك حزبی‬ ‫سۆس������یالدیموكرات و له‌الیه‌كی دیك������ه‌و‌ه حزبی پارێزكار‬ ‫(لیك������ود) بوو‪ .‬ل������ه‌ س������ااڵنی دواییدا‪ ،‬ده‌س������ه‌اڵتی حزب‌ه‬ ‫بچووكه‌كان به‌رفراوان ب������وو‪ ،‬ئه‌م حزبانه‌ زۆرتریان ئایینی‬ ‫یان گرووپێك ل‌ه په‌ناب������ه‌ران بوون‪ ،‬بۆ نموونه‌ نوێنه‌رایه‌تیی‬ ‫په‌نابه‌رانی رووس������ی ده‌كه‌ن‪ ،‬فر‌ه حزبی و به‌رزی و نزمیی‬ ‫هه‌میش������ه‌یی هێزی هه‌ریه‌ك له‌وان‪ ،‬گرفت������ی بۆ پێكهێنانی‬ ‫هاوپه‌یمانیی حكوومه‌ت دروست كردووه‌‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری‬

‫ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری ل‌ه دوو دادگای سێكوالر و ئایینی‬ ‫پێكهاتووه‌‪ .‬دادگاكانی س������ێكوالر س������ێ ئاس������تییان هه‌یه‌‪،‬‬ ‫بااڵترین ئاستیان دادگای بااڵیه‌‪ .‬دادگای بااڵ دوایین ژێده‌ری‬ ‫دواپێداچوونه‌وه‌ی������ه‌‪ .‬لیژنه‌یه‌ك دادوه‌ره‌كان ده‌ستنیش������ان‬ ‫ده‌كات‪ ،‬ك‌ه ده‌س������ه‌اڵتی دادوه‌ری پێكدێنێت‪ .‬ئه‌ندامه‌کان ل‌ه‬

‫ئیسرائیل‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫کۆماری ئیسرائیل‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫تێل ئه‌ڤیڤ‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 22.145‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 7.577.000‬که‌س‪( .‬ئاماری ساڵی ‪)٢٠١٠‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ )%٩١،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٥٠،٤‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٤٩،٦‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری (خوێندنه‌و‌ه و نووسین)‪ )%٩١،٨( :‬ئاماری سالی ‪١٩٨٣‬‬ ‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو ژنان‪:‬‬

‫(‪)%٨٨،٧‬‬

‫ڕێژه‌ی خوێنده‌واری ل‌ه ناو پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%٩٥‬‬

‫پێکهاته‌ی نه‌ته‌وه‌یی‪:‬‬

‫(‪ )%٧٦‬جووله‌ک������‌ه و (‪)%٢٤‬یش عه‌ره‌ب و گرووپ������‌ه نه‌ته‌وه‌یییه‌کانی تر‪.‬‬ ‫ئاماری ساڵی ‪٢٠٠٨‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪45‬‬

‫دیموكراسییه‌تی نوێنه‌رایه‌تی‬

‫ئا‪ :‬ده‌هام سابیر‬ ‫دیموكراس������یه‌تی نوێنه‌رایه‌تی (دیموکراسیی ناڕاسته‌خۆ)‬ ‫ش������ێوه‌یه‌ك ل������‌ه ش������ێوه‌كانی دیموكراس������ی پێكده‌هێنێت و‬ ‫رێوشوێنێكی مه‌ده‌نیی‌ه ك‌ه تیایدا ده‌نگده‌ران به‌ شێوازێكی‬ ‫نهێن������ی و ئ������ازاد و ل������‌ه هه‌ڵبژاردنێكی ف������ر‌ه الیه‌ندا‪ ،‬ئه‌و‬ ‫پاڵێوراوان������ه‌ی ك������‌ه نوێنه‌رایه‌تیان ده‌ك������ه‌ن‪ ،‬هه‌ڵده‌بژێرن‪.‬‬ ‫ئه‌مان������‌ه نابن به‌ بری������كاری ده‌نگده‌ران‪ ،‬ته‌نه������ا نوێنه‌ریانن‬ ‫ی������ان ب‌ه مانه‌یه‌كی دیكه‌ ته‌نها ل������ه‌و كاتانه‌دا كارناكه‌ن ك‌ه‬ ‫ده‌نگده‌ران ئاراسته‌یان ده‌كه‌ن‪ ،‬به‌ڵكو ده‌سه‌اڵتێكی ئه‌وتۆیان‬ ‫پێدراو‌ه ك‌ه بتوان������ن ل‌ه كاتی هاتنه‌كایه‌ی گۆڕانكارییه‌كاندا‬ ‫ده‌سپێشخه‌ری بكه‌ن‪.‬‬ ‫له‌م بواره‌دا (دیموكراسی لیبڕالی) به‌ نموونه‌یه‌كی گرنگی‬ ‫دیموكراس������ییه‌تی نوێنه‌رایه‌ت������ی داده‌نرێت‪ .‬ل������ه‌ ویالیه‌ت‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كانی ئه‌مریكادا‪ ،‬زۆربه‌یجار ئه‌م زاراوه‌یه‌ هاوتای‬ ‫مانای زاراوه‌ی (كۆمار) ده‌كرێت‪ .‬هه‌ندێك ل‌ه ش������ێوه‌كانی‬ ‫دیموكراس������ی چه‌ند سیس������ته‌مێكی ڕاپرس������ییان هه‌یه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی توانایه‌ك بدرێت به‌ده‌نگده‌ران تا ده‌سه‌اڵتیان هه‌بێت‬ ‫به‌سه‌ر بڕیاره‌كانی ئه‌نجومه‌نی هه‌ڵبژێردراوی یاسادانان‪،‬‬ ‫یان به‌الی كه‌مه‌وه‌ دروس������تكردنی بڕیار له‌ ڕێگه‌ی ڕاپرسی‬ ‫گشتی‪ ،‬به‌بێ ئه‌وه‌ی بوار بده‌نه‌ ئه‌نجومه‌نی یاسادان قسه‌ی‬ ‫یه‌كالكه‌ره‌و‌ه له‌و بڕیاره‌دا بكات‪ .‬سویسرا و ئۆرۆگوای له‌و‬ ‫واڵت‌ه دیموكراسیی‌ه لیبراڵیانه‌ن‪ ،‬ك‌ه سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تیان‬ ‫ب‌ه ڕاپرسیی گشتییه‌و‌ه گرێ داوه‌‌‪.‬‬ ‫دیموكراس������ییه‌ت گۆڕینی نوێنه‌ره‌كان له‌خۆ ده‌گرێت‪ ،‬له‌ كاتی‬ ‫ناڕازی بوونی ده‌نگده‌ره‌كانیان‪ .‬هه‌روه‌ها هه‌ندێك ورده‌كاریی‬ ‫دیموكراس������ییانه‌ی دیكه‌ له‌خ������ۆ ده‌گرێ������ت‪ ،‬وه‌ك هه‌ندێك له‌‬

‫‪ 46‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫ڕێوش������وێنه‌كانی دیموكراس������ییه‌تی ڕاس������ته‌وخۆ‪ ،‬له‌وان������ه‌ش‬ ‫(ڕیفراندۆم)‪ ،‬به‌اڵم س������ه‌ره‌ڕای ئه‌وه‌ش به‌ڕێوشوێنی كۆتایی‬ ‫دانانرێت و زۆربه‌ی جار ئه‌نجامدانیان پێویس������تی به‌ بڕیارێك‬ ‫هه‌یه‌ كه‌ له‌ په‌رله‌مانه‌وه‌ ده‌ربچێت‪ .‬واته‌ ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‬ ‫هه‌ر به‌ده‌ستی نوێنه‌رانی ناو په‌رله‌مان ده‌مێنێته‌وه‌‪ .‬ڕێگه‌چاره‌ی‬ ‫مامناوه‌ند له‌ نێوان ئه‌و دوو دیموكراسییه‌ته‌دا‪ ،‬بریتییه‌ له‌ بوونی‬ ‫(ئه‌نجومه‌نێكی بااڵتر) كه‌ له‌ ڕێگه‌ی ده‌نگدانی ناڕاسته‌وخۆوه‌‬ ‫هه‌ڵبژێردراب������ن‪ ،‬وه‌ك ئه‌نجومه‌نی پیرانی كه‌نه‌دی كه‌‌كۆپیه‌كی‬ ‫هاوتای ئه‌نجومه‌نی لۆرده‌كانی به‌ریتانیایه‌‪.‬‬ ‫نه‌ریت������ی هه‌ڵبژاردنی نوێنه‌رانی ویالیه‌ت������ه‌كان له‌ ئه‌ورووپا‬ ‫له‌ سه‌ده‌ی نۆزده‌هه‌م به‌ ش������ێوه‌یه‌كی كاریگه‌رتر بووه‌‪ ،‬ك‌ه‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی هه‌موو چینێكیان ده‌كرد‪ ،‬به‌اڵم ب‌ه ش������ێوه‌یه‌كی‬ ‫جی������اواز له‌وه‌ی ك‌ه ده‌بینرا‪ ،‬هه‌ڵبژاردن و ئاراس������ته‌كردنی‬ ‫پاشاكان‪ ،‬بووه‌ هۆی دروس������تكردنی ئاشنایه‌تییه‌كی قووڵ‬ ‫له‌گه‌ڵ سیسته‌می نوێنه‌رایه‌تیكردندا‪.‬‬ ‫سه‌ره‌ڕای ئه‌و پێش������وازیی‌ه گه‌رمه‌ی ك‌ه له‌ دوای شۆڕشی‬ ‫پیشه‌س������ازیی ل‌ه دیموكراس������ییه‌ت ده‌كرا و به‌رزی رێژه‌ی‬ ‫دانیش������توانی واڵت������‌ه پیشه‌س������ازییه‌كان و گرنگیدانی������ان‬ ‫به‌ سیاس������ه‌ت‪ ،‬ب������ه‌اڵم هه‌ڵومه‌رج������ی ئه‌و س������ه‌رده‌م‌ه بۆ‬ ‫دیموكراسییه‌تی راسته‌وخۆ له‌بار نه‌بوون‪.‬‬ ‫شانش������ینی یه‌كگرت������ووی بریتانیا ب‌ه واڵتێكی سیس������ته‌می‬ ‫دیموكراسیی نوێنه‌رایه‌تی داده‌نرێت و ئه‌ڵمانیاش ب‌ه هه‌مان‬ ‫شێوه‌ ل‌ه ساڵی ‪١٩٤٩‬و‌ه په‌یڕه‌وی ده‌كات‪ ،‬ئه‌مریكا و كه‌نه‌دا‬ ‫دوو نموون������ه‌ی دیكه‌ن بۆ جێبه‌جێكردنی دیموكراس������ییه‌تی‬ ‫نوێنه‌رایه‌تی‪.‬‬

‫لۆگزامبۆرگ‬ ‫و‪ :‬سنۆبه‌ر ته‌یب‬ ‫ب‌ه ه������ۆی هه‌ڵکه‌وته‌ی لۆگزامبۆرگ‪ ،‬ئه‌م واڵته‌ كۆن‌ه چه‌ند‬ ‫سه‌ده‌یه‌ك له‌ شه‌ڕدا بووه‌‪ .‬بنه‌ماڵه‌ی پاشایه‌تیی لۆگزامبورگ‬ ‫كه‌ له‌ ساڵی ‪٩٦٣‬ی زایینی له‌ الیه‌ن (زیگفری)یه‌وه‌ دامه‌زرا‪،‬‬ ‫ل������‌ه چ������وار فه‌رمان������ڕه‌وای ئیمپراتۆرییه‌تی پی������رۆزی ڕۆما‬ ‫پێكده‌هات‪ .‬یه‌كێ له‌م فه‌رمانڕه‌وایانه‌ شارلی چواره‌م بوو‪ ،‬ك‌ه‬ ‫له‌ ساڵی ‪١٣٥٤‬دا واڵتی لۆگزامبورگی بۆ ئاستی دوكنشینی‬ ‫به‌رزكرده‌وه‌‪ .‬ئه‌م (دوكنش������ینه)*‌ ل‌ه ساڵی ‪١٤٤٣‬دا له‌گه‌ڵ‬ ‫بورگاندی یه‌كی گرته‌وه‌‪.‬‬ ‫دوای ‪ ٣٠٠‬ساڵ گه‌مارۆی سه‌خت و شه‌ڕی خوێناوی‪،‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪ ١٧٣١‬ش������ووره‌ی لۆگزامبۆرگ له‌سه‌ر بنه‌مای‬ ‫رێككه‌وتننامه‌ی (ئۆتریخت) ب‌ه نه‌مسا سپێردرا و دوایی‬ ‫به‌پێی ئاشتینامه‌ی (كامپو فورمیو) خرای‌ه سه‌ر فه‌ره‌نسا‪.‬‬

‫دوای كۆنگره‌ی (ڤییه‌ننا) ل‌ه س������اڵی ‪ ١٨١٥‬ئه‌م واڵته‌ ب‌ه‬ ‫ناوی مڵكی كه‌س������ی ڕاده‌س������تی ویلیامی یه‌كه‌م‪ ،‬پاشای‬ ‫هۆله‌ندا كرا‪.‬‬ ‫لۆگزامبۆرگ له‌ س������اڵی ‪ ١٨٣٩‬سه‌ربه‌خۆیی وه‌رگرت‬ ‫خرایه ژێر ده‌س������تی‬ ‫‌‌‬ ‫و ناوچه‌ی رۆژاوای ئه‌م واڵته‌ كۆنه‌‪،‬‬ ‫به‌لژیكا‪ .‬په‌یماننامه‌ی (له‌نده‌ن) ل‌ه ساڵی ‪ ١٨٦٧‬بێالیه‌نی‬ ‫هه‌میش������ه‌ییی دوكنشینی ڕاگه‌یاند‪ .‬س������وپای ئه‌ڵمانیا ل‌ه‬ ‫س������اڵی ‪ ١٩١٤‬و ‪ ١٩٤٠‬ئه‌م بێالیه‌نییه‌ی پێش������ێل کرد‪.‬‬ ‫دوای شه‌ڕی دووه‌می جیهانی‪ ،‬لۆگزامبۆرگ رۆلی گرنگی‬ ‫ل������‌ه بنیاتنانی بێنێلوكس‪ ،‬نات������ۆ و كۆمه‌ڵگه‌ی ئه‌ورووپادا‬ ‫هه‌بوو‪.‬‬ ‫لۆگزامب������ورگ واڵتێك������‌ه ل������‌ه كیش������وه‌ری ئه‌ورووپادا‬ ‫هه‌ڵکه‌وت������وو‌ه و بۆته‌ ناوه‌ندێكی دام������ه‌زراوه‌ی دارایی و‬ ‫بانكی له‌م ده‌ڤه‌ره‌دا‌‪ .‬ئه‌م واڵته له‌گه‌ڵ فه‌ره‌نسا‪ ،‬به‌لژیكا‬ ‫و ئه‌ڵمانیا هاوس������نوور‌ه و ته‌نیا پاش������ماوه‌ی سیسته‌می‬ ‫حكوومه‌تێكی دوكنشینیی‌ه ل‌ه جیهاندا‪ .‬لۆگزامبۆرگ یه‌كێ‬ ‫له‌ ده‌وڵه‌مه‌ندترین واڵتانی جیهان‌ه و به‌پێی ئاماری ساڵی‬ ‫‪٢٠٠٧‬ی ئاژانسی هه‌واڵگریی ئه‌مریكا (‪ ،)CIA‬زۆرترین‬ ‫رێ������ژه‌ی به‌رهه‌می خاوی ناوخۆی به‌گوێره‌ی هه‌ر تاکێک‪،‬‬ ‫له‌ جیهاندا هه‌یه‌‌‪.‬‬ ‫لۆگزامبۆرگ یه‌كێ ل‌ه بچوكترین واڵتانی كیش������وه‌ری‬ ‫ئه‌ورووپایه‌‪ ،‬ئه‌م واڵته‌ ل‌ه رووی پانتایییه‌وه‌ ل‌ه نێوان ‪١٩٤‬‬ ‫واڵتی جیهان‪ ،‬له‌ پله‌ی ‪١٧٥‬مین دایه‌‪ .‬ئه‌و واڵت‌ه یه‌كێ ل‌ه‬ ‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪47‬‬

‫دامه‌زرێنه‌رانی یه‌كێتی ئه‌ورووپا‪ ،‬په‌یمانی ناتو و نه‌ته‌و‌ه‬ ‫یه‌كگرتووه‌كان������ه‌‪ ،‬زۆرب������ه‌ی بنكه‌كانی س������ه‌ر به‌ یه‌كێتی‬ ‫ئه‌ورووپا‪ ،‬ل‌ه ش������اری لۆگزامبۆرگ پایته‌ختی ئه‌م واڵته‌دا‬ ‫جێگیرن‪.‬‬

‫سیسته‌می سیاسیی لۆگزامبۆرگ‬

‫له‌م واڵته‌دا‪ ،‬دیموكراس������ی ب������‌ه هاوكاریی ئه‌نجومه‌ن‬ ‫به‌ڕێوه‌ ده‌چێت‪ ،‬س������ه‌رۆكی حكوومه‌ت‪ ،‬دوكی گه‌وره‌ی‌ه و‬ ‫ئه‌م پۆس������ت‌ه میراتیی‌ه و ل������‌ه نه‌وه‌یه‌كه‌و‌ه بۆ نه‌وه‌یه‌كی تر‬ ‫ده‌گوازرێته‌وه‌‪ ،‬هه‌ر ئێستا دوكی گه‌وره‌ (هنری)ی‌ه و دوای‬ ‫ئ������ه‌و‪ ،‬كوڕه‌كه‌ی جێگه‌ی ده‌گرێت������ه‌وه‌‪ .‬دوكی گه‌وره‌ وه‌ك‬ ‫حوكمڕانی واڵت‪ ،‬له‌ بواره‌كانی به‌ڕێوه‌بردن و یاسادانان‬ ‫و دادوه‌ریدا‪ ،‬خاوه‌ن ده‌سه‌اڵته‌‪.‬‬

‫دوكی گه‌وره‌‬

‫دوكنش������ینی لۆگزامب������ۆرگ خاوه‌ن واڵتێك������ی ئازاد و‬ ‫س������ه‌ربه‌خۆ و پارچه‌نه‌كراو‌ له‌ سیسته‌می حكوومه‌تییه‌‪،‬‬ ‫که‌ بنه‌ماکه‌ی پاش������ایه‌تیی س������نووردار و دیموكراسی و‬ ‫په‌رله‌مانیی������ه‌‪ .‬له‌م سیس������ته‌مه‌دا‪ ،‬خه‌ڵك س������ه‌رچاوه‌ی‬ ‫ده‌سه‌اڵت‌ه و به‌گوێره‌ی ده‌ستووری هه‌مواركراوی‌ ساڵی‬ ‫(دوك)دایه‬ ‫‌‌‬ ‫‪ ،١٩١٩‬جێبه‌جێكردنی ئه‌م بڕیارانه‌ له‌ ئه‌ستۆی‬ ‫و له‌سه‌ر ئه‌م بنه‌مایه‌‪ ،‬خاوه‌ن ده‌سه‌اڵتێكی فراوانه‌‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی به‌ڕێوه‌بردن‬

‫خودی دوكی گه‌ور‌ه بااڵترین س������ه‌رچاوه‌ی ده‌سه‌اڵتی‬ ‫به‌ڕێوه‌بردن������ه‌ و به‌پێ������ی یاس������ا ده‌توانێ������ت‪ ،‬ئه‌مج������ۆر‌ه‬ ‫ده‌س������ه‌اڵتانه‌ی خۆی ب‌ه كه‌سانی س������ه‌ربازی و خه‌ڵكی‬ ‫ئاسایی راسپێرێت‪ .‬له‌م ڕووه‌وه‌‪ ،‬زۆرجار ده‌سه‌اڵته‌كانی‬ ‫په‌یوه‌ندی������دار‪ ،‬له‌الی������ه‌ن ئه‌نجوومه‌ن������ی وه‌زی������ران ب������‌ه‬ ‫سه‌رۆكایه‌تیی سه‌رۆكوه‌زیرانه‌وه‌ به‌ڕێوه‌ده‌چێت‪ .‬گه‌رچی‬ ‫دوكی گ������ه‌ور‌ه ئه‌م وه‌زیران‌ه ده‌سنیش������ان ده‌كات‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫ئه‌وان له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌نجوومه‌ندا به‌رپرسیارن‪ .‬له‌ پاڵ ئه‌م‬

‫ئه‌نجوومه‌ن������ه‌‪ ،‬ئه‌نجوومه‌نێكی ڕاوێژکاری حكوومه‌تی ک‌ه‬ ‫ل‌ه ‪ ٢١‬ئه‌ندام پێکهاتووه‌‪ ،‬بوونی هه‌یه‌‪ ،‬ك‌ه به‌ مه‌به‌س������تی‬ ‫دانانی هه‌ندێ یاس������ا‪ ،‬له‌الیه‌ن دوكی گه‌ور‌ه بۆ هه‌میش‌ه‬ ‫ده‌سنیش������ان ده‌كرێن‪ .‬بێگوم������ان په‌رله‌م������ان ده‌توانێت‬ ‫بڕیاره‌كانی ئه‌م ئه‌نجوومه‌نه‌ هه‌ڵبوه‌شێنێته‌وه‌‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی یاسادانان‬

‫ب‌ه گوێره‌ی ده‌س������توور‪ ،‬ئه‌نجوومه‌نی نوێنه‌ران له‌الیه‌ن‬ ‫خه‌ڵكه‌و‌ه بۆ ماوه‌ی ‪ ٥‬ساڵ هه‌ڵده‌بژێردرێن‪ .‬ئه‌نجوومه‌نی‬ ‫نوێن������ه‌ران خاوه‌نی ‪ ٦٠‬كورس������ییه‌‪ .‬ل������ه‌ هه‌ندێ خۆلی‬ ‫هه‌ڵبژاردن������دا ب‌ه له‌به‌رچاوگرتنی دانیش������تووان‪ ،‬ژماره‌ی‬ ‫كورس������ییه‌كان بۆ ‪ ٦٤‬كورسی زیاد ده‌کرێت‪ ،‬یان بۆ ‪٥٩‬‬ ‫كورسی که‌م ده‌بێته‌وه‌‪ .‬ئه‌م واڵته‌ به‌ سه‌ر چوار ناوچه‌ی‬ ‫هه‌ڵبژاردن‪ ،‬باكوور‪ ،‬باشوور‪ ،‬ناوه‌ند و رۆژهه‌اڵتدا دابه‌ش‬ ‫كراوه‌‪ .‬گش������ت هاوواڵتیانی لۆگزامبورگ ك‌ه گه‌یش������تن‌ه‬ ‫ته‌مه‌نی ‪ ١٨‬ساڵی‪ ،‬مافی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسییان هه‌ی‌ه‬ ‫و ده‌توانن له‌ هه‌ڵبژاردندا به‌شداری بكه‌ن‪.‬‬ ‫داواكارانی نوێنه‌رایه‌تی‪ ،‬ده‌بێ النیکه‌م ته‌مه‌نی ‪ ٢١‬ساڵ‬ ‫بێت‪ .‬دوكی گه‌ور‌ه ده‌توانێت ئه‌نجوومه‌ن هه‌ڵبوه‌شێنێته‌و‌ه‬ ‫و له‌ ماوه‌ی ‪ ٣‬مانگدا‪ ،‬س������ه‌ر ل‌ه نوێ هه‌ڵبژاردن ئه‌نجام‬ ‫بدرێته‌وه‌‪.‬‬

‫ده‌سه‌اڵتی دادوه‌ری‬

‫ل������ه‌ ش������اره‌كانی لۆگزامب������ورگ‪ ،‬ئاش س������ورالزێت و‬ ‫ڤیدیكریش س������ێ دادگای گشتی هه‌ن ك‌ه به‌دواداچوونی‬ ‫تاوانه‌کان������ی س������زایی‪ ،‬مه‌ده‌نی و بازرگان������ی ده‌كه‌ن‪ .‬ل‌ه‬ ‫ئاستی به‌رزتر دوو دادگای ناوچه‌یی هه‌ن‪ ،‬ك‌ه لێكوڵینه‌و‌ه‬ ‫ل������ه‌ کاروبار‌ی مه‌ده‌نی‪ ،‬بازرگان������ی و دادوه‌ریدا‌ ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫هه‌روه‌ها دادگای بااڵی دادوه‌ری ل‌ه دیوانی پێداچوونه‌و‌ه‬ ‫ك������ه‌ گوێگری بڕیاره‌كان������ی ناوچه‌یی و دیوان������ی ته‌میز‌ه‬ ‫‌وه و بۆ‬ ‫ده‌کات‪ ،‬پێکهاتووه‌‪ .‬دادوه‌ران له‌الیه‌ن دوكی گه‌وره ‌‌‬ ‫هه‌میش‌ه ده‌ستنیشان ده‌كرێن و ناتوانن ل‌ه پۆسته‌كانیان‬ ‫البدرێن‪ ،‬مه‌گه‌ر ب‌ه بڕیاری دادگایی نه‌بێت‪.‬‬

‫حزب ‌ه سیاسییه‌كانی لۆگزامبۆرگ‬

‫‪ -١‬حزبی سوسیالیستی مه‌سیحی‪:‬‬ ‫ئه‌م حزب‌ه ل‌ه س������اڵی ‪ ١٩١٤‬ب‌ه ناوی حزبی راستڕه‌و‬ ‫دام������ه‌زرا و ل������‌ه س������اڵی ‪١٩٤٥‬دا‪ ،‬ئه‌و ناوه‌ی ئێس������تای‬ ‫هه‌ڵب������ژارد‪ .‬ئامانجی ئه‌م حزبه‌‪ ،‬په‌ره‌پێدانی سیاس������ه‌تی‬ ‫هاوپه‌یوه‌ندی و پێش������كه‌وتنی كۆمه‌اڵیه‌تی و ره‌چاوكردنی‬ ‫بنه‌ماكانی مرۆڤییه‌‪ .‬دروش������مه‌كانی هه‌ڵبژاردنیان بریتین‬ ‫له‌‪ :‬س������ه‌قامگیری و گه‌شه‌سه‌ندنی ئابووری و باشبوونی‬ ‫بارودوخی كۆمه‌اڵیه‌تی و ژینگه‌یی‪.‬‬ ‫‪ 48‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫‪ -٢‬حزبی سوسیالیستی كرێكاری‪:‬‬ ‫ئ������ه‌م حزب‌ه ل������‌ه س������اڵی ‪ ١٩٠٣‬دام������ه‌زرا‪ .‬ل‌ه‬ ‫س������ه‌رده‌می داگیركردن������ی ئه‌و واڵت‌ه ل‌ه ش������ه‌ڕی‬ ‫دووه‌می جیهانی له‌الیه‌ن له‌شكری ئه‌ڵمانیاوه‌‪ ،‬ئه‌م‬ ‫حزب‌ه تێکشکا‪ ،‬به‌اڵم دوای شه‌ڕ دووبار‌ه به‌م ناو‌ه‬ ‫س������ه‌ریهه‌ڵداوه‌‪ .‬حزبی سوسیالیستی كرێكاری‪،‬‬ ‫ئه‌ندامی ئه‌نترناسیونالیس������تی سوسیالیس������ت و‬

‫كۆنفدراسیۆنی حزب‌ه سوسیالیسته‌كانی یه‌كێتی‬ ‫ئه‌ورووپایه‌‪.‬‬ ‫‪ -٣‬حزبی دیموكراتیك‪:‬‬ ‫سێیه‌مین حزبی لۆگزامبورگه‌ و‌ مه‌به‌ستی سه‌ره‌كییان‪،‬‬ ‫پشتیوانیكردنی بازاری ئازاد‪ ،‬یه‌كێتی ئه‌ورووپا و ناتۆیه‌‪ .‬ئه‌م‬ ‫حزبه‌ ئه‌ندامی نێونه‌ته‌وه‌یی لیبراله‌كان و فیدراسیۆنی حزبه‌‬ ‫لیبراڵ و یه‌كێتی دیموكراتییه‌کانی یه‌کێتی ئه‌ورووپایه‌‪.‬‬

‫لۆگزامبۆرگ‬ ‫ناوی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫پاشایه‌تیی لۆگزامبۆرگ (دوکنشین)‬

‫پایته‌خت‪:‬‬

‫لۆگزامبۆرگ‬

‫پانتایی واڵت‪:‬‬

‫‪ 2.586‬کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌‬

‫ژماره‌ی دانیشتووان‪:‬‬

‫‪ 506.640‬که‌س (ئاماری ساڵی ‪)٢٠١٠‬‬

‫شارنشینی‪:‬‬

‫(‪٢٠٠٩ )%82.3‬‬

‫ڕێژه‌ی ژنان‪:‬‬

‫(‪)%50.4‬‬

‫ڕێژه‌ی پیاوان‪:‬‬

‫(‪)%49.6‬‬

‫زمانی ڕه‌سمی‪:‬‬

‫لۆگزامبۆرگی‪ ،‬ئه‌ڵمانی و فرانسه‌وی‬

‫ئابووری‪:‬‬

‫(‪ )%0.3‬کشتوکاڵ‪ )%13.3( ،‬پیشه‌سازی و (‪)%86.4‬یش‪ ،‬به‌شی خزمه‌تگوزارییه‌‬

‫تێبینی‪:‬‬ ‫* (دوک) نازناوی ئه‌ریستۆکرات (ئه‌شرافییه‌کان)ی ئه‌ورووپای‌ه و ل‌ه شێوه‌ی حوکمڕانییاندا‪ ،‬پێڕه‌ویان ل‌ه ڕێوشوێنی‬ ‫پاشایه‌تی ده‌کرد‪.‬‬ ‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪49‬‬

‫به‌هۆی گه‌نده‌ڵیی دارایییه‌وه‌‪،‬‬ ‫سه‌رکۆماری ئه‌ڵـمانیا ده‌ستی له‌کار کێشایه‌وه‌‬

‫هه‌ڵبژاردن‬

‫به‌رهه‌ڵستکاران‪ ،‬سۆسیالدیموکرات و سه‌وزه‌کانی ئه‌ڵمانیا‬ ‫ب������ه‌ ڕه‌خنه‌ی توندی خۆیانه‌وه‌‪ ،‬داوایان له‌ کریس������تیان وۆڵف‬ ‫س������ه‌رکۆماری ئه‌ڵمانیا کرد‪ ،‬که‌ به‌ڕوون������ی وه‌اڵمی گه‌نده‌ڵییه‌‬ ‫دارایییه‌کان بداته‌وه‌ و باس له‌ ورده‌کارییه‌کانیشی بکات‪.‬‬ ‫له‌ ساڵی ‪٢٠٠٨‬دا‪ ،‬کاتێک کریستیان وۆڵف سه‌رۆکوه‌زیرانی‬ ‫هه‌رێمی (نیدێرزاکس������ێن) بوو‪ ،‬پێشینه‌یه‌کی خانووبه‌ری بایی‬ ‫(‪ )٥٠٠‬هه‌زرا یۆرۆ له‌ هاوسه‌ری به‌رپرسی یه‌کێک له‌ شه‌ریکه‌‬ ‫گه‌وره‌کان������ی ئه‌ڵمانیا وه‌رگرتبوو‪ .‬به‌گوێره‌ی ڕاپۆرته‌کان‪ ،‬هه‌ر‬ ‫له‌و سه‌رده‌مدا سوودی پێش������ینه‌ی خانووبه‌ره‌ له‌و هه‌رێمه‌دا‬ ‫زیات������ر له‌ (‪ )%٥‬ب������ووه‌‪ ،‬به‌اڵم (وۆڵف) س������وودی (‪)%٤‬ی بۆ‬ ‫دیاریکرابوو‌‪.‬‬ ‫کاتێک ک‌ه کریستیان وۆڵف بوو ب‌ه سه‌رکۆماری ئه‌ڵمانیا‪،‬‬ ‫ل������ه‌ وه‌اڵمی ئه‌و پرس������یاره‌دا‪ ،‬که‌ ئایا ئێو‌ه هیچ چه‌ش������ن‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌کی داراییتان له‌گه‌ڵ شه‌ریکه‌ی ناوبراودا هه‌بووه‌؟‬ ‫کریس������تیان وۆڵف بێده‌نگه‌ی له‌ به‌رامبه‌ر ئه‌و پرس������یاره‌دا‬ ‫کردبوو!‬ ‫ه������ه‌ر به‌دوای ئه‌و ڕه‌خن������ه‌ و ڕاپۆرتانه‌دا بوو‪ ،‬که‌ دادگه‌ی‬ ‫هانوفێر فه‌رمانی "رێگه‌گرتن له‌به‌دواداچوون"ی سه‌رکۆماری‬ ‫ئه‌ڵمانیا هه‌ڵوه‌شاندوه‌‪ .‬ڕۆژێک دواتریش سه‌رکۆماری ئه‌ڵمانیا‬ ‫ده‌ستی له‌کار کێشایه‌وه‌‪.‬‬ ‫به‌پێی یاسای ئه‌ڵمانیا‪ ،‬سه‌رکۆمار و نوێنه‌رانی ئه‌نجومه‌نی‬ ‫فیدراڵ و هه‌رێمه‌کان‪ ،‬یاس������ای (رێگه‌گرتن له‌به‌دواداچوون)ی‬ ‫سیاس������ییان هه‌یه‌ و تا کاتێک ئه‌م فه‌رمان له‌س������ه‌ر هه‌ر یه‌ک‬ ‫له‌ نوێنه‌رانه‌وه‌ بێ������ت‪ ،‬هێزی دادوه‌ری ناتوانێت به‌دواداچوون‬ ‫بکات‪ .‬به‌اڵم ئه‌وه‌ یه‌که‌مین ج������اره‌ له‌ مێژووی ئه‌ڵمانیادا‪ ،‬که‌‬ ‫ئه‌م فه‌رمانه‌ له‌سه‌ر سه‌رکۆمار هه‌ڵده‌وه‌شێندرێته‌وه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م یاسایه‌ی ده‌وڵه‌تی ئه‌ڵمانیا ئه‌و ئیزنه‌ به‌ هێزی دادوه‌ری‬ ‫ده‌دات‪ ،‬که‌ لێپرسینه‌وه‌ له‌ سه‌رکۆماری ئه‌ڵمانیا بکه‌ن‪ ،‬ته‌نانه‌ت‬ ‫بۆ ته‌واوکردنی کاره‌کانیان ده‌توانن کۆشکی سه‌رکۆماری ئه‌و‬ ‫واڵته‌ش بپشکنن‪.‬‬ ‫جیا له‌ کێش������ه‌ی پێش������ینه‌ی خانووبه‌ر‪ ،‬هه‌ندێک "تاوان"ی‬ ‫تریش خراونه‌ته‌ پاڵ سه‌رکۆماری ئه‌ڵمانیا‪ .‬ده‌لێن‪ :‬کاتێک که‌‬

‫‪ 50‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬

‫کریستیان وۆڵف سه‌رکۆماری ئه‌ڵمانیا‬ ‫کریستیان وۆڵف س������ه‌رۆکوه‌زیرانی (نیدێرزاکسێن) بووه‌‪ ،‬ب‌ه‬ ‫دراوی شه‌ریکه‌یه‌کی ده‌رهێنانی فیلم‪ ،‬خۆی و هاوسه‌ره‌که‌ی‬ ‫بۆ چه‌ند س������ه‌یرانگه‌ سه‌فه‌ری کردووه‌‪ .‬له‌ پاڵ ئه‌وه‌شدا‪ ،‬ئه‌م‬ ‫ش������ه‌ریکه‌یه‌ له‌الیه‌ن ده‌وڵه‌تی ویالیه‌تی (نیدێرزاکس������ێن)ه‌وه‌‪،‬‬ ‫پش������تیوانیی لێ کراوه‌‪ .‬هه‌روه‌ها یارمه‌تیی دارایی کریستیان‬ ‫وۆڵف له‌ هه‌ندێک لۆبی بۆ به‌ڕیوه‌بردنی کۆنفرانس و کۆبوونه‌وه‌‪،‬‬ ‫"تاوان"ێکی تره‌‪ ،‬که‌ له‌ ڕاپۆرته‌کاندا باسی لێوه‌ده‌که‌ن‪.‬‬ ‫تا پێش ساڵی ‪ ٢٠١٠‬که‌ کریستیان وۆڵف به‌ سه‌رکۆماری‬ ‫ئه‌ڵمانی������ا هه‌ڵبژێ������ردرا‪ ،‬یه‌کێ������ک ل������ه‌ ڕێبه‌ران������ی دیموکرات‬ ‫مه‌س������یحییه‌کانی ئه‌ڵمانیا بوو‪ .‬ئه‌نجێ���ل��ا مێرکێل ڕاوێژکاری‬ ‫ئه‌ڵمانیا له‌ گه‌یاندنی کریستیان وۆڵف به‌ سه‌رکۆمار‪ ،‬ده‌وری‬ ‫س������ه‌ره‌کیی هه‌بوو‪ .‬به‌ باڵوبوونه‌وه‌ی ئ������ه‌م هه‌واڵه‌‪ ،‬ئه‌نجێال‬ ‫مێرکێل به‌ ده‌ربڕینی داخ و که‌س������ه‌ر گوتی‪" :‬کریستیان وۆڵف‬ ‫ده‌وری ب������ووه‌ له‌ "ئه‌ڵمانیای نوێ و چه‌ند چه‌ش������نه‌"دا‪ ،‬به‌اڵم‬ ‫کاری هێ������زی دادوه‌ریش له‌و په‌یوه‌ندییه‌دا باس له‌وه‌ ده‌کات‪،‬‬ ‫که‌ هه‌موو که‌س له‌ به‌رامبه‌ر یاسادا یه‌کسانن‪ ".‬جێی ئاماژه‌‬ ‫پێکردنه‌‪ ،‬که‌ هه‌ر له‌ سه‌رده‌می ڕاوێژکاریی (ئه‌نجێال مێرکێل)‬ ‫دا‪ ،‬دوو سه‌رکۆمار ده‌ستیان له‌کار کێشاوه‌ته‌وه‌‪.‬‬ ‫له‌ ئه‌ڵمانیا‪ ،‬س������ه‌رکۆمار ڕاس������ته‌وخۆ له‌الی������ه‌ن هاوواڵتیانه‌و‌ه‬ ‫هه‌ڵنابژێردرێت‪ ،‬به‌ڵکو ئه‌م ئه‌رکه‌ له‌س������ه‌ر ش������انی (ئه‌نجومه‌نی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی) ئه‌و واڵته‌یه‌‪ .‬ئه‌م ئه‌نجومه‌نه‌ خاوه‌نی (‪ )١٢٤٤‬ئه‌ندامه‌‪.‬‬ ‫پاڵێوراوی س������ه‌رکۆماری ده‌بێ (‪ )٦٢٣‬ده‌نگی ئ������ه‌م ئه‌نجومه‌ن‌ه‬ ‫مسۆگه‌ر بکات‪ ،‬تا ب‌ه کۆشکی سه‌رکۆماری بگات‪.‬‬

‫شوباتی ‪2012‬‬

‫‪51‬‬

‫‪ 52‬هه‌ڵبژاردن ژمار‌ه (‪)18‬‬